1

Zbigniew Bajka - HISTORIA MEDIW

NAJPIERW GEN I MOWA, POTEM OBRAZKI

gen FOXP2 gen w ktrym 200 tys. lat temu nastpia modyfikacja i da czowiekowi zdolnoci jzykowe. Wystpuje w naszym DNA w dwch kopiach. Nawet drobne uszkodzenie jednej z nich powoduje powane zaburzenia artykulacji wyrazw. Podobny gen znajduje si w DNA szympansw, ale rni si w dwch miejscach od naszego.

Mowa odkd czowiek naby umiejtno mwienia, jest jego podstawow cech i organicznie niezbdn. Pismo tak cech nie jest. Wynaleziono je okoo 6 lub 7 tysicy lat temu. Towarzyszyo mu wite oburzenie i dugotrway sprzeciw uwaano, e podkopie moralno i organizacj spoeczn.

giornale parlato gazeta mwiona, okrelenie stworzone przez Giuliano Gaeta dla opisania sytuacji w Atenach, gdzie sztuka mwienia bya ceniona wyej ni pisania czy czytania. Sokrates sowo pisane traktowa pogardliwie. Czytanie na prywatny uytek rozpowszechnio si dopiero za czasw Arystotelesa. Verba volant, scripta manent sowa ulatuj, pismo zostaje.

Pismo zrewolucjonizowao kontakty midzyludzkie, w istotny sposb wpyno na struktur spoeczn, pozwolio take umacnia si orodkom wadzy. Umiejtno czytania i pisania robia ycie plemienne. Pismo, posugujce si zmysem wzroku poddaje kultur procesowi przetworzenia i ujednolicenia. Pismo umoliwio jednostkom uwolnienie si z wizi plemiennych.

Historia pisma zaczyna si od prymitywnych, graficznych rodkw przekazywania informacji drog niemwion, czyli ukadania kamieni, drewna, koci, nastpnie tworzenia rysunkw, zwykle naskalnych, zwaszcza rytych, czasem te barwionych na skaach obrazkw, ktre nazywa si petroglifami. Z nich powstay piktogramy. Rnica midzy nimi jest taka, e petroglify przedstawiaj jakie wydarzenie, a piktogramy o tym wydarzeniu opowiadaj. Piktogramy to pismo obrazkowe, w ktrym obrazy lub schematyczne rysunki przedmiotw s symbolami tych zjawisk. Jest to alfabet semantyczny.

Pismo piktograficzne z czasem przeksztaca si w pismo ideograficzne. Znaki stay si umowne i nie przypominay oznaczanych przez nie desygnatw. Tak powstay ideogramy. Obecnie wystpuj tylko w alfabecie chiskim, ale w dawnych czasach taki charakter miay hieroglify oraz w pocztkowej fazie pismo klinowe. Uczeni przypuszczaj, e pismo w swoich prapocztkach mogo by pochodn garncarstwa jako stawianie znakw fabrycznych, albo te midzyplemiennym przedmiotem wymiany i symboli rachunkowych.

Pismo chiskie obecnie skada si z 50 000 znakw i wci powstaj nowe. Jest to pismo ideograficzne z poczeniem kombinacji ideogramw, piktogramw i znakw podajcych wymow. Uwaane jest za sylabowe pismo logograficzne. Podstawy pisma chiskiego powstaway znacznie wczeniej, od 8000 p.n.e. Jzyk chiski zawiera w sobie rne jzyki oraz dialekty.

2

Ideogramy reprezentuj pojcia, a nie goski. Maj sta form i przypisan do niej tre, dlatego potrzeba wiele takich znakw. Z czasem pismo ideograficzne przeksztacio si w pismo fonetyczne, ktre istnieje w dwch odmianach:

sylabicznej np. pismo japoskie jeden znak odpowiada jednej sylabie

alfabetycznej znak odnosi si do goski

Pismo ideograficzne zaczyna wyksztaca si okoo 3400 p.n.e. (oprcz Chin). Pismo Sumerw pismo klinowe jest przykadem pisma ideograficznego, kady znak oznacza cay wyraz. Stopniowo zmniejsza si liczba uywanych znakw (pocztkowo okoo 2 tysice znakw), upraszcza si te form zapisu. W kocu pismo przeksztacio si w rodzaj zapisu kreskowego, zredukowano liczb znakw do okoo 500. W kocu pismo sumeryjskie przeksztacono w pismo sylabowe.

Rwnolegle rozwijao si pismo hieroglificzne (ok. 3300 p.n.e.). Powstay dwie uproszczone wersje hieroglifw:

pismo hieratyczne kapaskie

pismo demotyczne ludowe Hieroglify skadaj si z 3 odrbnych elementw:

znaku ideograficznego

znaku fonetycznego

determinatywy Byy zapisywane w kolumnach od gry do dou, albo w rzdach od prawej do lewej lub na odwrt. Przy czytaniu trzeba zwraca uwag w ktr stron patrz zwierzta czy ludzie na hieroglifach.

Przeom w rozwoju pisma zacz si od alfabetu, uywanego przez Semitw w Egipcie okoo 2000 p.n.e. Nadali oni egipskim hieroglifom nowe nazwy, przyczali do niego samogoski. Uczeni podejrzewaj, e na bazie tego pisma Fenicjanie ustalili liczb liter oraz uoyli je w szereg zwany alfabetem.

Fenicki alfabet skada si z 22 znakw i by wykorzystywany do celw handlowych. Pniej zosta udoskonalony przez Grekw i da pocztek wszystkim alfabetom stosowanym w Europie. Fenicki alfabet by spgoskowy, Hebrajczycy i Grecy wprowadzili do niego samogoski. Na bazie tego alfabetu powsta alfabet etruski, a potem okoo 600 p.n.e. na jego bazie powstaje alfabet rzymski, no i z niego wreszcie alfabet aciski.

Abdad pismo spgoskowe. Najstarszym jest aramejskie, ale wczamy w to rwnie pismo fenickie.

Hebrajczycy, w pierwszych wiekach n.e., opracowali opcjonalny system oznaczenia

samogosek pisma sylabicznego, Grecy przemianowali niektre litery pisma fenickiego na samogoski, tworzc pierwszy peny goskowy alfabet. Wczeniej Grecy prbowali stworzy wasne pismo: linearne A i linearne B. Oba do dzisiaj nieodczytane.

Pismo greckie pocztkowo zapisywano od prawej do lewej. Nastpnie rozpowszechni si system zwany bustrofedonem w ktrym pisano przemiennie. Z kolei w Atenach ju od 550 p.n.e. pisano od lewej do prawej. Pocztkowo Grecy pisali litery, wyrazy i zdania jednym cigiem nie znano maych i wielkich liter, odstpw, znakw interpunkcyjnych. Niekiedy do rozdzielenia wyrazw stosowano pionow kresk lub pionowy rzd 3 kropek. W kocu wprowadzili odstpy i znaki przestankowe.

3

W staroytnoci pisano wycznie kapitu (kanciaste pismo) i kursyw. Dopiero w IX w wesza do uycia minuskua. W dalszym rozwoju pisma aciskiego powstaa uncjaa pismo z zaokrglonymi ksztatami i niektrymi literami minuskulnymi. Pniej wprowadzono puncja pismo o charakterze minuskulnym. W redniowieczu powstaa minuskua karoliska, a z niej rozwino si ozdobne pismo gotyckie i antykwa humanistyczna z niej wywodzi si kursywa zwana italik oraz dzisiejsze kroje czcionek.

Alfabet aciski w klasycznej wersji skadaa si z 21 liter. Do I w. p.n.e. dodano litery G,Y,Z, ktrych wczeniej nie byo. Pocztkowo pismo miao kierunek od prawej do lewej lub naprzemianlegy. Od IV w. p.n.e. piszemy od lewej do prawej.

W IX i X w prbowano stworzy alfabety sowiaskie: gagolic i cyrylic. W 1708 roku car Piotr Wielki wprowadzi w Rosji gradank, ktra z pewnymi zmianami obowizuje do dzi.

Alfabet polski, zwany popularnie abecadem, oparty jest na alfabecie aciskim i obecnie zawiera 32 litery.

RCZNE PISANIE, CZYLI ZAROBEK DLA PISARZA I KOPISTY

Skrybowie zawodowi pisarze, dziaali anonimowo

W pastwie Sumerw byli urzdowi pisarze, ktrzy narzdziami wykonywali znaki w mikkiej glinie. W Egipcie kapani i pisarze trzcin lub metalowymi ryclami wycinali znaki w glinianych tabliczkach. Rzymscy pisarze pisali w specjalnych pomieszczeniach scriptoriach. W redniowieczu tak okrelano specjalny pulpit. Zakonnikw piszcych rcznie nazywano scriptores, co po polsku oznacza skrybw.

Kaligrafia to pikne przepisywane, iluminacja to ozdabianie ksiek miniaturami i ilustracjami.

Jako pierwsi z zakonnikw przepisywaniem zaczli zajmowa si dominikanie w VI w.

Na pocztku IX wieku powstay wieckie firmy zajmujce si kopiowaniem ksiek, gwnie we Woszech.

