T.C. MALİYE BAKANLIĞI

YILLIK EKONOMİK RAPOR 2015

Ocak 2016

Yıllı

k Ek

onom

ik R

apor

201

5

ii

Bu raporun elektronik versiyonu Maliye Bakanlığı internet sitesinde yer almakta olup üstteki

karekoddan da ulaşılabilir.

(http://www.maliye.gov.tr)

Bu raporun elektronik versiyonu Maliye Bakanlığı internet sitesinde yer almakta olup üst-

teki karekoddan da ulaşılabilir.

(http://www.maliye.gov.tr)

(http://www.sgb.gov.tr)

iii

İÇİNDEKİLER

GİRİŞ ......................................................................................................................................................... 1ÖZET ......................................................................................................................................................... 3

KÜRESEL EKONOMİK GELİŞMELER I. ...................................................................................................... 9A. Küresel Ekonomik Görünüm ................................................................................................9

1. Küresel Büyüme ......................................................................................................... 92. Gelişmiş Ülkeler ......................................................................................................... 93. Gelişmekte Olan Ülkeler .......................................................................................... 114. Enflasyon ve Emtia Fiyatları ..................................................................................... 135. Finansal Piyasalar ..................................................................................................... 14

B. Küresel Riskler .................................................................................................................... 151. Finansal Piyasalarda Oynaklık ................................................................................. 152. Yavaş Büyüme .......................................................................................................... 153. Düşük Emtia Fiyatları ............................................................................................... 16

BÜYÜMEII. ............................................................................................................................................ 21A. Harcamalar Yönünden GSYH ..............................................................................................21B. Üretim Yönünden GSYH .....................................................................................................22C. 2015 Yılının Son Çeyreğine Dair Büyüme Göstergeleri ....................................................... 23

İŞGÜCÜ PİYASASIIII. ................................................................................................................................ 29A. İşgücü Göstergeleri ............................................................................................................29B. İşgücü Piyasasının Yapısal Gelişimi ..................................................................................... 31

1. Sektörlere Göre İşgücü Göstergeleri ....................................................................... 312. İşgücü Piyasasında Esneklik ..................................................................................... 323. Eğitim Durumuna Göre İşgücü Göstergeleri ............................................................ 324. Kadın/Erkek İşgücü Göstergeleri .............................................................................. 335. Kayıt Dışı İstihdam .................................................................................................... 34

KAMU MALİYESİIV. ................................................................................................................................. 39A. Merkezi Yönetim Bütçesi ....................................................................................................39

1. Bütçe Dengesi .......................................................................................................... 392. Bütçe Giderleri ......................................................................................................... 403. Bütçe Gelirleri .......................................................................................................... 41

B. Genel Devlet Dengesi .........................................................................................................44C. Kamu Borç Dinamikleri .......................................................................................................45

1. Borç Stoku Göstergeleri ........................................................................................... 45a. AB Tanımlı Genel Yönetim Borç Stoku ...........................................................45b. Kamu Net Borç Stoku ..................................................................................... 45c. Merkezi Yönetim Borç Stoku .......................................................................... 46

i. Merkezi Yönetim İç Borç Stoku ............................................................. 46ii. Merkezi Yönetim Dış Borç Stoku .......................................................... 46

2. Borç Yönetimi ........................................................................................................... 46a. 2015 Yılı Borçlanma Stratejisi ......................................................................... 46b. İç Borçlanma ve İç Borç Servisi ...................................................................... 47

Yıllı

k Ek

onom

ik R

apor

201

5

iv

c. İç Borçlanmanın Vade Yapısı ve Ortalama Maliyeti ........................................ 47d.Dış Borçlanma ve Dış Borç Servisi ................................................................... 47

PARA POLİTİKASI VE ENFLASYONV. ....................................................................................................... 53A. Para Politikası ..................................................................................................................... 53B. Enflasyon Görünümü .........................................................................................................57

YURT İÇİ FİNANSAL PİYASALARVI. .......................................................................................................... 65A. Para Piyasaları .................................................................................................................... 65

1. Hisse Senedi Piyasası ............................................................................................... 652. Tahvil ve Bono Piyasası ............................................................................................. 663. Döviz Kurlarındaki Gelişmeler .................................................................................. 66

B. Bankacılık Sektörü .............................................................................................................. 68ÖDEMELER DENGESİVII. .......................................................................................................................... 75

A. Cari İşlemler Hesabı ...........................................................................................................751. Cari İşlemler Dengesi ............................................................................................... 75

a. Dış Ticaret Dengesi ........................................................................................ 76b. Hizmetler Dengesi, Gelir Dengesi ve Cari Transferler .................................... 80

2. Sermaye ve Finans Hesabı........................................................................................ 80B. Reel Efektif Döviz Kuru .......................................................................................................81C. Dış Finansman .................................................................................................................... 82

1. Uluslararası Yatırım Pozisyonu ................................................................................. 822. Özel Sektör Dış Borç Stokundaki Gelişmeler ............................................................ 82

TEMEL EKONOMİK GÖSTERGELER .............................................................................................................. 87KAYNAKÇA .................................................................................................................................................. 89KUTULAR

KUTU 1. Petrol Fiyatlarındaki Düşüş ve Nedenleri ............................................................................ 17KUTU 2. Türkiye’de Bölgesel Gelir Dağılımı ...................................................................................... 26KUTU 3. Tarım Dışı İstihdam ............................................................................................................. 35KUTU 4. Türkiye’de Mali Alan ........................................................................................................... 49KUTU 5. Taylor Kuralı ........................................................................................................................ 61KUTU 6. Finans Sektörü ve Büyüme ................................................................................................. 71KUTU 7. Türkiye’nin Reel Efektif Döviz Kuru Endekslerinin Güncellenmesi ...................................... 84

v

ŞEKİLLER DİZİNİ

I. KÜRESEL EKONOMİK GELİŞMELER Şekil 1: Gelişmiş Ülkelerde Büyüme ................................................................................................... 10 Şekil 2: Gelişmiş Ülkelerde GSYH ....................................................................................................... 11 Şekil 3: Gelişmiş Ülkelerde İşsizlik ..................................................................................................... 11 Şekil 4: İmalat Sanayi Satınalma Yöneticileri Endeksi ......................................................................... 11 Şekil 5: Gelişmekte Olan Ülkelerde Büyüme ...................................................................................... 11 Şekil 6: Gelişmekte Olan Ülkelerde Çeyrekler İtibarıyla Büyüme ....................................................... 12 Şekil 7: BRICS Ülkelerinde Enflasyon ................................................................................................. 13 Şekil 8: Emtia Fiyat Endeksleri ........................................................................................................... 14 Şekil 9: Petrol ve Altın Fiyatları .......................................................................................................... 14 Şekil 10: Gelişmekte Olan Ülkelerde 10 Yıllık Tahvil Faizleri ve Döviz Kurları .....................................14 Şekil 11: Gelişmekte Olan Ekonomilerde Sermaye Hareketleri .......................................................... 15

II. BÜYÜME Şekil 1: GSYH Büyüme Oranları .......................................................................................................... 21 Şekil 2: G-20 Büyüme Oranları (2015 Ç3) .......................................................................................... 21 Şekil 3: GSYH Büyümesine Katkılar (Harcamalar Yönünden, Detaylı) ................................................. 22 Şekil 4: GSYH Büyümesine Katkılar (Harcamalar Yönünden) .............................................................. 22 Şekil 5: GSYH Büyümesine Katkılar (Üretim Yönünden) ..................................................................... 23 Şekil 6: Sanayi Üretim Endeksleri ....................................................................................................... 23 Şekil 7: Kapasite Kullanım Oranı ........................................................................................................ 23 Şekil 8: Satın Alma Yöneticileri Endeksi (PMI) .................................................................................... 24 Şekil 9: Reel Kesim Güven Endeksi (3 Aylık Ortalama) ....................................................................... 24 Şekil 10: Tüketim Göstergeleri ........................................................................................................... 24 Şekil 11: Dış Ticaret Endeksleri (3 Aylık Ortalama) ............................................................................. 25

