Z A K L J U Č A K - skupstina.ks.gov.ba

Microsoft Word - Document2Bosnia and Herzegovina Federation of Bosnia and Herzegovina
KANTON SARAJEVO Vlada
CANTON SARAJEVO Government
Broj: 02-05-30402-2/17 Sarajevo, 18.10.2017. godine Na osnovu lana 26. i 28. stav (4) Zakona o Vladi Kantona Sarajevo („Slubene novine Kantona Sarajevo“, broj: 36/14 – Novi preišeni tekst i 37/14 - Ispravka), Vlada Kantona Sarajevo na 98. sjednici odranoj 18.10.2017. godine, donijela je slijedei
Z A K L J U A K
1. Utvruje se Prijedlog odluke o donošenju Kantonalnog plana zaštite okoliša Kantona Sarajevo.
2. Sastavni dio Odluke je Kantonalni plan zaštite okoliša Kantona Sarajevo, koji se donosi na period od 5 (pet) godina.
3. Prijedlog odluke iz take 1. ovog Zakljuka dostavlja se Skupštini Kantona Sarajevo na razmatranje i donošenje, u skladu sa odredbama Poslovnika Skupštine Kantona Sarajevo (“Slubene novine Kantona Sarajevo”, broj 41/12- Drugi novi preišeni tekst, 15/13, 47/13, 47/15 i 48/16).
P R E M I J E R
Elmedin Konakovi Dostaviti:
1. Predsjedavajua Skupštine Kantona Sarajevo 2. Skupština Kantona Sarajevo 3. Premijer Kantona Sarajevo 4. Ministarstvo prostornog ureenja, graenja i zaštite okoliša 5. Evidencija 6. A r h i v a
web: http://vlada.ks.gov.ba e-mail: [email protected]
Tel: + 387 (0) 33 562-068, 562-070 Fax: + 387 (0) 33 562-211
Sarajevo, Reisa Demaludina auševia 1
Bosna i Hercegovina Federacija Bosne i Hercegovine
Bosnia and Herzegovina Federation of Bosnia and Herzegovina
SKUPŠTINA KANTONA SARAJEVO
CANTON SARAJEVO ASSEMBLY
Na osnovu l. 13. taka c) i 18. taka b) Ustava Kantona Sarajevo («Slubene novine Kantona Sarajevo» br. 1/96, 2/96, 3/96, 16/97, 14/00, 4/01, 28/04, 6/13 i 31/17) i lana 49. stav 6. Zakona o zaštiti okoliša Federacije BiH (''Slubene novine Federacije BiH'', br. 33/03 i 38/09), Skupština Kantona Sarajevo, na sjednici od ____________2017.godine, donijela je
PRIJEDLOG
KANTONA SARAJEVO
Ovom odlukom Skupština Kantona Sarajevo donosi Kantonalni plan zaštite okoliša Kantona Sarajevo (u daljem tekstu: Kantonalni plan).
II
Kantonalni plan donosi se na period od 5 (pet) godina.
III
Za provoenje mjera i aktivnosti iz Kantonalnog plana odgovorni su nosioci aktivnosti definisani Akcionim planom, koji je sastavni dio Kantonalnog plana.
IV
Za praenje provedbe mjera i aktivnosti utvrenih Kantonalnim planom, Vlada Kantona Sarajevo e imenovati Koordinacioni odbor za provoenje Kantonalnog plana.
V
VI
Ova odluka stupa na snagu osmog dana od dana objavljivanja u „Slubenim novinama Kantona Sarajevo“.
Broj: Sarajevo, Predsjedateljica Skupštine Kantona Sarajevo Prof. Ana Babi
web: http://skupstina.ks.gov.ba e-mail: [email protected]
Tel: + 387 (0) 33 562-055, Fax: + 387 (0) 33 562-210 Sarajevo, Reisa Demaludina auševia 1
O B R A Z L O E N J E
PRAVNI OSNOV:
Pravni osnov za donošenje Odluke o donošenju Kantonalnog plana zaštite okoliša Kantona Sarajevo sadran je u odredbama l. 13. stav (1) taka c) i l. 18 stav (1) taka b) Ustava Kantona Sarajevo («Slubene novine Kantona Sarajevo« br. 1/96, 2/96, 3/96, 16/97, 14/00, 4/01, 28/04 i 6/13) i lana 49. stav (6) Zakona o zaštiti okoliša Federacije BiH (''Slubene novine Federacije BiH'', broj 33/03 i 38/09), kojim je definisana obaveza kantona da donesu planove zaštite okoliša, te da plan donosi zakonodavno tijelo kantona.
RAZLOZI ZA DONOŠENJE:
Programom rada Skupštine Kantona Sarajevo za 2017. godinu planirno je donošenje Odluke o donošenju Kantonalnog plana zaštite okoliša Kantona Sarajevo.
Zakon o zaštiti okoliša FBiH („Sl. novine FBiH“ , br. 33/03, 38/09) definisao je sistem okolišnog planiranja koji obuhvata donošenje razvojnih programa u ovoj oblasti, izmeu ostalog i kantonalnih planova zaštite okoliša (KEAP) koje donose kantoni. KEAP treba biti usklaen sa Strategijom zaštite okoliša FBiH 2008.-2018. godina i Strategijom upravljanja vodama FBiH 2010.-2022. godina, a isti se donosi na period od najmanje 5 (pet) godina.
Imajui u vidu da je Kantonalni plan zaštite okoliša Kantona Sarajevo za period 2006.-2012. godine ("Slubene novine Kantona Sarajevo", broj 27/06) istekao, pristupilo se izradi novog.
U skladu sa Zakonom i u cilju unapreenja stanja u oblasti zaštite okoliša u KS, obezbjeena su sredstva i od aprila 2016. godine, pokrenute su aktivnosti na izradi Kantonalnog plana zaštite okoliša Kantona Sarajevo (u daljem tekstu: KEAP KS). Sve prethodne aktivnosti su realizovane u saradnji sa Zavodom za izgradnju KS, te u tom smislu Ministarstvo prostornog ureenja, graenja i zaštite okoliša KS je Naruilac, a Zavod za izgradnju KS je Implementator projekta izrade KEAPa KS. Projekat je realizovao Izvršilac Konzorcij u sastavu Institut za hidrotehniku d.d. Sarajevo, i Enova d.o.o. Sarajevo.
U svrhu transparentnosti i kvalitetnije izrade ovog kljunog strateškog dokumenta u svim fazama je ukljuena javnost, te je organizovano više konsultativnih sastanaka sa brojnim organima i institucijama. Takoe, formirana je Struna Komisija u sastavu od 6 lanova. U cilju praenja procesa izrade dokumenta, koordinacije izmeu nadlenih organa i institucija na svim nivoima, te usaglašavanja sektorskih politika u KS, formiran je Savjetodavni odbor u sastavu od 27 lanova.
Sadraj KEAPa KS je strukturiran shodno metodologiji izrade po Projektnom zadatku, odnosno sadri pregled stanja okoliša u KS, listu okolišnih problema i prioritete, akcioni plan sa ciljevima i mjerama/aktivnostima, izvore finansiranja te plan praenja realizacije u narednom periodu za 6 tematskih oblasti. Pregled stanja okoliša u KS daje analizu i sintezu uzrono-posljedinih odnosa izmeu ljudskih aktivnosti i okoliša, pregled stanja pojedinih okolišnih komponenti, pregled
1
institucionalnog i zakonodavnog okvira sektora zaštite okoliša, pregled u oblasti obrazovanja o okolišu, te ocjenu nivoa javne svijesti po pitanju okoliša. Stanje okoliša je prezentirano prema DPSIR modelu. DPSIR model je okvir za opisivanje interakcija izmeu društva i okoliša koji je usvojila Evropska agencija za okoliš (EEA).
Komponente modela su:
• pokretake sile (D) - osnovi pokretai negativnih utjecaja (npr. stanovništvo, ekonomski razvoj, poljoprivreda, stoarstvo, industrija, transport, eksploatacija mineralnih sirovina, itd.),
• pritisci (P) - posljedice djelovanja pokretaa (npr. emisije u zrak, vodu i zemljište, korištenje resursa itd.),
• stanje (S) - stanje okoliša koje nastaje kao posljedica pritisaka (npr. kvalitet zraka, vode i zemljišta, itd.),
• uinci (I) - nastaju kao posljedica promjene stanja i imaju okolišni utjecaj na funkcioniranje ekosistema i ljudskog zdravlja i
• odgovori (R) na trenutno stanje okoliša - mjere koje društvo provodi ili namjerava provoditi kako bi poboljšala stanje okoliša. Odgovori mogu biti politike, zakonski okvir, ekonomski ili tehniki instrumenti.
Model je vrlo jednostavan: pokretai uzrokuju pritiske koji se odraavaju na stanje okoliša, što ima direktan utjecaj na ekološki sistem i cijeli lanac nedirektnih utjecaja, odnosno problema. Svi ti negativni uticaji izazivaju odgovore društva, koje nizom odgovarajuih mjera djeluje na sve karike tog lanca. Pri utvrivanju stanja okoliša korištenjem indikatorskog pristupa, vodilo se rauna da se iz planskih dokumenata višeg reda iz oblasti zaštite okoliša preuzmu indikatori ime se osigurava usaglašenost izmeu kljunog kantonalnog i federalnih dokumenata iz oblasti zaštite okoliša i voda što je propisano i Projektnim zadatkom.
