Zie de muren spreken - Amsterdam.nl€¦ · 2 Glasappliqué ‘De kruisiging’ van Antonio Saura,...

Zie de muren sprekenNaoorlogse monumentale wandkunst in Amsterdam

PROJECT Naoorlogse Wandkunst Amsterdam AANTAL +/- 220 wandkunstwerken (1945-1975) KUNSTENAARS Aart Rietbroek - Aart Roos - Adriaan van der Weijden Albert Muis - Ans Wortel - André Schaller - Anton Rovers - Antonio Saura - Arie Teeuwisse - Ben Guntenaar - Berend Hendriks - Bram Roth - Caveto Cephas Stauthamer - Charles Karsten - Cor Dam - Cor Dik - Cuno van der Steene - Dick Elffers - Dick Zwier - Dirk ten Hoedt - Elga Eymer - Eppo Doeve - Felix van Kalmthout - Femmy Schilt-Geesink - Frans Nols - Frieda Hunziker - Friso ten Holt - Frits Sieger - Gène Eggen - Georg Ruijter - Gerard Hordijk - Gerard Röling - Gerrit van ’t Net - Gisele d’Ailly Waterschoot van der Gracht - Han Richters - Hans Ittmann - Hans van Norden - Hans Reicher Hans Verhulst - Hans Wiesman - Harry op de Laak - Harry van Kruiningen - Hendrik Brouwer - Hendrik Paulides - Henk Oddens - Henk Tieman - Henk Zweerus - Herbert Fiedler - Herman van der Heide - Hildo Krop - J. Keves Jaap Min - Jacques van Rhijn - Jan Bons - Jan de Baat - Jan Dijker - Jan van Druten - Jan Goeting - Jan Groenestein - Jan Mammen - Jan Meefout Jan Ooms - Jan Peeters - Jan Snoeck - Jentsje Popma - Jeroen Voskuyl Jo Pessink - Johan Haanstra - Joop Sjollema - Joop van den Broek - Jos Wong - Joseph Ongenae - Josje Smit - Jules Chapon - Karel Appel Karla Wenckebach - Kees Bierman - Kreel Daamen - Leo Braat - Leo Schatz - Lex Horn - Lies Maes - Lotti van der Gaag - Louis la Rooy - Louis Smeets - Joep Nicolas - Lucebert - Marius de Leeuw - Marte Röling - Mary Schoonheyt - Maurits Escher - Max Nauta - Nico Onkenhout - Nicolaas Wijnberg - Norbert van den Broek - Opland - Ossip Zadkine - Peter Alma - Piet Kok - Pierre van Soest - Piet Donk - Raymond Both - René Karrèr - Richard Wieland - Simon Erb - Ted Felen - Theo Forrer - Theo Kurpershoek - Wally Elenbaas Wessel Couzijn - Wilfried Ogilvie - Willem Reijers - Wim van Hoorn TECHNIEKEN Glasappliqué - Wandschildering - Betonreliëf - Sgraffito - Betonintarsia - Tegelmozaïek - Terranova-intarsia - Glas-in-lood - Keramisch reliëf - Bronssculptuur - Baksteenrelëf - Natuursteenmozaïek - Tegeltableau Plafondschildering - Glas-in-ijzer - Geëtst glasraam STADSDELEN AMSTERDAM Centrum - Nieuw-West - Noord - Oost - West Zuid - ZuidoostRAADSINITIATIEF 12-02-2016 Nelly Duijndam (SP) - Marcel van den Heuvel (D66) - Pia van den Berg (PvdA) INVENTARISATIE + QUICKSCAN WAARDEN Yteke Spoelstra - Norman Vervat KLANKBORDGROEP Frans van Burkom - Martijn Sandberg - Simone Vermaat PROJECTTEAM MONUMENTEN EN ARCHEOLOGIE Petra Boegheim - Anette van Dijk - Annette ten Doeschate - Marja Marijn - Clasien Slebos Jos Smit - Annelee Zomer VAN EESTERENGESPREK 30-11-2017 Gerrit van der Plas - Yteke Spoelstra Anouk de Wit SYMPOSIUM 6-12-2018 Elisabeth van den Hoogen (gespreksleider) - Meinke Horn - Touria Meliani (wethouder monumenten) - Martijn Sandberg Simone Vermaat - Karin Westerink (Monumenten en Archeologie)

