228 SEı<CER TO:<GUÇ

KİTABİYAT

. Görünmeyen Adam. romanının yazarı ve belki de günümüzün en iyizenci romancı s ı Ralp Ellison bu hususta onlarda n ayrı düşünüyor : Avrupamedeniyeti öyle kolayca bir yana atılacak önemsiz bir şey deği ldir. Zencilikbenliğine kavuşmak için muazzam kültür mirasırnızı reddetmek olmaz. Denger çek olmakla beraber zenci mllliyetçilcr ln teklif eltiği deva da öld ürücü­dür. Ellison . GÖrÜnmeyen Adam. da gen, bir zeneinin evvclil Güneydesonra da New York' taki hayatını anla tır. Peşpeşe uğradığı haya l kırıklıklan

sonunda egörünrneycn bir adam» olacak Harlem'de bir yeraltı odasına çe­kilir, fakat bir gün müsbct bir zenci ş ahsiyeri kazanmış olarak tekrar yer­yüzüne çıkıp i nsanların arasına katı lma ümidi devam etmektedir. Yık ıcı aşı­

rı tepki yoluna s apınıyan zenci yazarla rın tutumunu gene Ellison' ta şu söz­leri çok iyi özetlemektedir : cBir yazarın devamlı olarak sadece zenci liğini

düşünmesi bir tuzağa düşmesi demektir••

Doç. Dr'. Y~ar Yücel (yaym la­yan) , K i tdb- ' Mü.ıteldb, O.1'manh D ev­let Düuıtme A U Metinler 1., An kara'Onl\'cnı l tuı DU ve Tnrth-Cot rnf ya Fa­kü ltesi Yaymları, No. 216, Ankara1914. a. XXXlll+t7+ 7'l , fla. tı 36 T. L.

Batıda uzun zaman evvel baıı1a­

mış bulwıan Idiınal tar ih Üze rlDdekitetkıkler, artı k bizde de bır m üdd el tirönem kAzanmlf bulunmaktad ır, Bucümleden olarak. Osma.rıh Devlet D Ü­zenine dı\lr kiltUphı1nelerlmlzl 11lIgsIeden eserıertc peyder- pey neııırl tse,dogrud.an dot ru ya sosya l tarihIm luışık tutması hasebtyl e, bır kat dahaönem kazanmaktadır. Bu cins eser le r­den bIr i olan Kilalı·ı ..Ua., tdd~ ·ı yayın­

la yan Doç. Yücel, eserin bq tarafında

sunduğu g1r1lte, Osmanlı DevleU'ndeX VL yÜl:yıl ortalarından IUb aren t ed­rtcen geU.ljen bunramara dikkati <.ı;ek·

mektedlr. Du buhran lar, n üf Os artma­s ı, mAil bu hran, aake rt s is temde ki de­k l-emc, celı1 1! reıreu gıbı k~ımlard8.

incelenmekte d lr. De vlet ctcr tteeta tngünden gOne zayıflaması. Anadolu'daisyan haliDde vey a ls )"ana m UtemayUgu ru plaran DU!QzUDU art ırdı , Neticede.azılı liderlerin peatertae takılan buguruplar, !jehlr ve kö )'le rl yag ına et­rneğe ba lJl lawla r . İ4te Kitdb-ı Mii.shıtd b,

bu IcUma l yaraları tetkık edip göz­le rimiz ön üne seren bır eserdir.

n UtUn bwılar karşısında devlet el­bette boş dunnayıp bir takun tedbtr ­le r alıyordu. Kano.nl'n ln son yılların­

dan itibaren . bu köt a gidl.şe ça re olmakÜzere rermanlnr çıkarı ldıgı gibi, dahaso n ra g elen padtşahlar da bu gidi.şe

m o.ni olma.g-a ça.h.şnu~lardır . Nltek lm .

başı-bozuk guruplarm zulmUnden ka­çan halkın bu d efa, hak ye ndtlle te ay.kın bır t utu m Için de olan enl-I örtüntuıali'ma dUiitU~ünU gö ren In. :Mur a d,1591 yılında bir a da le tname çıkarmlj­

tı. lll . Mehm ed be, 11596 da. çıknrdıtl

adaletnamesınde, Kapıkulu ocakları

mensupları ve ehl-I örfll it ham ediyor ­du , DüzensizUtın Rumert'y e sirAyet et ­Ug-Inl ve bu def a da, bazı kad lla rm su­istimalleriniD görtudÜCünÜ I . Ahmed'ın

1609 tarihll adaletnAmesinden mU.!Jil­nede edlycrua, 1. Ahmed zamanında bubozuk düzenle ı.shıhı çarelert tctn , da ­hn esaı!l1ı tedbırler dUı:ıünmmUo: , bey ­ler bey! ve aancnkbeyler tnta hastarın ı

l1tlzanıa vcrm eler t, salgun safma ta r r vedevre çıkmaları yasak edllmiıJtI. Artık

)'aygınl~an ıalahat f ik ir leri, pad1ph vedevlet adamla " tararından benımsea­

ml~ ise de, U . Osrnan'uı eyaler askerle­r ine dayana rak gerçekleııtlrmek tstedı­

t L ıstahat teşebbUsU ekame te u ğramış­

tı,

Osmanlı Dev leti'n ln t ed ricen tered­dı devet ne g lrml.f bulunması, devrta a y­dınlarınm da dikkatini çe kmL, bulunu­y ordu , I et e bu vcaüe Ile , muhteli f dev tr ­lerde, ge rek padlş:ah)arın gerek dev letadamlaru:ıın , rısaıo ve lıi.ylhalarta dik ­katleri çı:ıklImbjtl Telif veya t erc ümebu tür eec-ıee, ta rth tmlade gerıl~ yer t u t­maktadır. Kitd b-ı .\lü.. tetdb'dan sonrada , devlet nl%amı ÜZerIDe muhtelı! eser­ler kale me alındıtma göre, mezkür ese­rin, Koçl Bey'e ve Kô1Ub çeıebrye ka y­naklık etmı:, olması thttmalı, nA~lr ta ­rafından Ilen eürülmektedır (s . X VI ·X VII , XX ) , Şimdiye k a dar g6zle rdcnırak Ye pek az k imsen in Istlrade etU,ıı1