Indikatori su preuzeti iz dokumenta Stanje okoliša FBiH i Strategije zaštite okoliša u FBiH. Za potrebe tog izvještaja definirano je 80 okolišnih indikatora rasporeenih prema fizikim komponentama okoliša: priroda, vode, zemljište, upravljanje kvalitetom zraka i upravljanje otpadom. Cilj indikatorskog pristupa je kvantificiranje fizikih pokazatelja stanja okoliša, te osiguranje efikasne usporedbe vrijednosti indikatora iz razliitih ciklusa procesa razvoja sektora okoliša. Pregled stanja okoliša utemeljenom na indikatorskom pristupu predstavlja “nulto stanje” na temelju kojeg e se u sljedeim razdobljima pratiti i ocjenjivati napredak u podruju zaštite okoliša u KS. Ocjena stanja predstavljala je osnovu za definiranje ciljeva.
Pri postavljanju operativnih ciljeva korišteno je SMART pravilo, što znai da ciljevi trebaju biti konkretni, mjerljivi, adekvatni, realistini i vremenski odreeni. Izvršilac je slijedio dinamiku i zadatke (ukupno 8) koji su bili definirani u Projektnom zadatku. Kvaliteta prezentiranog stanja okoliša u KS u direktnoj je vezi s kvalitetom dostupnih i aurnih podataka i informacija. Podaci koji su se koristili za identifikaciju poetnog stanja su zadnji postojei, raspoloivi i aurni podaci u svakoj od razmatranih oblasti. Metodologija izrade KEAPa KS osigurava participatorni pristup
2
izradi plana od strane svih zainteresiranih strana, putem radionica i javnih rasprava u kljunim fazama izrade dokumenta.
Na osnovu identificiranog stanja po oblastima, Izvršilac je sagledao nedostatke u svakoj oblasti i prezentirao na I radionici set kljunih problema, prepoznavajui nedostatke u zakonodavnom, pravnom okviru, tehnikim i organizacionim sposobnostima institucija nadlenih za pojedinu oblast, te poteškoama izazvanim nedostatkom podataka ili adekvatne infrastrukture. Nakon I radionice, stanje okoliša i identifikovani problemi u KS su bili predmet analize, razmatranja i komentara od strane lanova Savjetodavnog odbora i Strune komisije. Svi argumentirani komentari i sugestije iz ove faze su prodiskutovani sa Strunom komisijom i uzeti u obzir od strane Izvršioca. Na osnovu analize stanja i identifikovanih problema, u narednim fazama su utvreni prioriteti, strateški i operativni ciljevi, te akcioni plan za svaku oblast. Rezultati anketiranja stanovništva u KS su uzeti u obzir kod utvrivanja problema i okolišnih prioriteta. Ovi rezultati su bili sastavni dio Izvještaja o stanju okoliša koji je uraen u okviru I faze. Navedene teme su bile predmet razmatranja i komentara na II i III radionici, nakon kojih su pristigli argumentirani komentari i sugestije prodiskutovani sa Strunom komisijom i uzeti u obzir od strane Izvršioca.
Po završetku prethodne tri faze izrade dokumenta, realizovana je i javna rasprava putem tri okrugla stola za razliite zainteresirane strane i ciljne grupe (predstavnike 9 opina, nadlenih ministarstava u KS, KJKP i JKP, kantonalnih zavoda, privrede i industrije, te akademske zajednice i NVO-a). Svi koji nisu došli na okrugle stolove imali su priliku komentarisati materijal u pisanoj formi, a isti je bio dostupan na web stranici MPUGiZO KS do jula 2017.godine. Svoje primjedbe, prijedloge i sugestije o Nacrtu Kantonalnog plana zaštite okoliša, do utvrenog roka, dostavili su: Privredna komora, Federalno ministarstvo poljoprivrde, vodoprivrede i šumarstva, Zavod za javno zdravstvo KS, Zavod za planiranje razvoja KS, Ministarstvo saobraaja KS, Ministarstvo privrede KS, Ministarstvo komunalne privrede i infrastrukture KS, KJKP Rad, KJKP Vodovod i kanalizacije Sarajevo, KJKP Toplane Sarajevo, Opina Ilida, Opina Hadii, Agencija za vodno podruje rijeke Save Sarajevo, Meunarodni aerodrom Sarajevo, UG Ekotim, Sprind dd Sarajevo, Amra Serdarevi i Jasna Huremovi, kao lanovi Strune Komisije, te struno lice Jasmina Osmankovi sa Ekonomskog fakulteta.
Nakon završetka okruglih stolova i formalne procedure javne rasprave, Izvršilac je sumirao rezultate i u saradnji sa Strunom komisijom ugradio argumentirane primjedbe i komentare u dokument. Nacrt dokumenta KEAP KS prezentiran je lanovima Savjetodavnog odbora i Strune Komisije u prvoj polovini aprila 2017.god., te su lanovi oba tijela uputili komentare i sugestije. Nacrti svih materijala koji su bili predmet razmatranja na tri radionice, javnoj raspravi i prezentaciji nacrta konanog dokumenta, bili su svo vrijeme trajanja projekta dostupni na web stranici Ministarstva (http://mpz.ks.gov.ba/ u dijelu Obavještenje). Na osnovu primjedbi i komentara na Nacrt dokumenta, Izvršilac je izradio Prijedlog KEAPa KS, koji je još jednom razmatran i kvalitativno doraen.
U julu 2017. godine Finalni Prijedlog KEAPa KS je zvanino usvojen od strane lanova Savjetodavnog odbora i Strune Komisije za praenje i koordinaciju, nakon što su isti još jednom dali zadnje primjedbe, prijedloge i sugestije.
3
Takoe, pripremljen je, pored Prijedloga KEAPa KS, i cjelovit Izvještaj o javnom uvidu, u kojem je sadrano izjašnjenje predlagaa o svim dostavljenim mišljenjima, prijedlozima i sugestijama na Nacrt KEAPa KS. Na sainjeni Prijedlog KEAPa KS pribavljeno je mišljenje Ureda za zakonodavstvo Vlade KS i Ministarstva pravde i uprave Kantona Sarajevo, te shodno odredbi Zakona o zaštiti okoliša i mišljenja kantona sa kojima granii Kanton Sarajevo, kao i mišljenje Federalnog ministarstva okoliša i turizma.
Imajui u vidu, da se ovaj strateški dokument donosi odlukom kao pojedinanim pravnim aktom, i ne predstavlja propis shodno Uredbi o postupku i nainu pripremanja, izrade i dostavljanja propisa (''Slubene novine Kantona Sarajevo'', broj 21/11 – Novi preišeni tekst, 30/11- Ispravka, 23/15 i 26/17), zatim da sastavni dio KEAPa KS ine Akcioni planovi 6 tematskih oblasti (priroda, vodni resursi, upravljanje kvalitetom zraka, zemljište, upravljanje otpadom i odgovori politika), koje su u nadlenosti više ministarstava, a kojima su definisane brojne aktivnosti za koje su predviena okvirna sredstva, kao i nosioci i rokovi za realizaciju zbog ega ne postoji mogunost izrade izjave o fiskalnoj procijeni, od Ministarstva finansija Kantona Sarajevo zatraeno je tumaenje u smislu potrebe izrade izjave o fiskalnoj procijeni zakona i drugih propisa i akata planiranja na budet («Slubene novine Federacije BiH», broj 34/16). Meutim, Ministarstvo finansija KS je uvidom u dostavljenu dokumentaciju konstatovalo, da nedostaje Obrazac izjave o fiskalnoj procijeni te da je potrebno dopuniti dokumentaciju sa istim kako bi dali odgovarajue mišljenje. Prema tome, navedeni organ nije dao mišljenje na upit ovog Ministarstva, u smislu da li strateški dokument koji ne predstavlja propis, podlijee izradi izjave o fiskalnoj procijeni, pogotovo imajui u vidu da predloeni dokument podrazumijeva i izradu i donošenje odreenih propisa koji e pojedinano podlijegati izradi izjava o fiskalnoj procjeni.
Takoe, KEAP KS zahtjeva znaajna finansijska sredstva, koja se ne mogu obezbijediti samo izdvajanjima iz Budeta Kantona Sarajevo. Iz tog razloga, navedeni su drugi naini i izvori finansijskih sredstava, kao što su IPA fondovi EU, Fond za zaštitu okoliša, nacionalni razvojni programi, itd. Pretpostavka za apliciranje za ove izvore finansiranja je upravo usvajanje ovog planskog dokumenta.
Kantonalni plan zaštite okoliša Kantona Sarajevo se donosi Odlukom, na period od 5 godina.
Praenje implementacije KEAPa KS u svim njegovim segmentima, prema utvrenoj dinamici i rokovima za realizaciju e vršiti Koordinacioni odbor za provoenje KEAPa, kojeg e imenovati Vlada Kantona Sarajevo, na planski period odreen KEAP-om, nakon usvajanja istog od strane Skupštine Kantona Sarajevo.
FINANSIJSKA SREDSTVA
Implementacija KEAPa KS ukljuuje velik broj aktivnosti koje su u nadlenosti brojnih institucija, te je za iste potrebno izdvojiti znaajna finansijska sredstva, koja se ne mogu obezbijediti samo iz Budeta Kantona Sarajevo. Iz tog razloga, navedeni su drugi naini i izvori finansijskih sredstava, kao što su IPA fondovi EU, Fond za zaštitu okoliša Federacije BiH, nacionalni razvojni programi,
4
budeti opina, Grada itd. Pretpostavka za apliciranje za ove izvore finansiranja je upravo usvajanje predloenog planskog dokumenta.
KEAP KS se sastoji od 6 zasebnih Akcionih planova koja tretiraju slijedee oblasti: priroda, vodni resursi, upravljanje kvalitetom zraka, zemljište, upravljanje otpadom i odgovori politika.
Akcioni planovi ukljuuju realizaciju 22 strateška cilja kroz 70 operativnih ciljeva i 207 aktivnosti/mjera, za koje su predloena neophodna sredstva, a što je prikazano u Tabeli 1. Prioriteti, za koje su date aktivnosti u akcionom planu, odreeni su uzimanjem u obzir finansijske odrivosti, kako planiranih sredstva za njihovo rješavanje kroz Budet KS, pa tako i kroz ostale raspoloive izvore finansiranja, kao i usaglašenosti i sinergije sa strateškim dokumentima u Kantonu (Strategijom razvoja KS do 2020.godine, Programom javnih investicija KS za period 2017.- 2019.god., PUO KS 2015-2020), te uticaja na unaprijeenje stanja okoliša.