III. İŞGÜCÜ PİYASASI Şekil 1: İstihdam ve İstihdam Oranı .................................................................................................... 29 Şekil 2: 2007-15 Döneminde İstihdamda Değişim ............................................................................. 29 Şekil 3: Cinsiyete Göre İşgücüne Katılım Oranları ............................................................................. 30 Şekil 4: İşsizlik ve İşgücüne Katılım Oranları ....................................................................................... 30 Şekil 5: Ülkeler İtibarıyla Genç İşsizlik Oranları .................................................................................. 30 Şekil 6: İstihdamın Sektörel Dağılımı .................................................................................................. 31 Şekil 7: Sektörlerin İstihdam ve GSYH İçindeki Payı (2015 Eylül) ........................................................ 32 Şekil 8: OECD’ye Üye Ülkelerde İstihdam Koruma Mevzuatı Endeksi ................................................ 32 Şekil 9: İşgücünün Eğitim Durumuna Göre Dağılımı .......................................................................... 33 Şekil 10: Ülkeler İtibarıyla Kadınların İşgücüne Katılımı ..................................................................... 33 Şekil 11: Eğitim Durumuna Göre Kadınların İşgücüne Katılım Oranı .................................................. 34 Şekil 12: Kadın İstihdamının Sektörel Dağılımı ................................................................................... 34 Şekil 13: Yıllar İtibarıyla Kayıt Dışı İstihdam ........................................................................................ 34

Yıllı

k Ek

onom

ik R

apor

201

5

vi

IV. KAMU MALİYESİ Şekil 1: Bütçe Dengesi ve Faiz Dışı Denge .......................................................................................... 40 Şekil 2: Faiz Hariç Bütçe Giderleri ve Vergi Gelirleri .......................................................................... 40 Şekil 3: Merkezi Yönetim Bütçe Giderlerinin Toplam Artışa Katkıları ................................................. 41 Şekil 4: Vergi Gelirlerinin Bütçe Gelirlerindeki Artışa Katkıları ........................................................... 43 Şekil 5: Genel Devlet Açığı ve Borç Stoku ........................................................................................... 44 Şekil 6: Genel Devlet Bütçe Açığı ....................................................................................................... 44 Şekil 7: Genel Devlet Borç Stoku ........................................................................................................ 44 Şekil 8: AB Tanımlı Genel Yönetim Borç Stoku ................................................................................... 45 Şekil 9: Kamu Net Borç Stoku ............................................................................................................. 45 Şekil 10: Merkezi Yönetim Toplam Borç Stoku ................................................................................... 46 Şekil 11: Merkezi Yönetim İç Borç Stokunun Faiz Yapısı ..................................................................... 46 Şekil 12: Merkezi Yönetim Dış Borç Stoku .......................................................................................... 46 Şekil 13: Toplam İç Borç Çevirme Oranları ......................................................................................... 47 Şekil 14: İç Borçlanmanın Vade Yapısı ................................................................................................ 47 Şekil 15: İç Borçlanmanın Maliyeti ..................................................................................................... 47

V. PARA POLİTİKASI VE ENFLASYON Şekil 1: TCMB Faiz Oranları ................................................................................................................ 54 Şekil 2: Toplam Kredi Büyümesi ......................................................................................................... 54 Şekil 3: Reel Efektif Döviz Kuru .......................................................................................................... 55 Şekil 4: Merkez Bankası Brüt Rezervleri ............................................................................................ 56 Şekil 5: Yıllık Enflasyon Oranları ......................................................................................................... 57 Şekil 6: Gıda ve Gıda Dışı Yıllık Enflasyon ........................................................................................... 57 Şekil 7: Gıda ve Alt Kalemlerinde Yıllık Enflasyon ............................................................................... 58 Şekil 8: Çekirdek Enflasyon ve Döviz Kuru .......................................................................................... 58 Şekil 9: Enerji Fiyatları Yıllık Enflasyonu ............................................................................................. 58 Şekil 10: Hizmet Grubu Yıllık Enflasyonu ............................................................................................ 59 Şekil 11: Yıllık Enflasyon Beklentileri .................................................................................................. 60

VI. YURT İÇİ FİNANSAL PİYASALAR Şekil 1: Borsa Endeksleri ................................................................................................................... 65 Şekil 2: Yabancıların Hisse Senedi ve DİBS Piyasasındaki Net Hareketleri .......................................... 66 Şekil 3: MSCI Endeksi ve BİST 100 ..................................................................................................... 66 Şekil 4: 10 Yıllık Tahvil Faizi (Yerel Para Birimi Cinsinden)................................................................... 66 Şekil 5: Tahvil-Bono Stokunda Yabancı Payı ....................................................................................... 66 Şekil 6: Dolara Karşı Döviz Kurları ...................................................................................................... 67 Şekil 7: Döviz Tevdiat Hesapları .......................................................................................................... 67 Şekil 8: Sepet Kur ve 5 Yıllık CDS Primi ............................................................................................... 67 Şekil 9: Kredi Bileşenlerindeki Artış .................................................................................................... 68 Şekil 10: Kredilerin Aktifler İçindeki Payı ............................................................................................ 69 Şekil 11: Kredi ve Mevduat Stoku Büyümesi ...................................................................................... 69 Şekil 12: Kredi Faiz Oranları ............................................................................................................... 69 Şekil 13: Kredilerin Takibe Dönüşüm Oranı ........................................................................................ 69

vii

Şekil 14: Bankacılık Sektörü Sermaye Yeterlilik Oranı ....................................................................... 70 Şekil 15: Ülkelerin Sermaye Yeterlilik Oranları .................................................................................. 70

VII. ÖDEMELER DENGESİ Şekil 1: Enerji ve Altın Hariç Cari İşlemler Dengesi ............................................................................. 76 Şekil 2:Petrol Fiyatları ve Enerji Açığı ................................................................................................. 76 Şekil 3: Net Altın Dengesi ................................................................................................................... 76 Şekil 4: İhracat-İthalat Büyümesi ....................................................................................................... 77 Şekil 5: İhracatın İthalatı Karşılama Oranı .......................................................................................... 77 Şekil 6: İhracatın Bölgesel Dağılımı .................................................................................................... 78 Şekil 7: İhracattaki İlk Beş Ülkenin Payı .............................................................................................. 78 Şekil 8: İthalattaki İlk Beş Ülkenin Payı ............................................................................................... 79 Şekil 9: Cari Açığın Finansmanı .......................................................................................................... 81 Şekil 10: TCMB Uluslararası Rezervleri ............................................................................................... 81 Şekil 11: Reel Efektif Döviz Kuru ......................................................................................................... 81 Şekil 12: Borçlulara Göre Brüt Dış Borç Stoku .................................................................................... 82 Şekil 13: Brüt Dış Borç Stoku/GSYH .................................................................................................... 82

ix

TABLOLAR DİZİNİ

I. KÜRESEL EKONOMİK GELİŞMELER Tablo 1: Ülke Grupları İtibarıyla Büyüme ............................................................................................. 9 II. BÜYÜME Tablo 1: Üretim ve Satış Göstergeleri ................................................................................................. 23

III. İŞGÜCÜ PİYASASI Tablo 1: İşgücü Göstergeleri .............................................................................................................. 30 Tablo 2: İşsizlik Durumu .................................................................................................................... 31

IV. KAMU MALİYESİ Tablo 1: Merkezi Yönetim Bütçe Gerçekleşmeleri .............................................................................. 39 Tablo 2: Merkezi Yönetim Bütçe Giderleri .......................................................................................... 40 Tablo 3: Merkezi Yönetim Bütçe Gelirleri ........................................................................................... 42 Tablo 4: 2015 Yılında Gerçekleştirilen Yurt Dışı Tahvil İhraçları .......................................................... 48

V. PARA POLİTİKASI VE ENFLASYON Tablo 1: TCMB Döviz Müdahaleleri ve İhaleleri ................................................................................. 55 Tablo 2 : Özet Yıllık Enflasyon Gelişmeleri .......................................................................................... 59

VI. YURT İÇİ FİNANSAL PİYASALAR Tablo 1: Bankacılık Sektörü Temel Verileri ......................................................................................... 68