K ltd b-, Miiştetdb'ın m üelllfl ve kime

230 'WCTEBA ILCeRELK1TABIYAT 231

takdim olundu t u bütnmemekte dtr: e a ­cak lfad~.s Lnden. de"" lrmel1kıen geldltı

ve .saraya dahU oldutu ve Enderu o'dayetltt111 anlal}ılmakta<lır. Ektin LI. Os­man'. 8unulmu, olabUeceetnt Leti dIlieden n'-elr . bu padJ.şahm ıslahat teşeb­

büslertae girlıımeslnde, K Udb·, &'1iiıt te­

td b'm etkisınin olabUecetlnl de Uerl eur­mektedir ( 8 . XXIL.

Kitdb•• Jt il.&t t. tdb'ın üç nüıı.hası bu­lunup. m etin tesisinde Iki n üsba kulla ·nllm lll:tıf. Eı-c r kısa bır g i ri t Ue 12 f a·ııl n ~ylden ıbaretrtr. EskJ harfll me­unıe bir lik te yapılmuı ola n neşrta, he rtkLaine de ındeks ıtave edtlmejde, k ul­lanınada kolaylık satlanmuıtlr .

altlnd ta.~nıda. hak ve adalete uy­gun nareker ed Udilt'1 ıçın Su ltan Os­man'dan III. M Urfod'a kadar myAnın

refah ıçınde bulunduğu, AI·1 Osman'ın

y ed1 Udtme hUkmettt~t, fakat !lOura. dev­le t ada mlar lOm ın)-I tedbJrlerl hazinedeinkırau. aaketf te~kiUHta t er eddtye Iie·bep oldu~ ~JtrtOmektedlr. MOeııil,

srıdrtazamlBr ın devlet ıııIe rine sahıp çık .

madı klarlD I ..hernAn bu g ünü hOt Köre.Um, lr t en ln ıH~ l vardın dU!JÜnce.s1nde ol·duklarından yakınmaktadır,

tkincı lutıda, kul tA lf('~lne ecDebi ·lt r l0 ka rışmaaı Ile m ik da r artı p hazi­neye bUyUk yUk bindIki belirtUip. III ,Mura d d ev r inde, raııvet Ile mansıb 8114­verb;ılerintn naBII b~lodıtl ve ro'Us def ·terh:'rtnde )-apalan 8uU..stlmaııer anlatıl­

maktadır,

ü çüncü faıulda. kul lA1feııtndo:'n

herhangi birinin h iz m etine karşıhk. ri·kAb. 1 hümaşOn. arz edilmeden. te rakktverılme ının Ade t oldu~u \'~ bu hAlloylrmlbe4 yılı mUtecavlz bır zamandanMrt devBm etttgl bUdirOmektedir_ Böy­lece I"ÜlIvetin cAri oldu~ n sl pahllI&'inarb en-yOz altma alınıp satıldttı ve bu·nun da cva r lmd! her nice hırsızlık lde·

b Ulrsen una deatürdur... demek oıdu~

z:lkre dllmekte dl r ,DördÜDcü l asllela. devşırme m üee­

seses! hakkmda maluma t verü tp. KuLta lfellnln kanuna uygun ola ra k nasıl

mertebeden me rtebeye ge<;tI~. ha t tAliyakatil olanlarıo oas ıl l!ladArde ka daryükl!lelebl1d1ft anlatılmaktadır. Hal bay­te Iken, Kanün· ı AI· 1 ()sman hilAfmahareke t edütp, esktden bın me~kkatle

k.aUDılan me vküeete, ııimdl rüşvetle te­m in edlJdtg1n1 anlatan yazar. eb lr çittökÜ%ÜDU ıatan relyl Bk(e kuvvet! Ileı lpahl ve yeniçeri olup di rli t e ve man­ıuba geeer old ular. dı)'e ,Ildyet etmek­tedlr. -,ıUelltfirnlZ y ine .Kanün· ı AI-fOemen bozulmak1a a hvdl·1 tlem he re ü

mete olmuştu r .. . hernAn Devlet -I aUye­nin temellerini gtrO kend O elimlz Ile y ı ­

kan u demekted ir ,

neftncı fa. ıldft , Yeni~erl Ocastının

tereddlye ugrayıIJ1 anlatılı p, cKanunagöre ihttylr veya tekaüd olanlara ko­nıculuk verlUrken ~jmdi seterde n kR·<;anların aıgın dıtı bır mans ıb oldul' de ­nllmekted1r. Ma hlQI deft e rler üzerınde

yapılan . ul.rdimalle re llAvet4!'n ha zine ­den çı kanlan bunca pa ra, neticel!l1.z se ·terler e sa r t OIUDUP cnIce ma'mü rememleketle r lmlz harAb olu p ve ol menı·leke Ucrde o n Ice haztneler geı ürken gel­mez olmu1jtu r~ d~nUmcktedlr . Ayrıca.

bu rada elden çıkan bazı eyAJet veka r a lann Iıı lmlerl zlkredllme kte<Hr,

Altıncı fal!ltlda. nası l olup d a hnzineIradınm mAsrafı kartllaınadıg. ıuılatıl­

m Ltt ı r . Bu cümled en ola rak. acemi o~.

lanları e..kiden bın nefer kada r olupiki buçuk a kçe alı rla rken. Ijimdi hemmikdarları a rtmııı hem de bt'~ , altı ve­ya yed i ak~e almBya başlarnıtlar kı. buhazln~nln kaldıracatı bır yOk dettldLSeflkteki çocukların veya hayım kım ·

:!Jel~rln ddtere kaydedDm esl tse hazl.ne­ye a yn bır yOk ldı. Ayrıca, a~t'mııer

ıuıı kertikten gayri dışarıda iJJ tutmayave pa ra kaunmaya ba!3layıp. ocağın

kuvvet ve ku dretin i zedelemtşlerdı .