Przecitna ksika powstawaa w formacie in quarto czyli arkusza dla zapisu rcznego. W centymetrach to 25 na 35 lub 17 na 22,5 (rne rda). Przecitnie kopista zapisywa 3-6 kartek dziennie. Przepisanie Biblii zajmowao rok. Sprawny kopista mg w swoim yciu przepisa 40 ksiek.

Narzdzia kopisty:

pira

noyki do cicia skr i ostrzenia pir

pilniczki

brzytwy do cicia kart

kaamarze z atramentem

kreda

deseczki polerskie

tabliczki z woskiem do zapiskw i notatek w trakcie pisania

4

kamienie do rozrabiania farb

W bardzo dawnych czasach pisano teksty w formie zwojw o wysokoci od 15 do 20 cm. Byy nawijane na drki z drewna lub koci, po zwiniciu zawizywano je rzemykiem lub tam. Przechowywano je w pokrowcach.

Ju w czasach rzymskich zaczto ci zwj pergaminu na poszczeglne strony, na wzr kodeksu lub tabliczek wizanych ze sob rzemieniem. Std wzi si pomys na tworzenie tekstu z mniejszych kart i skadanie je jedna po drugiej.

Ksiki pisano na pergaminie powstaway a do XVIII wieku. Na pocztku XIII wieku w Europie pojawi si papier.

Powstanie ksiki obejmowao kilka faz. 1. przygotowanie materiau do pisania, narzdzi oraz poliniowanie stron do rwnego

kaligrafowania

2. w trakcie pisania tekstu zostawiano miejsca na rczne iluminacje, ktre po napisaniu tekstu wykonywano

3. suszono strony i wyrwnywano do formatu 4. ksika trafiaa do oprawy introligatorskiej

Wiele ksiek posiadao zamknicia lub specjalne uchwyty do zamocowania, z uwagi na ich znaczn warto. Przechowywano je w skarbcach.

Biblia pauperum wycig z Biblii, adresowany do studentw i niszego duchowiestwa. W pniejszej wersji ksieczka skadajca si gwnie z 30 do 50 ilustracji drzeworytniczych.

W XIII wieku pojawiy si ksera korporacje kopistw przepisujcych ksiki bez ilustracji, iluminacji i zdobie. Miay charakter cechw. Kopista musia mie 7 lat praktyki i zda egzamin przed przyjciem do cechu.

Do czasw renesansu prawie wszystkie ksiki europejskie powstaway w jzyku aciskim.

DRUK, KTREGO WYNALAZC NIE BY GUTENBERG

Prapocztki druku mona znale ju w staroytnym Babilonie i Egipcie, gdzie wykonywano specjalne stemple do odbijania wzorw w mikkiej glinie, przed wypalaniem. Potem tymi stemplami odbijano na papirusie, pergaminie i papierze. Potem technika ta trafia do Chin, gdzie zbiory mogy liczy nawet kilkaset stempli. W pniejszym czasie odlewano ideogramy i ruchome czcionki z brzu. Barwne wzory na tkaninach drukowano w Grecji i Chinach, ju w IV wieku n.e.

W VII wieku drukowano drzeworytami na papierze. W VIII wieku w Korei powsta najstarszy z zachowanych drukowany tekst buddyjski zwj z zaklciami. W 764 roku wydrukowano w Japonii buddyjsk sutr w nakadzie miliona egzemplarzy. Diamentowa Sutra to chiskie tumaczenie z sanskrytu. Pierwsza wydrukowana w caoci ksika, piknie iluminowana, datowana na 868 rok. Obecnie znajduje si w British muzeum w Londynie. Jest to zwj o rozmiarach 533 cm na 26 cm. Ksylografia dla kadej strony druku ryto drewnian matryc, nastpnie pokrywano j farb drukarsk, tzw. odbijanie stron z klocka. Ta technika bya znana w Europie w Grecji i Rzymie.

5

Okoo 1041 chiski kowal Pi-Sheng wprowadzi do techniki drukowania pojedynczych znakw chiskiego alfabetu ruchom czcionk. Pniej pomys udoskonali Wang Zhen produkujc czcionki z twardego drewna. Jednak w Chinach wynalazek nie przyj si z powodu zbyt duej iloci znakw. Niektrzy uczeni sdz, e druk rozpowszechnili Mongoowie, ktrzy ruszyli z inwazj na Zachd. W XIII wieku w Persji drukowano t metod banknoty. Z Korei pochodz 23 due ksigi wydrukowane na pocztku XV wieku za pomoc matrycy zoonej z metalowych czcionek.

Kiedy Gutenberg pracowa nad swoim wynalazkiem, w Europie byo okoo 30 000 ksiek. 50 lat pniej liczba ta wzrosa do 9 milionw. Nad Bibli Gutenberg pracowa 4 lata, wydrukowa ponad 180 egzemplarzy. Gutenberg raczej nie zna dowiadcze chiskich, ale wykorzysta techniki znane w Europie (produkcja matryc do bicia monet). Za ycia Gutenberg drukowa gowie teksty o charakterze religijnym. Wraz z pomocnikami wydrukowa okoo 190 000 egzemplarzy.

Wynalazek Gutenberga sprowadza si do:

wykonania urzdzenia do odlewania czcionek o identycznej wielkoci

stworzenia zwartej matrycy kolumny druku

znalezienie urzdzenia (prasy) do toczenia dowolnej liczby stron z jednego skadu

Biblia 42-wierszowa Gutenberga wydrukowana zostaa w latach 1453-1455.

Gutenberg, eby sfinansowa swj pomys wszed w spk z lichwiarzem. Po wydruku Biblii, lichwiarz odsun Gutenberga od pracy. Procesowali si, ale w kocu Gutenberg umar w ndzy.

Do koca XV wieku w Europie powstao okoo 250 warsztatw drukarskich.

Cz historykw twierdzi, e przed Gutenbergiem, pojedynczych czcionek uywa Holender Laurens Costeer w 1423 roku wydrukowa ma, omiostronicow ksieczk. Oprcz niego, wynalazek ruchomych czcionek przypisuje si rwnie:

Jan Brito

Pamphilo Castaldi

Prokop Waldfogel

Pocztki druku w Polsce wi si z nazwiskiem Kaspra Straubego, ktry by wdrownym typografem z Bawarii. Przyby w 1473 do Krakowa i pracowa tam przez 4 lata. Zyska miano polskiego drukarza. Od 1467 roku pod Krakowem pierwszy myn papierniczy rozpocz produkcj. Polska jako sidma na wiecie rozpocza drukowanie technik gutenbergowsk.

Rozwj druku przyczyni si do wytworzenia zasad gramatyki i ortografii jzykw ojczystych. Pierwsz ksik po polsku wydrukowano w 1513.

Druk wykorzysta Marcin Luter jako narzdzie do walki z Kocioem katolickim sami czytajcie Bibli.

Oficyna wydawnicza Manitiusa pierwsze z europejskich wydawnictw. Wenecja 1494. Stosowali nowe typy czcionki, numerowali strony i wydawali ksiki w kieszonkowym formacie.

6

Bulla papiea Innocentego VIII z 1487, nakazywaa cenzur wszystkich ksig. Od 1515 zaczto pali te, wydawane bez zgody Kocioa. Cenzur objto dzieo Kopernika a do roku 1828.

Druk prasowy w XV wieku obejmowa okazjonalne, dotyczce konkretnych wydarze ulotki. Przypuszcza si, e nazwa gazeta pochodzi od weneckiego pienika gazzetta, ktrym pacono za egzemplarz ulotki. W Polsce okrelenie gazeta pojawi si dopiero za Jana III Sobieskiego.

NA CZYM I CZYM PISANO I DRUKOWANO?

Pismo to sposb utrwalania informacji, umoliwiajcy przekazanie ich innym ludziom, na odlego w czasie i przestrzeni.

Ludzie pierwotni wykorzystywali to co mieli pod rk. Pojawienie si obrazw to wstp do powstania pisma.

Pisano na:

kamie jeden z najstarszych materiaw pisarskich i malarskich. Wykorzystywany w Egipcie, na Bliskim Wschodzie, w Grecji i Rzymie. Petroglify to pierwotne rysunki

wyryte w skaach, z nich powstay piktogramy. Gwnie wykorzystywano piaskowiec

glina stosowana gwnie w Mezopotamii. W pniejszym okresie stosowane w staroytnym Rzymie. Znaki wycinano ryclem

papirus pojawi si 3 tys. lat p.n.e. w Egipcie. Wykonywany z roliny o takiej samej nazwie. Pisano jednostronnie, trzcinowym ryclem. Po kilku czytaniach zaczyna si kruszy

drewno w staroytnoci uywane przez Grekw i Rzymian. Tabliczk pokrywano woskiem i pisano metalowym ryclem

bambus stosowany przede wszystkim w Chinach. Pisano pdzelkami, bdy poprawiano noykiem

jedwab uywany zwaszcza przed wynalezieniem papieru. Pisano cienk bambusow rurk lub pdzelkiem z sierci wielbda. Uywany tylko na specjalne okazje

pergamin wyrabiany ze skry zwierzcej. Konkurowa z papirusem. Pisano trzcin, a potem gsim pirem

papier produkcj tworzywa przypominajcego papier rozpoczli Chiczycy w III w. p.n.e. Taki prawdziwy papier pochodzi z 8 r. p.n.e. Produkowano papier czerpany lub lany. W III wieku tajemnica produkcji papieru przedostaa si do Korei, Japonii i Indii. Do Europy zawita dziki Arabom, dopiero w XII wieku. Pocztkowo dokumenty spisane na papierze nie miay adnej mocy prawnej. Pocztkowo produkowano papier z rozwknionych szmat, w formie arkuszy. Rozwj maszyny

7

parowej spowodowa produkcj papieru w rolach. Z masy celulozowej zaczto produkowa w 1844 roku.

inne pisano rwnie na ptnie, sklejanych liciach palmowych, cienkich blachach oowianych.