VII. ÖDEMELER DENGESİ Tablo 1: Cari İşlemler Hesabı .............................................................................................................. 75 Tablo 2: İhracatın Ana Mal Gruplarına Göre Dağılımı ........................................................................ 77 Tablo 3: Ülke Gruplarına Göre İhracat ................................................................................................ 78 Tablo 4: İthalatın Ana Mal Gruplarına Göre Dağılımı ......................................................................... 79 Tablo 5: Ülke Gruplarına Göre İthalat ................................................................................................ 79 Tablo 6: Sermaye Dengesi .................................................................................................................. 80 Tablo 7: Uluslararası Yatırım Pozisyonu .............................................................................................. 82 Tablo 8: Brüt Dış Borç Stoku ............................................................................................................... 83

xi

KISALTMALAR

AB Avrupa BirliğiABD Amerika Birleşik DevletleriAFD Fransız Kalkınma AjansıAKKB Avrupa Konseyi Kalkınma BankasıAYB Avrupa Yatırım Bankası BDDK Bankacılık Düzenleme ve Denetleme KurumuBEA Amerika Birleşik Devletleri Ekonomik Analiz Bürosu bkz BakınızBLS Amerika Birleşik Devletleri İşgücü İstatistikleri BürosuBoJ Japonya Merkez BankasıBOTAŞ Boru Hatları ile Petrol Taşıma Anonim ŞirketiBRICS Brezilya, Rusya, Hindistan, Çin, Güney AfrikaCDS Kredi Risk PrimiDİBS Devlet İç Borçlanma SenediECB Avrupa Merkez BankasıEIU Economist Intelligence UnitESA 95 Avrupa Hesaplar SistemiEUROSTAT Avrupa Topluluğu İstatistik OfisiFed ABD Merkez BankasıFOMC Federal Açık Piyasa KomitesiGOÜ Gelişmekte Olan ÜlkelerGSYH Gayrisafi Yurtiçi HasılaIIF Uluslararası Finans EnstitüsüIMF Uluslararası Para FonuİSMEP İstanbul Sismik Riskin Azaltılması ve Acil Durum Hazırlık ProjesiKDV Katma Değer VergisiKİT Kamu İktisadi TeşebbüsüKKO Kapasite Kullanım OranıKÖİ Kamu-Özel Sektör İşbirlikleri m.a. Mevsimsellikten ArındırılmışMENA Orta Doğu ve Kuzey AfrikaMSCI Morgan Stanley Capital InternationalOECD Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği ÖrgütüOPEC Petrol İhraç Eden Ülkeler ÖrgütüOVP Orta Vadeli ProgramÖKTG-H Özel Kapsamlı Tüketici Göstergeleri-H EndeksiÖKTG-I Özel Kapsamlı Tüketici Göstergeleri-I Endeksi ÖTV Özel Tüketim VergisiPMI Satınalma Yöneticileri EndeksiPPK Para Politikası KuruluRKGE Reel Kesim Güven EndeksiROK Rezerv Opsiyon Katsayısı

Yıllı

k Ek

onom

ik R

apor

201

5

xii

ROM Rezerv Opsiyon MekanizmasıSGK Sosyal Güvenlik KurumuSÜE Sanayi Üretim EndeksiTCMB Türkiye Cumhuriyet Merkez BankasıTEDAŞ Türkiye Elektrik Dağıtım Anonim ŞirketiTETAŞ Türkiye Elektrik Ticaret ve Taahhüt Anonim ŞirketiTL Türk LirasıTP Türk ParasıTÜFE Tüketici Fiyat EndeksiTÜİK Türkiye İstatistik Kurumu vb. Ve benzeriYD-ÜFE Yurt Dışı Üretici Fiyat EndeksiYİ-ÜFE Yurt İçi Üretici Fiyat EndeksiYP Yabancı Para

1

Yıllık Ekonomik Rapor 5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu’nun 18’inci maddesi gereğince, 2016 Yılı Merkezi Yönetim Bütçe Kanun Tasarısının Türkiye Büyük Millet Meclisinde görüşülmesi sırasında dikkate alınmak üzere hazırlanmıştır.

Yıllık Ekonomik Rapor-2015, merkezi yönetim bütçe hazırlığında dikkate alınan ekonomik gelişmeleri ortaya koymayı, bütçe sürecinde ekonomik ve mali değerlendirmeler yapılmasına zemin oluşturmayı ve politika yapıcılar ile ekonomiyle ilgili paydaşları saydamlık ve hesap verebilirlik ilkeleri çerçevesinde bilgilendirmeyi amaçlamaktadır.

Bu kapsamda Raporda küresel ekonomi, küresel ekonomik görünüm ve küresel riskler başlıkları altında değerlendirilmektedir. Türkiye ekonomisi bölümü ise büyüme, işgücü piyasası, kamu maliyesi, para politikası ve enflasyon, finansal piyasalar ve ödemeler dengesi alanlarında makroekonomik görünümü ortaya koymaktadır.

Rapordaki analiz ve değerlendirmeler 11 Ocak 2016 tarihi itibarıyla kamuoyuna açıklanan veriler ile revize edilen 2016-2018 dönemi Orta Vadeli Program ve IMF Küresel Ekonomik Görünüm Raporu tahminlerine dayanmaktadır.

2015 Yıllık Ekonomik Raporu, 1 Kasım’da Genel Seçimlerin yapılması nedeniyle TBMM’ye yeniden sunulan 2016 Yılı Merkezi Yönetim Bütçe Kanun Tasarısının görüşmeleri sırasında dikkate alınmak üzere güncellenmiştir.

Giriş

Giriş

3

Öze

t

Küresel Görünüm

Küresel ekonomide gelişmekte olan ekonomiler •kaynaklı yavaşlama eğilimi 2015 yılında da sürmüştür. 2014 yılında yüzde 3,4 büyüyen küresel ekonominin 2015 yılında yüzde 3,1 büyüyeceği tahmin edilmektedir. Düşen petrol fiyatları ve finansal koşullardaki iyileşme gelişmiş ülkeleri desteklerken gelişmiş ülkeler merkezli para politikası kararları ve düşük emtia fiyatları gelişmekte olan ülkeleri olumsuz etkilemektedir. Gelişmiş ekonomilerde devam eden yüksek borçluluk ve henüz istikrara kavuşmayan güven ortamı nedeniyle toparlanma hala istenen düzeyde değildir. ABD, gelişmiş ekonomiler grubunda büyümenin öncüsü iken Avro Bölgesi’nde çok yavaş olmakla birlikte toparlanma işaretleri gözlenmektedir. Japonya iç ve dış talep zayıflığı nedeniyle 2015 yılının ilk yarısında yeterince büyüyemese de yılın üçüncü çeyreğinde şirketlerin artan sermaye harcamaları sayesinde pozitif büyümeye geçmiştir. Gelişmekte olan ekonomilerde sebepleri ülkeden ülkeye değişmekle birlikte yavaş büyüme hakimdir. Brezilya ve Rusya ise daralmaya devam ederek grup içerisinde olumsuz ayrışmıştır.

Küresel ekonomiye ilişkin aşağı yönlü riskler •varlığını korumakla birlikte büyümenin 2016 yılında bir miktar ivme kazanarak yüzde 3,6 olması beklenmektedir. Avro Bölgesi’nde toparlanmanın gecikmesi, finansal piyasalardaki oynaklık, gelişmekte olan ekonomilerdeki yavaş büyüme ve düşük emtia fiyatları büyümeyi aşağı çekebilecek temel riskler arasındadır.

Türkiye Ekonomisi

• Türkiye ekonomisi başta AB olmak üzere yakın ticaret ortaklarındaki durgunluk, finansal

Özetoynaklıklar ve artan jeopolitik gerginliklere rağmen 2015’in üçüncü çeyreğinde yüzde 4 büyümüştür. Bu dönemde mevsim ve takvim etkilerinden arındırılmış GSYH yüzde 1,3 artmıştır. 2015 yılının ilk dokuz aylık döneminde ise büyüme yüzde 3,4 olmuştur. Türkiye ekonomisi ekonomik güvende bozulmanın yaşandığı üçüncü çeyrekte kaydettiği büyüme performansı ile G-20, AB ve OECD ülkeleri arasında ilk sıralarda yer almıştır.

• İlk dokuz aylık dönemde özel tüketim ağırlıklı büyüyen Türkiye ekonomisinin dördüncü çeyrekte sağlanan siyasi istikrar ile birlikte büyümeye devam etmesi beklenmektedir. Başta sanayi üretimi olmak üzere satın alma yöneticileri endeksi (PMI) ve kapasite kullanım oranı gibi son çeyreğe ilişkin göstergeler de yılın dördüncü çeyreğinde ekonomik aktivitede hızlanmaya işaret etmektedir. Son çeyreğe ilişkin bu olumlu görünüm neticesinde yılsonu büyümesinin yüzde 4 olarak gerçekleşeceği tahmin edilmektedir.

• 2015 yılında istihdam artışı işgücüne katılımdaki artış ile dengelenmiştir. Özellikle hizmet sektörü tarım dışı istihdamı sürüklerken sanayi sektörünün katkısı sınırlı olmuştur. İstihdam artış beklentisine rağmen işgücü arzındaki artışın devam etmesi nedeniyle işsizlik oranının 2015 ve 2016 yıllarında OVP’de öngörüldüğü üzere yüzde 10,2 olarak gerçekleşmesi beklenmektedir. Program döneminde toplam istihdam artışının 1,9 milyon kişi olacağı öngörülmüştür. Önümüzdeki dönemde Fed’e ilişkin belirsizliklerin ortadan kalkması ve jeopolitik gerginliklerin azalması istihdam artışına katkı sağlayacaktır.

