POLITECHNIKA KRAKOWSKA im. Tadeusza KościuszkiWydział Inżynierii Środowiska

Instytut Inżynierii i Gospodarki Wodnej

Zuzanna BANASIAK

Zielone torowiska - rozwiązanie dla Krakowa

Praca inżynierska

Studia Stacjonarne I stopniaKierunek studiów: Gospodarka przestrzenna

Specjalność: –

Praca wykonana pod kierunkiem:dr inż. Robert Szczepanek

Recenzent:dr hab.inż. Wiesław Gądek, prof.PK

Ocena pracy: ........................Nr pracy: 2852

Kraków, 2018

Pracę tę dedykujęwszystkim Tym, którzy wsparli mnie swoją pomocą, motywowali do pracy i podnosili na

duchu

Spis treści

Spis treści i

1 Wstęp 11.1 Cel pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2

2 Zielone torowiska 32.1 Zielone torowiska w Polsce i na Świecie . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32.2 Rozwiązania techniczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62.3 Stosowana roślinność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82.4 Wady zielonych torowisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

3 Zalety zielonych torowisk 133.1 Aspekt estetyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133.2 Aspekt społeczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163.3 Właściwości akustyczne rozwiązania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163.4 Zielone torowiska - dodatkowy obszar biologicznie czynny . . . . . . . 18

3.4.1 Retencjonowanie wód opadowych . . . . . . . . . . . . . . . . . 183.4.2 Redukcja zanieczyszczenia powietrza . . . . . . . . . . . . . . . 193.4.3 Miejska wyspa ciepła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

4 Zielone torowiska Krakowa 254.1 Inwentaryzacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254.2 Wyznaczenie potencjalnych zielonych torowisk . . . . . . . . . . . . . . 27

5 Podsumowanie 31

6 Wnioski 33

Bibliografia 35

Spis rysunków 37

Spis tabel 38

i

Rozdział 1

Wstęp

Jest lato. Właśnie wybierasz się do pracy. Po szybkim śniadaniu, z pośpiechemzbierasz potrzebne rzeczy i wychodzisz nie dopijając kawy. Docierasz na przystanek i zeznudzeniem oglądasz miejski krajobraz. Z nieba leje się żar, a wszechobecny beton tylkopotęguje narastający z każdą godziną upał. Rozpędzone samochody nie pozwalają, żebykurz osiadł. Z roztargnienia wyrywa Cię hałas nadciągającego tramwaju.

W pracy czas mija powoli. Spoglądasz przez okno i dostrzegasz na horyzoncie passtalowo szarych chmur. Pierwsza kropla spada w momencie, kiedy triumfalnie wyłą-czasz komputer po całym dniu pracy. Z zadowoleniem chwytasz poręczną parasolkę iudajesz się ku wyjściu. W czasie podróży obserwujesz, jak burza osiąga moment kul-minacyjny. Woda leje się strumieniami. Wychodząc z tramwaju brodzisz po kostki wwodzie do reszty przemaczając buty. Zły na otaczający Cię świat, wracasz do domu.

Brzmi jak historyjka z życia wzięta? Jak przykładowy letni dzień mieszkańca Kra-kowa? Co w takim razie można zrobić, żeby taki scenariusz był mniej prawdopodobny?Żeby nad ranem z przyjemnością wyjrzeć za okno, żeby z porannej zadumy nie wy-rywał hałas tramwaju, a z pracy móc wrócić nie wyrzucając po drodze kolejnej parybutów? Moją propozycją na wspomniane problemy mieszkańców Krakowa jest rozwójzielonych torowisk na terenie miasta.

Zielone torowiska to rozwiązanie z zakresu miejskiej, zielonej infrastruktury, którapozytywnie wpływa zarówno na aspekty estetyczne przestrzeni, jakość życia miesz-kańców jak i na proces adaptacji do zmian klimatu. Pokrycie roślinnością obszarówtorowisk tramwajowych niesie ze sobą wiele korzyści, choć wymaga większych nakła-dów finansowych. Istnieją dwa warianty zielonych torowisk: z zabudową trawiastą lubrozchodnikową. W zależności od wybranego wariantu, zastosowanego rodzaju torowiski projektu, koszty różnią się ze względu na sam proces budowy jak i pielęgnację.

1

1.1 Cel pracy

Celem niniejszej pracy inżynierskiej jest przedstawienie technologii zielonych toro-wisk, inwentaryzacja miasta Krakowa pod względem istniejącej zielonej infrastrukturytramwajowej, a także wykazanie korzyści dla miasta płynących z dalszego rozwoju zie-lonych torowisk. Przeprowadzenie inwentaryzacji i analiza dostępnych informacji pro-wadzi także do ustalenia kryteriów, na podstawie których wskazano możliwości i kie-runki rozwoju systemów zielonych torowisk w Krakowie. Ogólną ideą pracy jest równieżzachęcenie do realizacji tego typu inwestycji, poprzez zwrócenie uwagi na szansę, jakądają nam zielone torowiska, w kwestii związanej z przywracaniem przestrzeni zielonychw mieście.

2

Rozdział 2

Zielone torowiska

2.1 Zielone torowiska w Polsce i na Świecie

Stosowanie zabudowy roślinnej torowisk w Polsce jest praktyką stosunkowo nową,zdobywającą coraz większe grono zwolenników. Pierwszym miastem, które zdecydowałosię na zazielenienie fragmentu systemu sieci tramwajowych, był Kraków. Pod wpływemtej decyzji w 2000 roku powstało trawiaste, około kilometrowe zielone torowisko naul.Bronowickiej (Rys.1), a drugie 4 lata później, przy ul. 3 Maja na trasie do pętli„Cichy Kącik”, mierzące 1,3 km. Oba torowiska funkcjonują do dnia dzisiejszego. Odtamtego czasu w Krakowie przybyło zielonych torowisk, ustalając ostatecznie ich sumęna 28 km toru pojedynczego, co stanowi około 14% torowisk tramwajowych miasta.

Rysunek 1: Pierwszy fragment zielonego torowiska w Polsce - Kraków ul. BronowickaŹródło: Miejscowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego obszaru „Bronowice – We-sele”. Prognoza oddziaływania na środowisko.

3

Wzorem Krakowa szybko podążyły kolejne miasta. Zielone torowiska cieszą się co-raz większym zainteresowaniem w naszym kraju, szczególnie, że realizacja inwestycjiczęsto jest dofinansowywana ze środków Unii Europejskiej. Na poniższym rysunku 2zauważyć można coraz szybszy (zwłaszcza od 2010 roku) wzrost długości zielonego torupojedynczego w Polsce[5].

Rysunek 2: Łączna długość zielonych torowisk w Polsce na przestrzeni lat 2000-2015(w km toru pojedynczego)Źródło: „Rozwój zielonych torowisk tramwajowych w Polsce” Wojciech Oleksiewicz[8]

Pod koniec 2016 roku już 10 z 15 miast korzystających z transportu tramwajowego,posiadało fragmenty zielonych torowisk. Z danych przedstawionych w poniższej tabeliwynika, że w podsumowaniu za 2016 rok niecałe 5% wszystkich torowisk w kraju byłotorowiskami zielonymi.

Tendencja wzrostowa niewątpliwe cieszy, lecz dane dotyczące stanu istniejącego nie-stety nie są powodem do dumy i powinny dodatkowo mobilizować do prężnego rozwojuw tym zakresie.

Powyższe przemyślenia można uznać za słuszne zwłaszcza w porównaniu z danymiz innych europejskich krajów. Za zachodnią granicą, wszystko zaczęło się już ponad100 lat temu. Pierwsze torowisko trawiaste pojawiło się w Berlinie w 1905r. Około 10lat później miasto cieszyło się już 37 km takich tras, czyli znacznie więcej niż w tymmomencie posiada przodujący w Polsce Kraków.