)olüel11tırnlz chemAn bu de,,·letin terne u ntkazıyorlar " e masrafa göre mah..sül ki­{Ayet etmedıtt hod günden AyAndı r ...dtye padf.!lahı uyarmaktadır.

Yedinci fasıl Uma r ve kapıkulu

teşkllAtına ayrıl mı, olu p, ve knyte Umarve zeArnet sahiplerin in lkıy(b b inden eı,

yAde aske r çıkarabııdiklerinden bense­dllme kted1r. Fakat zamanla, tlma r veuArnel vüeera ve ekAbirin eepetlerteegtrm1.E, münasebetste kt maelere tlm a rtevcm edilerek bu te,kUAt aedcten rnta­U. Bu arada. kapıkulu te,kilAu m n damat\zu rlu ta tanarından bah.~dllmekte.

~elıltl1 bahAnelerle serertere Lttlra k et ·medıklert . ge lenlerle 5C'ft'r kazanmanın

ImkAna olmadıtı. üs telik yeniçeri agası

ve ma tye tt ndek Uerln hırsızlıkJarının ha·zlneyt zara ra soktu~ anlatılmaktadır,

MOelUtimtz bu bozu k dOzenl. cDe ıoran

vardır ve ne tedblr Iden vardır. hemAnbir alııı ·vl rl", dünyas ıdın dlyt'~k dil egettrmektıed lr .

Se k izinci faftılda, Kanuni devrindeyapılan !icfe rle rin neden balj8 rılı oldu ­LtU \ 'f' IlCnraklle r ln n l ı;-In o lma dıg- ı Ince·l ennı i ıı tlr, l ll. ],,[u rad'ın l!Ia1taDa t l baıı­

larında. Kanun·ı Aı.ı Os ma.n'ln bozu l·dugu. Anad olu hal kının perAkende veperl~an old ugu , celAllle ri n tü red ljt'1 açı k ·

Ianm ı lıtır. NC'llcede, hazln(' n ln boıınldt ·

tı as kerin ulOtesln ln öde nemed lgi \'eonlann da ..kfı.r u k ls bu )'ön~ldnderi M ­HrtU~rek. devletin devamlılıkl lç tn ge ­rC'!kU n-AyA.. haz me v(' as kt!r ln h~r bl·rinin kendi iç inde Ç'Özülrr:eye uıtradıtı

anlatllmı,!Jtır .

Dokuzu ncu fasılda , yaza rı mız tüf­

vetten &öz edl p. ylrmlbe~·otuz yıldan

be ri :ılmıp \'e rllmete baflaadıılDl. ah­IlkBlztıtın ah p.y ürü dOgUnQ "'e ıyı ah·)A kh klm.~lerln artık mut~~r :sayılrna-

dıgın ı bel trımektedır. Rü~veUn tatarıbul

dlf IDa da yayıldıguıl. kadı ve vatüerarasında cAr1 oldu tunu ~rüyoruz. Ta·blaU)·le. bu kötU dunımdan halk zara rlı

çıkıyor netıcede fa ki rlettyo rdu, ~Ianııb

"ahıplert esen çok aldın Ye ben az al ­dım~ davuına dU,!J('~k deviete ...daica·tl unutmu1jlardı.

Onuneo faaılda, devııınne h,,,kil.;1.taüzertade durulmaktadır. ııı. ~(urad'ın

cQlO!lunt1an sonra, kapı altahtı a hvallde bozulmul\l Idi: bu me)'linda devştrme

teıık11AU da es kiSI gtbl olmayıp o <lahlbozulmaya YO.Z tutmuş Idl . Ya zar ken­d1sinin de devştrme olması haRebly le butelıkllAU Iyt bılmekte ve devştrmede es­k i usüle dö n Ulmeslnl m üdafaa etmekte­dir.

OnbirtnCı fasıl. evvetk t fUıllarda bt­rer bırer anlstıla.n t oplum hayatında 00.­

zukJuklarm dOzelt llmesl çArelerinin su­

nuldugu yerdir. YazarırnlZ cn ba.4ta "·C·zl rlau mhk m OeMe8el!li üzerınde du r·ma kta. bu me vkle ıyı a hlAk n h ibI. de " ·le t t" ltrlne "'d k ıt rO, YctI öDleyebile~k

kud re tte ki mseierin tayınını tayftlye et­mek tedi r . Aynca bu fasılda. Yayuı.: Sul­tn n StUm ile vezirlaza m P1rt MehmedPafB arasında geçen bır konutma bu ­lunmaktodır kı . bunda P Ir l Paşa QIl·

ma nh Dev letl'n ln iler ide ka rş ı laı;ını as ı

muhte mel sık ıntıları dile g('t1rml~tlr.