• İşgücü piyasasındaki yapısal sorunlar işsizlik oranında yukarı yönlü direnç oluşturmaktadır. İşsizlik sorununa uzun vadede çözüm sağlanması

Yıllı

k Ek

onom

ik R

apor

201

5

4

yapısal reformların hayata geçirilmesi ile mümkün olacaktır. Bu amaçla Öncelikli Dönüşüm Programları kapsamında İşgücü Piyasasının Etkinleştirilmesi Programı açıklanmıştır. Bu Program 6 performans göstergesi, 5 bileşen ve 43 eylemden oluşmaktadır.

• 2015 yılında küresel belirsizliklere rağmen gerek bütçe gerçekleşmeleri gerekse borç dinamikleri bakımından kamu maliyesi göstergelerindeki güçlü seyir devam etmiştir. Güçlü kamu maliyesi göstergeleri makroekonomik istikrarın sağlanmasında ve dış şoklara karşı ekonominin direncinin artırılmasında önemli bir rol oynamaktadır.

• Merkezi yönetim bütçe performansı 2015 yılında bütçe giderlerinin kontrol altında tutulması ve vergi gelirlerindeki yüksek artışın da etkisiyle geçen yıla göre iyileşme göstermiştir. Vergi gelirlerindeki artışta özellikle tüketime dayalı vergiler etkili olmuştur. Geçen yıl 23,4 milyar TL olan merkezi yönetim bütçe açığı 2015 yılında 22,6 milyar TL olmuştur. Faiz dışı fazla ise geçen yıla göre yüzde 14,5 artışla 30,4 milyar TL olmuştur. Bu dönemde merkezi yönetim bütçe performansı yıl sonu bütçe hedefiyle uyumlu bir görünüm sergilemiştir. OVP (2016-18) ile 2016 yılı sonunda merkezi yönetim bütçe açığının 29,7 milyar TL, bütçe açığının GSYH’ye oranının ise yüzde 1,3 olması öngörülmektedir.

• Diğer yandan 2015 yılında kamu borç dinamiklerindeki güçlü seyir de devam etmiştir. 2015 yılının Ocak-Kasım döneminde kur etkisi nedeniyle nominal borç miktarı artmış olsa da borç stokunun GSYH’ye oranı düşük seviyesini korumuş, borç stokunun ortalama vadesi uzamış ve borç stoku içinde faiz ve döviz kuruna duyarlı borç senetlerinin payı azalmıştır. OVP (2016-18) ile 2015 yıl sonunda yüzde 32,6 olarak öngörülen AB tanımlı borç stokunun GSYH’ye oranının 2016 yılında yüzde 31,7 olması öngörülmektedir.

• Küresel piyasalardaki belirsizlikler, gıda fiyatlarındaki oynaklık ve döviz kurundaki değer kayıpları nedeniyle TCMB para politikasındaki

sıkı duruşunu devam ettirmektedir. Yıl içinde sıkı para politikası, makro ihtiyati tedbirler ve döviz likiditesi ayarlamaları ile desteklenmiştir.

• Geniş faiz koridoru ve aktif likidite politikasını bir arada kullanmaya devam eden TCMB Ocak ve Şubat aylarında faiz oranlarında ölçülü indirimler yaptıktan sonra izleyen aylarda faiz oranlarını sabit tutmuştur. Ayrıca Para Politikası Kurulu, Ağustos ayında gerçekleştirmiş olduğu toplantısında mevcut küresel ve yurt içi koşulları dikkate alarak Fed’in faiz artırımı ve küresel para politikalarının normalleşmesi sürecinde uygulayacağı yeni para politikası stratejisini açıklamıştır.

• Düşük uluslararası petrol fiyatlarına rağmen TL’deki birikimli değer kayıplarının fiyatlara yansıması, gıda fiyatlarındaki yüksek seyir ve fiyatlama davranışlarındaki bozulma enflasyonun hedefin üstünde seyretmesine neden olmuştur. Hizmetler enflasyonu yüksek seyrini sürdürmektedir. Temel mal grubu yıllık enflasyonunda da döviz kurunun gecikmeli etkileri görülmüş; buna paralel olarak da çekirdek enflasyon göstergelerinde beklenen iyileşme gerçekleşmemiştir.

• Orta Vadeli Programa göre TÜFE yıllık artış oranının 2016 yıl sonunda yüzde 7,5’e ve 2017 yılında ise yüzde 6’ya gerileyeceği öngörülmektedir.

• Gelişmiş ülke merkez bankalarının para politikalarındaki belirsizlikler, gelişmekte olan ekonomilerdeki yavaşlama ve jeopolitik riskler 2015 yılında finansal piyasalar üzerinde etkili olmuştur. Fed’in faiz artırımının zamanlamasına dair belirsizlikler, Avro Bölgesi’nde Yunanistan’daki borç krizine ilişkin gelişmeler, Çin’de yapısal dönüşüme bağlı yavaşlama ve düşük emtia fiyatları gelişmekte olan ülkelere yönelik risk algısını bozarak sermaye akışını zayıflatmıştır.

• Bu çerçevede yurt içi finansal piyasalar da zaman zaman içerideki gelişmeler ile ayrışmakla birlikte gelişmekte olan piyasalara paralel bir seyir izlemiştir. Yılın son çeyreğinde küresel finans piyasalarında gözlenen oynaklık azalışı ile beraber gelişmekte olan ülke finansal varlık

5

fiyatlarında kısmi iyileşmeler yaşanmıştır. Risk primi göstergeleri ile uzun vadeli faizlerde düşüşler gözlenmiş ve yerel para birimleri değer kayıplarının bir kısmını geri almıştır. Fed’in beklenen faiz artırımını Aralık ayında gerçekleştirmesi ve kademeli faiz artışında temkinli davranacağı mesajı piyasalardaki oynaklığı azaltan bir faktör olmuştur.

• Bankacılık sektörü, güçlü sermaye yapısı ve varlık kalitesi ile makroekonomik istikrarı desteklemektedir. Sermaye yeterlilik oranının yasal sınırın iki katı olması ve kredilerin takibe dönüşüm oranının oldukça düşük seviyelerde yatay bir seyir izlemesi bunun göstergesidir. Ayrıca BDDK’nın uyguladığı makro ihtiyati politika tedbirlerinin etkisiyle düşen ve kompozisyonu şirketler kesimine kullandırılan krediler lehine değişen toplam kredi artış oranı, finansal istikrara katkı yapan önemli bir gelişme olmuştur. Sektörde stres testleri, hedef sermaye yeterlilik oranı, yüksek karşılık oranları ve kar dağıtımına ilişkin sınırlamalar ihtiyati politikalar olarak belirlenmiş olup verimli bir şekilde uygulanmaktadır.

• Cari işlemler açığı, 2014 yılında izlediği düşüş eğilimini 2015 yılının ilk on bir ayında da sürdürmüştür. 2014 yıl sonunda 46,5 milyar dolar olan cari açık 2015 yılı Kasım ayı itibarıyla 12 aylık bazda 34,7 milyar dolara gerilemiştir. Bu rakam yıllık bazda Eylül 2010’dan beri görülen en düşük rakamdır.

• Enerji hariç cari denge 2014 yıl sonunda 2,3 milyar dolar fazla verirken 2015 yılı Nisan ayı itibarıyla açığa dönüşmüştür. 2015 Temmuz ayında 12 aylık bazda 4,6 milyar dolar olan enerji dışı cari açık daralma eğilimine girmiş ve Kasım ayı itibarıyla

12 aylık bazda 56 milyon dolara gerilemiştir.

• Çekirdek cari denge olarak nitelendirilen altın ve enerji hariç cari denge ise 2014 yıl sonunda 6,2 milyar dolar fazla verirken 2015 Kasım ayı itibarıyla 12 aylık bazda 3,7 milyar dolar açık vermiştir.

• Altın ticaretinin ihracat lehine dönmesi, iç talepteki ılımlı seyir, enerji ve petrol fiyatlarındaki düşüş ve rekabetçi kur düzeyi cari işlemler dengesindeki iyileşmeyi desteklemiştir. Turizm gelirlerinde yaşanan gerileme, avro-dolar paritesindeki düşüş, önemli ticaret ortaklarımızdaki düşük talep, Rusya ekonomisinde yaşanan sıkıntılara bağlı olarak daralan bavul ticareti ise cari açıktaki iyileşmeyi sınırlamıştır.