Mimo zauważalnych już wtedy korzyści estetycznych, właściwości wyciszających iochronie przed zapyleniem, rozwój zielonych systemów wstrzymały w 1930r. nowe wy-magania, wiążące się z zwiększonymi nakładami pieniężnymi na ochronę przed prądamibłądzącymi. Ponowne zainteresowanie zielonymi torowiskami nastąpiło koło 1985r, kie-dy rozwój inżynierii materiałowej zniwelował barierę finansową a proekologiczne trendy

4

przybierały na sile. W 2014r. łączna długość zielonych torowisk w Niemczech przekro-czyła 600 km toru pojedynczego.

W Niemczech temat stał się na tyle popularny, że powstała tak zwana Sieć ZielonychTorowisk skupiająca firmy budowlane związane z tematyką torowisk, firmy ogrodnicze,przedsiębiorstwa z zakresu transportu zbiorowego, a także instytuty badawcze. Celembyła wymiana doświadczenia i wspólne prace badawcze nad zwiększeniem efektywnościzielonych torowisk. W rezultacie w 2014 roku Sieć opublikowała Podręcznik zielonychtorowisk (niem. Handbuch Gleisbegrunnung)[1]. Książka ta jest kompleksowym opra-cowaniem tematu planowania, realizowania i pielęgnacji zielonych torowisk. Za pomocąogólnodostępnej wiedzy i praktycznym poradom zawartym w podręczniku wyelimino-wano powielane błędy techniczne i zaczęto projektować zielone torowiska o wyższejjakości i zminimalizowanych kosztach utrzymania.

Namiastką tego typu działań w Polsce jest współpraca warszawskiego zarządcy to-rowisk z architektami krajobrazu i specjalistami z zakresu ogrodnictwa. W mieściepowstały nawet poletka eksperymentalne, na których testowane są kolejne mieszankiroślin i substratów. Dzięki tym wspólnym badaniom mają zostać wyznaczone wytycz-ne, które ukierunkują procesy planowania zielonych torowisk ku właściwym, bardziejwydajnym rozwiązaniom[15].

W wielu europejskich krajach dostrzegających zalety omawianej infrastruktury,praktyka zazieleniania torowisk stała się standardem. Słusznie byłoby pójść w śla-dy Niemiec, Francji czy Hiszpanii i zacząć czerpać korzyści z tego zielonego miejskiegorozwiązania.

Tabela 1: Udział zielonych torowisk [km toru pojedynczego] w torowiskach tramwajo-wych polskich miast pod koniec 2016 r.Źródło danych: Izba Gospodarcza Komunikacji Miejskiej

Miasto Torowiska zielone Torowiska łącznie Procentowy udziałKraków 28,00 200,80 13,94

Łódź 22,50 221,00 10,18Warszawa 16,10 293,80 5,48

Poznań 7,90 147,29 5,36Górnośląski O.Przemysłowy 5,90 338,60 1,74

Wrocław 5,90 191,00 3,09Szczecin 3,50 119,00 2,94Gdańsk 2,70 114,80 2,35Toruń 2,40 50,95 4,71

Olsztyn 0,28 24,60 1,14Bydgoszcz 00,00 91,64 00,00

Częstochowa 00,00 34,20 00,00Elbląg 00,00 33,83 00,00

Gorzów Wlkp. 00,00 28,43 00,00Grudziądz 00,00 19,90 00,00

Suma 95,18 1909,84 4,98

5

2.2 Rozwiązania techniczne

Zielone torowiska pomimo swojego prostego na pierwszy rzut oka założenia, jakimjest pokrycie warstwą roślinną przestrzeni miedzy szynami, wykorzystuje wiele roz-wiązań z zakresu technologii kolejowej i ogrodniczej. Podstawą pod system zielonychtorowisk, jest oczywiście konstrukcja samego torowiska. Najczęściej stosowaną w tymprzypadku jest technologia bezpodsypkowa. Jest to technologia, która powoli wypierakonstrukcję podsypkową, przez wzgląd na większą odporność szyn na trwałe deforma-cje. Spód takiego torowiska wyłożony jest gumowymi podtorowymi matami wibroizola-cyjnymi. Na to układane jest zbrojenie i wylewana ława betonowa lub, w zależności odwariantu, betonowa podbudowa. Kolejnym etapem jest ułożenie gotowych podkładówstrunobetonowych. Są one miejscem sprężystego mocowania szyn (w wariancie z be-tonową podbudową, podkłady są pomijane a szyny mocowane do podbudowy). Szynyw planowanym zielonym torowisku wymagają izolacji elektrycznej. Wykonuje się ją zapomocą np. gumowych profili przyszynowych pokazanych na poniższej ilustracji lubspecjalnej powłoki elektroizolacyjnej.

Rysunek 3: Izolacja elektryczna szynŹródło: Nowoczesne konstrukcje torowisk tramwajowych – kierunki rozwoju - WojciechOleksiewicz

Tak przygotowane torowisko wypełnia się warstwą wegetacyjną poprzedzoną foliąodporną na przerastanie korzeni (z dziurami drenażowymi co kilka metrów) i matądrenażowo filtrującą. Przedstawiony przekrój poprzeczny pokazuje przykładową kon-strukcję bezpodsypkową torowiska, stosowaną w Warszawie.

Warstwę wegetacyjną pod trawniki stanowi zasypka humusowa, zaś pod roślinnośćekstensywną substrat z mieszaniny torfu i skał mineralnych, w odpowiednio drobnejformie lub higroskopijna wełna mineralna. Minimalna grubość warstwy wegetacyjnejze względu na system korzeniowy, w przypadku torowiska trawiastego wynosi 8-13 cm,

6

a roślinności ekstensywnej już tylko 4 cm. Ważnym zabiegiem w dobieraniu mieszankisubstratu jest minimalizacja zawartości części organicznych, które nie są wymaganew dużych ilościach dla roślinności ekstensywnej, a tworzą warunki dla wzrostu nie-pożądanych gatunków. Przykładowy substrat firmy Sempergreen [11] dla roślinnościekstensywnej o niskich wymaganiach wegetacyjnych zawiera: keramzyt, porowate kru-szywo mineralne, piasek ostry, kompost, torf niski oraz nawóz. Według specyfikacjimieszanka ta zawiera od 8 do 50% materii organicznej.

Rysunek 4: Przekrój poprzeczny przykładowej konstrukcji bezpodsypkowej torowiska[12] (1.1– Szyny 1.2 – System przytwierdzenia szyn 1.3 – Izolator elektryczny 1.4 –Podkład betonowy 2 – Zabudowa torowiska 3.1 – Podbudowa zasadnicza 3.2 – Pod-budowa pomocnicza 4 – Separacja torowiska 5 – Odwodnienie torowiska 6 – Podłożegruntowe)Żródło: Wymagania techniczne dotyczące projektowania i budowy torowisk tramwajo-wych na sieci torowej Tramwajów Warszawskich –WTT

Ostatnią warstwę systemu zielonego torowiska stanowi warstwa roślinna. To dziękiniej możemy tak wiele zyskać w kwestii poprawy estetyki ulic, jakości powietrza, reduk-cji hałasu i efektu miejskiej wyspy ciepła. Można rozróżnić dwa podstawowe rodzajetej warstwy. Jest to pokrycie trawiaste i pokrycie roślinnością ekstensywną, do którejzaliczamy różne gatunki rozchodników i mchów. Istnieją także dwa sposoby zazielenia-nia torowisk. Pierwszym z nich jest wysiew danej mieszanki roślin. O ile w przypadkutrawy ten sposób jeszcze ma rację bytu (choć np. wprowadza okresowe ograniczenia wprędkości osiąganej przez tabor), tak w przypadku rozchodników jest on raczej rzadko

7

spotykany - zamiast tego zdarzają się przypadki klasycznego nasadzania tych roślin.Drugim sposobem jest układanie gotowych mat wegetacyjnych z w pełni rozwiniętąroślinnością. Jest to sposób gwarantujący efekt natychmiastowy i pomijający problemmało efektywnego siewu np. w porach jesiennych. Maty wegetacyjne charakteryzują sięprostym i szybkim montażem. Ich dodatkową zaletą jest także możliwość sprawnegousunięcia fragmentu pokrywy roślinnej w sytuacji awaryjnej, kiedy zaistnieje potrzebadostania się do konstrukcji torowiska.