Tabela 1. Programski okvir za petogodišnji period
AKCIONI PLAN Broj Strateških
1. Priroda 2 11 31 4.533.600,00
2. Vodni resursi 5 10 37 81.953.500,00
3.Upravljanje kvalitetom zraka
5. Upravljanje otpadom 4 22 56 33.428.000,00
6. Odgovori politika 3 6 21 870.000,00
UKUPNO 22 70 207 220.675.100,00
Okvirna potrebna sredstva za realizaciju KEAPa KS za naredni petogodišnji period procijenjena su na 220.675.100,00 KM.
Planirana sredstva u gore navedenom iznosu, za period 2017.-2022. godina, najviše se odnose na realizaciju projekata iz Akcionog plana Upravljanje kvalitetom zraka u iznosu od 97.670.000,00 KM, zatim Vodni resursi u iznosu od 81.953.500,00 KM, Upravljanje otpadom u iznosu od 33.428.000,00 KM, Priroda u iznosu od 4.533.600,00 KM, Zemljište u iznosu od 2.220.000,00 KM i Odgovori politika u iznosu od 870.000,00 KM.
Saglasno navedenoj zakonskoj odredbi iz Zakona o zaštiti okoliša Federacije BiH, kao i Programu rada Skupštine Kantona Sarajevo, dostavlja se Prijedlog Kantonalnog plana zaštite okoliša Kantona Sarajevo.
5
Prilog:
• Izvještaj o provedenom javnom uvidu,
• Mišljenje Ureda za zakonodavstvo Vlade KS,
• Mišljenje Ministarstva pravde i uprave KS,
• Mišljenje Ministarstva finansija KS,
• Mišljenje Zeniko-dobojskog kantona,
• Mišljenje Hercegovako-neretvanskog kantona,
• Mišljenje Srednjobosanskog kantona,
• Mišljenje Bosansko-podrinjskog kantona,
• Izvod iz Ustava Kantona Sarajevo.
6
i
Implementator: Zavod za izgradnju Kantona Sarajevo
Projekat: Izrada kantonalnog plana zaštite okoliša Kantona Sarajevo za period 2016.- 2021. godina
Naziv dokumenta: Kantonalni plan zaštite okoliša Kantona Sarajevo
Period izrade dokumenta:
Izvršilac Institut za hidrotehniku, d.d. Sarajevo
Stjepana Tomia 1
E-mail: [email protected]
Web: http://www.heis.ba
Enova, d.o.o.
Podgaj 14
71000 Sarajevo
E-mail: [email protected]
Web: http://www.enova.ba
ii
Oblast Radne grupe i strunjaci Ime i prezime
Koordinator izrade KEAPa KS mr Dragana Selmanagi
Pravni, institucionalni i ekonomski aspekti
Strunjak za legislativu, voditelj radne grupe
Lejla Tabakovi
Strunjak za ekonomske aspekte Erna Zildovi
Strunjak za ekonomske aspekte Mahir Kalo
Zaštita prirode Strunjak iz oblasti zaštita prirode, voditelj grupe
Admir Aladuz
Upravljanje kvalitetom zraka Strunjak iz oblasti upravljanja kvalitetom zraka, voditelj grupe
Martin Tais
dr Nijaz Delali
Upravljanje otpadom Strunjak iz oblasti upravljanja otpadom, voditelj grupe
mr Maja Mareti Tiro
mr Fethi Silajdi
Ines Fejzi
Admir Mešanovi
dr Dalila Jabuar
dr Tarik Kupusovi
mr Dragana Selmanagi
dr Hamid ustovi
Strunjak iz oblasti stabilnosti zemljišta
dr Vukašin Balta
Zaštita javnog zdravlja Strunjak iz oblasti javnog zdravstva, voditelj grupe
dr Aida Vili Švraka
Ostale oblasti (prostorno ureenje i urbanizam, turizam)
Strunjak iz oblasti prostorno ureenje, urbanizam, turizam
Selma Gljiva Meki
iii
Struna Komisija za praenje i koordinaciju izrade KEAP-a KS:
1. Zijada Krvavac, Pomonik ministra za zaštitu okoliša, MPUGiZO KS, Predsjednik 2. Mr Denana Durmiševi, Struni savjetnik, MPUGiZO KS, lan 3. Alma Skeneder, predstavnik ZzI KS, lan 4. Prof. dr Sead Vojnikovi, Šumarski fakultet, lan 5. Doc. dr Amra Serdarevi, Graevinski fakultet, lan 6. Prof. dr Jasna Huremovi, Prirodno-matematiki fakultet, lan
Savjetodavni odbor za izradu KEAPa KS:
1. edomir Luki, MPUGiZO KS, Predsjednik 2. Mehmed Cero, FMOiT 3. Muharem Šabi, MP KS 4. Zilha Ademaj, Ministarstvo zdravstva KS 5. Mujo Fišo, Ministarstvo saobraaja KS 6. Ljiljana Prelec, MzONiM KS 7. Ivo Komši, Grad Sarajevo 8. Ljiljana Pelidija, ZzI KS 9. Hamdija Efendi, ZzPR KS 10. Snjeana Balta, JU ZzJZ KS 11. Valida eli emerli, KZzZKHiPN Sarajevo 12. Semir Efendi, Opina Novi Grad Sarajevo 13. Senaid Memi, Opina Ilida 14. Akif Fazli, Opina Ilijaš 15. Kerim Hasovi, Opina Vogoša 16. Alma Izmirlija/Edin Smaji, Opina Hadii 17. Zehra Orahovac, Opina Novo Sarajevo 18. Alma Sadovi, Opina Centar Sarajevo 19. Firdeusa Hadimurtezi, Opina Stari Grad Sarajevo 20. Nezir Hadi, KJKP ViK Sarajevo 21. Selim Babi, KJKP Rad Sarajevo 22. Rijad Tikveša, Udruenje za zaštitu i unaprjeenje okoliša, prirode i zdravlja Ekotim Sarajevo 23. Osman Deli, KJUzZPP 24. Senad Hasanspahi, MKPiI KS 25. Mufik Musli, KJKP „Rad“ 26. Admir Dubur, KJKP „Toplane“ 27. Nihada Glamo, KJKP „Sarajevogas“
Kantonalni plan zaštite okoliša Kantona Sarajevo
iv
SADRAJ
2.1 GEOGRAFIJA .................................................................................................................................................... 3
2.2 KLIMA ............................................................................................................................................................ 3
3 DRUŠTVENO EKONOMSKI POKRETAI I PRITISCI ............................................................................................. 4
3.1 STANOVNIŠTVO ................................................................................................................................................ 4
3.1.1.1 Privredni razvoj .............................................................................................................................................. 4
3.1.2 VANJSKA TRGOVINA ............................................................................................................................................... 5
3.1.3 PROSJENE PLAE .................................................................................................................................................. 5
3.2.1 STRUKTURA POLJOPRIVREDNOG ZEMLJIŠTA NA PODRUJU KS ......................................................................................... 5
3.2.2 POLJOPRIVREDNA PROIZVODNJA ............................................................................................................................... 6
3.2.3 STOARSKA PROIZVODNJA ....................................................................................................................................... 6
3.2.4.1 Potrošnja ubriva .......................................................................................................................................... 7
3.2.4.2 Potrošnja pesticida ........................................................................................................................................ 7
3.2.4.4 Podruja pod organskom proizvodnjom ....................................................................................................... 8
3.2.5 ANALIZA I ZAKLJUCI ............................................................................................................................................... 8
3.3 RIBOGOJILIŠTA, RIBOLOVSTVO I LOVSTVO ............................................................................................................... 8
3.3.1 BROJ I STRUKTURA RIBOGOJILIŠTA I OBIM PROIZVODNJE ................................................................................................. 9
3.3.2 STANJE RIBLJEG FONDA I DIVLJAI .............................................................................................................................. 9
3.3.3 ANALIZA I ZAKLJUCI ............................................................................................................................................... 9
3.4 ENERGETIKA .................................................................................................................................................. 10
3.4.4 ENERGIJSKA EFIKASNOST U KS ................................................................................................................................ 13
3.4.5 INDIKATORI ZA ENERGIJU ....................................................................................................................................... 14
3.4.5.1 Finalna potrošnja energije po sektorima ..................................................................................................... 14
3.4.5.2 Ukupna potrošnja primarne energije po energentima ................................................................................ 14
3.4.5.3 Ukupni energetski intenzitet ....................................................................................................................... 15
3.4.5.4 Potrošnja energije iz obnovljivih izvora ....................................................................................................... 15
3.4.5.5 Potrošnja elektrine energije iz obnovljivih izvora ...................................................................................... 16
3.4.6 ANALIZA I ZAKLJUCI ............................................................................................................................................. 16
3.5 PRERAIVAKA INDUSTRIJA ............................................................................................................................... 16
3.5.1 PRIVREDNA STRUKTURA ........................................................................................................................................ 16
3.5.2 POTROŠNJA ENERGIJE U INDUSTRIJI.......................................................................................................................... 18
3.5.3 BROJ INDUSTRIJSKIH PREDUZEA KOJA SE NALAZE U SISTEMU UPRAVLJANJA OKOLIŠEM ....................................................... 18
3.6 EKSPLOATACIJA MINERALNIH SIROVINA ................................................................................................................ 20
3.6.1 METALI I NEMETALINE SIROVINE ............................................................................................................................ 20
3.7 SAOBRAAJ I INFRASTRUKTURA .......................................................................................................................... 21
3.7.1 CESTOVNI SAOBRAAJ ........................................................................................................................................... 21
v
3.8.1 TURISTIKI OBJEKTI .............................................................................................................................................. 24
3.8.3 TURIZAM U ZAŠTIENIM PODRUJIMA ...................................................................................................................... 25
3.9 PROSTORNO UREENJE .................................................................................................................................... 26
3.9.1 PROSTORNO-PLANSKA DOKUMENTACIJA ................................................................................................................... 26
3.9.2 URBANI RAZVOJ ................................................................................................................................................... 27
3.9.3 UVJETI STANOVANJA ............................................................................................................................................ 28
3.9.3.1 Nelegalna gradnja ........................................................................................................................................ 29
3.10 UPRAVLJANJE OTPADOM ................................................................................................................................ 31
3.10.1 KOMUNALNI OTPAD ........................................................................................................................................... 32
3.10.1.2 Prikupljanje komunalnog otpada i pokrivenost uslugom .......................................................................... 34
3.10.1.3 Broj registriranih odlagališta komunalnog otpada .................................................................................... 36
3.10.1.4 Stopa naplate ............................................................................................................................................. 37
3.10.2 PROIZVODNI OTPAD ........................................................................................................................................... 38
3.10.3.1 Otpad iz zdravstvenih institucija ................................................................................................................ 41
3.10.3.2 Otpadne gume ........................................................................................................................................... 42
3.10.3.6 Kabasti otpad ............................................................................................................................................. 44
3.10.3.8 Otpad ivotinjskog porijekla ...................................................................................................................... 44
3.10.3.9 Elektronski i elektrini otpad - EEO ............................................................................................................ 45
3.10.3.10 Biorazgradivi otpad .................................................................................................................................. 46
3.10.3.14 Otpad koji sadri polihlorirane bifenile (PCB) i polihlorirane terfenile (PCT) .......................................... 47
3.10.4 ANALIZA I ZAKLJUCI........................................................................................................................................... 47
3.10.4.3 Upravljanje posebnim kategorijama otpada ............................................................................................. 48
3.11 VODNI RESURSI ............................................................................................................................................ 48
3.11.1 KORIŠTENJE VODA .............................................................................................................................................. 48