• 2014 yılında yüzde 5,8 olan cari işlemler açığının GSYH’ye oranının 2016-18 OVP tahminlerine göre 2015 ve 2016 yıllarında sırasıyla yüzde 4,4 ve yüzde 3,9 olacağı öngörülmektedir.

• Türkiye ekonomisi, 2001 krizi sonrası uygulanan doğru makroekonomik politikalar ve yapısal reformlar sayesinde önemli kazanımlar elde etmiştir. Bu kazanımlar sayesinde küresel kriz ve sonraki dönemde yaşanan belirsizliklere rağmen Türkiye ekonomisi sağlam temellerini korumaktadır. Güçlü mali dengeleri, sağlıklı bankacılık sistemi ve dinamik özel sektörü ile istihdam artışı bunun göstergesidir. Orta-uzun vadede sürdürülebilir yüksek büyüme patikasına geçebilmek için ikinci nesil yapısal reformların hızla uygulanması gerekmektedir. Bu kapsamda 10. Kalkınma Planı çerçevesinde tasarlanan öncelikli dönüşüm programlarının uygulanması ve izlenmesi büyük önem taşımaktadır.

Öze

t

2 0 1 5IKÜRESEL EKONOMİK GELİŞMELER

I. Kü

rese

l Eko

nom

ik G

elişm

eler

9

Küresel ekonomide gelişmekte olan ekonomiler kaynaklı yavaşlama eğilimi 2015 yılında da sürmüştür. 2014 yılında yüzde 3,4 büyüyen küresel ekonominin 2015 yılında yüzde 3,1 büyüyeceği tahmin edilmektedir.1 Düşen petrol fiyatları ve finansal koşullardaki iyileşme gelişmiş ülkeleri desteklerken gelişmiş ülkeler merkezli para politikası kararları ve düşük emtia fiyatları gelişmekte olan ülkeleri olumsuz etkilemektedir. Gelişmiş ekonomilerde devam eden yüksek borçluluk ve henüz istikrara kavuşmayan güven ortamı nedeniyle toparlanma hala istenen düzeyde değildir. ABD, gelişmiş ekonomiler grubunda büyümenin öncüsü iken Avro Bölgesi’nde çok yavaş olmakla birlikte toparlanma işaretleri gözlenmektedir. Japonya iç ve dış talep zayıflığı nedeniyle 2015 yılının ilk yarısında yeterince büyüyemese de yılın üçüncü çeyreğinde şirketlerin artan sermaye harcamaları sayesinde pozitif büyümeye geçmiştir. Gelişmekte olan ekonomilerde sebepleri ülkeden ülkeye değişmekle birlikte yavaş büyüme hakimdir. Brezilya ve Rusya ise daralmaya devam ederek grup içerisinde olumsuz ayrışmıştır.

Küresel ekonomiye ilişkin aşağı yönlü riskler varlığını korumakla birlikte büyümenin 2016 yılında bir miktar ivme kazanarak yüzde 3,6 olması beklenmektedir.2 Avro Bölgesi’nde toparlanmanın gecikmesi, finansal piyasalardaki oynaklık, gelişmekte olan ekonomilerdeki yavaş büyüme ve düşük emtia fiyatları büyümeyi aşağı çekebilecek temel riskler arasındadır.

Küresel Ekonomik GörünümA.

1. Küresel Büyüme

2014 yılında yüzde 3,4 büyüyen küresel ekonominin 2015 yılında beklentilerin altında kalarak yüzde

1 IMF, Küresel Ekonomik Görünüm Raporu, Ekim 2015.2 IMF, Küresel Ekonomik Görünüm Raporu, Ekim 2015.

3,1 büyüyeceği beklenmektedir. 2015 yılı rakamı Temmuz ayı tahminlerine göre 0,2 puan aşağıdadır.3

Küresel büyüme; düşük emtia fiyatları, başlıca merkez bankalarının para politikası kararlarının yarattığı beklentiler, gelişmiş ekonomilerin yüksek borçluluk seviyeleri, gelişmekte olan ekonomilerin yapısal sorunları ve jeopolitik faktörler gibi çeşitli unsurlar nedeniyle beklenenin altında kalmaktadır. Bu durumdan çıkışın 2016 yılında başlaması ve küresel büyümenin 2016 yılında yüzde 3,6 seviyesine yükselmesi öngörülmektedir.

Tablo 1: Ülke Grupları İtibarıyla Büyüme (%)

2014 2015 2016Dünya 3,4 3,1 3,6Geli mi Ülkeler 1,8 2,0 2,2Geli mekte Olan Ülkeler 4,6 4,0 4,5Kaynak : IMF

2. Gelişmiş Ülkeler

Gelişmiş ülkelerde 2014 yılında yüzde 1,8 olarak gerçekleşen büyümenin 2015 yılında yüzde 2’ye yükseleceği, 2016’da ise yüzde 2,2 olacağı öngörülmektedir. ABD’de 2014 yılında yüzde 2,4 seviyesinde gerçekleşen büyümenin, 2015 yılında yüzde 2,6 ve 2016’da yüzde 2,8 olması tahmin edilmektedir. 2014 yılında yüzde 0,9 oranında büyüyen Avro Bölgesi’nin ise 2015 yılında yüzde 1,5, 2016’da da yüzde 1,6 büyümesi beklenmektedir. 2014 yılında yüzde 0,1 oranında daralan Japonya’nın 2015 yılında yüzde 0,6 oranında, 2016’da da yüzde 1 büyümesi öngörülmektedir.4

3 IMF, Küresel Ekonomik Görünüm Raporu, Ekim 2015 ve Temmuz 2015 Güncellemesi.4 IMF, Küresel Ekonomik Görünüm Raporu, Ekim 2015.

Küresel Ekonomık̇ Gelış̇meler1

Yıllı

k Ek

onom

ik R

apor

201

5

10

Şekil 1: Gelişmiş Ülkelerde Büyüme

1,8

2,4

0,9

-0,1

2,0

2,6

1,5

0,6

2,2

2,8

1,6

1,0

-0,5

0,0

0,5

1,0

1,5

2,0

2,5

3,0

Geli mi Ülkeler ABD Avro Bölgesi Japonya

2014 2015T 2016T

(%)

Kaynak: IMF, WEO T: Tahmin

ABD ekonomisi güçlü toparlanma belirtileri göstermekle birlikte ülkede büyümenin istikrar kazandığına dair soru işaretleri devam etmektedir. 2014 yılı son çeyreğinde başta ihracat ve kamu harcamalarındaki zayıflamanın etkisiyle yavaşlayarak yüzde 2,1 oranında büyüyen ekonomi, 2015 yılına da temelde kötü hava koşullarının etkisiyle oldukça zayıf başlamıştır. İlk çeyrekte sadece yüzde 0,6 büyüyen ABD ekonomisi ikinci çeyrekte hızlanmış ve yüzde 3,9 oranında büyüme kaydetmiştir. Üçüncü çeyrekte ise büyüme yüzde 2 olarak gerçekleşmiştir. Bunda kişisel tüketim harcamaları, ihracat ve yerleşik olmayanların sabit yatırımları önemli rol oynamıştır.

ABD’de işgücü piyasaları yılın sonlarına doğru artan oranda istikrar kazanmaya başlamıştır. İşsizlik oranı, kriz sonrası süreçte ilk kez Temmuz ayı itibarıyla resesyon öncesi ortalamasının altına inerek yüzde 5,3 seviyesinde (son 7 yılın en düşük seviyesi) gerçekleşmiştir. İşsizlik oranındaki düşüş diğer aylar itibarıyla da devam etmiş ve son olarak Aralık ayında işsizlik yüzde 5 olmuştur. ABD İmalat Sanayi PMI verisi de genişlemenin sürdüğüne işaret etmeye devam etmektedir.

Amerikan Merkez Bankası Fed, 2014 yılında tahvil alımlarını sonlandırdıktan sonra beklenen faiz artırımını Aralık ayı itibarıyla gerçekleştirmiş ve 0-0,25 aralığındaki faiz oranını 25 baz puan artırarak 0,25-0,50 aralığına çekmiştir. ABD’de istihdam piyasasındaki olumlu gelişmelere karşın düşük enerji ve enerji dışı ithalat fiyatları nedeniyle enflasyon hala uzun vadeli hedef olan yüzde 2’nin altında seyretmektedir. 2016 yılında ABD politika kararlarını hedef verilerine ve gelişmekte olan ülke ekonomilerine göre belirleyecektir.