Dit is een publicatie van Monumenten en Archeologie van de gemeente Amsterdamwww.amsterdam.nl/erfgoed

Tekst: Chris Bos

Redactie: Petra Boegheim, Annette ten Doeschate, Marja Marijn, Clasien Slebos

Met bijdragen van: Norbert van den Broek, Rhoda Bruinsel, Meinke Horn, Thomas Reekers, Martijn Sandberg, Yteke Spoelstra, Dirk Verkuilen, Simone Vermaat, Robin Vermeulen, Norman Vervat

Beelden zijn afkomstig van de gemeente Amsterdam (David Derksen, Edwin van Eis, Paul Nieuwenhuizen)

Met dank aan: alle sparringpartners, wandkunstkenners, de betrokken collega’s bij het Rijk, de provincie en de gemeente Amsterdam

Vormgeving: Renee Bakker, gemeente Amsterdam

We hebben ons best gedaan de namen van de betrokken kunstenaars/rechthebbenden te achterhalen en bij de foto’s te vermelden. Waar dit niet is gelukt verzoeken we rechthebbenden om contact op te nemen met de gemeente Amsterdam via [email protected]

December 2018, gemeente Amsterdam

1

Voorwoord

Deze brochure gaat over Amsterdamse wandkunstwerken uit de wederopbouwperiode, die heel lang niet de aandacht - laat staan de waardering - hebben gekregen die ze verdienen. Heel lang zag ik ze zelf ook niet, terwijl ik dagelijks wandkunst in de openbare ruimte passeerde. Kunstwerken, weet ik nu, die vaak met overheidssubsidie tot stand zijn gekomen en tot mijn verdriet overal onder druk staan. Gebouwen waar ze zich in of aan bevinden, worden vaak getransformeerd of gesloopt. In de afgelopen jaren is helaas al heel veel kunst verdwenen.

Sinds het gemeenteraadsinitiatief van de raadsleden Duijndam, Van den Berg en Van den Heuvel uit 2016 is er gelukkig veel werk verzet. De gemeente Amsterdam heeft toen een inventarisatie gemaakt van de nog aanwezige monumentale wandkunst uit de periode 1945 - 1975 en die werken zijn vervolgens beoordeeld op hun waarde. Daardoor hebben we nu een overzicht van ongeveer 220 waardevolle wandkunstwerken, dat ook nog eens voor iedereen digitaal toegankelijk is. Maar er zijn nog meer resultaten te melden: er zijn bijvoorbeeld verschillende kunstwerken herplaatst, die overbleven na sloop of transformatie van gebouwen. Er zijn gegadigden gezocht én gevonden die deze wandkunst weer (gaan) gebruiken. Resultaat van het feit dat deze kunstvorm breed onder de aandacht is gebracht. Tot slot is er nu ook subsidie beschikbaar voor eigenaren: voor onderzoek, restauratie en herplaatsing van wandkunstwerken.

Wandkunst vind ik een inspirerend, veelzijdig onderwerp. Het is gebouwgebonden kunst, vaak in samenhang met de architectuur ontworpen. Daardoor is het voor iedereen toegankelijk: je ziet het vaak gewoon gratis vanaf de straat of in een openbaar gebouw. Deze toegepaste kunst uit de wederopbouwperiode is onderdeel van ons erfgoed: het is een belangrijk en tastbaar stukje geschiedenis. Actuele en optimistisch stemmende onderwerpen werden toen - bijvoorbeeld - in beton gegoten of in een kleurrijk glasraam verbeeld. Die onderwerpen blijken ook nu vaak nog bijzonder actueel.