3.11.1.3 Korištenje voda za potrebe privrede ......................................................................................................... 61
vi
3.11.2 ZAŠTITA VODA ................................................................................................................................................... 63
3.11.2.1 Odvodnja i tretman otpadnih voda iz domainstava i industrije ............................................................... 63
3.11.2.2 Emisije organske materije ......................................................................................................................... 67
3.11.3 ANALIZA I ZAKLJUCI........................................................................................................................................... 68
4.1 PRIRODA ....................................................................................................................................................... 69
4.1.1.2 Zaštiena prirodna podruja i aktivnosti na proglašenju novih ................................................................... 71
4.1.1.3 Identifikacija ekosistema sa visokim vrijednostima biodiverziteta ............................................................. 74
4.1.2 KONVERZIJA STANIŠTA .......................................................................................................................................... 75
4.1.3 PREKOMJERNA EKSPLOATACIJA RESURSA I ZAGAENJE ................................................................................................. 77
4.1.4 UTJECAJ KLIMATSKIH PROMJENA NA PRIRODU ............................................................................................................ 77
4.1.5 INVAZIVNE VRSTE ................................................................................................................................................. 77
4.2 VODNI RESURSI .............................................................................................................................................. 79
4.2.1 ZAŠTITA VODA ..................................................................................................................................................... 79
4.2.1.3 Kvalitet vode za pie .................................................................................................................................... 80
4.2.2 ZAŠTITA OD VODA ................................................................................................................................................ 81
4.2.2.1 Raspoloivi podaci za hidrološke stanice u KS ............................................................................................. 81
4.2.2.2 Izgraenost zaštitnih objekata..................................................................................................................... 83
4.2.3.1 Zaštita voda ................................................................................................................................................. 87
4.3.1.1 Emisija kiselih gasova (zakiseljavajue supstance) u FBiH CSI001 ............................................................... 88
4.3.1.2 Emisija prekursora ozona ............................................................................................................................ 89
4.3.1.3 Emisija primarnih estica PM2,5 i PM10 ......................................................................................................... 89
4.3.1.4 Emisija staklenikih gasova .......................................................................................................................... 90
4.3.1.5 Analiza podataka o emisiji u zrak iz godišnjih izvještaja o emisijama prema obavezama iz okolinskih dozvola (OD) ................................................................................................................................................................ 90
4.3.2 KVALITET ZRAKA .................................................................................................................................................. 91
4.3.2.1 Proizvodnja i potrošnja spojeva koji ošteuju ozonski omota ................................................................... 91
4.3.2.2 Kiselost padavina ......................................................................................................................................... 92
4.3.2.4 Ocjena stanja kvaliteta zraka u KS ............................................................................................................... 95
4.3.2.5 Uzroci postojeeg stanja kvaliteta zraka ..................................................................................................... 96
4.3.2.6 Sadraj teških metala u PM10 estinim tvarima ......................................................................................... 97
4.3.3 MONITORING KVALITETA ZRAKA .............................................................................................................................. 98
vii
4.4.3 KORIŠTENJE ZEMLJIŠTA ........................................................................................................................................ 101
4.4.3.1 Promjena namjene .................................................................................................................................... 101
4.4.3.4 Miniranost poljoprivrednog zemljišta ....................................................................................................... 102
4.4.4 ZAŠTITA ZEMLJIŠTA ............................................................................................................................................. 103
4.4.4.2 Degradacija zemljišta ................................................................................................................................. 103
4.4.4.3 Osjetljivost zemljišta .................................................................................................................................. 104
4.4.4.4 Kiselost zemljišta ....................................................................................................................................... 104
4.4.4.6 Fiziki gubitak zemljišta ............................................................................................................................. 105
4.4.4.7 Zbijenost zemljišta ..................................................................................................................................... 106
4.4.5 ANALIZA I ZAKLJUCI ........................................................................................................................................... 107
4.5 ŠUME ......................................................................................................................................................... 107
4.5.1.1 Površina šumskog pokrivaa i vlasništvo ................................................................................................... 108
4.5.1.2 Dominirajue vrste drvea ......................................................................................................................... 109
4.5.1.3 Šumske zalihe i sjea.................................................................................................................................. 109
4.6 UPRAVLJANJE OTPADOM ................................................................................................................................ 114
4.7 BUKA ......................................................................................................................................................... 116
4.7.2.1 Analiza pristupa rješavanja problema buke kroz okolinske dozvole ......................................................... 118
4.7.3 KARTE BUKE ...................................................................................................................................................... 118
4.8 VJEŠTAKO OSVJETLJENJE ................................................................................................................................ 121
4.9 ZDRAVLJE LJUDI ............................................................................................................................................ 122
4.9.4 BOLESTI KOJE SE PRENOSE VODOM, ZRAKOM I HRANOM ............................................................................................ 125
4.10 OKOLIŠNI RIZICI, NESREE I HEMIKALIJE ............................................................................................................ 127
4.10.1 INFORMACIJE O RIZICIMA I NESREAMA ................................................................................................................ 127
4.10.2 INFORMACIJE O HEMIKALIJAMA .......................................................................................................................... 128
4.10.3 ANALIZA I ZAKLJUCI......................................................................................................................................... 129
viii
5.1.2 STUPANJ USPOSTAVE REGIONALNIH SANITARNIH ODLAGALIŠTA ................................................................................... 130
5.1.3 POSTOJEI KAPACITETI ZA ZBRINJAVANJE OPASNOG I NEOPASNOG PROIZVODNOG OTPADA ............................................... 131
5.1.4 POSTOJEI KAPACITETI ZA ZBRINJAVANJE POSEBNIH KATEGORIJA .................................................................................. 132
5.1.5 FINANSIRANJE UPRAVLJANJA OTPADOM .................................................................................................................. 134
5.2 ŠUME ......................................................................................................................................................... 135
5.3 OKOLINSKE INSTITUCIJE, OKOLINSKA POLITIKA I PRAENJE STANJA OKOLIŠA ................................................................ 135
5.3.1 INSTITUCIONALNA STRUKTURA .............................................................................................................................. 135
5.3.2 POLITIKA OKOLIŠA .............................................................................................................................................. 136
5.3.2.2 Strateško planiranje zaštite okoliša ........................................................................................................... 140
5.3.3 SISTEM UPRAVLJANJA INFORMACIJAMA O OKOLIŠU I IZVJEŠTAVANJE O OKOLIŠU .............................................................. 141
5.3.4 PROBLEMATIKA NAPLATE KOMUNALNIH NAKNADA ................................................................................................... 141
5.4 FINANSIJSKI MEHANIZMI ZAŠTITE OKOLIŠA .......................................................................................................... 142
5.4.1 UVOD .............................................................................................................................................................. 142
5.4.3 FINANSIRANJE ZAŠTITE OKOLIŠA PREKO MINISTARSTVA PROSTORNOG UREENJA, GRAENJA I ZAŠTITE OKOLIŠA .................... 144
5.4.4 FINANSIRANJE ZAŠTITE OKOLIŠA PO OSNOVU NAKNADA ............................................................................................. 144
5.4.4.1 Oblast vodoprivrede .................................................................................................................................. 144
5.4.4.2 Oblast šumarstva ....................................................................................................................................... 145
5.4.4.3 Oblast poljoprivrede .................................................................................................................................. 146
5.5 OBRAZOVANJE O OKOLIŠU, PODIZANJE SVIJESTI JAVNOSTI O OKOLIŠU I UEŠE JAVNOSTI ............................................... 148
5.5.1 POJAM I ZNAAJ OBRAZOVANJA O OKOLIŠU ............................................................................................................. 148
5.5.2 STRATEŠKE ODREDNICE ....................................................................................................................................... 148
5.5.4 STANJE OBRAZOVANJA O OKOLIŠU I ODRIVOM RAZVOJU ........................................................................................... 150
5.5.5 PODIZANJE SVIJESTI JAVNOSTI O OKOLIŠU I UEŠE JAVNOSTI ...................................................................................... 150
5.5.6 AKTIVNOSTI NA OBRAZOVANJU O OKOLIŠU I PODIZANJU SVIJESTI JAVNOSTI O OKOLIŠU U KANTONU SARAJEVO ...................... 151
6 LISTA OKOLIŠNIH PROBLEMA I PRIORITETI .................................................................................................. 152
6.1 KRITERIJI ZA ODREIVANJE PRIORITETA .............................................................................................................. 152
6.2 PRIRODA ..................................................................................................................................................... 152
6.5 ZEMLJIŠTE ................................................................................................................................................... 157
6.7 ODGOVORI POLITIKA ...................................................................................................................................... 160
7 AKCIONI PLAN ............................................................................................................................................. 162
ix