Avro Bölgesi, özellikle Avrupa Merkez Bankası ECB tarafından uygulanan tahvil alım programının etkisiyle iktisadi faaliyette toparlanma işaretleri vermeye başlamıştır. Bölge ekonomisi 2015 yılı ilk çeyrekte 3 çeyrek sonra ilk kez yüzde 1’in üzerinde büyümüştür. İkinci ve üçüncü çeyrekte ise biraz daha hızlanarak yüzde 1,6 büyümüştür. Bunda ihracat ve tüketimdeki artış etkili olmuştur. İlk kez Nisan ayında pozitife dönen enflasyon ise Eylül ayında yüzde eksi 0,1 ile tekrar negatif olmuştur. Aralık ayında ise enflasyon yüzde 0,2 olarak gerçekleşerek tekrar pozitif olmuştur. İşgücü piyasalarında gelişim nispeten daha kuvvetli olup işsizlik oranı yıla başladığı yüzde 11,2 seviyelerinden Kasım ayı itibarıyla yüzde 10,5 seviyelerine inmiştir. Borçluluk tarafında ise Yunanistan, bölge ekonomisi için risk oluşturan bir unsur olmaya devam etmektedir.

ECB Aralık ayındaki son toplantı sonrasında yüzde 0,50 seviyesindeki politika faizini sabit bırakırken mevduat faizini beklentilere paralel olarak yüzde eksi 0,20’den yüzde eksi 0,30’a düşürmüştür. ECB ayrıca 2016 Eylül sonuna kadar devam ettirileceği belirtilen varlık alım programını Mart 2017’ye uzatma kararı almıştır. Bunun dışında enflasyon hedeflerine ulaşana kadar varlık alımının sürdürüleceği ve programın bölgesel tahvillerin alımıyla çeşitlendirileceği belirtilmiştir. Karara göre aylık varlık alım miktarı 60 milyar avro olarak devam edecektir.5

Japonya’da büyümeyi destekleme amacıyla bir yandan tüketim vergilerinde yapılması planlanan ikinci artış ertelenmiş, diğer yandan da Japonya Merkez Bankası BOJ kredi programını genişletip süresini uzatmıştır.6 BOJ son olarak Kasım toplantısında da rekor teşvik miktarını sabit tutmuş ve para tabanını yıllık 80 trilyon yen genişleteceği vaadini korumuştur.

Japon ekonomisi 2014 yılında girdiği resesyondan son çeyrekte yüzde 1,5 oranında (çeyreklik,

5 European Central Bank, Monetary Policy Decisions, 3 Decem-ber 2015.6 21 Ocak 2015. Buna göre; “büyüme-destekleyici fonlama imkanı”nın ana bölümü 7 trilyon Yen’den 10 trilyon Yen’e yükseltilmiştir.

I. Kü

rese

l Eko

nom

ik G

elişm

eler

11

yıllıklandırılmış)7 büyüyerek çıkmıştır. Ülke ekonomisi 2015 yılının ilk çeyreğinde tahminlere kıyasla daha hızlı bir büyüme kaydetmiş ve yüzde 4,4 oranında büyümüştür. Bunda, işletme yatırımlarında ve stoklarda kaydedilen artış etkili olmuştur. Japon ekonomisi ikinci çeyrekte yüzde 0,5 oranında daralırken, üçüncü çeyrek büyümesi yüzde 0,8 daralmadan yüzde 1 büyümeye revize edilmiştir. 3. çeyrek GSYH verisinin yukarı yönlü revize edilmesinde şirketlerin sermaye harcamalarındaki güçlü artış etkili olmuştur.

Genel olarak Japon ekonomisinde, ücretlerdeki artışa rağmen talep yetersizliği dolayısıyla tüketim daralmış ve yatırımlarda da düşüş yaşanmıştır. Japonya’yı zorlayan bir diğer unsur da en büyük ticaret ortağı Çin’deki yavaşlamadır. Enflasyon ise düşük emtia fiyatlarının da etkisiyle pozitife dönüşememiştir. Bu durum hükümet üzerinde teşviklerin artırılması yönünde baskı oluşturmaktadır.

Şekil 2: Gelişmiş Ülkelerde GSYH

100

90

92

94

96

98

100

102

104

106

108

110

2007

-Ç4

2008

-Ç1

Ç2

Ç3

Ç4

2009

-Ç1

Ç2

Ç3

Ç4

2010

-Ç1

Ç2

Ç3

Ç4

2011

-Ç1

Ç2

Ç3

Ç4

2012

-Ç1

Ç2

Ç3

Ç4

2013

-Ç1

Ç2

Ç3

Ç4

2014

-Ç1

Ç2

Ç3

Ç4

2015

-Ç1

Ç2

Ç3

ABD Avro Bölgesi JaponyaKaynak: Eurostat, BEA

(200

7 Ç

4=10

0, m

.a.)

Kriz Öncesi Seviye

Şekil 3: Gelişmiş Ülkelerde İşsizlik

80

100

120

140

160

180

200

220

2008

-1 3 5 7 9 1120

09-1 3 5 7 9 11

2010

-1 3 5 7 9 1120

11-1 3 5 7 9 11

2012

-1 3 5 7 9 1120

13-1 3 5 7 9 11

2014

-1 3 5 7 9 1120

15-1 3 5 7 9 11

ABD Avro Bölgesi JaponyaKaynak: Eurostat, BLS

(Ara

lk 2

007=

100,

m.a

.)

7 Japan Cabinet Office tarafından yayınlanan veriler kullanılmıştır.

Şekil 4: İmalat Sanayi Satınalma Yöneticileri Endeksi

30

35

40

45

50

55

60

65

2008

-1 3 5 7 9 1120

09-1 3 5 7 9 11

2010

-1 3 5 7 9 1120

11-1 3 5 7 9 11

2012

-1 3 5 7 9 1120

13-1 3 5 7 9 11

2014

-1 3 5 7 9 1120

15-1 3 5 7 9 11

Avro Bölgesi

ABD

(End

eks,

Aylk

)

Kaynak : Bloomberg

3. Gelişmekte Olan Ülkeler

2014 yılında yüzde 4,6 oranında büyüyen gelişmekte olan ülkelerin 2015 yılında yüzde 4, 2016’da ise yüzde 4,5 oranında büyüyeceği tahmin edilmektedir.

Gelişmekte olan ülkeleri genel olarak yapısal sorunlar ve artarda gelen dönemsel faktörler olumsuz etkilemekle birlikte büyümenin yavaşlamasında belirleyici olan faktörler bölgeden bölgeye farklılaşmaktadır. Para politikasında normalleşme süreci ile sıkılaşan finansal koşullar ve yapısal sorunlar tüm gelişmekte olan ekonomileri olumsuz etkilemektedir. Öte yandan Latin Amerika ülkeleri ve emtia ihracatçıları için düşük emtia fiyatları, Çin için yeniden dengelenme süreci ve kötü finansal koşullar, Rusya için yaptırımlar, bazı Orta Doğu ve Kuzey Afrika ülkeleri için ise jeopolitik faktörler gelişmekte olan ekonomilerdeki olumsuz görünümü destekleyen diğer faktörler olarak öne çıkmaktadır.8

Şekil 5: Gelişmekte Olan Ülkelerde Büyüme

5,0

2,8 2,8

1,3

5,0

1,8

3,0

-0,3

5,3

3,0 3,0

0,8

-1

0

1

2

3

4

5

6

Çin ve Hindistan HariçGeli mekte Olan Asya

Çin ve Hindistan HariçGeli mekte Olan Ülkeler

Geli mekte Olan Avrupa Latin Amerika

2014 2015T 2016TKaynak: IMF, WEO T: Tahmin

(%)

Son yıllarda alınan politika tedbirleri neticesinde büyüme oranlarında tedrici bir düşüş yaşayan

8 IMF, Küresel Ekonomik Görünüm Raporu, Ekim 2015.

Yıllı

k Ek

onom

ik R

apor

201

5

12

Çin ekonomisi 2014 yılında yüzde 7,3 oranında büyümüştür. 2015 yılında da bu yavaşlama devam etmiş ve Çin ekonomisi ilk iki çeyrekte artarda yüzde 7 büyümüştür. Üçüncü çeyrekte ise büyüme yüzde 6,9 olmuştur. Ülkede; ağır sanayideki aşırı kapasite, konut sektöründe yaşanan düşüş ve geleneksel olmayan borçlanmaya getirilen sınırlama nedenleriyle yatırım hala zayıf seyretmektedir. İhracat gerilemekte ve imalat sanayisine ilişkin öncü göstergeler de önümüzdeki dönem için bu zayıflığın devam edeceğine işaret etmektedir. Ekonomik faaliyeti desteklemek amacıyla yürütülen teşvik programlarında (genişletici para politikası ve altyapı projeleri için mali destek) son dönemde temkinli politikalarla bir miktar gevşemeye gidilmiştir.9

Çin Merkez Bankası 2014 yılının Kasım ayında başladığı faiz indirimlerini 2015 yılında da sürdürmüştür. Bunun yanısıra borsada çöküş ve ekonomik verilerin zayıflığı nedeniyle Ağustos ayında ilave tedbirler alması gereken Çin Merkez Bankası Yuanı devalüe etmiş, piyasaya büyük miktarlarda likidite enjekte etmiş ve gösterge tahvil faiz oranını da 25 baz puan düşürerek yüzde 4,6’ya çekmiştir. Ekim ayındaki son faiz indirimiyle de faiz oranı 4,35’e düşmüştür.