Onlklncl lasııda. padlşahın ne Upbı r devle t adamın ı l!Iadrıaz."l nt tayIn ('t ·

meJlI gerekliltl Üzerınde durulma kt a " ecmemleket ma 'm ur olursa. ha k ve adil.·let l!lAh lbi bır vez lr 1a.Z3m s;1ye~lnde olu ndemektedir . ~yl kıı!ımmda tse yazar.padl$Bhın de \'le tin iler i gelt'nlt'rlne l!lU ·a tle r t evcih ede~k. aldıktan tedbirlt' rlög-t1'nmt'l!lini tavaiye etmekt ed.lr,

K 'Mb· i Mitııletdb. Osmanlı DevletiteııkllAU ve ıo&yal t a r ihlm iz ıçın önemllbır kaynak eserdir. F...ser ln, ha dlBeietelIa h ld olm u, bır mOell lfln kalemlndt'n

232 SALnı ÖZDARAN KtrAD1YAT 233

çıkmı~ olması ve XVII. yilzyıl başlan

gibi dev lette d ddl sonınlarla karşılaş­

maya bA4Ja<1ıt1 blr devre al t bulunma­sı. önemini bır kat daha artttrmakte-

Kemal H. Ka rpat (ed. I, Th ts Of­to ma n St ale an el U. P Im'o in W orldIl latorfJ J Le rden - EJ. BrUI 1914, 129sahite. 42 guıldcr ,

6.9 ılayUl 1971 de A.D.O.'Dln w u­CODson ü nivers itesinde cOsmanlı lmpa­ratertuğu ve DUnya Ta rih indek! Yerbmevzuunda tertip edilen konteranslar­da sunuıan tebllg'ler den bAzıJannı lhtl·v" ede n bu kitap, aynı üntverattede öt­retim Üyesi olan Profesör Ka rpat ta ra­f mdan, k end.lsl.n1n bIr girlf yazılil ve bır

leblıgı Ue bırlıkte yayıaa hazırlanrn ı.!!­

tır. Eserde ünlü tarlhçU~rdw Aro old J .Toyııbee. wııı lam H . xıexeuı . Hal ilmaleık. A lbe rt Hounınl, Cbarlu Issav.1ve Swford J . Shaw'un lebUglen ve ko-­DU Ue ngUI dige r b4z1 Albn lerln mOm·IAalan yer almaktadır.

A .J . Toynbe c. cThe Ottornan Em ·ptre', Pla.ce in Wor ld JIb lory . (Osman­lı lmp.ııratorıugu'nun DUnya Tarihln de­kI Yer!, B. ı ~· 17 ) ndlı lebUıl'lnde . Impa­mtortutun 16. yüzylIdaki muhte~em

devrindekı Bınırlsrmt çizdikten SQnraonu, Uç dlnln dotdutu yer oLan OrtaDogu'd3. daha önce ku rulan Pera, Ro­ma ve Am p Imparatorluktan Ue mu­kayese ed iyor sAdece Osmanlılar'm Or­ta Dogu ülkelerlnı blrleııtlreblld1glnl

töylüyor. Sonradan Osmanlılar'm inkı­

razı Ue yerl erin e gelen devletlerin , se­lennlnlnk.Inden <!&ha ıyı bır Id.\ re ~t1­

remedlklerlnl ~yle belirtiyor : ct918 yı­

Ima kadar, önceden Osmanlı 1d4~aln­

de bulunan Cezayir'den Irak'a ka dar bü-

dır. K itdb-' .ırü.stddb'm neIJr1n1n ge r­çe klelU rUmes l Türk tarihlne bir hızmet

olmuştur. Bu Ç'e§ lt eserlerin yayınlan­

ma:ıımm devam ececegt Umld olunur,

).[Oct eba ngilrel

t ün Arab ülketert -H icaz ve Yemen hl­rt c- Fransa'n ın vey a Brttanya'nm \'cyd.hud ıtalya'nın eline dü:;mil§tü. Osman­Iü aruı bu naıeüe rı. bu ülkele ri Osman­hlar'dan da ha iy i idAre edeceklerin denemtadüer. Fakat nettce gö sterdi kı. budetı.,lkıık Osmanh ül kelerindekI mület­ler için çok d.ıı.ha klStü olmuştu . Kırun

Tatarlan kitle hAlinde Sovyet Orta As­ya'sına sürüımüşıer, Romanya ve Bul­gartatan Sov yetl er Blr llgl'n ln Is te ks izpeyklerl durumuna gCım~lerd1. Cezayir,lSncelerl batılı btlllcılam kaf11 _ebııUn

çarpuııp kaybettltt. fakat sonradan lJld~

det ve hey ecan dolu bUklAI sav&lttl<l gl­rişmek zorunda kalmı,tı. Fransız tab ak·kUmUndekl Suriye'nın ve ıtalyan idAre ­ilindeki Llbya 'mn ş:lLhld oldukları, en azblr o kadar zallm ee ld L. Mısır, lecndlsi­nt Britanya egeme nlltlnden yctmış-sek­

sen yı lda kurln rtl.bUm l~tI . .. :I' (8 . 11). Fi­Iı.sUn Ara blannm Osmaah ıdarelindek.!

huzu rlu duru mun dan bahSe ttikten _on­ra , ~nel olarak cso n devrinde dahI., ·klbu devi r m Ükemmel dcvrl dctUd l· bulmparAtorluk IdAreaL reAyul lçm, on­d.1n sonra ge len muslbetlerden daha A.dl­lA.ne Ldb (s . 18 ) diyor.