4. ZEMLJIŠTE ......................................................................................................................................................... 203
x
Slika 2. Karta nonih prekoraenja nivoa buke u uem centru Sarajeva................................................................... 117
Slika 3. Karta dnevnih prekoraenja nivoa buke u uem centru Sarajeva ................................................................ 117
Slika 4. Karta dnevnih nivoa buke u uem centru Sarajeva sa ucrtanim lokacijama i rezultatima monitoringa ....... 119
Slika 5. Vrsta opasnosti – prirodne i druge nesree po ugroenim podrujima kantona FBiH ................................. 128
Slika 6. Projekti u KS finansirani od strane FzZO FBIH ............................................................................................... 143
Slika 7. Kapitalni projekti MPUGiZO KS ..................................................................................................................... 144
POPIS TABELA
Tabela 1. Agrozone potencijalnog naina korištenja zemljišta po opinama u KS ........................................................ 6
Tabela 2. Brojno stanje stoke po opinama u KS (2015.god.) ....................................................................................... 6
Tabela 3. Pregled isporuene toplotne energije iz centralnih toplifikacionih sistema u KS ........................................ 11
Tabela 4. Pregled potrošnje prirodnog gasa u 2014. i 2015.god. po sektorima u KS .................................................. 12
Tabela 5. Pregled proizvodnje elektrine energije iz solarnih elektrana .................................................................... 15
Tabela 6. Planirane površine privrednih zona KS do 2023.god. .................................................................................. 17
Tabela 7. Odnos površina industrije u odnosu na površinu svake opine pojedinano ............................................. 17
Tabela 8. Pregled industrija u KS kojima je izdata OD na federalnom nivou .............................................................. 18
Tabela 9. Pregled industrija u KS kojima je izdata OD na kantonalnom nivou ............................................................ 19
Tabela 10. Okolišni indikatori u oblasti upravljanja otpadom..................................................................................... 32
Tabela 11. Nastajanje komunalnog otpada u KS po opinama u 2015.god. ............................................................... 33
Tabela 12. Vrste i ukupne koliine otpada po kategorijama proizvedenog ili tretiranog na podruju KS u 2015. god. .................................................................................................................................................................................... 33
Tabela 13. Ukupne koliine i procentualni udio reciklanog otpada zastupljenog u miješanom komunalnom otpadu .................................................................................................................................................................................... 34
Tabela 14. Prikupljanje komunalnog otpada na podruju KS ..................................................................................... 35
Tabela 15. Prikaz izgraenih niša na podruju KS ....................................................................................................... 36
Tabela 16. Cjenovnik usluga za privredni sektor ......................................................................................................... 38
Tabela 17. Najznaajnije vrste i koliine proizvodnog otpada u KS ............................................................................ 38
Tabela 18. Ukupan broj zaklanih ivotinja na podruju KS u 2015. i 2016.god. .......................................................... 44
Tabela 19. Izvorišta u centralnom javnom sistemu vodosnabdijevanja kojim upravlja KJKP ViK , ............................... 49
Tabela 20. Izvorišta sa kojih KJKP ViK kupuje vodu (kojim upravljaju drugi operatori sistema) a koja se ukljuuju u dio centralnog javnog sistema vodosnabdijevanja u KS ............................................................................................. 50
Tabela 21. Izvorišta u javnom sistemu vodosnabdijevanja kojim upravlja JKP Komunalac Hadii ............................ 52
Tabela 22. Izvorišta u javnom sistemu vodosnabdijevanja i lokalnim sistemima kojim upravlja JKP Vodostan Ilijaš . 53
Tabela 23. Izvorišta u javnom sistemu vodosnabdijevanja kojim upravlja JKP Trnovo iz Trnova ............................... 54
Tabela 24. Broj prikljuaka na vodovodnu mreu kojom upravlja KJKP ViK Sarajevo, po opinama, za 2015.god. .... 56
Tabela 25. Koliina neprihodovane vode u centralnom javnom sistemu vodosnabdijevanja kojim upravlja KJKP ViK, za period 2014.-2015.god. ......................................................................................................................................... 57
Tabela 26. Lokalni vodovodi u KS pod nadzorom ZzJZ KS, za period od 2011.-2015.god. .......................................... 59
Tabela 27. Podaci iz registra ugovora o koncesijama za korištenje podzemne vode za potrebe privrede ................. 61
Tabela 28. Ukupno optereenje površinskih i podzemnih voda organskim materijama na teritoriji KS .................... 67
Tabela 29. Kategorizacija zaštienih podruja i nadlenosti ...................................................................................... 71
Tabela 30. Zaštiena prirodna podruja u KS .............................................................................................................. 71
Tabela 31. Raspoloivi podaci za hidrološke i meteorološke stanice u KS iz AVPRS ................................................... 82
Tabela 32. Protoci velikih voda za sliv rijeke Bosne .................................................................................................... 83
Tabela 33. Podruja uz površinske vode I kategorije na kojima ne postoje zaštitni vodni objekti ............................. 84
Tabela 34. Poplavna podruja u KS na vodotocima I kategorije ................................................................................. 84
Tabela 35. Poplavna podruja u KS na vodotocima II kategorije ................................................................................ 84
Tabela 36. Podruja sa znaajnim rizikom od poplava u KS ........................................................................................ 86
xi
Tabela 37. Registar emisija u zrak (t/g) za podruje KS za 2010. god. ........................................................................ 88
Tabela 38. Registar emisija u zrak (t/g) za podruje KS za 2013. god. ........................................................................ 88
Tabela 39. Tabela prorauna CSI za PM10.................................................................................................................... 89
Tabela 40. Ukupna emisija CO2 po godinama (2002.-2013. god) ............................................................................... 90
Tabela 41. Analiza raspoloivih OD i parametara emisija u zrak u istim u KS ............................................................. 91
Tabela 42. Uvoz SOOO na podruje KS za period 2013.-2015. god. ........................................................................... 92
Tabela 43. Zemljišne površine prema namjeni korištenja u KS po opinama ........................................................... 101
Tabela 44. Ukupan broj registrovanih klizišta po opinama u (2016) ....................................................................... 103
Tabela 45. Zastupljenost zemljišta prema pH vrijednosti ......................................................................................... 104
Tabela 46. Prisustvo teških metala na nekim lokacijama na podruju KS ................................................................. 104
Tabela 47. Podaci CORINE (IV nivo) i katastarske evidencije o poljoprivrednom i izgraenom zemljištu za KS (ha) 105
Tabela 48. Bonitetne kategorije poljoprivrednog zemljišta u KS po opinama ........................................................ 106
Tabela 49. Lista okolišnih pokazatelja za oblast šumskih resursa ............................................................................. 108
Tabela 50. Površine šuma po tipovima, vlasništvu i kategorijama šuma u KS .......................................................... 108
Tabela 51. Zalihe, godišnji zapreminski prirast i etat šuma u KS po tipovima vlasništva, kategorijama šuma i vrsti drvea ........................................................................................................................................................................ 109
Tabela 52. Doznaeno krupno drvo po vrsti sanitarnog uitka u 2014.god. ............................................................. 111
Tabela 53. Bespravne sjee u KS za period 2010.-2015.god. .................................................................................... 113
Tabela 54. Prikaz divljih deponija na podruju KS ..................................................................................................... 114
Tabela 55. Operatori koji upravljaju opasnim i neopasnim proizvodnim otpadom na podruju KS ......................... 131
Tabela 56. Operatori koji upravljaju posebnim kategorijama otpada na podruju KS ............................................. 132
Tabela 57. Pravna lica registrovana za aktivnosti zbrinjavanja opasnog otpada i njegovog izvoza prema odredbama Baselske konvecije .................................................................................................................................................... 133
Tabela 58. Prihodi FzZO FBiH sa podruja KS i iznosi sredstava koji su vraeni u KS (2015.god.) ............................. 143
Tabela 59. Pregled ostvarenih prihoda od ope i posebnih vodnih naknada i pregled trošenja sredstava od vodnih naknada (2013.-2015.god.) ....................................................................................................................................... 145
Tabela 60. Pregled trošenja sredstava od vodnih naknada na projekte regulacije rijenih korita, zaštite od poplava i vodosnabdijevanja i kanalizacije, prikazano po Ministarstvima (2013.-2015.god. ) ................................................. 145
Tabela 61. Pregled prihoda i rashoda od naknada iz oblasti šuma (2013.-2015.god.) ............................................. 146
Tabela 62. Pregled ostvarenih prihoda i rashoda od promjene namjene poljoprivrednog zemljišta u nepoljoprivredne svrhe (2013.-2015.god.) ............................................................................................................... 146
Tabela 63. Teinski kriteriji (ocjena) problema ......................................................................................................... 152
xii
POPIS GRAFIKONA
Grafikon 1. Pregled potrošnje elektrine energije po naponskim nivoima u KS ......................................................... 10
Grafikon 2. Struktura potrošnje po naponskim nivoima korisnika u KS ...................................................................... 10
Grafikon 3. Pregled potrošnje elektrine energije po naponskim nivoima za 2013., 2014. i 2015.god. ..................... 11
Grafikon 4. Pregled potrošnje naftnih derivata u KS u 2014. i 2015.god. ................................................................... 12
Grafikon 5. Finalna potrošnja energije po sektorima korištenja ................................................................................. 14
Grafikon 6. Struktura zastupljenosti energenata u KS ................................................................................................ 15
Grafikon 7. Uestalost pojava kiselih padavina u Sarajevu (MS Bjelave) u periodu 1996.-2016. god. ....................... 92
Grafikon 8. Prosjene godišnje koncentracije SO2 (g/m 3 ) izmjerene na manualnim stanicama u KS ....................... 93
Grafikon 9. Prosjene godišnje koncentracije ai (g/m 3 ) izmjerene na manuelnim stanicama u KS ...................... 93
Grafikon 10. Prosjene mjesene koncentracije PM10 izmjerene na automatskoj stanici Alipašina u petogodišnjem periodu ........................................................................................................................................................................ 94
Grafikon 11. Prosjene mjesene koncentracije NO2 izmjerene na automatskim stanicama u periodu 2009-2015.. 94
Grafikon 12. Prosjene mjesene koncentracije SO2 izmjerene na automatskim stanicama u petogodišnjem periodu .................................................................................................................................................................................... 95
Grafikon 13. Prosjena godišnja koncentracija SO2 i dima u Sarajevu u periodu 1975.-2016. god............................. 98
Grafikon 14. Opoarene površine šuma i šumskih zemljišta za period 2010.-2015.god. na podruju KS ................. 112
Grafikon 15. Kretanje stope morbiditeta od hroninih opstruktivnih plunih oboljenja na podruju KS, 2011- 2015.god. .................................................................................................................................................................. 126
Grafikon 16. Procentualni odnos ukupnih koliina komunalnog otpada za proizvodnju RDF-a, otpada za proizvodnju komposta, te ostalog otpada na podruju KS ........................................................................................................... 130
xiii
AVP Jadransko more
BAT Najbolje raspoloive tehnike (engl. Best Available Techniques).