Czym pisano:

tusz inkaust atrament

POCZTA, CZYLI WIEKI HISTORII

Pocztki poczty mona odnale ju okoo 2000 r. p.n.e. w Egipcie oraz w IX wieku p.n.e. w Chinach. Swoich kurierw mieli Persowie (VI w. p.n.e.) i Aleksander Wielki (IV w. p.n.e.). Poczta rzymska zacza dziaa w 14 roku i bya poczt publiczn. Kursowali te prywatni kursorzy. Nastpne wzmianki o organizacji poczty pochodz z redniowiecza, z II poowy VIII wieku. Karol Wielki organizuje poczt i ulepsza stan drg. Kolejne lata to gwnie kurierzy na usugach dworw carskich i krlewskich. W Polsce takie suby pojawiy si za Bolesawa Chrobrego. W XIII wieku Temudyn tworzy poczt w Mongolii. Pod koniec XIII wieku, za panowania mongolskiej dynastii w Chinach dokonuje si wielki rozwj poczty. Miaa 1500 stacji kurierskich i 40 tys. koni, i 6 tys. odzi. W pocztkach XIII wieku w Europie zaczynaj funkcjonowa poczty zakonne oraz poczty miast kupieckich. Istniay te sieci kurierskie czce europejskie uniwersytety. W XIV i XV zaczynaj funkcjonowa poczty kupieckich domw. Przesykami zajmoway si te niektre cechy, np. poczta rzenikw.

Pierwsze pastwowe sieci kurierskie zaczynaj dziaa w Europie w II poowie XV wieku. W 1516 powstaje pierwsza prawdziwa linia pocztowa czca Wiede z Bruksel. Zaoy j Woch, Francesco de Taxis. Potem jego rodzina stworzya linie czce prawie ca Europ Zachodni.

Pocztki poczty polskiej datujemy na 1558 rok. Na dworze Zygmunta Augusta Woch, Prospero Provano, zorganizowa poczt z Krakowa do Wenecji. Po 4 latach, krl odda poczt pod zarzd rodziny de Taxis. Ale co tam nie wypalio ;) Dopiero Sebastian Montelupi rozwin kolej lini Krakw Wilno. Poczta bya pod nadzorem Montelupich do 1622 roku, potem przej j Bandinelli. Poczy sieci wszystkie gwne miasta Polski.

w 1659 roku w Anglii wprowadzono jednolite opaty pocztowe. Wiek pniej poczta poczya kontynenty. Od 1825 paczki i listy przesyano kolej. W XVIII wieku powstay przepisy pocztowe obowizujce do dzisiaj.

Poczta spowodowaa zmierzenie Europy zaczto stawia supki wier-, p- i milowe.

8

OD SYGNAW DYMNYCH I OGNISKOWYCH PO TELEGRAFY ISKROWE CZYLI O KOMUNIKOWANIU NA ODLEGO

Sygnay ogniowe jako forma telegrafw optycznych znane byy ju w staroytnoci. Stosowano pochodnie lub wiee. Jedna z nich, to jeden z siedmiu cudw wiata latarnia morska na wyspie Faros. Runa w 1302 roku. Sygnay ogniowe przez wieki suyy wojskom.

Podjto prb komunikacji wiatrakowej sygnay pokazywano na skrzydach wiatrakw.

Pierwszy telegraf zastosowano w kocu XVIII wieku.

Telegrafy optyczne wynalaz Claude Chappe wraz z bratem. Nazwano je potem telegrafami semaforowymi lub wanie optycznymi. Do wynalazku odnoszono si z rezerw. Kompletny projekt zaprezentowali w 1791, w 1794 zacza funkcjonowa pierwsza linia telegrafu midzy Paryem a Lille. Najdusza linia miaa 1200 km (midzy Warszaw i Petersburgiem). Telegraf semaforowy mia 5 metrw wysokoci i przypomina czowieka z wycignitymi do boku ramionami zakoczonymi chorgiewkami. Pracownicy telegrafu za pomoc lunet odczytywali przekazywane informacje. Informacje midzy Paryem i Lille przekazywano w cigu 2 minut, a midzy Warszaw a Petersburgiem w cigu 20 minut. Niestety nie mona byo nadawa w nocy, lub w czasie mgy. Mimo to, do wynalezienia telegrafu elektrycznego, by to najlepszy rodek przekazywania informacji. Wykorzystywa go nawet sam Napoleon.

Istnia te telegraf optyczny systemu szwedzkiego. By bardziej precyzyjny ni francuski model.

Telegraf elektryczny-przewodowy prd elektryczny zaczto wykorzystywa w XIX wieku. Wie si z tym kilka wynalazkw:

budowa baterii elektrycznej

zjawisko indukcji elektromagnetycznej

prawo Ohma (prawo opisujce zwizek pomidzy nateniem prdu a napiciem elektrycznym)

1800 rok eksperymentalny telegraf w Hiszpanii

1835 telegraf w Niemczech

1822-32 opracowanie pierwszego telegrafu elektromagnetycznego przez Pawa Szylinga (poprzednie takie troch oszukane )

Wynalazek Szylinga nie przyj si w Rosji. Pod koniec swojego ycia zacz budowa lini telegraficzn, ale zmar i nikt nie pocign pomysu.

Rwnolegle z nim, bo w 1833 roku dwaj Niemcy Gauss i Weber wynaleli podobny telegraf. Ich pomys ulepszy Karl Steinheil i w 1937 zbudowa krtk lini telegraficzn w Monachium.

W 1837 Anglicy Cooke i Wheatstone wynaleli elektryczny telegraf igowy. Oni opatentowali i szeroko reklamowali swj wynalazek. W 1845 roku w Anglii zaczto budowa sie telegraficzn wedug ich pomysu.

9

Telegraf Morsea Amerykanin Morse naoglda si telegrafw optycznych w Europie. Swj wynalazek skoczy w 1837 roku. Skada si z aparatu nadawczego i odbiorczego, wymyli te specjalny kod alfabet Morsea. Jego wynalazek szybko podbi Europ. Najwiksza linia powstaa w latach 1867-1870 i czya Londyn z Kalkut. Kable zaczto ka pod wod. Najwiksze przedsiwzicie to poczenie Europy z Ameryk (1858). Niestety po miesicu kabel nie wytrzyma Nowy pooono w 1866.

Telegraf bez drutu najczciej zwany telegrafem iskrowym lub radiotelegrafem. Powstawa do dugo i znowu by wypadkow kilku wynalazkw. Guglielmo Marconi zbudowa urzdzenie przekazujce na odlego sygnay alfabetu Morsea (1895). W 1897 roku zrobi pokaz dla uczonych i biznesmenw, od razu opatentowa swj wynalazek. Do ulepszenia telegrafu wykorzystano odkrycie jonosfery. Pocztkowo wykorzystywano te urzdzenia do zabezpieczenia eglugi morskiej od 1908 funkcjonuje sygna SOS. Do koca lat 20 XX wieku, telegraf wykorzystywao gwnie wojsko. I wojna wiatowa spowodowaa powstanie tysicy nadajnikw radiowych. Jednak to prywatne firmy wykorzystay technik radiow do przekazu informacji, a potem rozrywki.

AGENCJE TELEGRAFICZNE

Rozwj prasy w XVIII i XIX wieku pocign za sob potrzeb wymiany informacji. Powstay agencje prasowe.

Agencja Charlesa Havasa w 1832 roku A. Bernstein zaoy biuro, ktre rozsyao swoim klientom biuletyny Correspondance Garnier. Zawieray ciekawe informacje z prasy angielskiej. Jego agencj zainteresowa si paryski kupiec Havas. W 1835 przej agencje i nazwa j Agence Havas. Uzyskaa ona status oficjalnego rzdowego dostawcy informacji. Dopiero z czasem jego usugami zaczy interesowa si gazety. Wykorzystywa sie wasnych kurierw, gobie pocztowe. Jego syn rozwin agencj, korzystajc z usug kolei i telegrafii kablowej. Agencja nie pobieraa od gazet opat abonamentowych, ale przekazywaa do druku w danych gazetach ogoszenia swoich reklamodawcw. Agencja zyskaa monopol we Francji na informacje oraz ogoszenia i reklamy. W 1940 rzd Vichy uczyni z agencji oficjaln agencj i przemianowa j na Office Francais dInformation (OFI). 30.09.1944 dekret nowego rzdu francuskiego przemianowa j na Agence France Press.