Met deze brochure hopen we uw enthousiasme en interesse vast te houden: verschillende betrokkenen vertellen over hun affiniteit met wandkunst. Ze laten zien wanneer of waardoor ze de waarde ervan gingen zien. De geïnterviewden belichten de wandkunst vanuit diverse invalshoeken. Ik hoop dat ook u geïnspireerd raakt om wandkunst uit deze periode een warm hart toe te dragen. Ik hoop ook dat u waar mogelijk ervoor gaat zorgen dat veel mensen nog lang kunnen genieten van de kunstwerken.

Touria Melianiwethouder Monumenten gemeente Amsterdam




Tekst: Chris Bos








32 Glasappliqué ‘De kruisiging’ van Antonio Saura, Thomaskerk, Prinses Irenestraat 36

Zie de muren spreken

Amsterdam is een kunststad. Dat is het altijd al geweest en dat zal het hopelijk altijd blijven. Dat komt vooral door de mensen die voor én achter de kunst staan.Dat geldt zeker ook voor monumentale wandkunst. Het zijn de kunstenaars, hun kinderen, ontwikkelaars, erfgoedorganisaties, academici, restauratoren, leerlingen, politici, eigenaren en bewoners die er samen voor gezorgd hebben dat anno 2018 ruim tweehonderd naoorlogse wandkunstwerken nog steeds kleur en reliëf geven aan de stad. En dat willen we graag zo houden.

Het zijn stuk voor stuk karakteristieke kunstwerken. Glasappliqués, baksteenreliëfs, betonintarsia’s en sgraffiti: het is slechts een greep uit de veelheid van toegepaste technieken. Ook dat beklemtoont de veelzijdigheid, de originaliteit en de experimenteerlust van de stad, de kunstenaars en de Amsterdammers. Toen en vandaag.

Maar dat ga je pas zien als je het doorhebt. Als je er oog voor krijgt. Als iemand je erop attendeert. Daaraan ontbrak het de afgelopen jaren helaas, waardoor bijzondere kunstwerken verloren zijn gegaan. Maar gelukkig is er nu een kentering en deze brochure is daarvan het bewijs. De volgende pagina’s nemen u mee in de wereld ván en áchter de wandkunst. Met natuurlijk een dwarsdoorsnede van die Amsterdamse naoorlogse wandkunstwerken. Maar ook met verhalen van tien mensen die de afgelopen jaren al veel hebben bijgedragen aan het behoud ervan.

De schat is nog véél groter, en het aantal beschermers ook. Maar extra steun is nodig om voor nog meer bekendheid te zorgen. En dan maakt bekend hopelijk gewaardeerd, geliefd en wie weet straks ook... bemind?

54

Keramisch reliëf van Jos Wong Lun Hing, Van Moerkerkenstraat 17

76

‘Bij de “quickscan waarden” hebben we alle naoorlogse wandkunstwerken in Amsterdam ingedeeld op basis van drie criteria: de architectuurhistorische, de cultuurhistorische en de kunsthistorische waarde. Ofwel: hoe vooraanstaand is de kunstenaar in kwestie en hoe bijzonder het specifieke kunstwerk? Hoe belangrijk is het gebouw voor de architectuurgeschiedenis? En wat draagt het kunstwerk bij aan de directe omgeving?’‘Zo kregen we drie categorieën. Allereerst de toppers, zoals de Appelbar in het Stedelijk Museum, die scoort op alle punten hoog. Pakweg de helft van de kunstwerken hoort tot de toppers, die wil je beslist behouden. Dat geldt in afnemende mate voor de werken in categorie 2 en 3.’‘De voorlopige indeling heb ik besproken met mijn collega Frans van Burkom van het ICN, het voormalige kennisinstituut voor cultureel erfgoed. En daarna met

een deskundige klankbordgroep; daarbij zijn nog diverse werken van categorie gewisseld.’‘Het project laat ook goed zien hoe cruciaal monumentale wandkunst is voor de kunststad Amsterdam; de wandkunstwerken reflecteren de vernieuwende kunststromen van de wederopbouw, waaronder het abstract expressionisme. Ik hoop van harte dat andere gemeenten dit fantastische voorbeeld volgen. Tijd voor een nationaal appèl? Ja, eigenlijk wel! En wat mij betreft mogen gemeenten dat behoud best regelen via verordeningen.’‘Hoe urgent het kan zijn zie je bij de sluiting van het Slotervaart Ziekenhuis. Daar zit een groot glasappliqué van Karel Appel in. Wat gaat daar straks mee gebeuren?’