BDP Bruto domai proizvod
BiH Bosna i Hercegovina
CORINE Land Cover
Digitalna baza podataka o stanju i promjenama zemljišnog pokrova i namjeni korištenja zemljišta (engl. Coordination of Information on the Environment)
CUO Centar za upravljanje otpadom
DEI Direkcija za evropske integracije
DPSIR Pokretake snage, pritisci, stanje, utjecaji i odgovori (engl. Driving Forces, Pressures, State, Impacts and Response)
DZ Dom zdravlja
EEA Evropska agencija za okoliš (engl. European Environmental Agency)
EEO Elektronski i elektrini otpad
EIONET Evropska informacijska i promatraka mrea za okoliš (engl. European Environment Information and Observation Network)
EMIS Informacioni sistem za upravljanje energijom (engl. Energy Management Information Systems)
EU Evropska unija (engl. European Union)
EUROSTAT Statistiki ured Evropskih zajednica (engl. Statistical Office of the European Communities)
FAO Organizacija za hranu i poljoprivredu Ujedinjenih nacija (engl. Food and Agriculture Organization).
FBiH Federacija Bosne i Hercegovine
FHMZ Federalni hidrometeorološki zavod
FMPVŠ Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva
FMPU Federalno ministarstvo prostornog ureenja
FOP Federalni plan za odbranu od poplava
FZzA Federalni zavod za agropedologiju
FZzG Federalni zavod za geologiju FZzG
FZzP Federalni zavod za poljoprivredu
FzZO Fond za zaštitu okoliša
FZzPR Federalni zavod za programiranje razvoja
FZzS Federalni zavod za statistiku
GHG Gasovi sa efektom staklene bašte (engl. Greenhouse gases)
GIZ Njemaka razvojna agencija (njem. Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit)
xiv
IPA Instrument pretpristupne pomoi (engl. Instrument for Pre-Accession Assistance)
IPCC Meuvladin Panel o klimatskim promjenama (engl. Intergovernmental Panel on Climate Change)
IUCN Meunarodna unija za konzervaciju prirode (engl. International Union for Conversation of Nature)
JCI Jedinstvena carinska isprava
JKP Javno komunalno preduzee
JLS Jedinica lokalne samouprave
KJP Kantonalno javno preduzee
KOP Kantonalni plan za odbranu od poplava
KPUO Kantonalni plan upravljanja otpadom
KS Kanton Sarajevo
KZzZKHiPN Sarajevo
Kantonalni zavod za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijea Sarajevo
LEAP Lokalni akcioni plan za okoliš (engl. Local Environmental Action Plan)
LPG Ukapljeni naftni plin (engl. (Liquified Petroleum Gas)
MBO Mehaniko-biološka obrada
MKiS Ministarstvo kulture i sporta
MP Ministarstvo privrede
MS Mjerna stanica
NVO Nevladina organizacija
OECD Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj (engl. Organisation for Economic Co-operation and Development)
OD Okolinska dozvola
OJ Operativna jedinica
xv
PCB Polihlorovani bifenili (engl. Polychlorinated biphenyls)
PGDS Prosjean godišnji dnevni saobraaj
PP Prostorni plan
PPPR Preliminarna procjena poplavnog rizika
PRTR Registar ispuštanja i prenosa zagaujuih supstanci (engl. Pollutant Release and Transfer Register)
PUO Plan upravljanja otpadom
RD Regionalna deponija
RGO Ribarstveno-gospodarstvena osnova
RS Republika Srpska
SEAP Odrivi energetski akcioni plan (engl. Sustainable Energy Action Plan)
SFRJ Socijalistika Federativna Republika Jugoslavija
SIDA Švedska agencija za meunarodnu razvojnu saradnju (engl. Swedish International Development Cooperation Agency)
SOOO Supstance koje ošteuju Ozonski omota
SoER Izvještaj o stanju okoliša (engl. State of Environment Report)
SP Spomenik prirode
TS Toplifikacioni sistem
TZ Turistika zajednica
UNDP Program Ujedinjenih nacija za razvoj (engl. United Nations Development Programme)
UNESCO Organizacija Ujedinjenih naroda za obrazovanje, nauku i kulturu (engl. United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization)
UNEP Program Ujedinjenih nacija za okoliš (engl. United Nations Environment Programme)
UNFCCC Okvirna konvencija Ujedinjenih naroda o klimatskim promjenama (engl. United Nations Framework Convention on Climate Change)
UNIDO Organizacije za industrijski razvoj Ujedinjenih naroda (engl. United Nations Industrial Development Organization)
UP Urbanistiki plan
xvi
USAID Amerika agencija za meunarodni razvoj (engl. United States Agency for International Development)
VD Vodna dozvola
1
1 UVODNE NAPOMENE
Zakon o zaštiti okoliša Federacije BiH (FBiH) (“Slubene novine FBiH”, broj 33/03 i 38/09) je temeljni zakonski akt koji odreuju ciljeve, naela, mjere, odgovornosti, dokumente, finansiranje i nadzor zaštite okoliša na prostoru FBiH. On propisuje obavezu izrade Kantonalnog plana zaštite okoliša (KEAP) koji, naslanjajui se na strateške dokumente višeg reda, treba da odredi strateški pravac u kome kantoni trebaju planirati zaštitu okoliša. Svrha izrade KEAP-a je dvostruka, s jedne strane da na jednom mjestu objedini, analizira i strukturirano prezentira podatke i ocjenu stanja okoliša, a s druge strane da obezbijedi osnov za planiranje i provedbu mjera zaštite okoliša na podruju Kantona Sarajevo (KS). KEAP KS je provedbeni dokument Strategije zaštite okoliša FBiH za period 2008.–2018.god., dijelom Strategije upravljanja vodama FBiH za period 2010.-2022.god., te Federalnog plana upravljanja otpadom 2012.- 2017.god., a koji e dati prijedlog operativnih ciljeva sa konkretnim mjerama za izvršavanje strateških ciljeva Strategija, a za specifino podruje KS. U skladu sa Zakonom o zaštiti okoliša FBiH, KEAP se radi za period od najmanje 5 godina.
U svrhu praenja i koordinacije izrade KEAPa KS, formirana je struna Komisija u sastavu od 6 lanova. Takoer, u cilju praenja procesa izrade dokumenta, koordinacije izmeu nadlenih organa i institucija na svim nivoima, te usaglašavanja sektorskih politika u KS formiran je Savjetodavni odbor u sastavu od 27 lanova.
KEAP KS baziran je na sljedeim naelima zaštite okoliša:
naelo odrivog razvoja,
naelo ueša javnosti i pristup informacijama,
naelo zagaiva plaa.
Metodološki okvir za planiranje, po Projektnom zadatku, ukljuio je sljedee kljune faze:
Pripremna faza-mobiliziranje lokalnih aktera i pokretanje procesa planiranja;
Strateški dio-definiranje razvojne platforme (analiza postojeeg stanja, identifikacija kljunih
unutarnjih i vanjskih faktora; kreiranje strateških i operativnih ciljeva);
Taktiki dio, koji obuhvata definiranje programa, projekata i mjera; definiranje indikatora i plana
praenja i ocjenjivanja;
razvoja organizacijskih kapaciteta i ljudskih potencijala...).
Sadraj KEAPa KS je strukturiran shodno metodologiji izrade po Projektnom zadatku, odnosno sadri pregled stanja okoliša u KS, listu okolišnih problema i prioritete, akcioni plan sa ciljevima i mjerama/aktivnostima, izvore finansiranja te plan praenja realizacije u narednom periodu.
