Zespół Lubelskich Parków Krajobrazowych               Oddział Terenowy 

Zamosć  

Projektowany Geopark „Kamienny Las na Roztoczu” 

Projektowany Geopark „Kamienny Las na Roztoczu”    

Geopark  –  to  obszar  o  ścisłe  określonych  i  wyznaczonych  granicach,    zawierający  obiekty                    o  szczególnych wartościach  geologicznych  dla  geoturystyki  i  edukacji  ekologicznej,  które  zostały udokumentowane  w  wyniku  inwentaryzacji  i  waloryzacji.  Dodatkowymi  elementami  ,  wspomagającymi utworzenie geoparku są: stanowiska archeologiczne, wybitne walory kulturowe      i  historyczne  regionu  oraz  jego  wartości  przyrodnicze.  Geoparki  nie  stanowią  prawnej  formy ochrony.  

Geoparki tworzy się w celu: 

‐ promowania dziedzictwa geologicznego i geomorfologicznego terenu  geoparku, 

‐ rozwoju geoturystyki, 

‐ ochrony dziedzictwa geologicznego, 

‐ edukacji i kształtowania właściwych postaw społeczeństwa 

Pomysł tworzenia geoparków został sformułowany w latach 90‐tych XX wieku przez Oddział do Spraw Nauk  o  Ziemi  UNESCO.    W  1998  r.  UNESCO    uruchomiło  program  utworzenia  Globalnej  Sieci Narodowych Geoparków , który ma objąć ponad 500 Geoparków. 

Do końca 2011 roku powstało 77 geoparków UNESCO.   W Polsce status Geoparku Krajowego Polski otrzymały trzy geoparki: 

‐ Łuk Mużakowa, 

‐ Góra Św. Anny 

‐ Karkonoski Park Narodowy wraz z otuliną. 

Obecnie o status Geoparku Krajowego stara się Geopark „Kamienny Las na Roztoczu”.  Dokumentację Geoparku „Kamienny Las na Roztoczu „ opracował zespół naukowców pod kierunkiem   prof. Marka Krąpca. 

Obszar  projektowanego  Geoparku  obejmuje  powierzchnię  641  km²  pomiędzy  miejscowościami  Hrebenne  –Horyniec  Zdrój  –Narol‐Zwierzyniec‐Lipowiec.  Administracyjnie Geopark  znajduje  się  na terenie województwa  lubelskiego  i obejmuje  fragmenty powiatów: tomaszowskiego, biłgorajskiego, zamojskiego  oraz  na  obszarze województwa  podkarpackiego  ,  obejmując  północną  część  powiatu lubaczowskiego. Teren projektowanego Geoparku „Kamienny Las na Roztoczu” obejmuje fragmenty następujących obszarów chronionych: 

1. Roztoczańskiego Parku Narodowego (głównie otulinę) 2. Szczebrzeszyńskiego Parku Krajobrazowego,                                   3. Krasnobrodzkiego Parku Krajobrazowego, 4. Parku Krajobrazowego Puszczy Solskiej           5. Południoworoztoczańskiego Parku Krajobrazowego.      

 Prace  inwentaryzacyjne  objęły  ponad  160  stanowisk  geologicznych  (geostanowisk),  czyli  miejsc            i  obiektów,  które  umożliwiają  poznanie  procesów  kształtowania wnętrza  i  powierzchni  Ziemi.  20 geostanowisk  uznano  za  bazowe.  Geostanowiskami  są  :  odkrywki  skalne,  kamieniołomy  ,  skarpy drogowe,  kopalnie,  jaskinie,  głazy,  wodospady,  wąwozy,  źródliska  a  także miejsca  występowania rzadkich  skał.  Znaczenie  naukowe  mają  wszystkie  zbadane  obiekty,  jednak  ,  tylko  niektóre  są atrakcyjne i dostępne dla  turystów. Aby ułatwić poznanie „obrazów” budowy Ziemi terenu Roztocza poniżej przedstawimy wybrane miejsca, które koniecznie trzeba zobaczyć, znajdujące się w granicach projektowanego Geoparku i w jego sąsiedztwie. 