Yteke Spoelstra, kunsthistoricus

Een nationaal appèl? Eigenlijk wel…

Glasappliqué van Karel Appel, in de centrale hal van het Slotervaartziekenhuis, bij de ingang, Louwesweg 6

Kiezelsteenmozaïek van Jan Peeters, in de toegangspoort van een flat (deze drie flats aan de Sloterplas hebben alle zo’n toegangspoort met een kunstwerk van Peeters), Burgemeester Hogguerstraat 53

98

‘Als kunsthistoricus zit ik onder meer in de werkgroep Monumentale Kunst van de erfgoedvereniging Heemschut. Die zet zich landelijk in voor het behoud van naoorlogse kunstwerken. Vanuit die expertise heb ik de gemeenteraad van Amsterdam benaderd toen we erachter kwamen dat hier vrij veel wandkunstwerken verloren gingen. Samen met de fracties van D66, PvdA en SP heb ik een notitie geschreven, die raadsbreed werd gesteund. Vervolgens is Monumenten en Archeologie gestart met de inventarisatie van naoorlogse wandkunst.’‘De gemeente is nu bereid om te handelen. Als er een school wordt opgeknapt is er óók geld voor het kunstwerk. Neem het glasappliqué van Hendrik Brouwer uit de voormalige Troelstraschool. Er was een flink bedrag nodig om het op te lappen, maar dat is gebeurd. Toen zag je het pas in volle glorie, schitterend. Het is met succes

herplaatst in de Bouwmeesterschool in Slotervaart, ook uit de jaren vijftig. De perfecte match.’‘Hoe meer wandkunst je ziet, hoe interessanter het wordt. De verschillen tussen bijvoorbeeld Groningen - met kunstenaars van De Ploeg - en Maastricht - met katholieke, Romaanse invloeden; en dan in Amsterdam meer modern werk, met bijvoorbeeld invloeden van Cobra en de abstracte kunst, ook in wijken waar je niet snel topkunst zou verwachten.’‘De belangrijkste lessen voor gemeenten? Ga inventariseren, dan weet je wat je hebt en kun je prioriteiten stellen. En een noodbudget voor urgente reddingsoperaties.’

Norman Vervat, historicus

De perfecte match

Baksteenreliëf van Harry op de Laak, Johan Jongkindstraat 127

Baksteenmozaïek van Berend Hendriks, Pieter Nieuwlandcollege, Nobelweg 1

1110

Tegeltableau van Lex Horn, Purmerweg 46

1312

‘Ik ben aan de Rijksacademie opgeleid tot glazenier. Eerst werkte ik samen met mijn vader, tot hij op zijn vijftigste plotseling overleed. In ons Atelier70 hebben we de afgelopen decennia pakweg 450 glaskunstwerken gemaakt, ook veel ontwerpen van mijn vader voor Amsterdam.’‘We kregen constant kunstenaars over de vloer die hun ontwerp in onze nieuwe glastechnieken lieten uitvoeren. Lex Horn, Karel Appel, Aart Roos: dat waren vrienden van mijn vader. Sommige kwamen bijna dagelijks om samen dingen uit te proberen. Experimenteren is nu vanzelfsprekend als vorm van expressie, maar toen had je daar echt lef voor nodig. Daar heb ik als jochie veel van geleerd.’ ‘Glaskunst en nieuwe technieken gingen steeds hand in hand. Bij glasappliqué versmelt je stukken glas in de oven, die lijm je daarna op het kunstwerk. Dat beheerst helaas bijna niemand meer. Soms zie ik ramen die ondeskundig zijn hersteld, dan springen de tranen me in de ogen.’‘Fantastisch dat de gemeente zich nu zo inspant om de overgebleven kunstwerken te behouden. Mij is gevraagd om daarbij te adviseren. Ik heb een archief met ontwerpen van bijna alles wat we hier hebben gemaakt, dat helpt bij het restaureren. Ik ben trots dat ik deel heb uitgemaakt van de ontwikkeling en uitvoering van monumentale glaskunst; en blij dat ik nu kan helpen bij het redden van kunstwerken die zelden opnieuw gemaakt kunnen worden.’