Öte yandan Toynbee. Oamanh Im­paratorluko'nun esA.sml me yda na getlr­dJtlne lnandıgı a Ç unsur (Arab \'i!! Ro­ma lmpa rator -)uklanndan gel en veTOrkler'in kendilerinin gctlrdlklerl)'UIlıralarken cOs manl l lmpara torlugu'nu,ta r ih i yön den . Roma İmparatorlutu'nun

be,lncl dlrUlş l olarak df1lUnmek aydın-

1atıeı olur» diyor ve bu sözlerlnı de ebukellmelerle oynamak dettld1r, Osmanlı

lrnparatorlukU kellmeıı1n tam manAsıy­

la Roma 1mparı.tol'lugu,'nun hatdl Idl. ..~( s. 23 ) teklinde tarlhçUert bi r a nda ha y ­ret ıçınde bırakacak yoru mlar yapıyor.

Gerçi Toynbe e, bAzı karakterter bakı­

mından 1k1 tmparatcrtuğu mukayeseediyor ve cRoma Illu r yaba.nc ılara vatan­daljJık ve rmek te ve tebaına. kaabUlye l­le r ini kullandırarıık Roma İmparato rlu­

ğu yararına yükselrneler tne f ıraat Ba~­

Iamakta her zaman cöme rt davranmış­

u. Osmanlılar bu an'a ncyl ıı.lm~la rdl...(8 . 23 ) dly or ; fa kat benzerlitl 'haıet se­lef'l lk1e açıklaması ve ardından. Osman­tılar'm karekterin de Hırl!tlyan unsuru ­nu pek mühlm göstermesi, kendisininOsmanh m üessesele rtae ve medenıyeu­

ne tam blr yabancı gözüyJe bakmL§ ct­dogu ııu ortaya koyuyer. Konferans aToynbee'n in tebllttnin krlll.g1. bir Bl·zans tarlhçlsl olan J ohn W. Ba rker ta­rafından d~tU de bir Osmanlı müte ha s­sun tarafından yapılsaydı eserde, lUp­hesiz, yapıcı tenkitler yer alırdı.

ıklncl tebUt . Chtcago Un lverlltca!profesörlerinden tanınmt' tarihçi WU­lıam K. ),teNelli 'e ı\ lt olup cThe Olt oma."Emp ire in World l1f.Horv . (DUnya Ta­r ihinde Osmanlı İmparatorlutu• .s. 34­50) rne\'%Uundadı r. },(cNem , son zaman­la rda. ortaya çıkan mUsbet çalııımala­

ra ratmen Osmanlı tarihI ÜZerinde Ihti­sas ya pan tarlhçtterin azlıfından. Av ­ru pa 'n m haLA "}'IOth4' Türk' imajından

kurtulamadııtından. Balkan ve Ara b OL­keler indek! ta rih c;:Uerin menfl tutumla·nndan bahaettlk ten _onra. ~rçek talih ­_Izlıtı. belki de haklı olarak. TürkJer 'dearıyor \'e TUrkl er ' in cOsmAnll geçmişi­

ne ken dOerinln bır mUJI mlru ı. (s . 36 )gözü yle bakmAhırmı Istiyo r.

Tebllg'lod e Osmanh Irnparat(.rlugou·­nu , dlter Tarkçe konut an hUkUm~m lar

tara fından idAre edilen },lo~"ll ve safa vtl mpa ra torluk1an lle muka yese eden :ı.ıc

Xeuı. OsmanlıIanD. çöklliltinde safavt­Icr'1n tesir inin tasevvur edılenden çokdaha fazla oldu tunu savunuye r. Öteyan dan ŞU hareketı Ue A\'ru pa 'dak1Pro tC.fl tanhgm gö8terdig'i parelcJııgin te­sadüf oımadı~ı. bunun Alnt anya ve

Au rOOycan'lD entelle ktüel ve Uea rl faa·ııyeı sahaları dışında kalm~ olmuın­

dan Uerl geldlg-Lnl Idd.1a edıyor . Oemnn ­hlar'ın Inkıra.zında. Avrupa'da gcllljcntopçuluılUn oynadıltı ro lü özetle rke n de ,Türkler'lO kendilerini ok çuluk aanatma.kaptumış olduklarını. uertenıte sa va§teknik ve .ılyAsetine cemiyetin her se vt­yeslııde mukavemet edUdJ.tlnl bellrt1)'or ,Profesör M c N eül'In id<1laları. konfe­ransta blr Osmanlı rn ütetıaseıar AndrewC. He~ tarafındaD ceveplaadırümıştrr

(s . (7-~) . Hess, Iddia edılen P rotes tanrercrmasyc au Uc Safavi hareketı ben­zerllttne de&1Derek. birIn eLlIn m bÜyO­yen bir orta tmıf LLe bır me rkezi Avru paa rl.slo kraai Ittifakı so nuc u meydanagel erek. Kato1lle k1llseslne ve Ha bsbu rg1mparatorlugı.ı·pa kar~.. saf.v[ ha reke­t lDIn Ise oymakların, köy lülerin ve Iran ­1 1Iatmıo1 ellt tabakanm lran·da ı tytlal

nüfu'z kazanma k. istemesi sonu cu ortsyaçıktıg'mı löyl Uyor, Ayrıca, tebııg- sa hibi­n in "gunpo wde r ' (barut) Im pa ratorluk ­la rmdan saydıltt Osmanlı Impa ra to rlu­tu 'nun ç6kU§ün ü a.skerl teknoloj lde ge rik.a.lm tljlıgıyla ac;:lkJanı.asına )(anp, bu ge ­ri kalmtfhgı. Imparatortugı.ın sosyal mü..esseseler iyle Izah edUrnek lAzım geldltl­ni UAve ediyo r.

HAlen Chicago UnlveT1It~5lnde bu ­lunu Profesö r HaJU tnalcık da cThş

Twrkf,ş" l m pact on the Developmen ı 01Mod~rn E wrope. (Modern Av ru pa 'DmOrtaya Çıkmasında. Türk ler 'm Payı, i .