2.3 Stosowana roślinność

Jak zostało wcześniej wspomniane, w systemach zielonych torowisk stosujemy głów-nie mieszanki traw lub rozchodników. Komponując mieszanki różnych gatunków, mu-simy pamiętać o kilku specyficznych, wymaganych cechach. Roślinność ta nie możeosiągać dużych rozmiarów. Ponadto należy wziąć pod uwagę utrudnione warunki pa-nujące na miejskich torowiskach.

Torowiska trawiaste wykorzystujące sprawdzone już gatunki traw jak: życica trwa-ła, kostrzewa owcza, kostrzewa czerwona, wiechlina łąkowa (Rys.5) czy turzyca niska,wymagają regularnej pielęgnacji. Żeby cieszyć się pięknymi trawnikami w ciągach tram-wajowych, trzeba będzie zadbać o odpowiednie nawodnienie, koszenie i odchwaszczanie.Z kolei przez wzgląd na bardziej rozbudowany system korzeniowy, warstwa wegetacyjnabędzie musiała być grubsza.

Rysunek 5: Wiechlina łąkowaŹródło https://atlas.roslin.pl/plant/8307

8

Bardziej wydajną roślinnością w odniesieniu do zielonych torowiskach są rozchod-niki. Charakteryzują się dużą wytrzymałością na warunki ekstremalne i wysoką zdol-nością regeneracyjną[19]. W naturze możemy je spotkać na skałach, często wyekspo-nowanych na światło słoneczne, gdzie inna roślinność nie ma odpowiednich warunkówdo rozwoju. Z tego też powodu, podłoże przygotowane pod rozchodniki może być ubo-gie w materię organiczną, a przez to nieosiągalne dla niechcianych chwastów. Ponadtoroślinność ta jest w pełni samowystarczalna. Nie wymaga nawadniania czy koszenia.Rozmnażanie generatywne zapewnia stałą pokrywę roślinną, a płytkie ukorzenie pozwa-la na zredukowanie warstwy wegetacyjnej do minimum. Dodatkowo rozchodniki mogązapewnić walory estetyczne nieosiągalne przez zwykły trawnik. Zarówno kwitnienie jaki zmieniające się w różnych porach roku barwy tych bylin znacznie urozmaicają miejskikrajobraz.

Torowiska rozchodnikowe są jeszcze stosunkowo mało popularne w Polsce. W Kra-kowie nie ma ani jednego takiego torowiska. Jednakże na podstawie nielicznych ist-niejących odcinków i doświadczenia z branży ekstensywnych zielonych dachów możnawskazać gatunki, które spełnią swoją funkcję pomiędzy torami. Przykładowe stosowanegatunki to: rozchodnik sześciorzędowy (Rys.6), biały(rys.7), kwiecisty, ościsty, kaukaskiczy lydyjski.

Rysunek 6: Rozchodnik sześciorzędowyŹródło: https: atlas.roslin.pl/plant/7926

9

Rysunek 7: Rozchodnik białyŹródło: https: atlas.roslin.pl/plant/7920

2.4 Wady zielonych torowisk

Pomimo wielu zalet zielonych torowisk, należy jednak wspomnieć o wadach wiążą-cych się z inwestowaniem w tego typu infrastrukturę. Bezsprzecznie największą wadąrozwiązania są koszty. Wynikają one zarówno z instalacji torowiska jak i z wymaganejpielęgnacji. Sama konstrukcja bezpodsypkowa, częściej stosowana z zieloną zabudową azapewniająca lepsze efekty redukcji hałasu, jest około 1,5 lub nawet 2 razy droższa odkonstrukcji podsypkowej. Kolejną istotną sprawą, a wymagającą dodatkowych nakła-dów pieniężnych, jest izolacja elektryczna szyn. Brak takowej izolacji może mieć fatalneskutki dla otoczenia, bowiem tak zwane prądy błądzące przyczyniają się do procesukorozji sąsiadujących obiektów stalowych. Jeśli zaś chodzi o „zieloną” część torowiska,to już na wstępie musimy zadbać o starannie wyselekcjonowaną mieszankę gatunkowątraw czy rozchodników i odpowiednio dobraną warstwę wegetacyjną. Dodatkowo, wprzypadku torowiska trawiastego, niezbędna będzie instalacja systemu nawadniania.To również wiąże się z kosztami, których nie ponosimy przy budowie tradycyjnychtorowisk tramwajowych.

Nie jest to jednak koniec wydatków. Każdego roku trzeba będzie przeznaczyć ko-lejną sumę pieniędzy na pielęgnację torowisk. W zależności od rodzaju zastosowanejroślinności, inne będą koszty, jak i stosowane zabiegi pielęgnacyjne. Znacznie bardziejwymagającą będzie powierzchnia trawiasta torowiska. Konieczne staną się takie zabiegijak koszenie, nawadnianie a także nawożenie. Generuje to wydatki związane dodatkowąpracą ludzką i kosztem wykorzystywanych zasobów, jak woda, paliwo czy nawozy. Jeśli

10

chodzi o torowiska z roślinnością ekstensywną to zakres prac pielęgnacyjnych będziezależeć od samego projektu i wykonania. Dobrze zaprojektowane torowiska rozchod-nikowe cechują się wysoką samowystarczalnością. Rozchodniki wystarczy nawieźć 1-2razy w roku i podlewać tylko w sytuacji wystąpienia wyjątkowo długotrwałych suszy.W obu przypadkach, od czasu do czasu, przyjdzie uzupełnić roślinność w wybrako-wanych obszarach. Mogą to być wydeptane przez ludzi ścieżki, obszary zniszczonewskutek awarii i ich napraw, czy też zaniechania odpowiedniej pielęgnacji. Jednakżetorowiska rozchodnikowe przez wzgląd na wysokie właściwości regeneracyjne roślin, wy-magają uzupełniania tylko w momencie zniszczenia większej połaci. W celu utrzymaniawysokich walorów estetycznych, konieczne może okazać się odchwaszczanie. Ponadtoważnym zabiegiem z punku widzenia bezpieczeństwa jest także bieżące usuwanie nad-miernej roślinności z powierzchni tocznej szyny.

Z zastosowania zielonych torowisk mogą także wyniknąć niewielkie kłopoty dlafunkcjonowania zbiorowej komunikacji miejskiej. Pierwszym utrudnieniem jest dostaniesię do konstrukcji torowiska podczas prac naprawczo-remontowych. Wydłuża to czasusunięcia awarii i wstrzymania ruchu tramwajowego. Oprócz tego, w początkowej fazieeksploatacji, torowiska zazielenianego przez bezpośredni wysiew roślinności, pojawiasię wymóg ograniczeń związanych ze zmniejszeniem prędkości tramwajów. Zapobie-ga to wywiewaniu niezakorzenionych jeszcze nasion. Są to jednak problemy okresoweniewpływające w znacznym stopniu

Zielone torowiska niewątpliwie wymagają sporych nakładów finansowych i niewy-kluczone, że konieczność pielęgnacji może okazać się kłopotliwa dla miasta, chociażbyze względu na dzienne kursowanie tramwajów. Jednakże z racji licznych zalet zazie-lenianie torowisk, wydaje się opłacalną inwestycją. Rozwój zielonych systemów tram-wajowych ma szansę w sposób znaczny zmniejszyć straty w przypadku wystąpieniaobfitych opadów. Zmniejsza to zapotrzebowanie na rozbudowę infrastruktury zapo-biegającej podtopieniom, która jest kłopotliwa ze względów finansowych a nie dajegwarancji niezawodności.

Czy w takim wypadku wydatki związane z zielonymi torowiskami słusznie uznaje-my za wady? Jest to niewielki koszt względem wyliczonych strat zaniechania działańadaptacyjnych do zmian klimatu. Oszacowana przy okazji opracowywania dokumentu„Strategicznego planu adaptacji dla sektorów i obszarów wrażliwych na zmiany klima-tu do roku 2020 z perspektywą do roku 2030” wartość strat do 2020r. wyniosła 86 mldzł, plus dodatkowe 119 mld zł na kolejne 10 lat[17].