Norbert van den Broek, beeldend kunstenaar / glazenier

Glasappliqué ‘Phoenix’ van Joop van den Broek, stadsdeelkantoor / ‘Tuinstadhuis’, Plein ’40-’45

Kunstenaars over de vloer

1514

‘We zochten een plek voor wat nu House of Watt is geworden. Toen we hier voor het eerst binnenkwamen leek het een kale fabriekshal, afgezien van dat houtreliëf. Dat kun je weghalen, zei de makelaar, dan wordt het één grote ruimte; daar had hij ook al een artist impression van… Maar wij vonden het juist prachtig.’‘Het hout geeft een bijzondere, warme sfeer. Onze ontwerpster was het daar meteen mee eens en we hebben het als uitgangspunt genomen voor de hele inrichting, qua kleuren, stijl, materiaal, meubels en verlichting. Zodoende is het kunstwerk echt een dragend element van de ruimte. De schilder heeft het nog even een extra lakbeurt gegeven.’‘Reacties van gasten? Dagelijks. Het is echt een blikvanger, ze zijn benieuwd naar het verhaal. Dus dan vertel ik dat dit de lobby

was van hotel Casa, dat nu twee straten verderop zit. Op oude foto’s zie je dat het houtreliëf van Jan Peeters ook toen mooi tot zijn recht kwam. We hebben het weer herontdekt.’‘Op zich ben ik geen liefhebber van overheidsbemoeienis, maar voor kunst maak ik graag een uitzondering. Als je hoort wat er allemaal verdwijnt, dat is zo schrijnend. Wie weet blijkt straks dat het van onschatbare waarde was. Dus bij iedere renovatie zou onderzocht moeten worden wat er aan kunstwerken aanwezig is in het pand, en hoe je die kunt beschermen.’

Thomas Reekers, bedrijfsleider House of Watt

Volgens de makelaar kon het wel weg…

Houtreliëf van Jan Peeters, House of Watt, James Wattstraat 73

Keramisch tableau van Joop Sjollema, Albert Heijn (voormalige De Gruyter-supermarkt), Pieter Calandlaan 112

1716

Glasmozaïek van Berend Hendriks, De Boelelaan 1105, universiteitsgebouw Vrije Universiteit

1918

‘Publieke kunstwerken die zijn geïntegreerd in de architectuur zijn dus geen kunstwerken op een sokkel. Ze zijn echt onderdeel van de omgeving. Je kunt er tig keer voorbij lopen en dan ontdek je er ineens weer iets bijzonders in. Het zijn de openbare geheimen van de stad Amsterdam.’‘Bij het beoordelen van de ruim 200 kunstwerken was er natuurlijk heel wat discussie in de klankbordgroep. Neem het baksteenreliëf van Aart Roos aan de Zeeburgerdijk. Dat was in eerste instantie niet als ‘topwerk’ bestempeld. Maar dat is het wél, juist omdat hij geen verf heeft gebruikt maar het licht en het reliëf het werk laat doen. Prachtig toch?’‘We fungeerden als een soort Dienst der Publieke Werken, bewakers van de Muze. Als je iets renoveert of verbouwt, hou

dan rekening met het kunstwerk; het is het handschrift van de tijd. Dát moeten aannemers en eigenaren tussen de oren krijgen. En dat lukt ook steeds vaker.’‘Als kunstenaar kijk ik onvermijdelijk ook door de bril van het werk waaraan ik zelf bezig ben. Daardoor voel je verwantschap en zie je de kwaliteit en het vakmanschap van bijvoorbeeld dat baksteenreliëf van Aart Roos extra scherp. En je beseft bovendien dat je in een traditie staat, dat je letterlijk en figuurlijk ergens op voortbouwt. Het kunstwerk niet als speldenknop of als puist op de architectuur, maar als constitutioneel onderdeel ervan.’