Pregled stanja okoliša u KS daje analizu i sintezu uzrono-posljedinih odnosa izmeu ljudskih aktivnosti i okoliša, pregled stanja pojedinih okolišnih komponenti, pregled institucionalnog i zakonodavnog okvira sektora zaštite okoliša, pregled u oblasti, obrazovanja o okolišu, te ocjenu nivoa javne svijesti po pitanju okoliša. Stanje okoliša je prezentirano prema DPSIR1 modelu. DPSIR model je okvir za opisivanje interakcija izmeu društva i okoliša koji je usvojila Evropska agencija za okoliš (EEA). Komponente modela su:
pokretake sile (D) - osnovi pokretai negativnih utjecaja (npr. stanovništvo, ekonomski razvoj, poljoprivreda, stoarstvo, industrija, transport, eksploatacija mineralnih sirovina, itd.),
pritisci (P) - posljedice djelovanja pokretaa (npr. emisije u zrak, vodu i zemljište, korištenje resursa itd.),
1 D – Driving Forces; P – Pressures; S – States; I – Impacts; R – Responses
2
stanje (S) - stanje okoliša koje nastaje kao posljedica pritisaka (npr. kvalitet zraka, vode i zemljišta, itd.),
uinci (I) - nastaju kao posljedica promjene stanja i imaju okolišni utjecaj na funkcioniranje ekosistema i ljudskog zdravlja i
odgovori (R) na trenutno stanje okoliša - mjere koje društvo provodi ili namjerava provoditi kako bi poboljšala stanje okoliša. Odgovori mogu biti politike, zakonski okvir, ekonomski ili tehniki instrumenti.
Model je vrlo jednostavan: pokretai uzrokuju pritiske koji se odraavaju na stanje okoliša, što ima direktan utjecaj na ekološki sistem i cijeli lanac nedirektnih utjecaja, odnosno problema. Svi ti negativni uticaji izazivaju odgovore društva, koje nizom odgovarajuih mjera djeluje na sve karike tog lanca. Pri utvrivanju stanja okoliša korištenjem indikatorskog pristupa, vodilo se rauna da se iz planskih dokumenata višeg reda iz oblasti zaštite okoliša preuzmu indikatori ime se osigurava usaglašenost izmeu kljunog kantonalnog i federalnih dokumenata iz oblasti zaštite okoliša i voda što je propisano i Projektnim zadatkom. Indikatori su preuzeti iz dokumenta Stanje okoliša FBiH2 i Strategije zaštite okoliša u FBiH. Za potrebe tog izvještaja definirano je 80 okolišnih indikatora rasporeenih prema fizikim komponentama okoliša: priroda, vode, zemljište, upravljanje kvalitetom zraka i upravljanje otpadom. Cilj indikatorskog pristupa je kvantificiranje fizikih pokazatelja stanja okoliša, te osiguranje efikasne usporedbe vrijednosti indikatora iz razliitih ciklusa procesa razvoja sektora okoliša. Pregled stanja okoliša utemeljenom na indikatorskom pristupu predstavlja “nulto stanje” na temelju kojeg e se u sljedeim razdobljima pratiti i ocjenjivati napredak u podruju zaštite okoliša u KS. Ocjena stanja predstavljala je osnovu za definiranje ciljeva. Pri postavljanju operativnih ciljeva korišteno je SMART pravilo, što znai da ciljevi trebaju biti konkretni, mjerljivi, adekvatni, realistini i vremenski odreeni. Izvršilac je slijedio dinamiku i zadatke (ukupno 8) koji su bili definirani u Projektnom zadatku. Kvaliteta prezentiranog stanja okoliša u KS u direktnoj je vezi s kvalitetom dostupnih i aurnih podataka i informacija. Podaci koji su se koristili za identifikaciju poetnog stanja su zadnji postojei, raspoloivi i aurni podaci u svakoj od razmatranih oblasti. Glavni problemi u prikupljanju i vrjednovanju podataka korištenih u KEAPu KS su rascjepkanost podataka po razliitim izvorima, izostanak sistematskih mjerenja (npr. za oblast voda ne postoje sistematski podaci o monitoringu podzemnih voda u KS i sl.) i nepostojanje svih potrebnih i aurnih podataka (npr. ne postoje podaci o kvaliteti vode iz individualnih bunara i izvorišta, ne postoje podaci o koliinama nekih posebnih vrsta otpada i sl.). Metodologija izrade KEAPa KS osigurava participatorni pristup izradi plana od strane svih zainteresiranih strana, putem radionica i javnih rasprava u kljunim fazama izrade dokumenta.
Na osnovu identificiranog stanja po oblastima, Izvršilac je sagledao nedostatke u svakoj oblasti i prezentirao na I radionici set kljunih problema, prepoznavajui nedostatke u zakonodavnom okviru, tehnikim i organizacionim sposobnostima institucija nadlenih za pojedinu oblast, te poteškoama izazvanim nedostatkom podataka ili adekvatne infrastrukture. Nakon I radionice, stanje okoliša i identifikovani problemi u KS su bili predmet analize, razmatranja i komentara od strane lanova Savjetodavnog odbora i Strune komisije. Svi argumentirani komentari i sugestije iz ove faze su prodiskutovani sa Strunom komisijom i uzeti u obzir od strane Izvršioca. Na osnovu analize stanja i identifikovanih problema, u narednim fazama su utvreni prioriteti, strateški i operativni ciljevi, te akcioni plan za svaku oblast. Rezultati anketiranja stanovništva u KS su uzeti u obzir kod utvrivanja problema i okolišnih prioriteta. Ovi rezultati su bili sastavni dio Izvještaja o stanju okoliša koji je uraen u okviru I faze. Navedene teme su bile predmet razmatranja i komentara na II i III radionici, nakon kojih su pristigli argumentirani komentari i sugestije prodiskutovani sa Strunom komisijom i uzeti u obzir od strane Izvršioca. Po završetku prethodne tri faze izrade dokumenta, realizovana je i javna rasprava putem tri okrugla stola za razliite zainteresirane strane i ciljne grupe (predstavnike 9 opina, nadlenih ministarstava u KS, KJKP i JKP, kantonalnih zavoda, privrede i industrije, te akademske zajednice i NVO- a). Na okruglom stolu za akademsku zajednicu i NVO-e nije bio velik broj prisutnih i ako je na vrijeme poslan poziv i materijal za ueše. Svi koji nisu došli na okrugle stolove imali su priliku komentarisati
2 Izradu Izvještaja o stanju okoliša FBiH provelo je FMOiT u okviru aktivnosti na izradi Federalne strategije zaštite okoliša ija se jedna od komponenti odnosila na
utvrivanje trenutnog stanja okoliša u FBiH
3
materijal u pisanoj formi, a isti je bio dostupan na web stranici MPUGiZO KS do jula 2017.godine. Nakon završetka okruglih stolova i formalne procedure javne rasprave, Izvršilac je sumirao rezultate i u saradnji sa Strunom komisijom ugradio argumentirane primjedbe i komentare u finalni dokument. Nacrt finalnog dokumenta KEAP KS prezentiran je lanovima Savjetodavnog odbora i strune Komisije u prvoj polovini aprila 2017.god., te su lanovi oba tijela uputili zadnje komentare i sugestije. Nacrti svih materijala koji su bili predmet razmatranja na tri radionice, javnoj raspravi i prezentaciji nacrta konanog dokumenta, bili su cijelo vrijeme trajanja projekta dostupni na web stranici Ministarstva (http://mpz.ks.gov.ba/ u dijelu Obavještenje). U septembru 2017.godine Finalni KEAPa KS je zvanino usvojen od strane lanova Savjetodavnog odbora i strune Komisije za praenje i koordinaciju.
2 OPI PODACI O KANTONU SARAJEVO
2.1 Geografija
KS se nalazi izmeu 43o 35' i 44o 7' sjeverne geografske širine, odnosno 18o 0' i 18o 38' istone geografske duine. Smješten je u jugoistonom dijelu BiH i obuhvata 1.277,3 km2, što ini 4,89% površine FBiH, odnosno 2,49% ukupne površine BiH. U geomorfološkom smislu KS je smješten u planinskom masivu Dinarida, u Sarajevskoj kotlini koja se dolinom rijeke Bosne povezuje s Podunavljem i Srednjom Evropom na sjeveru, a dolinom rijeke Neretve s Jadranskim morem i Mediteranom na jugu. Distanca izmeu najsjevernije i najjunije take Kantona iznosi 62 km, a izmeu krajnje zapadne i krajnje istone pozicije rastojanje je 52,5 km. Ukupna duina granice KS je 303,5 km. KS je kao izrazito planinsko podruje, gdje se 78% prostora nalazi u podruju iznad 700 m.n.m. Brdskom reljefu (od 550 m do 700 m), pripada 13%, dok nizinskoj morfologiji (ispod 550 m.n.m), preostaje samo 9% teritorije. Centar grada Sarajeva, izgraen je na cca 511 m.n.m. Viši dijelovi grada i prigradska naselja na padinama okolnih planina, lee prosjeno na visini cca 900 m.n.m. U tom smislu prirodne granice KS predstavljaju planine jedinstvene ljepote (Bjelašnica, Jahorina, Igman, Romanija, Treskavica, Trebevi), koje doseu i 2.000 m.n.m.