11

Rozdział 3

Zalety zielonych torowisk

3.1 Aspekt estetyczny

Infrastruktura tramwajowa już od lat wpisuje się w krajobraz miejski. Być możenie zwracamy na to uwagi ciesząc się, że powstają nowe połączenia tramwajowe, alezarówno torowiska jak i linia trakcyjna stosunkowo mocno ingerują w krajobraz na-szego miasta. Niestety, cała infrastruktura tramwajowa z wyjątkiem niektórych wiatprzystankowych nie posiada żadnych pozytywnie wpływających walorów estetycznych.

Rysunek 8: Odpowiedzi ankietowanych na pytanie: „W jakim stopniu infrastruktu-ra tramwajowa negatywnie wpływa na estetykę przestrzeni miejskiej?”, gdzie 1 - Niewpływa negatywnie, 5 - W sposób znaczny obniża walory estetyczne

13

W ramach niniejszej pracy, przeprowadzono ankietę, wśród użytkowników krakow-skiej komunikacji miejskiej. Formularz zawierał kilka pytań, które miały na celu zba-danie opinii społeczeństwa odnośnie infrastruktury tramwajowej. Na zadane pytania,odpowiedzi udzieliło 100 osób, w wieku od 16 do 55 lat. Wypowiedziało się 47 mężczyzni 53 kobiety. 67 osób zadeklarowało się jako mieszkaniec Krakowa, a pozostałe 33 osobyto pracownicy, studenci lub uczniowie krakowskich placówek. Według przeprowadzo-nych badań, tylko 34% ludzi, po krótkim zastanowieniu się stwierdza, że infrastruktu-ra tramwajowa nie ma negatywnego wpływu na atrakcyjność miejsca. Na obrazku 8przedstawiono odpowiedzi ankietowanych na pytanie „W jakim stopniu infrastrukturatramwajowa negatywnie wpływa na estetykę przestrzeni miejskiej?” Pięciostopniowaskala wskazuje na wybierany poziom oddziaływania.

Na 28 km tras tramwajowych w Krakowie zastosowano będące tematem niniej-szej pracy zielone torowiska. Przestrzeń między szynami pokryto trawnikiem, tworzącdodatkowy pas zieleni. Jak zatem użytkownicy miasta postrzegają ten zabieg? 78%ankietowanych twierdzi, że zielone torowiska zdecydowanie uatrakcyjniają przestrzeńmiejską, a tylko 3% stwierdziło, że nie ma to większego znaczenia jeśli chodzi o estetykęulic. Dokładne wyniki przedstawiono na wykresie.

Rysunek 9: Odpowiedzi na pytanie „Czy według Ciebie zielone torowiska poprawiająestetykę ulicy?”

14

Na podstawie tych danych można dojść do wniosku, że wystarczy stosunkowo nie-wielka połać zieleni, aby poprawić jakość przestrzeni miejskiej w oczach jej użytkowni-ków.

Jest to natomiast tylko jeden wariant opisywanego rozwiązania, w którym użyto ro-ślinności w postaci mieszanki traw. W dodatku jest to jedyny wariant wykorzystywanyw Krakowie. Istnieje jednak możliwość wykorzystania innej, bardziej urozmaiconej ro-ślinności. Mało popularną opcją lecz stawiającą swoje pierwsze kroki w Polsce są zielo-ne torowiska z mat rozchodnikowych. Użycie różnych gatunków rozchodnika umożliwiauzyskanie różnokolorowej, kwitnącej okresowo połaci roślinnej, która przez wzgląd naswoje walory estetyczne również może podnieść rangę danej przestrzeni. Odpowiedniapielęgnacja pozwoliłaby również na utrzymanie konkretnych wzorów ułożonych z róż-nych gatunków roślin, przez co bardziej reprezentacyjne miejsca w centrum Krakowa,mogłyby zyskać na odbiorze publicznym.

Rozchodniki, stosowane częściej w popularnej ostatnio technologii zielonych dachówekstensywnych, cechują się wysoką wytrzymałością i niskimi wymaganiami pielęgna-cyjnymi. W zależności od pory roku, rozchodniki kwitną i zmieniają swoją barwę, cododatkowo urozmaica pokrytą nimi przestrzeń.

Według przeprowadzonych przeze mnie badań powierzchnia pokryta rozchodnikamipodoba się w równej mierze co trawiaste dywany. Z zaproponowanych opcji zabudo-wy roślinnej najwięcej osób uznało torowisko trawiasto-rozchodnikowe za najbardziejatrakcyjne.

Rysunek 10: Najatrakcyjniejsza zabudowa roślinna zielonych torowisk według ankie-towanych osób

15

3.2 Aspekt społeczny

Według przeprowadzonego przeze mnie wywiadu, można wskazać kilka zauważal-nych przez większość osób uciążliwych aspektów związanych z funkcjonowaniem komu-nikacji tramwajowej. Jest to między innymi zbyt wysoki poziom emitowanego hałasui niskie walory estetyczne. Zielone torowiska są więc słuszną propozycją, która w pew-nym zakresie niweluje wspomniane niedogodności.

Zgodnie z tym, co pisałam w podrozdziale o aspektach estetycznych, zielone toro-wiska raczej przypadły do gustu użytkownikom krakowskich przestrzeni. Pojawia sięjednak pytanie czy z pozytywnych walorów estetycznych zielonych torowisk możnawyciągnąć wymierne korzyści? Oczywiście, że tak. W obecnych czasach, kiedy miastazabudowują każdą możliwą przestrzeń, zapotrzebowanie na zieleń wśród mieszkańcówstale wzrasta. Dowodem na to stwierdzenie mogą być coroczne głosowania w ramachBudżetu Obywatelskiego. Nie dość, że zgłaszane projekty w dużej mierze nawiązujądo zieleni miejskiej i ochrony powietrza, to w ostatecznym rozrachunku cieszą się onewysokimi wynikami. Wygląda więc na to, że żyjąc w miastach chętnie spędzamy czasw kontakcie z naturą, przez co dane obszary cieszą się popularnością.

Potwierdzają to także socjologowie, którzy wskazują na kojący wpływ zieleni wmieście. Zieleń oddziałuje na dobre samopoczucie, ilość i jakość kontaktów społecz-nych oraz pozytywne nastawienie na otaczający nas świat[7]. Dlatego też takie miejscawydają nam się atrakcyjne, chcemy tam mieszkać i przebywać, nakręcając przy tymkorzystne procesy ekonomiczne.

Ponadto system zielonych torowisk przez wzgląd na swoja estetykę i funkcjonalnośćmoże minimalizować niezadowolenie mieszkańców z planowanego przebiegu nowychtras tramwajowych, a co za tym idzie przyspieszyć przebieg i tak już czasochłonnegoprocesu inwestycyjnego.

3.3 Właściwości akustyczne rozwiązania

Kolejnym atutem zielonych torowisk są ich właściwości akustyczne. 37 na 100 zba-danych osób, wskazało hałas jako jeden z negatywnych aspektów infrastruktury tram-wajowej. Rozwiązaniem tego problemu, poza zakupem nowoczesnego, lepiej wyciszo-nego taboru, a także modernizacją samych szyn i ich mocowania, może być właśnieinstalowanie zielonych torowisk.

Torowiska tramwajowe w dużej mierze prowadzone są wzdłuż ciągów samochodo-wych. Są to główne źródła hałasu w mieście, co wyraźnie widać na fragmencie mapyakustycznej Krakowa (Rys.12). Dodatkowy hałas generowany przez przejeżdżający ta-bor tramwajowy może zostać stłumiony przy pomocy warstwy roślinnej pokrywającejobszar torowiska [2].

Według przeprowadzonych badań, zabudowa roślinna torowisk wycisza ruch tram-wajowy od 4 do 8 dB w zależności od konstrukcji torowiska. Można wyróżnić trzyrodzaje zielonego torowiska pod kątem poziomu zabudowy roślinnej względem PGS

16

(poziomu główki szyny). Największy potencjał redukcji hałasu ma oczywiście torowi-sko zabudowane i częściowo zabudowane.