Martijn Sandberg, kunstenaar

Het handschrift van de tijd

Baksteenreliëf van Aart Roos, Zeeburgerdijk 112

Gevelreliëf ‘Vier worstelende figuren’ van Aart Rietbroek, Jan van Eyckstraat 47

2120

‘Ik maak regelmatig boekjes over thema’s die ik tegenkom. Die deel ik uit aan belangstellenden. Sinds ik zeven jaar geleden in Nieuw-West kwam wonen ontdekte ik al die wandkunstwerken hier, vaak in dezelfde stijl. Ondertussen zag ik dat steeds meer gebouwen en daarmee ook de kunstwerken werden gesloopt. Daar wilde ik iets aan doen; ik heb ze gefotografeerd en samengebracht in een boekje.’‘Mensen reageerden enthousiaster dan ik had gedacht en kwamen met tips als “heb je dat en dat kunstwerk al gezien?”. Net als ik realiseerden ze zich dat Nieuw-West helemaal op de tekentafel is uitgedacht, inclusief de wandkunstwerken. Heel fascinerend.’‘Mijn boekje lag ook in de winkel van het Van Eesterenmuseum. Via via kwam ik vervolgens in contact met

Monumenten en Archeologie en hoorde ik hoeveel de gemeente al doet om deze wandkunstwerken te behouden. En terecht: ze zijn een belangrijk onderdeel van de geschiedenis van Nieuw-West.’‘Een inspiratiebron voor hedendaagse kunstenaars? Zeker. Je bouwt voort op een traditie. En dan heb je meer nodig dan alleen een foto van het werk, die kunstwerken maken pas echt indruk als je er pal voor staat. Tegelijkertijd moet er ruimte zijn voor vernieuwing. In de geplánde wandkunst, zoals bij de nieuwe metrostations van de Noord/Zuidlijn, maar ook in de óngeplande, bijvoorbeeld de graffiti-muur bij de NDSM-werf in Noord. Ook dat is een tijdsbeeld.’

Robin Vermeulen, kunstenaar en cultuureducator

Een boekje open doen

Metaalplastiek ‘Vlucht der kennis’ van Jentsje Popma, voormalig kantoor van IBM (International Business Machines Corporation) Johan Huizingalaan 757

Sculptuur ‘Le Demeure Humaine’ van Ossip Zadkine bij de entree van De Nederlandsche Bank, Westeinde 1

2322

Wandschildering van Peter Alma, in trappenhuis van universiteitsgebouw UvA, Oudemanhuispoort 4

2524

‘Eind december wordt de kerk verkocht aan de baptisten. Dan gaan we naar de Ark. Jammer? Absoluut. Maar ja, als er ’s zondags veertig mensen zitten is het veel.’‘We hebben 55 jaar in de Ontmoeting gezeten, vanaf de bouw. Het is een mooie kerk, ook vanwege de gekleurde ramen. Zeker op een dag als vandaag, als de zon erdoor naar binnen schijnt, dat is fantastisch.’‘We krijgen veel vragen over die ramen, wat ze uitbeelden. Het Westraam bij de avondmaalsruimte betekent “Vanuit de hoeksteen stroom het heil tot aan het einde der aarde.” En het Oostraam “De aarde splitst, de hoeksteen wordt zichtbaar”. Ik hoop dat de nieuwe gebruikers er zuinig op zijn, want ze

geven echt fleur aan het gebouw en de buurt. Ik vind het ook wel een taak van de gemeente om daar op te letten.’ ‘Het betonreliëf op de luifel boven de ingang was vroeger rood, maar bij de laatste verbouwing is ie groen geverfd, net als het plafond van de kerk. Dat valt niet bij iedereen in de smaak.’‘Dus ja, jammer dat we eruit gaan. Zeker voor de mensen die vroeger naar de Sionskerk gingen, die is al eerder verkocht. Net als de Olijftak in de Rendorpstraat. Die zeggen “ik ga niet wéér naar een andere kerk.” Maar ja, wat moet je? Het is niet anders.’