Associated Press agencja powstaa w 1846, w USA w zwizku z wynalazkiem Morsea oraz wojn meksykask. Wydawca The New York Sun zaproponowa kilku innym gazetom stworzenie wsplnego systemu przekazywania informacji z Meksyku do NY. W 1848 formalnie powstaa Harbors News Association, stworzona przez 5 redakcji. Pierwsze biuro powstao w porcie Halifax odbierao informacje z europejskich statkw i przesyao je w gb Ameryki liniami telegraficznymi. Kolejne placwki powstaway w USA a take w Europie. Ju w 1848 zmieniono nazw na AP. Pierwszym zarzdzajcym agencj by dr Alexander Jones. Korespondenci AP przebywali na frontach wojny secesyjnej. W 1872 AP

jako pierwsza na wiecie wydzierawia wasn lini telegraficzn. W czasach najnowszych jako pierwsza wprowadzia satelitarny system przekazu informacji. Do pocztkw XX wieku bya w USA monopolist, natomiast w Europie nie moga si przebi do 1934, poniewa 3 agencje: Havasa, Wolffa i Reutersa zawary porozumienie ograniczajce jej dziaalno. Dzi AP jest spdzielni 1,5 tys. gazet, jest najwiksz i pono najbogatsz na wiecie.

10

Oesterreichischen Correspondenz potem K.k. Telegraphen Korrespondenz Buremu w skrcie Korrbureau, wiedeskie biuro korespondencyjne. Zostao zarejestrowane w 1849 we Woszech przez Josepha Turawa. Nie w Wiedniu, bo mia przeszo rewolucyjn. W 1860 roku austriacki rzd zacz je finansowa, zmieniono nazw i w postaci poficjalnej agencji monarchii habsburskiej, przetrwao do koca I wojny wiatowej. W 1918 roku agencja upada.

Agencja Bernarda Wolffa berliska gazeta National Zeitung (1848), ogosia w 1849, e rozpocznie przekazywanie informacji wszystkim zainteresowanym redakcjom. Tak powstao Wolff Telegrach Buro. Agencja rozwijaa si wolno, postp nastpi po 1865 kiedy biuro przeksztacono w spk akcyjn. W 1934 przemianowano agencj na Deutsches Nachrichtenburo i zostaa oficjaln agencj hitlerowskich Niemiec. Od 1949 agencja funkcjonuje jako DPA Deutsche Presse Agentur.

Agencja Paula Juliusa Reutersa by z pochodzenia Niemcem Israel Beer Josafat. Po krtkim pobycie w Londynie, w 1844 zmieni imi i nazwisko, i przeszed na chrzecijastwo. Pracowa w agencji Havasa, a w 1848 zaoy w Niemczech swoje wasne biuro. Po roku przenis je do Anglii. Informacje finansowe byy jego specjalnoci. Wsppracowa z AP i jako pierwszy w Europie upubliczni informacj o mierci Lincolna. Jako pierwsi zaczli przekazywa informacje drog radiow. Reuters Ltd jest uwaany za najbardziej obiektywn i solidn agencj informacyjn na wiecie.

1923 trzy europejskie agencje: Reuters, Havas i WTB utworzyy Lig Agencji Sprzymierzonych. Zawary umow o podziale stref wpyww, a de facto blokoway AP.

Inne agencje

USA: United Press, International News Sernice obie poczyy si w 1958 w United Press International

Kanda: Canadian Associated Press, The Canadian Press

Wochy: Agencia Telegrafica Stefani Hiszpania: Agencia Fabra

Anglia: Press Association

Rosja: Petersburskoje Tielegrafnoje Agienstwo

Inne agencje znajdoway/ znajduj si take w: Danii, Norwegii, Szwecji, Finlandii, na Wgrzech, Szwajcarii, Grecji, Bugarii, Belgii, Turcji, Litwie, Japonii, Indiach, Chinach, Nowej Zelandii, Australii.

Polska Agencja Telegraficzna powstaa w 1918. Przeja cz urzdze i pracownikw austriackich, niemieckich i rosyjskich agencji dziaajcych na terenie zaborw. Pierwszym kierownikiem technicznym by Franciszek Orzechowski, a dyrektorem Alfred Wysocki.

Gobie pocztowe Wykorzystywane a do 1918 roku. Bez wypoczynku pokonyway trasy do 400 km, ale byy przypadki powrotw z 1600 km. Kopie informacji wysyano przy pomocy kilku ptakw.

PRASA W ROZWOJU HISTORYCZNYM

11

Pre prasa pierwsza gazeta ukazaa si ponad 3450 lat temu w Egipcie. Pisana na papirusie, hieroglifami. Okoo 200 r. p.n.e. w Chinach zaczyna pojawia si Ti-Pao oficjalny biuletyn carskiego dworu. W 59 r. p.n.e. Cezar stworzy pismo opisywano w nim protokoy z obrad senatu i zgromadze ludowych. Nazywao si Acta Senatus et Populi. Z biegiem czasu treci urzdowe zaczy znika na rzecz plotek powstay Acta Diurna Populi Romani. Uznajemy to za narodziny prasy europejskiej. Znajdoway si tam informacje z aren, przepowiednie, horoskopy, notatki o maestwach, urodziny i zgony, relacje z procesw sdowych. Ukazyway si do 330 r. n.e. Nie zachowa si ani jeden egzemplarz.

diurnalis (dziennikowy), diurnus (dzienny) dies (dzie) giornale (dziennik)

W Chinach pierwsza gazeta pojawia si okoo VIII lub X wieku. Bya to gazeta urzdowa, wydawana do 1911 roku.

Charakter gazety miay w pocztkach wiekw take listy kierowane do wikszej iloci odbiorcw np. listy Pawa z Tarsu. Z kolei w XIII XV wieku kwita korespondencja midzy miastami kupieckimi bya podzielona na rubryki: nowin, kwizw, nowoci. W XVI wieku w Wenecji istniao biuro wiadomoci nowinek, ktre zbierao informacje handlowe i polityczne, i w odpisach sprzedawao je zainteresowanym Fogli davvisi.

Gazety drukowane pierwsz tak gazet by wierszowany opis turnieju z 1470 roku. Kolejna powstaa w tym samym roku, a nastpna pi lat pniej. Byy to maoformatowe pisemka ilustrowane drzeworytami. Pocztkowo sprzedawali je ksigarze, z czasem ustaliy si w miastach stae punkty ich sprzeday. Sporo ulotnej prasy pojawio si w zwizku z wojnami i bitwami.

Pierwsza polska relacja pochodzi z 1513 roku i opisuje wojn z Moskw. Miaa charakter informacyjno- propagandowy i zostaa napisana w jzyku niemieckim eby trafi na zachodnie dwory. Rozwj tego typu publikacji nastpuje za Batorego, a zwaszcza po zwycistwie pod Wiedniem.

Nazwy gazet: Noviny, Brief, Relation, Zeytung, Lettera, Nouvelle, Mesager, Newes, Courant.

Nastpnym etapem byo drukowanie rocznikw kalendarzy. Rozpowszechniy si w Europie po wynalezieniu druku, jednak funkcjonoway ju w staroytnym Rzymie. Zawieray informacje z poprzedniego roku, przepowiednie na przyszo. Z czasem dochodziy inne wiadomoci i kalendarz stawa si encyklopedi gospodarczo-medyczn, informatorem historycznym i politycznym. Najwikszy rozkwit kalendarzy nastpi w XIX wieku.

Na pocztku XVII wieku zaczy pojawia si regularne tygodniki. Pierwszy tygodnik ukazywa si w Belgii, od 1605 roku. Wydawa je ksigarz Abraham Verhoeven z Antwerpii. Dziaa na podstawie licencji z 1604, a potem z 1620. Jego tygodnik sta si bardziej informacyjny, drukowany regularnie.

W kolejnych latach powstaway kolejne tygodniki w Holandii pisma z informacjami gospodarczymi i giedowymi, drukowane w miejscowym jzyku oraz po acinie, hiszpasku, francusku, niemiecku, wosku. Pierwsze tygodniki pojawiy si wanie tam z powodu duej autonomii samorzdw miast niderlandzkich, oraz z powodu bogactwa, jakie tam si znajdowao.

12

Verhovena uwaa si za pierwszego regularnego wydawc prasy, ale to w Niemczech powstay pierwsze tygodniki stricte informacyjne Avisa i Strasburger Relation (1609). Do poowy XVII wieku w Niemczech jest ju prawie tuzin tygodnikw. Nastpne kraje z powstajcymi tygodnikami to Szwajcaria (1610), Anglia (1621) The Weekly News, Francja (1631) La Gazette, Wochy (1641), Szwecja (1645), Hiszpania (1661), Polska (1661) Merkuriusz Polski.

Ordinari Post Tijdender szwedzka gazeta, najduej i bez przerwy ukazujca si gazeta. Z tym e w swoich pocztkach bya tygodnikiem.

Die Einkommende Zeitungen pierwsza gazeta na wiecie. Wydawana od 1643 roku w Lipsku. Pocztkowo ukazywaa si kilka razy w tygodniu, od 1650 staa si gazet codzienn. Format broszurowy, nakad 200 egzemplarzy.