TABELA STRATYGRAFICZNA  

EON ERA OKRES EPOKA POCZATEK OKRESU LUB EPOKI W 

MILIONACH LAT BP 

CZAS TRWANIA 

W MILIONACH 

LAT 

Holocen  0,012 Plejstocen  1,8 Pliocen  5,3 

                                Czwartorzęd 

 Neogen  Miocen  23,3 

  

23,3  

Oligocen  33,0 Eocen  55.8 

  

Kenozoik  

                  Trzeciorzęd 

Paleogen Paleocen  65,5 

 42,2 

Kreda    145,5 Jura    199.6 

 Mezozoik 

  Trias    251,0 

 185,5 

Perm    299,0 Karbon    359,2 Dewon    416,0 Sylur    433,7 

Ordowik    488,3 

      

Fanerozoik 

  

Paleozoik 

Kambr    542,0 

   

291,0 

Neoproterozoik      1000.0 Mezoproterozoik      1600.0 

 Proterozoik 

Paleoproterozoik      2500,0 

 1958.0 

Neoarchaik      2800,0 Mezoarchaik      3200,0 Paleoarchaik      3600,0 

 Archaik 

Eoarchaik      ~4000,0 

  

1500,0 

Hadian 

P r e k a m b r 

      ~4650,0  ~650,0 

 Prekambr to zwyczajowa nazwa dla okresu obejmującego wszystkie ery przed kambrem. 

     

Kamieniołom w ŻELEBSKU                                                                   Lokalizacja:  

Województwo lubelskie 

Powiat biłgorajski 

Gmina Biłgoraj  

Miejscowość Żelebsko  

 

Geostanowisko w Żelebsku – to nieczynny kamieniołom wapieni mioceńskich. Wyrobisko ma ponad 200m  długości  i    ponad  20 metrów wysokości. Utwory wapienne widoczne w  Żelebsku  to  osady morza mioceńskiego,  które  zalewało  obszar  Roztocza  10 mln  lat  temu. Morze  to miało  normalne zasolenie.  Na  dnie  akwenu  ,  rozwijały  się  glony  wapienne  oraz  bentos,  czyli  zespół  organizmów zwierzęcych,  związanych  z  dnem morskim  tj.  otwornice,  skorupiaki, mięczaki.  Organizmy  te  i  ich szczątki  były  źródłem   materiału  organodetrytycznego  ,  który  jest  głównym  składnikiem  wapieni kamieniołomu  w  Żelebsku.  Skały  odsłaniające  się  w  Żelebsku  były  wykorzystywane  w  celach budowlanych.  Z  miękkiej  skały,  wycinano  bloki  na  budowę  domów,  a  twardego  używano  do wykonywania  fundamentów,  podmurówek  i  dróg.  W  latach  80‐tych,  ze    skał  wapiennych produkowano nawóz mineralny w postaci wapna węglanowego do odkwaszania gleb.  

 

                      

Kamieniołom  w JÓZEFOWIE  

Lokalizacja: 

Województwo lubelskie 

Powiat biłgorajski 

Gmina Józefów 

Miejscowość Józefów    

 

Kamieniołom  w  Józefowie  to  pasmo  kilku  wyrobisk  o  długości  ok.  1,5  km.  Miąższość  utworów dochodzi  tu  do  27 metrów.  Częściowo  użytkowane  łomy  ,  w  których  wydobywane  są  wapienie litotamniowo – detrytyczne (wapienie utworzone ze szczątków glonów, a dokładniej ze zwapniałych plech  krasnorostów  Lithothamnium  i  osadów  skał  macierzystych  terenu)  ,  odsłaniają  warstwy budowy Ziemi trzeciorzędu. Pierwsze wzmianki o eksploatacji kamienia pochodzą z 1644 r. i dotyczą „góry  na  Niepryszu”,  w  pobliżu  której  w  1725  r.  lokowano  miasto  Józefów.  Wydobywany                     w  kamieniołomie  józefowskim  surowiec,  wykorzystywano  do  produkcji  kamieni  młyńskich                      i browarnych, a także na posadzki , fundamenty, pomniki nagrobki i rzeźby.  

 

       

 

Kamieniołom w BLIŻOWIE                                             

Lokalizacja: 

Województwo lubelskie 

Powiat zamojski 

Gmina Adamów 

Miejscowość Bliżów    

 

Kamieniołom  w  Bliżowie  to  małe,  nieczynne  stanowisko,  częściowo  zarośnięte.  Jednak  mnogość odcisków skamieniałości przewodnich powoduje, że jest bardzo atrakcyjne, szczególnie ze względów edukacyjnych.  Ściany wyrobiska  odsłaniają  opoki  kredy  górnej  (około  70‐65 mln  lat  temu)o  jasnej białej  i kremowej barwie. Charakteryzują się one słabą zwięzłością, są miękkie  i podatne na erozję.  Bez  problemu  można  tu  znaleźć  „odlewy”:  amonitów,  belemnitów,  małży    i  ramienionogów. Wspaniałe miejsce na lekcję geologii.  