Rysunek 11: Poziom hałasu wzdłuż torowiska na ul.Mogilskiej, KrakówŹródło http://obserwatorium.um.krakow.pl/obserwatorium/kompozycje/?config=confighalas.json [9]

Rysunek 12: Podział torowisk ze względu na poziom zabudowy roślinnej torowisk a)torowisko niezabudowane, b)torowisko zabudowane, c)torowisko częściowo zabudowaneŹródło: Rozwój zielonych torowisk w Polsce - Wojciech Oleksiewicz

17

3.4 Zielone torowiska - dodatkowy obszar biologicznieczynny

Dużym problemem, związanym ze współczesnymi miastami i ich rozwojem, jest cią-gły wzrost przestrzeni zabudowanych. Wraz z nowymi budynkami pojawiają się tak-że coraz bardziej rozbudowane rozwiązania z zakresu infrastruktury komunikacyjnej.Cierpią na tym głównie zasoby zieleni miejskiej i obszarów biologicznie czynnych. Takisposób gospodarowania przestrzenią jest niestety zgubny dla klimatu, a co za tym idziedla jakości życia mieszkańców. Z tego też powodu coraz częściej dużym miastom przy-chodzi mierzyć się na przemian z kłopotliwymi falami upałów, gwałtownymi burzamii suszami. Pozostaje również kwestia zanieczyszczenia powietrza, negatywnie wpływa-jącego na zdrowie użytkowników miasta. Odpowiednim narzędziem do zmagania się ztymi problemami jest zieleń.

Mimo, że władze miasta powoli zaczynają dostrzegać negatywne skutki urbaniza-cji i potrzebę powiększenia obszarów zielonych, to ścisła zabudowa miasta ograniczamożliwości rozplanowania nowej zieleni miejskiej[10]. Dlatego tak dużym potencjałemodznaczają się takie rozwiązania, jak zielone dachy i zielone torowiska. Obie propozycjepozytywnie wpływają na klimat, a jednocześnie pozwalają na pełne wykorzystanie po-zbawionej roślinności przestrzeni i zwiększenie jej funkcjonalności. Jeśli chodzi o corazpopularniejsze zielone dachy to niestety jest to forma zieleni niedostępna dla zwykłegoprzechodnia, między innymi przez wzgląd na swoje usytuowanie. Z kolei zielone torowi-ska są na wyciągnięcie ręki każdego użytkownika przestrzeni publicznej i umożliwiająkontakt z naturą chociażby w drodze do pracy. Czy w takim razie dodatkowe obsza-ry biologicznie czynne w postaci zielonych torowisk są sposobem na zminimalizowanienegatywnych skutków zmian klimatu i odpowiednim środkiem do walki ze smogiem?Tego typu forma zieleni może pozytywnie wpłynąć na program zabezpieczeń przedpodtopieniami, redukcję zanieczyszczeń powietrza i efekt miejskiej wyspy ciepła.

3.4.1 Retencjonowanie wód opadowych

Niewątpliwym atutem zielonych torowisk są wysokie możliwości retencjonowaniawód opadowych. Niejedno miasto w czasie gwałtownych opadów nie daje sobie radyz bieżącym odprowadzaniem wody, doprowadzając równocześnie do podtopień. Wiążesię to z niemałymi kosztami naprawy i rekompensaty strat wywołanych przez żywioł.Przede wszystkim mają się czego obawiać miasta, o dużym zagęszczeniu zabudowy.Miejsca o wyjątkowo słabych warunkach infiltracji kumulują wody opadowe znacznieobciążając sieć kanalizacyjną. Rodzi się jednak pytanie skąd wziąć fundusze na wydajnyi niezawodny system kanalizacji burzowej?

Rozwiązaniem tego problemu może być rozwój przestrzeni zielonych, które wspo-magają systemy kanalizacyjne w sytuacjach awaryjnych[16]. Niestety, w zabudowanychcentrach miast często po prostu nie ma miejsca na dodatkowe skwery czy parki. Dlate-go też interesującą propozycję stanowi instalacja zielonych torowisk. Jest to możliwość

18

dodatkowego wykorzystania zagospodarowanych już terenów i rozszerzenia ich funkcjo-nalności. Woda, która trafia na obszar zielonego torowiska, jest retencjonowana zarównoprzez warstwę roślinną, jak i przygotowane podłoże. Przykładowo higroskopijna „Weł-na skalna XF 107” firmy XeroFlor[18], proponowana do użycia w systemie zielonegotorowiska potrafi zgromadzić ilość wody równą 80 % swojej objętości. Zaś wspomnia-ny w rozdziale wyżej przykładowy substrat, cechował się pojemnością wodną powyżej55 %. Dodatkowo dochodzi warstwa roślinna, która sama w sobie wspomaga reten-cję, opóźnia spływ deszczówki i ostatecznie odparowuje część zmagazynowanej wody.Specjaliści dowodzą[18], że odpowiednio zaprojektowane i wykonane zielone torowiskamogą zatrzymać nawet 70 % wód opadowych.

Z inwestowania w zielone torowiska wynikają w takim razie nie tylko korzyści eko-logiczne, ale i gospodarcze. Miasto, będące szczęśliwym posiadaczem takich przestrzeniminimalizuje koszty ciągłej modernizacji i rozwoju tradycyjnej infrastruktury przezna-czonej do celów zapobiegania podtopieniom. Ponadto zmniejsza się także suma pie-niędzy potrzebna na opłacenie odprowadzania wód opadowych i oczyszczalni ścieków.Mieszkańcy miasta o tak zaplanowanej i uzupełniającej się infrastrukturze, mogą więcpodczas obfitych opadów spać spokojnie, a dodatkowo cieszyć się kolejnymi zielonymiobszarami.

3.4.2 Redukcja zanieczyszczenia powietrza

Nierozwiązanym do tej pory problemem Krakowa i innych dużych miast jest wyso-kie zanieczyszczenie powietrza. Nierzadko zdarza nam się, ze zmartwieniem obserwowaćczerwone słupki wykresów, wskazujące na krytyczne przekroczenie normy. Skutecznymsposobem, na redukcje zanieczyszczeń może okazać się rozwój zielonej infrastruktury.Torowiska tramwajowe przebiegające najczęściej wzdłuż ruchliwych ciągów samocho-dowych, są zlokalizowane bezpośrednio przy jednym z głównych źródeł zanieczyszczeńpowietrza w Krakowie. W takim przypadku, modernizacja tych stosunkowo szerokichpasów przestrzeni ulicy, na zielone torowiska, może przynieść duże korzyści. Jeśli chodzio poprawę jakości powietrza, to możemy liczyć na częściową redukcję zanieczyszczeńgazowych i pyłowych.

Naturalnie roślinność pokrywająca torowiska, w procesie fotosyntezy będzie po-chłaniała dwutlenek węgla, produkując równocześnie tlen. Dodatkowo, na powierzchniroślin gromadzić się będą różnego rodzaju pyły, które zagrażają naszemu zdrowiu.Omawiana przeze mnie zielona infrastruktura ma przewagę nad tą tradycyjną, bo-wiem nie pozwala na ponowne dostanie się do powietrza tak dużej ilości pyłów. Zdjęciaprzedstawiają pędy rozchodnika pobrane z jednego z berlińskich zielonych torowisk.Po lewej stronie zdjęcia bezpośrednio po zebraniu próbki, po prawej oczyszczony pędtego samego rozchodnika. Zdjęcia poniżej, wykonane skaningowym mikroskopem elek-tronowym, pokazują w zbliżeniu pyły różnej wielkości osadzone na liściu[4]. Zdjęcia te,są dowodem na czynny udział zielonych torowisk w procesie oczyszczania powietrza.