Oxford Gazette najstarsza gazeta w Anglii, wydawana w Oxfordzie z powodu epidemii cholery w Londynie (dwr si przenis). wydawana od 1665 roku, po kilku miesicach przemianowana na London Gazette. Byo to pismo urzdowe, wydawane 2 razy w tygodniu, maoformatowe. Ukazuje si do dzisiaj.

Druga poowa XVII wieku to ciki okres dla prasy. W Anglii wolno prasy bya znacznie ograniczona. Zmienia to rewolucja z 1688 roku powstao prawie 30 nowych pism, z czasem pojawiaj si gazety typowo komercyjne. Wiek XVIII to ju zoty rozwj prasy angielskiej. The Daily Courant z 1702 to pierwszy regularnie wydawany dziennik angielski.

Hamulcem rozwoju dla prasy angielskiej byy podatki od wiedzy naoone na gazety i reklamy w 1712 roku. Z drugiej strony spowodowao to rozwj czasopism.

* Przygody Robinsona Crusoe byy publikowane w odcinkach w London Post od 1719 do 1720 roku. Daniel de Foe by nie tylko pisarzem, ale te dziennikarzem i wydawc.

Pocztki prasy w innych krajach Rosja 1703 Wiedomosti tygodnik urzdowy Wgry 1705 Mercurius Hungarius Polska 1729 Nowiny Polskie USA 1704 The Boston News-Letter (zlikwidowane po 4 dniach)

Dopiero w latach 80 XVIII wieku zacza w USA pojawia si codzienna prasa. Pierwsze dzienniki to Pensylvania Packet i The America Daily Advertiser.

The Times powsta w latach 80 XVIII wieku w Anglii. Jego twrc jest John Walter I. Dziennik odegra wiodc rol w rozwoju prasy codziennej w Europie i na wiecie jako wzorzec do naladowania. Nowoci zastosowane w gazecie to: due tytuy artykuw, bardziej dynamiczny sposb amania, dziay wyodrbniono rnymi czcionkami, reklamy na pierwszej stronie, wasna sie korespondentw zagranicznych.

Druk zmechanizowany pocztkowo drukowano rcznie. W XIV upowszechnia si technika drzeworytnicza druk wypuky. W XV wieku pojawiy si miedzioryty druk wklsy. W XVII wieku najwyej ceniono drukarnie holenderskie. W XVIII wieku nastpi postp ruchu wydawniczego w Europie powstaway nowe czcionki i stereotypia wykonywanie odleww skadu drukarskiego dla drukw wielonakadowych. W 1798 wynaleziono litografi (grafika w kamieniu). W 1780 roku powstaje metalowa prasa drukarska, a w 1800 prasa

13

eliwna. Wynalazek maszyny parowej zrewolucjonizowa drukarstwo (pierwszy projekt 1769 James Watt). W 1810 powsta prototyp cylindrycznej maszyny drukarskiej (Friedrich Konig i Andreas Bauer). W drukarni londyskiego Timesa, w 1814 pierwsza maszyna rozpocza prac. Drukowaa 1100 egzemplarzy na godzin. 1830 to wynalazek litografii barwnej. W 1846 Amerykanin Robert March Hoe opatentowa piciocylindrow rotacyjn maszyn drukarsk 8 tys. egzemplarzy na godzin. W latach 70 wynalaz rotacyjn maszyn z zastosowaniem papieru rolowego 18 tys. egzemplarzy na godzin. Inni wynalazcy to William Bullock i Hippolyte Marinoni. W 1884, Ottmar Mergenthaler wynalaz linotyp mechaniczne urzdzenie do skadania czcionek. W 1887 Tolbert Lanston skonstruowa monotyp maszyn odlewnicz do skadu tekstu poprzez automatyczne odlewanie go w postaci pojedynczych czcionek, uoonych w takiej kolejnoci jak w tekcie. Na pocztku XX wieku wprowadzono druk paski offsetowy. Jest to technika, w ktrej obraz przenoszony jest z paskiej formy drukowej na podoe drukowe papier, za porednictwem cylindra obcignitego gum. Technik t wprowadzi w 1904 roku I. Rubel. W prasie technika offsetowa upowszechnia si w II poowie XX wieku, w Polsce w latach 70.

W II poowie XIX wieku rozwina si prasa ilustrowana, bazujca na fotografii. Fotografi opatentowa w 1839 roku Louis Jacques Dagueree. Wykorzysta wczeniejsze badania i dowiadczenia Nicephore Niepcea. Wynalazek nazwano dagerotypem. Dopiero 40 lat pniej znaleziono sposb druku fotografii. Do tego czasu rysownicy rysowali z dagerotypw. W 1878 roku Karel Vaclav Klic wprowadzi technik heliograwiurow, ktra umoliwia druk fotografii w prasie. Prawdopodobnie pierwsza reprodukcja fotografii miaa miejsce w 1880, w The New York Daily Graphic.

Klic udoskonali swj wynalazek, ktry w wersji zmechanizowanej nazywa si rotograwiur (1890).

Maszyna do pisania patent uzyska w 1714 Henry Mill, ale jego pomys nie doczeka si realizacji. Kolejn wymyli w 1808 Pelegrine Turii maszyn wykonano w jednym egzemplarzu. Kolejna pochodzi z 1823. To szybkopiszce pianino Karla Draisa von Sauerbronna. W 1829 William Austin Burt opatentowa pierwsz maszyn w Ameryce. W 1874 Christopher L. Sholes skonstruowa prototyp drewnianej maszyny do pisania. Jej produkcja ruszya w 1876. Korzystali z niej Mark Twain, Lew Tostoj, Bolesaw Prus. W 1906 pojawia si walizkowa maszyna do pisania, a w 1914 w USA pojawiy si maszyny napdzane elektrycznie.

Telefon w 1876 Alexander Graham Bell otrzyma patent na telefon. Nazywa je mwic puszk. W 1881 pierwszy telefon pojawi si w Warszawie. Telefon dziaa na zasadzie przeksztacenia dwikw na fale elektromagnetyczne i odwracania tego procesu. Udoskonali go Edison, w 1877. Dziki temu mona byo rozdzieli suchawk od puszki gosowej. Podobno telefon wynalaz wczeniej Elisha Grey, jednak spni si z wnioskiem patentowym o 2 godziny.

Pocztkowo chciano wykorzysta telefon jako rodek przekazu audycji radiowych. Jednak porzucono ten pomys. Z nowego wynalazku szybko zacza korzysta prasa i agencje informacyjne.

14

Fotografia i film pierwsze aparaty fotograficzne byy bardzo cikie i niewygodne w uyciu, a klisze byy ze szka. W 1889 wynaleziono celuloidow bon rolkow, a w 1891 George Eastman konstruuje aparat skrzynkowy camera box i nazywa go KODAK No 1. W tym samym roku G. Lippmann opatentowa fotografi kolorow, T. Edison kamer filmow (Kinetograph) i przegldark filmw (Kinetoscope). Pierwsz rczn kamer filmow (aeroskop) opatentowa Kazimierz Prszyski. By te jednym z twrcw aparatu projekcyjnego. Powoana przez niego firma Pleograf zrealizowaa w 1902 pierwszy polski film fabularny Powrt birbanta.

PRASA CODZIENNA W USA I EUROPIE W XIX I NA POCZTKU XX WIEKU

XIX wiek wiek prasy

Pocztki prasy masowej czymy z nazwiskiem amerykaskiego wydawcy Benjamina Daya. W 1833 zaczyna wydawanie The New York Sun. Tak narodzia si penny press tania, masowa prasa. Sprzeda dziennika szybko wzrosa, w 1835 przekroczya o 3 tys. sprzeda Timesa. W 1860 sprzedawano ju ponad 77 tys. egzemplarzy. Gazeta bya adresowana do klasy robotniczej, tematyka bya lekka, atwa i sensacyjna. Pocztkowo kosztowaa 5 centw, potem centa. W 1835 James Gordon Bennett zaczyna wydawa New York Herald, a w 1841 Horace Greeley drukuje The New York Tribune.

Bennett do gazety wprowadza wywiad, nowoczesn struktur organizacyjn i finansow. W 1866 gazet przejmuje jego syn James Gordon Bennett junior. Rozwin gazet, utworzy jej pierwsz zagraniczn placwk we Francji. Patronowa wielu imprezom, fundowa nagrody dla sportowcw. By zwolennikiem nowinek technicznych. Zasyn rwnie jako skandalista

Nowe gazety popularne, ale nie sensacyjne The New York Tribune rwnie nalea do penny press, ale podejmowa inn tematyk, prospoeczn. Greeley zrobi karier od pucybuta do milionera. By przeciwnikiem niewolnictwa, ostro pitnowa je na amach gazety. Co tydzie docza do dziennika ksiki. Henry J. Raymond w 1851 zaoy The New York Daily Times dziennik konserwatywny politycznie. Gazeta odniosa szybki sukces, nazw zmieniono na The New York Times. Dzisiaj to instytucja narodowa. Charles Dana odkupi The New York Sun w 1868. Zmieni charakter gazety na bardziej romantyczny.