~ı-58) adlı teblltı Ue katılmaktadır. On­altınel yU.zyılda. Avrupa ·da kuvvet mu -

234 SALIH OZBARAı-:KIT ABIYAT 235

vaz enest nde ve müte ük lp asırtarda mıt ­

11 devle tl e r in ortaya çıkmasında Osman­ltla r't n oynadık ları role I:şAret edt lmek­t edt r . İdari esaslan ve m üesseseler t lletam bır 'Orta Dotu Devleti' nlteıııı gös­le rdltt neri s ürülen Osrnanhlar'm Av ·rupa'n ın ge llşrnealnde kt ikt lJl.adt katKı '

la n htlhaPa belirtUmek tedir .Oxford Onlvers lt esln4en Al bert

Houranl'nln e The Olloman Backgrf:n4nd

of tht'J. Jl odl!rN M iddIl! Ea~t . (Ça.gdMOrta Dot'U'da Osman l ı ta r'ın bıraktak­

lan. s . 61-78 ) konulu t ebllginde. 1516­1918 yıllarında A r ab ülkelerinde hAki­miyet s ü re n Osmanlılar'a k arljl Ara bta rlhç ilertn takındıkları menfl tavıra de­ttnmeıı lnl bUhassa beli rtmek ge~klr .

ı~ yılın dıı Londra Unıverstteat'nde

M odern Al ll!ll f tar ihi hakkında te rt ipedılen kon!eranlJ la rda da pe k müşahhas

ola ra k görü len bu tavır son yıllarda

Tilrkiye'ye gellp a reatt rma yapmağa

b~layan g~nç Ara b ara.ttırıcdarm yen ı

anlayıt ve takdır dUY2Ularly le müs pe ty ola gtrmiş bulunmaktadır.

Profesör Karpat'm te-bllgl «Th~

Sld.q~1f 01 OUomo" Hul0rıt.. (Oemanlı

T a r ihin de MerhaleJer , 79-98 ) dı r. Top ra krejImInde ve topragı kon trol e t me k su­rd iyle hü kümetle ve cem tyetle nÜfuzkazanmu, sosyal gnıplardakl de-gif lk ­HkJ~~ göre Osmanit Devletl'n in bölüm­leri ŞÖylE'ce gOsterlU yor : a ) Uç ~)'lerl

1299 -1402: b ) Merkeziyetç i Ya n-F eod...1IRvre H2ı-1~96 ; c ) Adern- I MerkuI)'et~

çıuk "e AyAnlar ı603~1789 : d ) Mıllı

Devldçlllk : Modern Bürokralı ve "'10-

nevverte r 1808· 1918, Karpat'ın tebl1gt·ni n ten k ld l de soayclog C.A .O. vanNteuwenhu tjze ta rafından yapılmıştır ,

Ko nferansta sun ulan diger bır teb­Lig de Colombia e Din u it ral Orta Do~tktisat Tarih i Profesörü Charles Isse­wt 'ntn : cTlı fJ OUomo " EmpiP'8 i n 'he,6,'&ıropwn E cotlomy. (AVru pa l kUu.dl.yannda Osmanh tmparatorlutu'nun Ye·rı, 1600· 1914, .ii, 107-1l7 )'dlr. Bura da ar­tan Avru pa nü fusuna nazara n Osmanlı

n ütusunu n a ynt a lape tle artmad ıg-ı . 16.yOzyllda Avru pa nüfusunun 1/ -4 i kadarola n Osmanlı nOtusunun 20, yazyıl ba4­larında t..l: 5 nlapetine kadar düştOto be­IIrtildl kte n so nra , Av ru pa h la nn 17. ıuı ı r­

da n itibaren Kara den iz. DoCU Akden iz"e Kızıldenız Umanlarındaki faa1tyeUe­rı. Osmanlı ü lkelerind eki yatınmları kı­

saca anlatılmak ıstentrken, g erçek ra ­kamlann Osmanlı ve Avru pa erş tvtcr tn­

de uzun çalujma1ar sonunda çrkabüecegi, dl~er bır deytmle Osmanlı Ik tba t ta­rth inde bUyOk adımlano atılması xe­re ktttt açıklanmaktadır.

Kitaptaki ılon rnakale callf omlaü ni versitesind en Profesör S , Shaw 'a lttolup (s. 118~ı29 ) «Ottoma n and Turki""Studie" In t ll e U"'Ud Sla/~3Jo ( A ,B, D.'deOsmanlı " e TOrk KOlUJrü Araştımıa ­

ları ) Ile Ilgtlld lr. Sha w, so n 20.2:; yıl dır

kaydedilen gel14melerl, Orta Dojtu ça­lı~malArında TUrkll;enin artık v3z,çcçll­mez bır uns ur oldugunu ~ltrtlrken.

R .C. Ch&mben de (s . 126·1 29 ) bu kODU·da, göz önünde tutulmaın I....zım gelenfaydalı teklinerde bulunmaktadır,

saılh O.zba.ran

Prof. Dr . Bahaeddin ögeı. TO r k"'Li t O i o j i 5 J (Kayna k la n ...·e açık.

lamaları lle des tanla r ), I . eu r. Ankara1971, XL· 6H a,

Selçu klu Tar ih " e Meden lyetlEmlll tOsU Yayanları, r\r. ı.

DI.IJ kapatında O~Z Tür klerlninInanç ve gOçler in ln bır eM ri ola n Ma ·laz glrt zaferinin 900. ylldönüm ünO k ut­lamak üzere haZlrlanmıe IMres i yazı·

lı olan T O r k ı.t l t o l o j i s i kita­bı , bu büyük yıldönümOnO en lyi !jekU·de a ksettiren eserl erden b trl olmuştur.