19

Rysunek 13: Porównanie pędu rozchodnika zebranego z zielonego torowiska do pęduoczyszczonego.Źródło: Effect and Function of Green Tracks - Publication ofGRUNGLEISNETZWERK

3.4.3 Miejska wyspa ciepła

Kolejnym problemem, z którym borykają się współczesne miasta są negatywneefekty tak zwanej miejskiej wyspy ciepła. Coraz mniejsza ilość obszarów biologicznieczynnych w miastach negatywnie wpływa na klimat, który staje się coraz bardziejuciążliwy dla mieszkańców. Większa ilość powierzchni zabudowanych potęguje letnieupały podnosząc temperaturę powietrza. Największy wzrost można zaobserwować wcentrum miasta, gdzie zagęszczenie zabudowy jest największe. Średnio są to 2-3 stopnieCelsjusza (w ekstremalnych przypadkach nawet o 10 stopnie Celsjusza) w stosunku doterenów pozamiejskich.[14] Wprowadzenie dodatkowych pasów zieleni, w postaci zie-lonych torowisk ma szansę pomóc w złagodzeniu miejskiego klimatu, a szczególnie wKrakowie, gdzie łączna długość tras tramwajowych wynosi ponad 200 kmtp. Ponadto,trasy te przebiegają głównie wzdłuż istniejących dróg asfaltowych, które w okresie let-nim bardzo mocno się nagrzewają i oddają ciepło do atmosfery. Tymczasem roślinność

20

po pierwsze izoluje powierzchnię przed nagrzewaniem, a po drugie zwiększa wilgotnośćpowietrza, poprzez miarowe odparowywanie nagromadzonej wody.

Na rysunku 14 przedstawiono przykładowy rozkład temperatury, w zależności odsposobu zagospodarowania danego obszaru miasta. Jak można zauważyć, zabudowa-ne centrum miasta cechuje się najwyższą temperaturą, z kolei obszar parku wyraźniełagodzi klimat.

Rysunek 14: Rozkład temperatury w mieście – efekt miejskiej wyspy ciepłaŹródło: http:urbnews.pl/miejska-wyspa-ciepla-powstaje-zaradzic/ [3]

Ze względu na sposób prowadzonych pomiarów temperatury, możemy wyróżnić dwieodmiany miejskiej wyspy ciepła. Atmosferyczną, którą określamy na podstawie pomia-rów temperatury powietrza przy pomocy termometrów i czujników, oraz powierzchnio-wą, którą identyfikujemy w oparciu o temperaturę powierzchni. Dane w tym przypadkupozyskujemy z satelitarnych obrazów termalnych.

Fragment ortofotomapy z nałożoną warstwą mapy temperatury powierzchni przed-stawia centrum Krakowa. Dane z pomiaru pochodzą z 7 sierpnia 2013r.[13] Na podsta-wie tego opracowania możemy wywnioskować jakie powierzchnie nagrzewają się naj-bardziej. Najwyższą temperaturą charakteryzują się dachy ścisłej zabudowy staregomiasta. Nieco chłodniejszym, choć wciąż osiągającym temperaturę około 42 stopniCelsjusza miejscem okazał się Rynek Główny będący dużą, wyłożona kostką, otwartąprzestrzenią. Wyraźnie odcinającym się elementem na tej mapie są Planty Krakowskiei Wzgórze Wawelskie. Przez wzgląd na dużą ilość zieleni, obszary te wykazały mniejszą

21

zdolność na nagrzewanie się. Elementem najkorzystniej wypadającym w tej przestrzeni,jest Wisła. Można zatem stwierdzić, że zarówno obszary zielone jak i wodne są najmniejnarażone na nagrzewanie. Oczywiście są to w takim razie obszary, które oddadzą naj-mniej ciepła do atmosfery, przyczyniając się w mniejszym stopniu do atmosferycznejwyspy ciepła.

Efekt miejskiej wyspy ciepła został w Krakowie dostrzeżony już jakiś czas temu,jednakże prowadzona polityka przestrzenna nie hamowała rozwoju tego zjawiska. Czyw takim razie proponowane rozwiązanie przyniesie jakieś skutki? Przestrzenie w postacizielonych torowisk, ze względu na swoją rozciągłą, niezbyt szeroką formę nie wywołająprzełomowych zmian termicznych. Najpewniej nie posiadają zbyt dużego potencjału,jeśli chodzi o indywidualny wkład w eliminowanie omawianego efektu. Jednakże mogąbyć opcją uzupełniającą i rozszerzającą działalność przestrzeni o bardziej zauważalnymwpływie. Ważne jest żeby wciąż inwestować w kolejne elementy, które wkrótce mogąstać się spójnym i efektywnym systemem przyrodniczym w naszym mieście.

22

Rysunek 15: Temperatura powierzchni na obszarze Krakowa i okolic w dniu 7 sierpnia2013 1.Rynek główny, 2.Ścisła zabudowa starego miasta, 3.Wisła, 4.Planty KrakowskieŹródło: http: zielonainfrastruktura.pl/wplyw-dachow-zielonych-na-warunki-klimatyczne-w-miescie/

23

Rozdział 4

Zielone torowiska Krakowa

4.1 Inwentaryzacja

Do wykonania inwentaryzacji zostały wykorzystane dane zebrane w terenie, jakrównież dane udostępnione przez Zarząd Zieleni Miejskiej i te, szeroko dostępne naportalach związanych z krakowską komunikacją miejską.

Według oficjalnych danych, w Krakowie istnieje 28 km toru pojedynczego zielonychtorowisk, które stanowią niecałe 14 % tras tramwajowych w mieście. Zielone torowiskawystępują w głównej mierze przy końcach tras tramwajowych. Poruszając się komuni-kacją, miejską można zaobserwować takie torowiska na fragmentach: Mały Płaszów –Rondo Grzegórzeckie (8,2 kmtp), Czerwone Maki – Lipińskiego (6 kmtp), Cichy Ką-cik – Cracovia (2,6 kmtp), niepełna trasa Krowodrza Górka – Politechnika (3 kmtp),oraz fragmenty tras przy ul.Bronowickiej (2 kmtp), ul.Mogilskiej (1,3 kmtp), czy wNowej Hucie na alejach przy Placu Centralnym, ul.Mrozowej i ul.Ujastek. Wszystkiete torowiska pokryte są roślinnością trawiastą.

Pielęgnacją i utrzymaniem zielonych torowisk w Krakowie zajmuje się Zarząd Zie-leni Miejskiej. Niestety, nie wszędzie udało się utrzymać wysokie walory estetycznezielonych ciągów. Jak torowiska przy al.3 maja czy na Ruczaju mogą stanowić wi-zytówkę krakowskiej infrastruktury tramwajowej, tak nie bardzo nadają się do tegoodcinki nowohuckie. Przykładowo, na trasie przy ul.Ujastek jest problem z utrzyma-niem stałej pokrywy roślinnej. Spomiędzy roślinności, wyziera goła gleba, a niekiedymożna również dostrzec betonowe podkłady. Torowiskom tym daleko do puszystych,zielonych dywanów, spod Krakowskich Błoń. Być może nie jest to tylko i wyłącznieskutek nieodpowiedniej pielęgnacji, ale także błędów konstrukcyjnych, popełnionychjuż w fazie projektowania i wykonania.

Niemniej jednak w większości, zielone torowiska w Krakowie cieszą oko zadbanąpokrywą roślinną. Równie atrakcyjnie wyglądają te, sprzed kilkunastu lat, jak i te nie-dawno zrealizowane. Najnowszym fragmentem zielonego torowiska w Krakowie jest,część remontowej trasy z Ronda Mogilskiego do Placu Centralnego. Według pierwot-nych planów cała ta 5,5 km trasa miała być wykonana przy użyciu technologii zielo-

25

nych torowisk. Ostatecznie wykonano 1,3 km toru pojedynczego zielonego torowiska,na fragmencie ul. Mogilskiej od skrzyżowania z ul.Grunwaldzką do ul.Fabrycznej.

Inwentaryzacja krakowskich torowisk miała na celu, nie tylko wskazanie zaziele-nionych odcinków. Była to także okazja na rozpoznanie możliwości rozwoju zielonejinfrastruktury tramwajowej. Najłatwiejszymi w modernizacji na zieloną wersję, są to-rowiska wydzielone. Takich w Krakowie jest trochę około ponad 108 km. Są to pasyterenu przeznaczone wyłącznie dla ruchu szynowego, który nie korzysta z przestrzeniinnego rodzaju komunikacji. Pozostałe trasy prowadzone są w jezdni równocześnie zruchem samochodowym. Lokalizację danego rodzaju torowisk zaznaczono na schemaciekrakowskiej sieci tramwajowej.