II generacja prasy masowej w USA otwiera j zakup gazety Jaya Goulda The Word przez Josepha Pulitzera. Rozpoczyna jako dziennikarz, potem jako wydawca. Zreformowa gazet stosowa sensacj, opisy skandali, walki z korupcj. Zapocztkowa rzeczywiste umasowienie prasy. Wprowadzi do dziennika stae kolumny sportowe, dziay mody kobiecej, komiks The Yellow Kid. Gazet zaczto nazywa yellow press. Cechowaa j prostota stylu, przy sensacyjnoci doniesie. World by pionierem dziennikarstwa ledczego. Zasyna w nim dziennikarka Nellie Bly. Pulitzer by bardzo schorowanym czowiekiem, ale do koca czuwa nad swoim dziennikiem. W testamencie zapisa Uniwersytowi Columbia 2 miliony dolarw na stworzenie szkoy dziennikarskiej. W 1912 rozpoczto budow gmachu Columbia University Graduate School of Journalism.

15

Pulitzer ufundowa rwnie nagrod. Przyznaje si j obywatelom amerykaskim w 21 kategoriach. W 1917 przyznano j po raz pierwszy. Cezary Sokoowski, jako jedyny Polak otrzyma nagrod w 1992. Pulitzer konkurowa z Williamem Randolphem Hearstem wydawc The New York Morcing Journal. Hearst by dziedzicem milionowej fortuny. Jednak postanowi wydawa gazety, wzorowa si na Pulitzerze. Stworzy kilka dziennikw: Sudany Journal, Evening Journal. Stosowa nieuczciw konkurencj, podkupywa Pulitzerowi pracownikw i kopiowa jego pomysy. Sam Hearts przyznawa, e jego adresat to czowiek ciemny i prymitywny. Hearst zosta politykiem, posiada te czasopisma, np. Cosmopolitan, Good Houskeeping, Town and Country. Cosmo byo pismem demaskatorskim, ledczym. Hearst nie mia adnych hamulcw moralnych. Zleca kradzie rzdowych dokumentw, spowodowa wybuch wojny amerykasko-hiszpaskiej.

Codzienna prasa amerykaska jest od pocztku pras lokaln lub regionaln. Jedyny oglnoamerykaski dziennik to USA Today powstay w 1982.

Pocztki prasy masowej w Europie

Kurier Warszawski zaoony przez Bruna Kiciskiego. By pisany prostym, komunikatywnym jzykiem, trafia do prostego odbiorcy, mia nisk cen i spory nakad. Ukazywa si do 1939 roku.

Francja najstarszym dziennikiem jest La Gazette zaoona przez Renaudota w 1631, w 1762 zmienia nazw na Gazette de France. W 1863 pojawia si La Presse Emila de Girardina oraz La Siecle Armanda Dutacq. Ceny gazet byy niskie i nie pokryway kosztw produkcji. Zwikszono wpywy z reklam i ogosze. Pojawio si okrelenie prasa dwunona miaa dwa rda wpyww sprzeda i reklamy. La Presse by dziennikiem politycznym, literackim, rolniczym, handlowym, przemysowym, skierowanym do szerokiej publicznoci. Podzieli kolumny wedug wanoci informacji na 1 najwaniejsze, itd. Publikowa powie w odcinkach. Rozsawiono w ten sposb Balzaka, Dumasa, Hugo. Te dwa dzienniki okrelano jako prasa bulwarowa. Le Petit Journal rozpoczyna II generacj prasy masowej we Francji (1863). Obok pojawia si rwnie Le Petit Parisien, Le Matin i Le Journal.

Austria August Zang zaoy w 1848 roku Die Presse ukazujcy si do dzisiaj. Pocztkowo wzorowa si cakowicie na La Presse. W 1864 pojawi si tytu Neue Freie Presse pismo liberalno-buruazyjne. Wiener Zeitung zaoona w 1703, dziaa do dzi.

Anglia w 1846 pojawi si The Daily News Charlesa Dickensa, ale to nie bya taka typowa maswka. Pierwszym z tego typu dziennikw by The Daily Telegraph. Wzorowa si na popularnych tytuach amerykaskich i francuskich. Pierwsze wydanie ukazao si w 1855, bya to gazeta typowo sensacyjna. Pall Mall Gazette powstaa w 1865, bya to gazeta redagowana przez gentlemanw dla gentlemanw. Miaa konserwatywny charakter. W latach 80 XIX wieku zmienia swj profil na bardziej sensacyjny. Inne tytuy to Northern Echo, Evening News, The Daily Mail, The Daily Mirror (oba Daily wydawane przez Afreda Harmswortha), Daily Express. Ten ostatni

wydawa Cyril Pearson od 1900 roku. To pismo istotnie signo bruku podawao nieprawdziwe informacje. Wprowadzi rwnie krzywki.

Fleet Street londyska ulica, gdzie siedzib miao duo redakcji

16

Niemcy Vossische Zeitung (ciotka Voss) berliska gazeta liberalna o bardzo dugiej tradycji (od 1704). Sztandarowe pismo niemieckiego Owiecenia, od 1824 ukazywa si codziennie. Jako pierwsza gazeta stale zamieszcza informacje giedowe. Niemiecka prasa popularna to general-anzeiger. Pojawia si dopiero po 1845 roku. Pionierem by Berliner Lokal Anzeiger (1883). W Niemczech dominoway 3 wielkie koncerny wydawnicze: Rudolfa Mosse, Leopolda Ullsteina (Berliner Zeitung, Berliner Zeitung Am

Mittag) i Augusta Scherla (Berliner Morgenpost, Der Tag). W latach 60 XX wieku powstay dwa mae wydawnictwa: Bertelsmanna i Bauera, ktre obecnie s wielkimi, midzynarodowymi koncernami multimedialnymi.

Inne kraje Europy Wochy: Il Secolo (1866), Corriere Della Sera (1876), Il Messaggero (1878), La Stampa (1895), LOsservetore Romano (1861). Hiszpania : Gaceta de Madrid (1697), La Relacion (1661), La Epoca (1849)

Walka z sensacj pojawiay si gosy, e yellow press moe nawet zaszkodzi zdrowiu psychicznemu. Sprzeciwiano si tzw. temu i czerwonemu reportaowi. We Francji powstao towarzystwo dobrej prasy. W USA napraw prasy zaja si grupa religijna Christian Science Church obecnie posiada 6 tytuw. Te gazety propagoway reformy dziennikarstwa.

PRASA PERIODYCZNA W XVII I XVIII WIEKU

Journal des Savants zaoony przez Denisa de Sallo w 1665, we Francji. 12 stronnicowy periodyk z opisami dowiadcze przyrodniczych i innych dziedzin nauki. Zamknite po 3 miesicach. Da pocztek innym uczonym pismom w Anglii, Niderlandach, Niemczech i Woszech. Mercure Galant stworzony w 1672 dla ludzi z salonw. Zajmowao si literatur, sztuk, plotkami i ciekawostkami ze wiata. Journal Etranger najlepsze pismo we Francji, z 1754 La Gazette de Gazettes porzdny przegld gazet zachodnioeuropejskich Poesie und Beredsamkeit Niemiecki miesicznik Magazzino Universale wydawany w Wenecji od 1751 The Tatler i Spectator dwa angielskie pisma wydawane w klimacie publicznych i prasowych dysput.

Spectator nowe pismo, powstae w 1711 roku. Byo to czoowe moralizujce pismo Europy. Jego bohaterem by modzieniec byway w wiecie, ktry po powrocie do Anglii opisuje rne rodowiska. Monitor pismo polskiego owiecenia, lata 1765 85. Pojawiy si te pozycje skierowane tylko do kobiet lub mczyzn: Gentlemans Journal, Ladies Mercury, The Gentlemans Magazine, Ladies Magazine, Tatler Female, Spektator Female.

Prasa odegraa du rol w przebiegu rewolucji francuskiej i amerykaskiej.

CZASOPISMA XIX I POCZTKW XX WIEKU

Przegldy literacko-kulturalno-polityczne czoowymi przedstawicielami tej grupy byy pisma angielskie: Edinburgh Review, Quarterly Review, Contemporary Review. Wzoroway si na paryskim Revue des Deus Mondes akademickim pimie naukowo-literackim. USA przeja pomysy europejskie pojawiy si North America Review (o polityce, literaturze,

17

sprawach spoecznych), Atlantic Monthly (z esejami i beletrystyk) oraz pisma literackie: Everybody i Short Stories. We Woszech ukazywaa si Nova Antologia pismo powicone literaturze i sztuce. Podobne pisma powstay rwnie w Hiszpanii, Niemczech i Rosji.

Magazyny ilustrowane wzrost ich liczby nastpi w latach 40 XIX wieku. Pierwsze to The Illustrated London News z 1842 roku. W tym samym roku powstaje LIllustration, a w 1848 Le Journal Illustre i Le Monde Illustre. W 1843 pojawia si Illustrierte Zeitung, w 1847 Il Mondo Illustrato, a w 1859 Tygodnik Ilustrowany. Przedstawiay sprawy biece lub historyczne.