 

          

Kamieniołom w KRASNOBRODZIE   

Lokalizacja: 

Województwo lubelskie 

Powiat zamojski 

Gmina Krasnobród 

Miejscowość Krasnobród    

 

Nieczynne  wyrobisko  w  Krasnobrodzie  znajduje  się  na  wzniesieniu  po  północnej  stronie  drogi wjazdowej z Zamościa  . Budują  je gezy mastrychtu dolnego (65‐70 mln  lata temu). Do roku 1966 tj. do momentu  rozpoczęcia  prac w  kamieniołomie,  eksploatowane wzniesienie  dochodziło  do  drogi Zamość – Krasnobród, jego wysokość – 314 m n.p.m.  W wyniku eksploatacji wybrana została znaczna część  południowego  stoku.  Pobieranie  materiału  ,  wykorzystywanego  głównie  na  budowę  dróg             i częściowo domów wykonywano ręcznie i zakończono w 1974 r. Odsłonięta ściana ma wysokość ok. 30 m  i  długość  165m. Na  szczycie wzniesienia  znajduje  się wieża widokowa,  z  której  rozciąga  się widok  na  Roztocze  Środkowe,  będąca  jednocześnie  przystankiem  ścieżki  dydaktycznej  „Wokół Krasnobrodu”. Miłośnicy  geologii    bez  problemu  znajdą  tu  odciski muszli  i  innych  zwierząt  górnej kredy. 

 

        

Kamieniołom w NOWINACH 

Lokalizacja: 

Województwo lubelskie 

Powiat tomaszowski 

Gmina Susiec 

Miejscowość Nowiny    

 

Kamieniołom w Nowinach zlokalizowany  jest na pd.‐wsch.  zboczu Krzyżowej Góry, 200 m od drogi Józefów    ‐   Susiec. Wyrobisko mioceńskich wapieni organodetrytycznych  i piaskowców kwarcowych otoczone  jest  lasem  sosnowym.  Kamieniołom ma  ok.  200 m  długości  i  kilkanaście m wysokości.          W  kamieniołomie  przez  szereg  lat  prowadzona  była  eksploatacja wapienia,  a w  okresie  II Wojny Światowej  kamień wydobywali więźniowie  pobliskiego  obozu w  Błudku.  Obecnie   wyrobisko  jest miejscem odwiedzanym przez turystów oraz  terenem gier paintballowych.  

 

       

 

Kamieniołom w HUCIE RÓŻANIECKIEJ  

Lokalizacja: 

Województwo podkarpackie 

Powiat lubaczowski 

Gmina Narol 

Miejscowość Huta Różaniecka    

 

W miejscowości Huta Różaniecka rozciąga się wzniesienie terenu zwane Wałem Huty Różanieckiej, na którego południowym skłonie odsłaniają się utwory mioceńskie. W kilku   wyrobiskach o szerokości  kilkudziesięciu  metrów  i  wysokości  od  kilku  do  kilkunastu  metrów  odsłaniają  się  piaszczysto  – węglanowe utwory miocenu, charakteryzujące się obecnością rodolitów  , czyli skał składających się     z  rodoidów  (obleczonych  ziaren utworzonych przez  krasnorosty)  . W wyrobiskach  znajdują  się  też warstwy  z  ośródkami  (odciskami)  i  muszlami  małży.  Tego  typu  warstwy  określa  się  mianem muszlowca.  Widoczne w tych kamieniołomach osady powstały w płytki i ciepłym morzu – 16 mln lat temu.  Teren wyrobisk  otacza  las. W  sąsiedztwie  łomów  zobaczyć można  ruiny murowanej  cerkwi grekokatolickiej pw. Świętego Mikołaja  z 1836 r, z cmentarzem. (na zdjęciu poniżej) 

 

         

Skamieniałe drzewa w SIEDLISKACH  

Lokalizacja: 

Województwo lubelskie 

Powiat tomaszowski 

Gmina Lubycza Królewska 

Miejscowość Siedliska                               

Fragmenty  skamieniałych   drzew na Roztoczu  stanowią największe  ich  skupisko   w Polsce. Skamieniałe drzewa z całego Roztocza są wieku trzeciorzędowego, a ściślej mioceńskiego. Najliczniej skrzemieniałe drzewa występują w ok. miejscowości Siedliska. 