Dirk Verkuilen, koster van De Ontmoeting, Louis Couperusstraat 133

Kerk te koop

Glasappliqué van Dick Elffers, kerkgebouw De Ontmoeting, Louis Couperusstraat 133

Neoplastische kleurencomposities van Joseph Ongenae, ‘De Verfdoos’, Slotermeerlaan / Lodewijk van Deysselstraat

2726

Sgraffito van Jan Goeting, bij entree torenflat, onderdeel van gebouwencomplex ‘Sloterhof’, Hemsterhuisstraat 147

2928

‘De grootste hindernissen? Eén: gebrek aan kennis; bij alle betrokkenen, zoals vastgoedeigenaren, projectontwikkelaars, ambtenaren, bewoners. En twee: de gedachte dat gebouw en kunstwerk onlosmakelijk zijn verbonden. Dat maakt herplaatsen lastig en zodoende is er veel verloren gegaan.’‘Amsterdam maakt nu enorme slagen. Jarenlang is de naoorlogse wandkunst nagenoeg genegeerd, maar als je mensen vertelt hoe bijzonder die kunst is worden ze heel enthousiast. Wel moet je eigenaren actief wijzen op wat ze in huis hebben. En schakel experts in bij restauratie en herplaatsing…’‘Na jaren stug volhouden ben ik inmiddels gespecialiseerd in herbestemming. Dat begon met drie enorme sgraffito’s van Lex Horn uit het Jan Swammerdam Instituut. Een ervan is in 2005 al herplaatst, voor de andere twee heb ik uiteindelijk een plek

gevonden bij de toekomstige fietsgarage van De Entree voor het Centraal Station. Het ene heet “Het straatongeluk”, dat past daar prachtig.’‘De naoorlogse wandkunst is een bijzondere toevoeging aan de openbare kunstcollectie van Amsterdam. Het is kunst voor iedereen. Zo was het bedoeld, zo moet je er ook mee omgaan. Bijvoorbeeld binnen een integrale aanpak bij stedelijke herontwikkeling.’‘Ik doe nu onderzoek naar de wandschildering “Februaristaking” van Lex Horn, in de GVB-busremise in de Tooropstraat. 17 meter breed, waanzinnig! Maar die zit letterlijk muurvast, alleen daarom al moet je dat gebouw niet slopen. Dan heb je er ook meteen een locatie bij voor een herdenking.’

Meinke Horn, kunstenaar en adviseur

Kunst voor iedereen

Wandschildering ‘De Februaristaking’ van Lex Horn, in voormalige aula die nu dienst doet als opslagruimte, GVB-garage Jan van Galenstraat, Jan Tooropstraat 647

Wandschildering van Lex Horn, Krelis Louwestraat 1

Betonreliëf van Lex Horn, Krelis Louwestraat 1

3130

Baksteenmuurtjes ‘Kletsmuurtjes’ van Charles Karsten, Christelijke Scholengemeenschap (of Christelijk Lyceum) Buitenveldert, De Cuserstraat 1