W latach 80 XIX wieku wyodrbnia si grupa okrelana general interest magazine. Jej przedstawiciele to magazyn Life (1883) oraz Look (ok. 1930). Przed nastaniem ery radia i

telewizji, magazyny te osigay kilkunastomilionowe nakady.

Pisma dla rodziny niemiecki Die Gartenlaube, woski Lettura di famiglia, Uber Land und Meer. Dotyczyy wychowania dzieci, stosunkw rodzinnych itp.

Przedruki, wybory, streszczenia Le Voleur przegld literatury francuskiej, drukowali przedruki z innych pism. Rozpoczli grup pism przedrukowych, takich Angor. Journal des Faits z 1850, Public Opinion z 1861, The Review of Reviews z 1890, New York

Review of Reviews z 1890, Revue des Revues z 1908. Rekordzist sta si utworzony w 1922 Readers Digest

Prasa niedzielna rodzi si pod koniec XVIII wieku, nazywana Sunday editio lub Sunday morning. Najpierw rozwiny si w Anglii, potem w USA. Najstarsz jest londyski The Sudany Observer z 1791. Pojawiy si gazety niedzielne w typie dziennikw zajmujce si polityk, literatur i kultur np. LOpinion. Z czasem cz tych pism przeksztacia si w tygodniki opiniotwrcze i zacza si ukazywa w tygodniu. Pierwszym tego typu by Time.

Pisma satyryczne pojawiaj si w XIX wieku. Czoowe nazwisko to Charles Philipon twrca czoowego tygodnika polityczno-satyrycznego La Caricature i dziennika Le Charivari. Wikszo zespou redakcyjnego czsto przesiadywaa w wizieniach za obraz. W 1841 pojawia si angielski Punch. Kolejne pisma tego typu to Vanity Fair, Fun, Judy. W 1868 roku w Paryu pojawia si La Lanterne stworzone przez Henriego Rocheforta, ktry uciek przed wizieniem do Belgii. W 1868 roku w Warszawie powstaje pismo Mucha, rok pniej we Lwowie Szczutek, a w Krakowie Diabe.

POWSTANIE RADIA

Wynalazek opatentowa Marconi, ale wykorzystane zostao dopiero w USA. Reginald Aubrey Fessenden jako pierwszy, w 1900 roku przesaa gos ludzki drog bezprzewodow. Take on, nada pierwsz audycj radiow w Wigili 1906. Audycje odebray statki znajdujce si w promieniu 9 km od nadajnika. W 1098 zorganizowano pierwsz transmisj europejsk, za pomoc nadajnika na wiey Eiffla. Amerykanin Lee de Forest zbudowa audiofon praprzodek tranzystora. Wykorzystano go w 1908, kiedy przeprowadzono pierwsz transmisj ze spektaklu w nowojorskiej operze. W tym samym roku nowojorska firma Radio Telephone Co. zacza sprzedawa pierwsze odbiorniki. W trakcie I wojny wiatowej radio suy przede wszystkim celom wojskowym. W 1914 zaczyna dziaa pierwsza radiostacja w Niemczech, a nastpna pojawia si w Belgii. Dla przecitnego czowieka radio pozostawao ciekawostk. Zmieni to David Sarnoff, pniejszy prezes Radio Corporation of America (1918). Realizowa postulat odbiornik

18

radiowy w kadym amerykaskim domu. W 1920 powstaa pierwsza stacja radiowa o sygnale wywoawczym KDKA. Zaoy j Frank Conrad. W 1920 wydano 18 licencji dla stacji radiowych, a w 1923 byo ich ju 520. Pierwszy program radiowy w Anglii nadano w 1920 roku. Czstotliwoci byo niewiele, a chtnych duo wic stworzono syndykat British Broadcasting Company Ltd, ktra rozpocza nadawanie programu w 1922. John Reith stworzy wielkie BBC. W 1925 odbierao je ju 80% mieszkacw. Radiola pierwsze prywatne radio we Francji, rozpoczo nadawanie w 1922. W 1924 przeksztacio si w radio Paris. W 1922 rozpoczo nadawanie radio Szwajcarskie, w 1925 powsta midzynarodowy zwizek radiofonii z siedzib w Genewie. W 1923 zaczy dziaa stacje radiowe w Niemczech, Belgii, Danii, Szwecji, Woszech, Hiszpanii, Czechach, Rosji.

W 1924 prbne audycje zaczto nadawa w Warszawie, a w 1926 rozpoczo dziaalno Polskie Radio S.A.

Naukowcy, ktrzy wspomogli rozwj radia: Valdemar Poulsen Duczyk, jako pierwszy zastosowa w praktyce idee zapisu

magnetycznego skonstruowa telegrafom (pierwszy magnetofon). Jego upowszechnienie stao si moliwe dopiero po 1935.

Aleksander Popow rosyjski fizyk, zbudowa niezalenie od Marconiego, w 1897 radiotelegraf i uzyska czno radiow na odlego 5 km.

Karl Ferdynand Braun Niemiec, udoskonali nadajnik oraz odbiornik. John Fleming Anglik, buduje w 1904 radio krysztakowe. Lee de Forest w 1907 uzyskuje patent na audiofon John Bardeen, Walter Brattain, William Shockley w 1948 wynaleli tranzystor Nicola Tesla Serb, wybitny fizyk, zgosi ponad 1200 patentw. Pierwszy przed

Marconim wymyli radio, ale tamten ukrad mu pomys i go opatentowa.

POWSTANIE TELEWIZJI

Istniay dwie koncepcje przekazywania obrazu: mechaniczno-optyczna i elektroniczna. Pierwsze prby skonstruowania takiej aparatury datujemy na lata 70 XIX wieku. W Irlandii, operator telegrafu Joseph May, odkrywa tzw. efekt fotoelektryczny pytka selenowa pod wpywem wiata sonecznego zmienia oporno. May twierdzi, e te zmiany mog by przeksztacane w sygna elektryczny i przesyane na odlego. Kilka lat pniej George Carey (USA) stwierdza, e przy przekazach obrazw liczba wykorzystanych impulsw elektrycznych pokrywa si z liczb przekazywanych punktw obrazu. Constantin Senlecq eksperymentuje z wirujcymi wiecami. W 1878 Julian Ochorowicz przedstawia swj projekt. Paul Nipkow w 1884 rozkada obraz na elementy, do analizy i syntezy uywa wirujcych tarcz. Daje to pocztek systemowi mechanicznemu w badaniach nad telewizj. W 1897 roku Karl Braun konstruuje lamp elektronow. W tym samym roku Jan Szczepanik opatentowa telektroskop w rzeczywistoci by to telewizor. Jednak nie mg realizowa projektu ze wzgldw technicznych. W 1900 roku po raz pierwszy pojawi si termin television. W 1907 Borys Rosign rozwija pomys Karla Brauna i przekazuje i odbiera sygnay przeksztacajce si w liniowy obraz. Rok pniej Campbell Swinton przedstawia propozycj lampy oscylograficznej.

W 1924 John Logie Baird rozwija te pomysy i konstruuje urzdzenie przesyajce obraz na kilka metrw. Jednak za pierwszy przekaz na ywo uznaje si transmisj maski, ktr

19

zorganizowa w 1925. Kolejne urzdzenie prezentuje w 1926, a ju w 1927 pokazuje realistyczne scenki z osobami. Przekaz dokonuje si w systemie 30 linii, z 5 klatkami na sekund. Zakada firm Television Ltd. Pierwsze transmisje w Anglii daje w 1929. W 1928, Denis von Michalak pokazuje urzdzenie podobne do Bairda, tylko bardziej udoskonalone. Nazywa si Telehor i przekazuje 10 klatek na sekund. Podobne urzdzenie stworzy Rene Bartholemy Semivisor.

Rosjanie z kolei pracowali nad elektronicznym systemem przekazywania obrazw. Vladimir Kumicz Zvorykin wynalaz Ikonoskop analizujc lamp elektronow. Pokaza j w 1929 roku w USA. Pracowaa w systemie 120 linii i pokazywaa 24 klatki na sekund. Od 1933 roku bya staym aparatem nadawczym stacji telewizyjnych. Zvorykin udoskonali te kineskop. W 1929 roku Baird realizuje dla powstajcej telewizji BBC pierwsz transmisj. Urzdzenie odbiorcze nazywa telewizorem.

Amerykanie twierdz, e ojcem telewizji jest Philo Farnsworth, ktry w 1927 przetransmitowa znak dolara i wypeni wniosek patentowy na pierwszy, elektroniczny, system telewizji.

W 1934 Isaac Schoenberg, we wsppracy z firm EMI, udoskonala ikonoskop i wprowadza przekaz w systemie 405 linii. Rok pniej startuje telewizja w Berlinie. Pocztkowo obrazy przekazuje si poprzez dysk rotacyjny, ale ju w 1936 pojawia si kamera elektroniczna. W tym samym roku startuje telewizja w Paryu. W 1937 niemiecka firma buduje urzdzenie przekazujce obraz w systemie 441 linii. Pierwsz wielk imprez transmitowan przez wikszo telewizji bya olimpiada w Rzymie w 1960.