Skamieniałe drzewa najczęściej reprezentowane są przez rodzaj sekwoja  (ich współczesnym przedstawicielem  jest  cypryśnik  błotny).  Jedną      z  podstawowych  form  fosylizacji  drewna  drzew iglastych  jest kamienienie, przy czym najczęściej ma tu miejsce krzemienienie  (sylifikacja). W czasie kamienienia  drzew,  krzemionka  (SiO2)  uwalniana  z  przesiąkniętych  wodą  piaskowców,  mułów, popiołów wulkanicznych i innych utworów przenikała do struktur tkankowych drewna, przepajając je   i wysycając,  a  także  całkowicie  zastępując w nich materię organiczną. Proces nasycania pni drzew substancją  krzemionkową  miał  miejsce  w  klimacie  ciepłym  i  wilgotnym.  Znajdowane  drzewa odznaczają się bardzo zróżnicowaną barwą – od białawożółtej , przez piaskowobeżową (najczęstszą), szarą,  szarobrunatną,  czerwonawą  do  prawie  czarnej.  Różnorodność  kolorystyczna  skamieniałego drewna  uzależniona  jest  od  obecności  minerałów,  które  w  czasie  procesu  petryfikacji  wniknęły           w krzemionkę.  

Skamieniałe  fragmenty pni drzew najobficiej występują na Roztoczu Południowym,  rzadziej     i w  rozproszeniu  spotykane  są na Roztoczu  Środkowym  i  tylko  sporadycznie  –  z powodu pokrywy lessowej – można na nie trafić na odsłonięciach osadów trzeciorzędowych na Roztoczu Zachodnim. Okazy  pni  są  różnej  wielkości  –  od  pokaźnych  rozmiarów  bloków  do  całkiem  drobnych, kilkucentymetrowych ułamków.  

 Pnie  skamieniałych  drzew  zalegające  na  obszarze  Południoworoztoczańskiego  Parku Krajobrazowego objęto ochroną prawną.  

Miejscem, które koniecznie musi znaleźć się na trasie wycieczki każdego miłośnika przyrody jest   muzeum,  które  powstało w  budynku  byłej  szkoły  podstawowej w  Siedliskach.   Na muzeum składają się trzy  izby tematyczne. Największą  i najważniejszą  jest  izba drzew skamieniałych.   Jest to największy  tego  typu  zbiór  w  Polsce.  Muzeum  dysponuje  około  500  eksponatami    o  różnych kształtach i barwach.  

                      

          

         

 

 

 Tekst opracowali: Krzysztof Kowalczuk, Małgorzata Ciuryło  Zdjęcia : Krzysztof Kowalczuk  

Zespół Lubelskich Parków Krajobrazowych , Oddział Terenowy w Zamościu . Zamość sierpień 2012 r.  www.parki.lubelskie.pl

Tel./fax 84 677 65 42,  e‐mail: zpkr@interia.pl  nakład 500 egzemplarzy 

Literatura: 

1. Tablica stratygraficzna obowiązująca od 2008 r. Opracował na podstawie danych   z International Commission on Stratigraphy (ICS): mgr Lech Darski. http://stratigraphy.org/ 

2. „Geopark Kamienny Las na Roztoczu” Koncepcja geoochrony wraz z wykonaniem dokumentacji i badań naukowych niezbędnych dla funkcjonowania tej formy ochrony. Prof. Marek Krąpiec z zespołem naukowców, Kraków 2011 

3. Ministerstwo Środowiska, www .mos.gov.pl, 100 najciekawszych obiektów geoturystycznych w Polsce. 4. Alexandrowicz Zofia, Miśkiewicz Krzysztof, Światowa sieć Narodowych Geoparków  UNESCO (procedura tworzenia) 5. http://geopark.org.pl/geopark.html 6. http://kamiennylas.pl/aaa‐boczne‐menu/stanowiska‐geologiczne/ 7. Kawałko Danuta. Józefowski ośrodek kamieniarski 8. Kowalczuk Lucjan „Niezwyczajne miejsce kamieniołomy w Józefowie”. 9. „Surowce mineralne środkowowschodniej Polski”. Praca zbiorowa pod redakcją Stefana Kozłowskiego. Warszawa 1984 10. Mapa Geoparku zasięgnięta z dokumentacji „Geopark Kamienny Las na Roztoczu”  

                      Podziękowania za udostępnienie materiałów dla Prof. Marka Krąpca i Prof. Włodzimierza Margielewskiego