3332

‘In Nieuw-West worden schoolgebouwen uit de jaren vijftig momenteel volop verbouwd en vernieuwd. Vanuit Onderwijshuisvesting zijn we daar nauw bij betrokken, ook bij wat er dan met de wandkunstwerken gaat gebeuren. Het zijn heel uiteenlopende werken, juist die diversiteit maakt het zo leuk. Neem de Slotermeerschool, met in de kopse wand van de gymzaal een groot natuursteenreliëf van Frits Sieger. Die muur schoof bij de verbouwing drie meter op; ze hebben het reliëf er netjes uitgehaald en in de nieuwe muur ingemetseld. Perfect.’‘De Goeman Borgesiusschool heeft een wandschildering van Frida Hunziker. In die muur zaten aanvankelijk een paar deuren, maar die zijn later dichtgemetseld en “bijgewerkt”. Mede daarom wordt er in de nieuwbouw een replica van gemaakt, die komt dus waarschijnlijk weer dichter bij de oorspronkelijke bedoeling.’‘Schoolbestúren willen meestal best meewerken aan herplaatsen of restaureren, maar de directie heeft soms praktische bezwaren. Bijvoorbeeld omdat die replica nu in de gymzaal komt, op die plek kun je dus geen wandrek maken. Of omdat een bepaald glaskunstwerk schilfert omdat de lijm loslaat, wat je natuurlijk niet kunt hebben bij kinderen. Maar met een glaswand ervoor los je ook dat op.’‘Toch willen we in de verordening op de onderwijshuisvesting in 2020 opnemen dat schoolbesturen als een goede eigenaar moeten omgaan met de kunst die ze in huis hebben. Als dat lukt geldt het straks voor heel Amsterdam.’

Rhoda Bruinsel, adviseur Onderwijshuisvesting gemeente Amsterdam

Terug naar de bedoeling

Mozaïek van Harry van Kruiningen op schoolgebouw Piet Mondriaanstraat 140

3534

‘Goed dat Amsterdam de monumentale wandkunstwerken in kaart heeft gebracht. Als Rijksdienst roepen we wel dat gemeenten die werken beter moeten beschermen, maar het helpt enorm als een gemeente laat zien hoe je dat concreet maakt. Als je alles in beeld hebt kun je weloverwogen beslissen wat je wél en níét wilt behouden.’ ‘Meestal zijn gebouw en kunstwerk tegelijkertijd ontworpen. Maar Amsterdam heeft veel wederopbouwkunst in oudere gebouwen, zoals de Stadsschouwburg. Dan moet je extra alert zijn: in een negentiende-eeuws pand verwacht je niet zo snel een kunstwerk van na de oorlog.’‘Veel nieuwe eigenaren vinden het maar lastig, zo’n groot kunstwerk. Maar er is een kentering. Vroeger werd ik meestal pas vlak voor de sloop van een gebouw

gebeld, vaak door de wanhopige zoon of dochter van een kunstenaar. Dan kun je weinig meer doen. Nu belt de eigenaar, de projectontwikkelaar of de gemeente al in de planfase van een renovatie, en willen ze advies over de restauratie of herplaatsing van het kunstwerk. Dat is winst.’‘Een voorbeeld? De muurschildering van Cor Dik in het Orioncollege, een van de weinige fresco’s in de Lage Landen. Heel bijzonder! Het bestuur ziet dat ook, het geeft de school iets extra’s, zeggen ze. Als mensen horen hoe uniek een kunstwerk is qua materiaal, formaat, of vakmanschap, gaan ze er anders naar kijken. Dan nemen ze het soms zelfs op in hun logo!’

Simone Vermaat, adviseur Rijksdienst voor het Cultureel erfgoed

De kentering

Fresco van Cor Dik, in centrale hal van voormalige Banketbakkersschool (nu: schoolgebouw), Wibautstraat 220

37

Keramisch reliëf ‘Luisteren’ (1 deel van 2 reliëfs) van Jan Snoeck, in hal VU Medisch Centrum, De Boelelaan 1117

Natuursteenmozaïek van Gerrit van ‘t Net, in entreehal voormalige rederij Goedkoop (nu kantoorgebouw), Westerdoksdijk 40




Tekst: Chris Bos











Tekst: Chris Bos








Zie de muren spreken - Amsterdam.nl€¦ · 2 Glasappliqué ‘De kruisiging’ van Antonio Saura,...

Documents

Transcript of Zie de muren spreken - Amsterdam.nl€¦ · 2 Glasappliqué ‘De kruisiging’ van Antonio Saura,...