Rysunek 16: Mapka inwentaryzacyjnaŹródło podkładu: http: kmkrakow.atlaskolejowy.net/[6]

26

4.2 Wyznaczenie potencjalnych zielonych torowisk

Przeprowadzając inwentaryzację krakowskich zielonych torowisk wyznaczyłam rów-nież potencjał rozwoju tej technologii, wskazując torowiska, które nadają się do moder-nizacji w kierunku zielonych torowisk. Wyznaczyłam kilka kryteriów, które pomogłymi we wskazaniu potencjalnych odcinków zielonych linii tramwajowych.

Przede wszystkim, jeśli chodzi o taką modernizację, to niestety, nie nadają się doniej torowiska prowadzone w jezdni, stanowiące element stałego ruchu samochodowego.Tym sposobem większość torowisk z samego centrum Krakowa, Salwatora i Podgórzabędzie musiało pozostać w niezmienionej formie, lub przejść kompletną przebudowę wcelu wprowadzenia wydzielonego torowiska.

Dobrym materiałem na zielone torowiska są wydzielone linie tramwajowe, gdzieingerencja w pokrycie podłoża nie będzie miała negatywnego wpływu na użytkownikówruchu kołowego. Według powyższych założeń wynika, że około 108 km pojedynczegotoru jest odpowiednia do modernizacji. Oznacza to, że w przypadku realizacji tych trasKraków może zyskać nawet 0,5 km2 dodatkowej powierzchni zieleni miejskiej.

Kolejnym aspektem, który powinien motywować do instalacji zielonych torowiskjest gęsta zabudowa mieszkalna / usługowa / biurowa. Obszary te tracą na jakości,przez dodatkowy hałas i obniżone walory estetyczne, a są w końcu użytkowane przezznaczną ilość ludności.

Do wyznaczenia przykładowych, najbardziej wymagających przebudowy torowiskwykorzystałam schemat krakowskich linii tramwajowych przedstawiający stan tech-niczny torowisk, a także bardziej aktualne dane dostępne na portalach o tematycetransportowej. Na zamieszczonym schemacie odcinki w najgorszym stanie technicz-nym zaznaczono kolorem czerwonym, pomarańczowym te w złym stanie, żółtym wdobrym stanie, a zielonym odcinki remontowane w ciągu ostatnich kilku lat. Być możejest to właśnie, jeden z wyznaczników, na podstawie którego już wkrótce będziemymogli wskazywać lokalizację nowych zielonych torowisk.

27

Rysunek 17: Schemat stanu technicznego krakowskich torowiskŹródło: http: kmkrakow.atlaskolejowy.net/[6]

Według przeprowadzonych przeze mnie analiz, najbardziej obiecujące fragmentydo modernizacji, będące torowiskami w wydzielonej formie i zaznaczone na schemaciestanu technicznego pomarańczową linią oznaczającą zły stan:

• Kurdwanów – Bieżanowska

• Nowy Bieżanów – Bieżanowska

• Borek Fałęcki – Rondo Matecznego

• Rondo Grzegórzeckie – Rondo Czyżyńskie

Ponadto, wydzielone torowiska, o dobrym stanie technicznym, a występujące w obsza-rach gęstej zabudowy mieszkaniowej:

• Mistrzejowice – Rondo Piastowskie,

• Os. Piastów – Rondo Kocmyrzowskie

• Bronowice Małe – Balicka Wiadukt

28

Zgodnie z zapowiedziami Zarządu Infrastruktury Komunalnej i Transportu w Kra-kowie planowana nowa trasa do Azorów w większości ma mieć zabudowę roślinną. Coniezmiernie cieszy, z zapowiedzi wynika, że to samo ma się tyczyć planowanej liniido Górki Narodowej, gdzie tłuczniem zostaną obsypane tylko fragmenty torowiska, naobszarach niezabudowanych mieszkaniowo.

29

Rozdział 5

Podsumowanie

Zielone torowiska to interdyscyplinarne rozwiązanie z pogranicza infrastrukturytramwajowej, ogrodnictwa, architektury krajobrazu i kilku innych dziedzin nauki. Za-zielenianie torowisk, mimo zwiększonych kosztów względem tych tradycyjnych, jestpraktyką przynoszącą dużo korzyści. Zielone torowiska nie tylko się podobają, ale sąodpowiedzialne także za redukcję hałasu. Jako dodatkowy obszar biologicznie czyn-ny, pozytywnie wpływają na redukcję zanieczyszczenia powietrza, zwiększają retencjęwody opadowej i zmniejszają negatywne aspekty miejskiej wyspy ciepła.

Wymienione zalety stanowią odpowiedź na wiele współczesnych problemów krakow-skiej przestrzeni miejskiej. Być może zastosowanie zielonych torowisk nie rozwiąże ichwszystkich, ale na pewno zredukuje kłopoty z nimi związane. Zielone torowiska wyko-rzystujące zagospodarowaną już przestrzeń, rozszerzają jej funkcjonalność, przynosząckorzyści materialne i niematerialne, z czasem zwracając z nadmiarem wysokie kosztyinwestycji. Choć jest to jeszcze niezbyt dopracowana technologia na polskim rynku, topowinniśmy robić co w naszej mocy żeby ją udoskonalić i rozpowszechnić w naszymkraju. W tym cel proponuję:

• Stworzenie ogólnopolskich wytycznych zielonych torowisk. Konieczna jest ogól-nodostępna baza wiedzy dotycząca zielonych torowisk. Mimo, że od kilkunastulat budujemy zielone torowiska, to wciąż nie do końca wiemy w jaki sposób jeprojektować, wykonywać i pielęgnować. Opracowanie czegoś w rodzaju niemiec-kiego podręcznika o zielonych torowiskach może oszczędzić kolejnych wydatków,związanych z popełnionymi błędami. Wskazana jest w takim wypadku analizazagranicznych rozwiązań, które są oparte na większym doświadczeniu.

• Prowadzenie badań. Najlepszym sposobem na rozwój odpowiednio przystosowa-nej do warunków panujących w Polsce sieci zielonych torowisk, jest prowadzeniebadań z tego zakresu. Owocna współpraca specjalistów z różnych dziedzin, możezwiększyć efektywność stosowanych przez nas rozwiązań.

• Zielone torowiska w dokumentach strategicznych i planistycznych. Bardzo waż-

31

nym elementem powstawania zielonych torowisk jest ich planowanie i projektowa-nie. Działania te muszą nawiązywać do postulatów z dokumentów strategicznychi planistycznych. Dlatego ważną kwestią jest umieszczanie tematyki zielonych to-rowisk w jak największej ilości tego typu dokumentacji. Jest to również szansana otrzymanie dofinansowania ze środków Unii Europejskiej.

• Powiększanie świadomości inwestorów. Jest to moim zdaniem jedno z ważniej-szych zadań mających na celu przyspieszenie rozwoju zielonych torowisk w Pol-sce. Propagowanie zielonych torowisk wśród osób decyzyjnych, może przynieśćwymierne skutki, w postaci zwiększonej ilości inwestycji tego typu. Niewiedza codo korzyści płynących z warstwy roślinnej ułożonej na obszarze torowiska, możekwalifikować tą inwestycję za średnio potrzebną.

• Powiększanie świadomości społeczeństwa. Przeciętny obywatel Polski dysponujeniewielką wiedzą z zakresu zielonych torowisk. Prowadzenie kampanii informacyj-nej może wspomóc rozwój zielonych torowisk, przez zwiększone zainteresowanietematem wśród mieszkańców i użytkowników przestrzeni miejskich. Zwracającymuwagę zabiegiem byłaby chociażby organizacja akcji społecznych. Przykładowo,lokalnej społeczności można pozostawić podjęcie decyzji odnośnie doboru ga-tunków rozchodników, z pośród już tych wyselekcjonowanych przez specjalistów.Zwróci to dodatkową uwagę mieszkańców nie tylko tej dzielnicy, ale i całego mia-sta.