2.2 Klima
Klima KS je umjereno kontinentalna u niim, a u višim dijelovima i padinama okolnih planina umjereno kontinentalna pretplaninskog tipa. Idui uz padine okolnih planina postepeno prelazi u umjereno kontinentalnu planinskog tipa, dok je u najvišim predjelima Treskavice i Bjelašnice prisutna planinska klima alpskog tipa. Utjecaj umjereno kontinentalne klime iz Panonske nizije dolinom Bosne, kombinovan s povremenim fenskim efektom i mediteranskim utjecajem preko grebena Bjelašnice i Ivana, ini da je klima Sarajevske kotline znatno blaa nego što bi se to oekivalo na osnovu nadmorske visine. To Sarajevsku kotlinu svrstava u tzv. „upne oblasti“ u BiH. Na osnovu niza 1961.-1990. god., srednja godišnja temperatura je iznosila oko 9,1 °C (Butmir) do 9,5 °C (Bjelave). U dekadi 2001.-2011. god. srednja godišnja temperatura je bila znatno viša tj. oko 10 °C (Butmir) do 10,4 °C (Bjelave). Što se tie prostorne raspodjele temperature, prosjeni temperaturni gradijent na svakih 100 m iznosi priblino -0,6 °C, tj. temperatura zakonito opada s nadmorskom visinom (na Butmiru srednja godišnja temperatura iznosi 9,1 °C, a na vrhu Bjelašnice 1,2 °C). Meutim, na Bjelavama je temperatura viša u odnosu na Butmir, iako je na veoj nadmorskoj visini, što je posljedica temperaturne inverzije, koja je jedna od glavnih karakteristika klime KS. Tokom stabilnih perioda na dnu Sarajevske kotline se formira „ledeno jezero“ u kojem dolazi do formiranja magle. Naravno, u sluajevima duih epizoda ovakvog vremena magleni sloj se brzo puni štetnim plinovima, dimom i au i nastaje smog.
2.3 Politiko - teritorijalna organizacija
Zaštita okoliša je u nadlenosti više nivoa vlasti: BiH, FBiH, KS, Grad Sarajeva i, djelomino, opine. Na osnovu Ustava3 FBiH se sastoji od 10 kantona, meu kojima je i KS. Na osnovu Ustava KS4 meu nadlenostima koje KS vrši zajedno sa FBiH, samostalno ili u koordinaciji sa federalnim vlastima, nalazi se i politika zaštite okoliša. KS se sastoji od 9 opina kao jedinica lokalne samouprave: Centar Sarajevo, Novi
3 „Sl. novine FBiH“, br. 1/94
4„Sl. novine KS“, br. 1/96, 2/96, 3/96, 16/97, 14/00, 14/01 i 28/04
4
Grad Sarajevo, Stari Grad Sarajevo, Novo Sarajevo, Ilida, Trnovo (FBiH), Ilijaš, Vogoša i Hadii. Na osnovu Zakona o principima lokalne samouprave FBiH5, u okviru djelokruga jedinice lokalne samouprave su, izmeu ostalog, utvrivanje i provoenje politike ureenja prostora i zaštite ovjekove okoline, upravljanje, finansiranje i unapreenje djelatnosti i objekata lokalne komunalne infrastrukture, ukljuujui prikupljanje i odlaganje vrstog otpada, odravanje javne istoe i dr. Starim Zakonom o lokalnoj samoupravi KS6 nisu precizirane nadlenosti opine koje se odnose na zaštitu okoliša, kao niti prikupljanje i odlaganje vrstog otpada i odravanje javne istoe. Statuti opina koji su usvojeni na osnovu kantonalnog Zakona nisu u potpunosti u skladu sa Zakonom o principima lokalne samouprave FBiH. Ovo dovodi do injenice da opine u KS nemaju nadlenosti u zaštiti okoliša koje su im propisane Zakonom o principima lokalne samouprave FBiH. Meutim znaajan je utjecaj koje opine imaju na okoliš kroz proces izrade i usvajanja provedbenih prostornih planova (na primjer regulacionih planova). Negativni utjecaj na okoliš se pojavi kada usvojeni regulacioni planovi u opinama nisu u skladu sa Prostornim planom KS 2003.-2023.god. za podruja za koja je planirana odreena zaštita. Nedostatak horizontalne i vertikalne saradnje dovodi do injenice da je okoliš na podruju KS ugroen, a za to su odgovorne jedinice lokalne samouprave koje usvajaju regulacione planove zajedno sa ZzPR KS. Dodatni oteavajui faktor kada je u pitanju upravljanje zaštitom okoliša jeste injenica da KS granii sa Republikom Srpskom (RS) što dodatno oteava upravljanje i zaštitu okoliša.
3 DRUŠTVENO EKONOMSKI POKRETAI I PRITISCI
3.1 Stanovništvo
Stanovništvo je glavni pokreta aktivnosti koje utjeu na okoliš. Prije svega, ovjek korištenjem prirodnih resursa za zadovoljenje svojih potreba (npr. za hranom i vodom) utjee na dostupnosti istih. Vršenjem privrednih aktivnosti, razvojem transporta i zadovoljavanjem društvenih potreba, stanovništvo vrši pritiske na okoliš kao rezultat procesa proizvodnje i potrošnje, a koji se mogu podijeliti na tri osnovna tipa: (i) pretjerana upotreba resursa, (ii) promjene u namjeni zemljišta, (iii) emisije u zrak, vodu ili tlo.
Prema popisu stanovništva u BiH odranom 2013.god., ukupan broj stanovnika u KS je 413.5937. Stanovništvo KS ini 18,5% 8 ukupnog stanovništva u FBiH, što KS stavlja na drugo mjesto po mnogoljudnosti u kantonima FBiH.
Prema podacima Federalnog zavoda za statistiku (FZzS)9, razlika izmeu nataliteta i mortaliteta u KS za period 2010.-2014.god. daje sliku pozitivnog prirodnog priraštaja, što navodi na zakljuak da e stanovništvo biti sve znaajniji pokreta pritisaka na okoliš u KS u narednom periodu.
3.1.1 Pregled stanja i trendova u ekonomiji
3.1.1.1 Privredni razvoj
Broj poslovnih subjekata u KS uestvuje u ukupnom broju poslovnih subjekata u FBiH sa 25,5%. Na teritoriji KS najvei registrirani broj poslovnih subjekata spada u grupu trgovina na veliko i malo/popravak motornih vozila i motocikla, te ostale uslune djelatnosti10.
Prema podacima Federalnog zavoda za programiranje razvoja11 (FZzPR) zakljuno sa krajem 2015.god., na 1. mjestu po rangu razvijenosti unutar KS je opina Centar, dok je na posljednjem mjestu opina Trnovo. Ueše fizikog obima industrijske proizvodnje u KS u industrijskoj proizvodnji FBiH iznosi 21,5%.
Imajui u vidu da je površina KS svega 4,89% površine FBiH, a da obim industrijske proizvodnje KS ini gotovo etvrtinu industrijske proizvodnje FBiH, jasno je da je privredna aktivnost znaajan pokreta utjecaja na okoliš u KS.
5„Sl. novine FBiH“, br. 34/06 6„Sl. novine KS“, br. 22/00 7 Popis stanovništva, domainstava i stanova u BiH 2013, Agencija za statistiku BiH, juni 2016. god. 8 Ibid. 9 KS u brojkama, FZzS, Sarajevo 2015.god.
10 Ibid. 11 Ibid.
5
3.1.2 Vanjska trgovina
Izvoz KS uestvuje u ukupnom izvozu FBiH sa 16,4%12. Uvoz KS uestvuje u ukupnom izvozu FBiH sa 33,5%. Veina trgovine u BiH, pa i u KS odvija se cestovnim i eljeznikim prijevozom13, gdje je u 2015.god. broj tonskih kilometara cestovnog prijevoza robe preko 2,5 puta vei od broja tonskih kilometara eljeznikog prijevoza robe14. Poglavlje 3.7 Saobraaj i infrastruktura detaljno elaborira utjecaje svih vrsta saobraaja na sastavnice okoliša, što ukazuje na znaaj trgovine kao privredne grane koju nije mogue realizirati bez korištenja transportnih sredstava kao pokretaa utjecaja na okoliš.
3.1.3 Prosjene plae
Bolja platena mo stanovništva znai veu potrošnju roba što moe dovesti do pretjerane upotrebe resursa. Prosjena plaa u KS iznosi 1.024 KM što je 123,3% u odnosu na prosjek FBiH 15.
3.1.4 Zaposlenost i nezaposlenost
U KS je krajem 2015.god. 72.545 lica bilo nezaposleno16. Broj nezaposlenih u KS u ukupnom broju nezaposlenih u FBiH uestvuje sa 18,6%. Najvei broj nezaposlenih lica registriran je u opinama Novi Grad i Ilida, dok je najmanji broj nezaposlenih osoba registrovan u opini Vogoša i Trnovo. Nezaposlenost je znaajan inilac opeg dobrostanja društva, jer nezaposlena lica nemaju mogunost zaraivati, imaju ogranienu mogunost edukacije i openito imaju nii standard ivota što se moe odraziti i na zdravstveno stanje nezaposlene populacije. Dugorono, bolji ivotni standard je direktno vezan uz bolji kvalitet javnog zdravlja i sistematska ulaganja u zaštitu okoliš17.
3.2 Poljoprivreda i stoarstvo
Poljoprivreda i stoarstvo spadaju u indikatore D (pokretake sile). Glavni izvori oneišenja s poljoprivrednih površina su pesticidi i ubriva, i to kako mineralna tako i organska, a od organskih posebno tekui stajnjak. Vei dio hranjiva zajedno sa vodom ugrauje se u novostvorenu organsku masu biljaka i šumskog drvea i tako sprjeava ispiranje u površinske vodotoke, akvifere i volatizaciju u atmosferu u vidu staklenikih gasova. Poljoprivreda se smatra znaajnim izvorom oneišenja podzemnih i površinskih voda, premda i sama snosi posljedice oneišenja drugih izvora i zagaivaa. Osobito snaan utjecaj na okoliš, a posebno zagaenje voda i emisiju staklenikih gasova ima “industrijski tip” poljoprivredne proizvodnje, a prije svega farme s velikim brojem grla stoke, visokim inputima energije i materijala, visokim utroškom ubriva i hemijskih sredstava. Negativni

Z A K L J U Č A K - skupstina.ks.gov.ba

Documents

Transcript of Z A K L J U Č A K - skupstina.ks.gov.ba