Rozwj telewizji ma miejsce gwnie w USA (1940 525 linii, 60 klatek). W Europie wojna hamuje rozwj.

Pierwsze prby emisji programu w kolorze zaczy si pod koniec lat 20. Podj je Baird. W 1950 w USA odbywaj si pierwsze pokazy telewizji kolorowej. W Europie standard elektronicznej telewizji kolorowej wprowadzono w 1961.

W Polsce pierwsze eksperymenty notujemy na 1937 rok. Po wojnie, w 1952 rusza

Dowiadczalna Stacja Telewizyjna. Od 1956 polska telewizja nadaje ju stae programy. Kolor pojawia si dopiero w latach 70.

SATELITY NA ORBICIE REWOLUCJA W KOMUNIKOWANIU GLOBALNYM

W 1945 Anglik Artur Charles Clarke przygotowa i opublikowa studium na temat orbity geostacjonarnej i umieszczonych na niej satelitw. Wedug niego 3 satelity umieszczone na orbicie geostacjonarnej w wierzchokach trjkta rwnobocznego miay zapewni czno midzy wszystkimi punktami Ziemi. 12 lat pniej, ZSRR wystrzelio pierwszego satelit ziemskiego Sputnika, ktry rozpocz nadawanie sygnaw radiowych z kosmosu. Dzisiaj orbita, na ktrej umieszcza si satelity nazywana jest orbit Clarka. W 1960 amerykaski koncern AT&T zacz prac na satelitarnym systemem komunikowania. Pocztkowo do odbijania sygnaw radiowych prbowano wykorzysta Ksiyc, ale pochania on sygnay. Potem prbowano wystrzeli metalizowany balon o rednicy 30 m ECHO 1. Niestety nie dotar na orbit. W 1962 wystrzelono pierwszego aktywnego satelit komunikacyjnego Telestar 1. Koncern AT&T, przy pomocy angielskich i francuskich firm stworzy satelit dla transmisji pocze telefonicznych oraz przesyu danych. Ten pierwszy prywatny satelita, przesyaa te obrazy

20

telewizyjne na ywo. Bya to kula o rednicy 88 cm i wadze 77 kg, pokryta bateriami sonecznymi. Gwn stacj odbiorcz dla sygnaw od satelity umieszczono w Anglii, naleaa do BBC. Satelita Telestar 1 umoliwi transmisj telewizyjn z USA do Europy. Niestety zdarzao mu si znika za horyzontem wtedy transmisja bya niemoliwa. Dopiero wystrzelony w 1965 Early Bird nie mia takich problemw. Obecnie w kosmosie kry kilka tysicy satelitw.

INTELSAT 1964, system telekomunikacji korzystajcy z satelitw rozmieszczonych nad oceanami. Zapewnia gwnie poczenia midzykontynentalne przy uyciu kanaw telewizyjnych, telefonicznych i transmisji danych.

W 1971 podobny system stworzyo ZSRR INTERSPUTNIK. Potem wprowadzili system krajowy ORBITA. W lad za ZSRR poszy Stany i kilka innych krajw.

Obecnie rozwija si GPS Global Positioning System.

INTERNET WIATOWA SIE DLA KADEGO

1990 rok wiatowe szalestwo Internetu rozpoczyna si.

Sputnik wystrzelony w 1957 roku otworzy now er komunikacji. Amerykanie bali si tej czerwonej kuli wic sami rozpoczli dziaania. W 1958 roku rozpocza prac ARPA Advanced Research Projects Agency. Mieli opracowa nowe technologie komunikacyjne i adaptowa je na cele wojskowe. Due zasugi w utworzeniu Internetu mia Polak, Pawe Baran. Opracowa on koncepcj sieci opartej na wymianie pakietw (packet switching). Informacja dzielona jest na czci i przesyana do odbiorcy. Pozwala to na wymian informacji midzy rnymi komputerami za pomoc jednego kabla. System ten jest trudny do zniszczenia, bo przerwanie kilku wzw nie niszczy caej sieci. Sie nazwano ARPANET.

W 1973 ustalono pierwsze midzynarodowe poczenie midzy Angli a Norwegi. Rok pniej ustalono protok doszo do standaryzacji jzyka komputerw. Obecnie protokw TCP/IP jest podstaw Internetu. W 1980 sie ARPANET miaa ju 400 serwerw. W 1983 cz sieci udostpniono cywilom. MILNET to cz sieci pozostaa w kontroli wojska. Od 1990 sie cywilna nazywa si INTERNET.

Nastpnie zamieniono adresy cyfrowe na literowe. Do Internetu podczane s nowe kraje, w 1991 Polska.

Obecnie Internet ma ponad miliard uytkownikw. W 2007, w Polsce 5,2 mln Polakw deklarowao dostp do Internetu.

* Steve Woniak wraz z partnerem Stevem Jobem, wynalaz Macintosha w 1975

CO NIECO O KOMPUTERACH

Pierwszy, bardziej skomplikowany przyrzd do liczenia powsta ok. 80 r. p.n.e.

21

W 1614 John Napier wynalaz logarytm mnoenie zamieniano na dodawanie za pomoc tablic z logarytmiczn skal. Charles Babbages stworzy maszyn rnicow i analityczn. Pierwsza bya prymitywnym kalkulatorem, a druga (tylko projekt) de facto pierwszym komputerem. Wiele lat pniej jego koncepcje wykorzysta John Neumann, jeden z twrcw techniki komputerowej.

Claude Elwood Shannon wymyli system zero-jedynkowy. Przy pomocy takiego systemu binarnego mona opisa prawie wszystko. W 1937 Shannon oraz George Stibitz, oddzielnie, skonstruowali elektryczne obwody.

Wykorzystujc ten pomys, na Harvardzie w 1944 roku skonstruowano wg. projektu Howarda Aikena z IBM komputer Mark 1. W latach 40. pierwsze prymitywne komputery wykorzystywano do bada nad bomb atomow. Jednym z nich by ENIAC (way 27 ton i zajmowa 167m2 powierzchni). W latach 50. firma IBM doskonalia swoje komputery. W 1954 powstaje IBM 704 pierwszy komputer z systemem operacyjnym. Wynalazek tranzystora (1956) sprawi, e komputery staway si mniejsze i szybsze.

W 1971 powstay mikroprocesory, potem powstay mikrokomputery najpierw Macintosh, potem pecety.

W 1981 zaczyna si era komputerw osobistych. Commodore to najpopularniejszy komputer lat 80. Pniej pojawiy si Atari i Amiga.

JAK RODZIA SI I UMACNIAA CZWARTA WADZA?

Jest to rozdzia powicony dziennikarstwu jako profesji. Najpierw dziennikarzy okrelano mianem fourth state. Stwierdzenie to przypisuje si Edmundowi Burkeowi. Oznaczao, e wolna prasa to pojcie rwnoznaczne z pojciem demokracji. Thomas Carlyle wprowadzi pojcie czwarta wadza.

Staroytny Rzym operarii to pierwsi reporterzy. Dziennikarze to diurnari. redniowiecze we Woszech nazywani menanti, a we Francji nouvellistes. Pierwszym reporterem znanym z imienia i nazwiska by Petro Villona (XIV) Odrodzenie pierwsza oficjalna obsuga prasowa w Wenecji. Twrcy gazet to gazettanti, a kolporterzy to novellanti. W pocztkach XVI wieku w Rzymie pojawiy si statue parlanti gadajce posgi zawieszanie informacji na posgach. XIX w. w USA pojawiaj si zawodowi dziennikarze. Specjalici od sensacji byli najlepiej opacani. XIX w. w Europie pionierem nowoczesnego dziennikarstwa jest Emil de Girardin twrca La Press. Gazety tworzyy wasne sieci korespondentw. Pierwsi korespondenci ruszyli na wojny. Rozwj prasy, zwizany ze zniesieniem opat stemplowym, wymaga reorganizacji redakcji. Tworzyy si dziay i specjalizacje dziennikarskie. Pojawi si freelancer.

WIEK XIX ZOTY WIEK PRASY

Uwarunkoway rozwj prasy:

przemiany kulturowe

przemiany spoeczne

przemiany polityczne

22

przemiany technologiczne

Wzrost liczby potencjalnych czytelnikw wiza si z wzrostem liczby ludnoci na wiecie oraz ze zwikszeniem si liczby osb umiejcych czyta. W Anglii w 1870 wprowadzono powszechne szkolnictwo, w USA w 1870-80, we Francji w 1882.

PRASA NA WOJNIE

Pierwszy korespondent wojenny to biegncy z Maratonu do Aten posaniec, ktry przekaza informacj Zwycistwo. Patronem korespondentw jest Herodot, ktry napisa 9 tomow relacj z wojen perskich. Wojny opisywa te Cezar. W redniowieczu wojny byy najczstszym tematem pism ulotnych. Gdy Europ ogarny wojny, wydawano nawet cae wydawnictwa im powicone.

Zawodowi korespondenci pojawiaj si dopiero w XIX wieku. Pierwszym korespondentem cywilem by William Howard Russel dziennikarz Timesa. Relacjonowa z wojny krymskiej (1854).