32

Rozdział 6

Wnioski

Zielone torowiska w Polsce to wciąż nowość. Dopiero na niecałych 100 km toru po-jedynczego można zaobserwować tego typu rozwiązanie. Przyczyn stanu obecnego jestwiele, ale za pomocą odpowiednich działań można to zmienić. Niewątpliwie stosunekzalet do nakładów finansowych, związanych z wykonaniem i utrzymaniem zielonychtorowisk jest dla nas korzystny. Jednakże, żeby cieszyć się w Krakowie zielonymi cią-gami tramwajowymi, to musimy zmienić swoje nastawienie do tych inwestycji jak iposzerzać wiedzę na ich temat. Moją propozycją na efektywniejszy rozwój systemu zie-lonych torowisk jest podejmowanie nowych działań ukierunkowanych głównie na fazęplanowania i projektowania. Do uzyskania pożądanych efektów proponuję:

• Projektowanie i modernizacja tras tylko i wyłącznie z nawierzchnią roślinną. Jeśliistnieje możliwość stworzenia nowych, zielonych torowisk to powinniśmy ją wy-korzystać. Skoro chcemy zgodnie z zachodnimi wzorcami, uczynić zazielenianietorowisk standardem, należy konsekwentnie rozwijać te systemy w naszym kra-ju. W Krakowie istnieje około 108 kmtp wydzielonego torowiska, które nadająsię do modernizacji. Z tego trasy: Kurdwanów – Bieżanowska, Nowy Bieżanów –Bieżanowska, Borek Fałęcki – Rondo Matecznego, Rondo Grzegórzeckie – RondoCzyżyńskie najpilniej wymagają odnowy ze względu na zły stan techniczny.

• Ukierunkowanie rozwoju na torowiska o zabudowie roślinnej, ekstensywnej. Na-leży spróbować zastosować na szerszą skale torowiska rozchodnikowe, które sąmniej kłopotliwe pod względem pielęgnacji, a przez to korzystniejsze finansowo.

• Tworzenie spójnego systemu przyrodniczego miasta. Zalety zielonych torowisk,w połączeniu z zaletami innych rozwiązań z zakresu zielonej infrastruktury (jakzielone dachy, zielone ściany, skwery lub parki) mogą w zwielokrotnionym stop-niu podnieść rangę miejskich przestrzeni i zwiększyć efektywność pozytywnegooddziaływania na otoczenie.

33

Bibliografia

[1] Stefan Gobel Breisach. Zielone torowiska oraz sieć zielonych torowisk. BiuletynKomunikacji Miejskiej, (139):59–63, 2016.

[2] PJ Domański. Zielone tory. Zieleń Miejska, (2):11–13, 2016.

[3] Mateusz Gliwiński. Miejska wyspa ciepła - jak powstaje i jak jej zaradzić. do-stęp: 15.05.2014, 2014. http://urbnews.pl/miejska-wyspa-ciepla-powstaje-zaradzic/.

[4] Grungleisnetzwerk. Effect and function of green tracks. dostęp: 07.11.2012, 2012.http://www.gruengleisnetzwerk.de/images/downloads/effects.pdf.

[5] Wojciech Górnikiewicz. Zielone torowiska w polskich systemach tramwajowych.Biuletyn Komunikacji Miejskiej, (139):64–66, 2016.

[6] Atlas kolejowy. Stan techniczny torowisk tramwajowych. dostęp: 07.08.2016, 2016.http://kmkrakow.atlaskolejowy.net/?id=stan.

[7] Charles Montgomery, Tomasz Tesznar. Miasto szczęśliwe: jak zmienić nasze życie,zmieniając nasze miasta. Wydawnictwo Wysoki Zamek, 2015.

[8] Wojciech Oleksiewicz. Rozwój zielonych torowisk tramwajowych w polsce. dostęp:28.04.2016, 2016. http://www.miastoitransport.il.pw.edu.pl/6_MIT2016.pdf.

[9] Obserwatorium portal Miejskiego Systemu Informacji Przestrzennej. Mapa ha-łasu. dostęp: 2015. http://obserwatorium.um.krakow.pl/obserwatorium/kompozycje/?config=config_halas.json.

[10] Wydział Kształtowania Środowiska Urzędu Miasta Krakowa. Kierunki rozwoju izarządzania terenami zieleni w krakowie na lata 2017-2030. dostęp: 19.04.2017,2017. https://dialogspoleczny.krakow.pl/wp-content/uploads/2017/04/1_OPIS-05_04_17.pdf.

[11] Sempergreen. Rozwiązania. dostęp: 2017. https://www.sempergreen.com/pl/.

35

[12] Tramwaje Warszawskie sp.z.o.o. Wymagania techniczne dotyczące projektowaniai budowy torowisk tramwajowych na sieci torowej tramwajów warszawskich - wtt.dostęp: 07.09.2017, 2017. https://tw.waw.pl/wp-content/uploads/2017/01/WTT_wersja-1-z-za%C5%82%C4%85cznikami.pdf.

[13] Jakub P. Walawender. Miejska wyspa ciepła. dostęp: 22.06.2015,2015. http://zielonainfrastruktura.pl/miejska-wyspa-ciepla-negatywne-skutki-urbanizacji-oraz-mozliwosci-przeciwdzialania-na-przykladzie-krakowa/.

[14] Jakub P. Walawender. Wpływ dachów zielonych na warunki klimatyczne wmieście. dostęp: 04.2015, 2015. http://zielonainfrastruktura.pl/wplyw-dachow-zielonych-na-warunki-klimatyczne-w-miescie/.

[15] J Więcławska. Zazielenianie torowisk okiem praktyka. Zieleń Miejska, (2):15–17,2016.

[16] Piotr Wolański. Rola zielonej infrastruktury na terenach zaurbanizowanych. Prze-strzeń Miejska, (11):69–73, 2017.

[17] Piotr Wolański. Wykorzystanie dachów i ścian zielonych w procesach adaptacjido zmian klimatu i działaniach antysmogowych. Przestrzeń Miejska, (2):38–42,2017.

[18] Xeroflor. dostęp: 2017. http://www.xeroflor.pl/.

[19] Zielonainfrastruktura.pl. Zielone torowiska z rozchodników. dostęp: 07.08.2016,2016. http://zielonainfrastruktura.pl/zielone-torowiska/.

36

Spis rysunków

1 Pierwszy fragment zielonego torowiska w Polsce- Kraków ul. Bronowicka . 32 Łączna długość zielonych torowisk w Polsce na przestrzeni lat 2000-2015

(km toru pojedynczego) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 Izolacja elektryczna szyn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Przekrój poprzeczny przykładowej konstrukcji bezpodsypkowej torowiska . 75 Wiechlina łąkowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 Rozchodnik sześciorzędowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Rozchodnik biały . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

8 Ankieta:„W jakim stopniu infrastruktura tramwajowa negatywnie wpływana estetykę przestrzeni miejskiej?” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

9 Ankieta: „Czy według Ciebie zielone torowiska poprawiają estetykę ulicy?” 1410 Ankieta: ”Najatrakcyjniejsza zabudowa roślinna zielonych torowisk” . . . . 1511 Poziom hałasu wzdłuż torowiska na ul.Mogilskiej, Kraków . . . . . . . . . 1712 Podział torowisk ze względu na poziom zabudowy roślinnej torowisk . . . . 1713 Porównanie pędu rozchodnika zebranego z zielonego torowiska do pędu

oczyszczonego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2014 Rozkład temperatury w mieście – efekt miejskiej wyspy ciepła . . . . . . . 2115 Temperatura powierzchni na obszarze Krakowa i okolic w dniu 7 sierpnia

2013 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

16 Mapka inwentaryzacyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2617 Schemat stanu technicznego krakowskich torowisk . . . . . . . . . . . . . . 28

37

Spis tabel

1 Udział zielonych torowisk w torowiskach tramwajowych polskich miast podkoniec 2016 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

38