Ekonomideki yavaşlama, veri güvenilirliği endişesi ve Çin hükümetinin büyük çaplı finansal müdahaleleri ile son olarak yaptığı devalüasyonlar Ağustos ayında büyük miktarda yabancı sermaye çıkışına sebep olmuştur. Ancak Çin’in güçlü döviz rezervleri, ekonomide bir kriz yaşansa da ülkenin bununla baş edebileceğini göstermektedir. Daha çok endişe verici olan ise konut sektörü ve bankacılık sistemindeki sorunlardır. Çin’de konut sektörü toplam GSYH’nin dörtte birine denk düşmektedir.10

Hindistan’da büyüme oranları yatırımdaki canlanmaya bağlı olarak yüksek seyrini sürdürmektedir. Hindistan 2015 yılının ilk çeyreğinde yüzde 7,6, ikinci çeyrekte yüzde 7,0 üçüncü çeyrekte ise yüzde 7,4 oranında büyümüştür.

Öte yandan düşük petrol fiyatları dolayısıyla cari

9 Dünya Bankası, Küresel Ekonomik Beklentiler Raporu, Haziran 2015.10 The Economist, “The Great Fall of China”, 29 Ağustos 2015.

açık ve enflasyon üzerindeki baskı kalkmıştır.11 Bu sayede kullandığı petrolün yaklaşık yüzde 75’ini ithal eden Hindistan’ın12 petrol ve diğer hammadde ithali için harcadığı miktar düşmüş ve cari açık/GSYH oranında daralma kaydedilmiştir. Gerileyen petrol fiyatlarına bağlı olarak orta vadeli enflasyon beklentilerinde iyileşme (2013 yılında çift haneli rakamlarda olan enflasyon son olarak yüzde 5,4’e kadar düşmüştür) gözlenen Hindistan’da politika faiz oranının düşürülmesi için uygun bir zemin oluşmuş ve Merkez Bankası Mart ve Haziran aylarında üst üste birkaç defa indirime gitmiştir.

Şekil 6: Gelişmekte Olan Ülkelerde Çeyrekler İtibarıyla Büyüme

-15

-12

-9

-6

-3

0

3

6

9

12

15

2007-Ç4

2008-Ç1

Ç2

Ç3

Ç4

2009-Ç1

Ç2

Ç3

Ç4

2010-Ç1

Ç2

Ç3

Ç4

2011-Ç1

Ç2

Ç3

Ç4

2012-Ç1

Ç2

Ç3

Ç4

2013-Ç1

Ç2

Ç3

Ç4

2014-Ç1

Ç2

Ç3

Ç4

2015-Ç1

Ç2

Ç3

Brezilya Meksika

Çin Hindistan

Rusya Polonya

Kaynak: Bloomberg

(%)

Rusya ve Brezilya grup içerisinde olumsuz yönde ayrışan iki ülke görünümündedir. Bu ekonomilerde iç ve dış koşullara bağlı olarak daralma devam etmektedir. Rusya’da düşen petrol ve doğal gaz ihracatına rağmen cari fazla devam ederken yaptırımlar ve düşen petrol fiyatları nedeniyle yatırımlar düşmektedir. Rusya ilk çeyrekte yüzde 2,2, ikinci çeyrekte yüzde 4,6, üçüncü çeyrekte ise 4,1 oranında daralarak resesyona girmiştir. Geçtiğimiz yıl faiz oranlarının sert bir şekilde artırıldığı Rusya’da iktisadi faaliyetin yavaşlaması nedeniyle Merkez Bankası Şubat’ta başladığı kademeli faiz indirimlerine Haziran ayında da devam etmiştir.

Brezilya ise temelde düşük emtia fiyatları ve artan kamu harcamaları nedeniyle daralmaya devam etmiş ve resesyondan çıkamamıştır. Brezilya ekonomisi

11 Dünya Bankası, Küresel Ekonomik Beklentiler Raporu, Haziran 2015.12 The Economist, India’s Economy, “Still in Bussiness”, 5 Eylül 2015.

I. Kü

rese

l Eko

nom

ik G

elişm

eler

13

2015 yılının ilk çeyreğinde yüzde 2,0, ikinci çeyrekte yüzde 3,0 ve üçüncü çeyrekte de yüzde 4,5 oranında daralmıştır.

Öte yandan ülkenin mali güvenilirliği giderek azalmaktadır. Standard&Poor’s Temmuz ayında not görünümünü negatife çekerken Moody’s de Ağustos ayında not indirimi yapmıştır. S&P Eylül ayı başında kredi notunu yatırım yapılabilir seviyenin altına BB+’ya çekmiştir. Son olarak FITCH Aralık ayında Brezilya’nın kredi notunu BBB-‘den BB+’ya düşürmüştür. Brezilya Merkez Bankası ise yerel para biriminin dolar karşısında değer kaybetmesiyle fiyat istikrarına yönelik artan endişelere bağlı olarak para politikasındaki sıkılaşmayı sürdürmüş, üst üste gelen faiz artırımlarının sonuncusunu da Ekim ayında gerçekleştirmiştir.

4. Enflasyon ve Emtia Fiyatları

2014 yılında yüzde 3,2 olan küresel enflasyonun 2015 yılında yüzde 3,6, 2016’da ise yüzde 3,5 olması beklenmektedir.13 Gelişmiş ekonomilerde enflasyon düşük seyretmektedir. Bu ülke grubunda 2014 yılında yüzde 0,7 olan enflasyonun 2015 yılında yüzde 0,8, 2016’da ise yüzde 1,4 olması beklenmektedir. Gelişmiş ülkelerdeki düşük büyüme ve istihdama ek olarak azalan enerji ve gıda fiyatları ile küresel talepteki düşüş enflasyonu aşağı yönlü baskılamaktadır. Küresel enflasyonun 2015’te düşüşünü sürdürdüğü yönündeki emareler gelişmiş ülkelerin merkez bankalarının genişletici politika ve teşviklere başvurmasına neden olmaktadır. Ancak küresel ekonominin halen zorlu bir toparlanma sürecinde olması nedeniyle teşvik önlemleri gelişmiş ülkelerde henüz ciddi tüketici talebi sağlayamamaktadır.

Gelişmekte olan ülkelerde para birimlerinin değer kaybı enflasyonu yukarı çekerken düşük emtia fiyatları ve zayıf iç talep aşağı çekmektedir. 2014 yılında yüzde 5,1 olan enflasyonun 2015 yılında yüzde 5,7, 2016’da ise yüzde 5 olarak gerçekleşmesi beklenmektedir. Fed’in faiz artırımı ve Çin’deki yavaşlamadan

13 IMF, Küresel Ekonomik Görünüm Raporu, Ekim 2015. Bu alt bölüm içerisindeki diğer yıllık veriler de IMF Küresel Görünüm Raporu veri tabanından alınmıştır.

kaynaklanan belirsizlikten dolayı başta Asya ülkeleri olmak üzere gelişmekte olan ülkelerden sermaye çıkışları yaşanmış ve bu ülkelerin para birimleri önemli ölçüde değer kaybetmiştir. Bunun dışında BRICS ülkelerinden Rusya’da petrol fiyatlarındaki düşüş ve batılı ülkelerce uygulanan yaptırımların yatırımları olumsuz etkilemesi nedeniyle ekonomik görünümdeki bozulma enflasyonu çift haneli rakamlara taşımıştır. Diğer BRICS ülkelerinde de enflasyonda 2015 yılının ikinci yarısı itibarıyla yukarı yönlü bir eğilim söz konusudur. Bu çerçevede çoğu gelişmekte olan ekonomide, enflasyon üzerinde oluşan yukarı yönlü riskleri azaltmak için politika faizleri artırılmaktadır. Bu durum büyüme üzerinde olumsuz etki yaratmaktadır.