Ankara Onlversıtesl DU ve Tarıh·

Co~rafy& F a k Ulte lS1 Gt'nel TOrk Tarıhı

Protes örü ola n Sayın Ögel, cTUrk ıu­

t olojUlb gibi varııgı belli, fakat e.la.ll~Imdlye kadar ortaya koumarruş bır

konuya.. gen", bUg I ve Ihata.J!lıyla eiuzatmııı ve «Türk ı.ııtolojlsbnl karen­Iıktan çekip kurtarmışur, Bu eserin kı­

aaltdm J4 bır 15~klL daha önc e eB i" T~·

mel Ese r. yayınları aruında da neşre·

dUm bjU ( ~ ı " e 02. k itapla r , İ3tanbul

1971 ). Ge~1 saıı .ıı;ekll Ile kıyas kabuletm~yeeek. derecede kÜçük hacımil

ola n bu nd ciltllk u.e r de. düııOnee ha­yatımızda bUyi.lk bir bo.1lu~ dold ur­m utlu . Fakat ilerde yayımlanacak

olan II. cllU e tamamlanacak. olan eli ­mtz.de k l ı. cUt . T'Urk dÜ1Oneeslntn. Türkinanç dünyasının bOyDk meselelerinı

Bt;lk-lôIeçlk ortaya koy muetur. Bu bü ·yUk eurl, a nca k um u mi hatlarıyla ~~

UMrneye çalışacatız. BUyü k bı r kısmı

daha k üçük punto LLe d izilen bu eser,normaı halde 1000 sahlt ed en fazla t u­tardı, Bu da., muhtevanın Sayan Prof.Ög el tarafından ne derece t elai lf edU·ml~ oldu tun u göstermeye yeterlidir .

Muhterem Hocamız Prot . Ogel,k ron olojik bir .lJekUde, Türk devletlerı­

n ın ~td.nelertnl t etklke glrI4m!4 vebun1an a yn a)'TJ bölümler haUnde tn·eelemtştır :

I . Bölüm eB üy ük Il ım De vle U t ..~

Türk Mit oloJi.'1 b batılıtanı taı,ıyor (s.ı- ıı ) . Bu ra da Asya Hunları, bünass aMete/ Mao-dun hakkında. Çın kaynak­la rmm verd1g'1 mafümat ıı6z konusu

edılmtştır.

LI. BöıÜm'de eT ür lekm kurCla n

'üreyişlem ba41ltl altında Türk m ttc­lojlaln ln önernU bır unsuru olan ekurbyl nl ebö m. meselest incelen iyo r ( B.

13, 57 ) , m lUmUn 60n kısımlarında Gö k ­türk ça~nm dtğer ds....ne te r t de söz k o­nusu edil mektedir .

lll. BöIUm et:rg~ekon e/&dflu P·dir (a . ~9-71 ) . Sayın mOdllf Türk m l­toloj1slndekl «dem ır-dap motinnl ın­

celedtkten sonra k onuya gir iyo r ve R e­15ldeddin'de zlk redllen Brgeneken efsA·neslnl e tranıca t etk lk edt)'or , T Orkl er ­de deml rel1lg1n "nemlnı beJlrtt:1kten:sonra, E rgen ekon dsAnNII lle eye 'cüc­me 'cÜe.. kıs-uları aruındakl batı &f8.lJ.

tınyo r,

IV. BölUm ~Vııgu rlarııı t üreNit ei·8dn e.wb adını lafıyor (s . 73-114 ). Bu·rada çın, t raD ve dıg-er ka ynaklardame vcu d Uygurlar Oe IJgill bOtOn efsA­nel er verOlyor, Uygurlsr' ın a taçmnt Uremell!rlnl anlatı p Türklerde ea t ac;.konus un a g iren mileIHf bu husus taktara.ııtarmalannı ortaya koyuyor.

V. Böl Üm, e.serin en Mcırnh bölüm·lerin den olup, bu kısımda cO~u Dea­'a1U~ b&hll konus u edlllyor ( ıı . 115­208) . Önce destaDın uygurcalınıR gü.nümüz t ürkçesine çevrilen l5'tkll n r tll-

236 TUXCER BA YKARA K1TA B1YAT 237

yol' ; Aç'ıklamalarda.n son ra be .FtJr~

O~uz De..ran lana gözden geçlrUlyor. Bufarsça rnetntn de çeılUt meseıeıerı ızaıı

edildikten sonra tercüme manzum ola­rak nakledilıyor. Bu ara da seeınıere Uy­gur, Kangıt, Kıpçak. Karluk,. Ya tma veKalaçla rdan bahsediliyor. Oguz lle. ay·n bır böl ümde ylne Iaceleııecek ctee,Han-ninıe'dek! Ozgan Han'ın kuşltat­

Un1muı da eserin en dIkkAte değer kı­

• unlarındandır.VI . Böıam'c gelince. bu kısım V.

BölUm'Qn bir devamı gibidir: . Tü rk ·mel'l1crm , cumsb (s . 209-268). Bu ba ­htade Oguz'un torunları, dJger TOrk.men uruklarnun çq1tll )'önlerl antatılıp.

Oftu:lann Kün Hno' dan .onra kJ tarıh­

leri. daha çok EbOlgazl. &hadır Han'.göre anlatılıyor. Bu a rada mUellll kıy­

metli açıklamalarla konuyu çc.ılUı yijo·lerden a)'dın.1ı,ta çıkarıyor.

VU. Bö lQm., CO#1u Du tanla n bak­kında lxu. "otlandır ve esertn tn ha ·c:ımh kısmıdır (s. 269-388) . Ön ce Jd 1k1bölÜmde Ogu z destanlarmı umu mt ola­rak gözden geç iren Sayın P rof. Ö~l,

bu k LInmda genel btr tahıııe geçmekte­dır. Önce TUrk lçt1rn41 dUzenlnln T Orkm ltol ojlalndek1 izlerini ~8termekte, buhususta «ab m rolün ü de belIrtmektedir .B urada TUrk devlet eü şüaeesı, bununeıbenşümuı mahiyeti. keza devletin IçbOnyes l de araşımlmaktadır. Ayrıca dj­

ter boylarmın Kırgız, Attay ve Şorlar'­

ın OkUz destanlanna benzer destanı rı­

vAyetleri de nakledilmekledlr. :MOcUıt,

«TOrk m ltoloj lalnd e yay ve obu tnce­ledikten son ra. . Oguz.: Boylarının Adla­n üzerinde E Urnoloj lk Bir Deneme~

ba"ıı.tını lafıyan kısma geltyor. BuradaOguz boylarlnm lIımlerlnJn mahiyetitek tek göıterl1mlşUr. Aynca Otuz boy~

lannm eongun ku'llan. ve eet payları.»

da an1atı1mı'ltır. Sayuı P ro f. ÖgeJ.. Türkdes tanLa.rma. ıs~yet1n tesırlnı eTilrk~

~rbı b14m fJldş "iriş i aş kıınıları ~en i

Türk 'l!I'«rşkr';' Juammda inc elly or.Burada da bUba.ssa Kırgu: 'lı-e Han -nA.medestanlannı bah1J konUlU etm1fUr.

VLLL Bölüm'de daha önce birço kyerlerde çqltU vesılelerfe bahsed11encHan-ndmu topluca ıcceıeaıycr (s . 389­417). Bu bölümde Han·ııAme·_ geıı1f

bır huluuı verli mil, destanın dıler

Türk rtvAyeUeri LLe münAaebeUerl deba.şka yerlerde ele alınmlflır.

IX. mıüm cYanıtllı.ş dutarıla"--~

dır (B. U~93 ) . Sayın müelllt genil birgtri1ten 'Onra önce Yakut ( SakJı&) .

sonra da Altay TUrkleriola kozmogoı:ı1~

lerini açıklıyor. Bu kılımda efa4ııeler

bllha.ssa bektqt şairlerioln ,Urlert Uede kalııla'jhrı1nnutır. Deltanın moutle-­ri genl..ıJ §ekilde izah edilip, Al tay TOrk·leri'nID deata.nlıırı daha gcnlf bır ,ekt1~

do bahta konusu cdillyor. P rof . Ögel.bUhaasa su, denlz ve okyıuıus Ue inaaDve Lrı.sanhk motınerinl genlllçe açıkla­

dıktan &onra Ay bek Ud.OevaddArl"n.1Iı

eaertndea nııktettlgi TUrk~Memlak ya..raıılı~ erııAneslne geçiyor . m:slflmUn 500.b~ID.de mUeUlt cYabancı Destanlar veTarkler.. bll4lıgı altında dJter destan·lardakl Türk teelı-ın! in celiyor.

x . HOIUm anlatılması bile a yla r LU·ren «.Va"M duta"ı~na aittir ( B. 496­647J. Tü rk mıtoloJlsı Ue ]'lanas desta­nmLn 1.1gis1n1 teebttten so nra, bu mü ­him destan vukuna özetleniyor ve çe.eıüı moUnerl açıklanıyor. Prof. Ögetbundan sonra nı ırmatı yörea lndeklboyla rm menoeler1Dden bahnden Er.taŞlUk destanından söz ediyor.

XI. Bölüm'de eT ür k ve JIo#ol M i­tolojblerl:ıln beııur ve ayrılan tarana..n ele alınmaktadır ( ı. 549~68) . Bura­ch. "Iotol mltolojlalne TUrk tes iri .çlk~

ça ortaya konmuttur. Ay n ea )tot ollar­daJd «kö pek kaltO Jo de ~nlt bır ,ekll.de &nIatl.l.ma.k:ta.4ır.

xn ve XIII, mıamler TOrk )lito­lojlalndekl «Gey lk. ve cKa r tab motlt~

le rlnl izah eden kısımlardır. Önce ge·~i Inceleyen Prof. Öge} bununla ilgliı

her tü rl ü bilgiyi topla ml.lJhr (ıı . ~g..

~) . cKartal» motIfi b e daha eeera In­

eeıecmtrttr (ı . :iS5.:i99 ). GUnümUı:de

Türk Hava KuvveUerlnm armalı olançıft bqlı kartalın (l,atlpler1nm Ortaas yaf3.lrlan restmıerınde ra.stlaomuı çok dik·katı çekmektedır.

Eserde bundan sonra cKı.f<Ilhndlan

( ı. 600 ), cB ibIJy og ra/ Jlt» Ci . 601-6(8)

vp cJ nde kn (I . 009·644) geliyor. Bu ki­tabı okuyunca anlıyoruz ki. Türk mtto­loJLsI, ne k adar teksıt edJl1rse edilsin bueeerıe bitecek gi bi delildir. N ltek1m aa ­yın mUemf de. II. clldln çıkacatun biz­lere mOjdelemlştlr. Şimdiye kadar «ml~

tolojb denuıee , seeeee Yuna n ve Rom amttoloj lal Ue dini hikAyele ri bil en Türkgenç lerine ...e aydınma. bundan sonrakendı öz muotojııerını bOmelert imkA­nmı latladıtmc1:ın dolayı Prof. Dr. Ba­haeddln O~"e ne kadar te~ekkür etsekazdır.