Şekil 7: BRICS Ülkelerinde Enflasyon

-3

0

3

6

9

12

15

18

2008-1 3 5 7 9 11

2009-1 3 5 7 9 11

2010-1 3 5 7 9 11

2011-1 3 5 7 9 11

2012-1 3 5 7 9 11

2013-1 3 5 7 9 11

2014-1 3 5 7 9 11

2015-1 3 5 7 9 11

Çin Hindistan Rusya Brezilya Güney Afrika

(TÜFE,%

)

Kaynak: Bloomberg

2014 yılında küresel talep koşullarının zayıf seyrine ve Fed’in beklenenden önce faiz artırımına gideceği endişelerine bağlı olarak sert biçimde gerileyen emtia fiyatları, 2015 yılı başından bu yana nispeten dalgalı bir seyir izlemektedir. Küresel ekonomik aktivitenin görece zayıf seyri, Yunanistan ile Çin ekonomileri kaynaklı riskler ve Fed’in Aralık ayındaki faiz artırımı sonucunda nispeten güçlenen dolar emtia fiyatlarında düşüş trendinin devam etmesine yol açmıştır. Ayrıca başta ham petrol ve gıda fiyatları olmak üzere bazı emtia ürünlerindeki yüksek üretim düzeyi ve küresel talepteki azalma emtia fiyatlarının gerilemesinde etkili olan diğer faktörler olarak öne çıkmıştır.

Yıllı

k Ek

onom

ik R

apor

201

5

14

Şekil 8: Emtia Fiyat Endeksleri

80

100

120

140

160

180

200

220

240

260

2008

-1 3 5 7 9 1120

09-1 3 5 7 9 11

2010

-1 3 5 7 9 1120

11-1 3 5 7 9 11

2012

-1 3 5 7 9 1120

13-1 3 5 7 9 11

2014

-1 3 5 7 9 1120

15-1 3 5 7 9 11

Tüm emtialar Metaller

Gda Enerji

(End

eks,20

05=1

00)

Kaynak: IMF

Dünyanın en yüksek petrol rezervine sahip ülkelerinden İran ile batılı devletler arasında anlaşmaya varılması, ABD’de gelişen teknoloji koşulları ile birlikte kaya gazı üretimi ve bitümlü şist yağı (killi şistten üretilen petrol) üretiminin artması ve Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütünün (OPEC) ham petrol üretiminde kesintiye gidilmeyeceği yönündeki açıklamaları, küresel piyasalarda önümüzdeki dönemde petrol arzının artacağı yönündeki beklentileri desteklemiştir. Buna ek olarak Çin ekonomisinin performansına ilişkin artan endişeler petrol fiyatlarının aşağı yönlü bir seyir izlemesine neden olmuş ve brent petrolün varil fiyatı Aralık ayı itibarıyla 35-40 dolar seviyelerine gerilemiştir.14

Başta petrol olmak üzere emtia fiyatlarında yaşanan düşüş gelişmiş ülkelerde politika tercihlerini, gelişmekte olan ülkelerde ise makroekonomik dengeleri etkilemeye devam etmiştir. Düşen petrol fiyatları enerjide dışa bağımlılığı yüksek olan ülkelerde enflasyon ve cari işlemler dengesi açısından olumlu katkı sağlamıştır.

2014 yılı boyunca dalgalı bir seyir izleyen altın fiyatları, 2015 yılında küresel piyasalarda Fed’in faiz artırımı, jeopolitik riskler ve başta Çin olmak üzere büyümeye yönelik endişelerin dolara olan talebi artırmasına bağlı olarak düşüş eğilimi göstermiştir. Bu kapsamda altının ons fiyatı yıla başladığı 1.183 dolar düzeylerinden Temmuz ayında 1.100 dolar düzeyinin de altına inerek son 5 yılın en düşük seviyesine gerilemiştir. Aralık sonu itibarıyla 1.075 dolar düzeyinde bulunan altın fiyatlarında, önümüzdeki dönemde Fed’in ABD’den gelen güçlü verilere dayanarak faiz artışına 2016 yılında da 14 Petrol fiyatları ile ilgili detaylı bilgi için bkz: Kutu 1. Petrol Fiyatlarındaki Düşüş ve Nedenleri.

devam edeceği beklentisi nedeniyle aşağı yönlü riskler devam etmektedir.

Şekil 9: Petrol ve Altın Fiyatları

0

20

40

60

80

100

120

140

160

500

700

900

1100

1300

1500

1700

1900

2100

03.01.2008

03.06.2008

03.11.2008

03.04.2009

03.09.2009

03.02.2010

03.07.2010

03.12.2010

03.05.2011

03.10.2011

03.03.2012

03.08.2012

03.01.2013

03.06.2013

03.11.2013

03.04.2014

03.09.2014

03.02.2015

03.07.2015

03.12.2015

Altn ($/ons, Sol Eksen) Petrol ($/varil, Sağ Eksen)

Kaynak: Bloomberg

(Gün

lük)

5. Finansal Piyasalar

2015 yılında küresel finansal piyasalarda belirleyici olan faktörlerin başında Fed’in faiz politikası yer almıştır. Bunun yanısıra daha çok yılın ikinci yarısında etkili olan faktörler ise Çin’den gelen zayıf makro veriler ile finans piyasasındaki düzenlemeler olmuştur. Fed’den beklenen ama tarihi belirsiz olan faiz kararı yıl boyunca doların değerlenmesine, diğer para birimlerinde ciddi değer kayıpları yaşanmasına ve gelişmekte olan ekonomilerden sermaye çıkışına sebep olmuştur. Yıl sonu itibarıyle Fed’in faiz artışı gerçekleşmiş fakat piyasalar faiz artışını önceden fiyatladığından finans piyasalarına yansıması çok olumsuz olmamıştır.

Küresel finansal piyasalar bakımından olumlu olan gelişmeler ise ECB ve BoJ gibi büyük Merkez Bankalarının genişletici politikalarını sürdürmeleri olmuştur. Bunlar likidite bolluğu sağlayarak Fed kaynaklı etkinin artmasının önüne geçmiştir.

Şekil 10: Gelişmekte Olan Ülkelerde 10 Yıllık Tahvil Faizleri ve Döviz Kurları

4,5

5

5,5

6

6,5

7

7,5

8

100

104

108

112

116

120

124

15.01.20

10

15.03.20

10

15.05.20

10

15.07.20

10

15.09.20

10

15.11.20

10

15.01.20

11

15.03.20

11

15.05.20

11

15.07.20

11

15.09.20

11

15.11.20

11

15.01.20

12

15.03.20

12

15.05.20

12

15.07.20

12

15.09.20

12

15.11.20

12

15.01.20

13

15.03.20

13

15.05.20

13

15.07.20

13

15.09.20

13

15.11.20

13

15.01.20

14

15.03.20

14

15.05.20

14

15.07.20

14

15.09.20

14

15.11.20

14

15.01.20

15

15.03.20

15

15.05.20

15

15.07.20

15

15.09.20

15

Dolar Karşsnda Döviz Kurlar (sol eksen) 10 Yllk Tahvil Faizleri (sağ eksen)

Kaynak: Bloomberg*Geli mekte Olan Ülkeler (GOÜ) : Çek Cumhuriyeti, Macaristan, Polonya, Güney Afrika, Endonezya, Güney Kore, Brezilya, ili, Kolombiya, Meksika, Türkiye.

(02.01

.200

8=10

0)

I. Kü

rese

l Eko

nom

ik G

elişm

eler

15

Uluslararası Finans Enstitüsü (IIF)’ nün yayınladığı verilere göre; gelişmekte olan ülke grubuna olan net sermaye girişi 2014 yılında önemli ölçüde azalmıştır. Özellikle son aylarda gelişmekte olan ekonomilere sermaye akışının ciddi oranda azaldığını kaydeden kurum, 2015 yılı için negatif sermaye dengesi öngörmektedir.15 Bunun arkasında yatan asıl nedenin ise 2008 krizinde yaşananın aksine içsel sorunlar olduğunun altı çizilmektedir. Rapora göre; temel iki faktörden birisi gelişmekte olan ekonomilerde artık süreğen hale gelen yavaş büyüme iken ikincisi de Çin ekonomisi ve politikalarına ilişkin artan belirsizliktir.

Şekil 11: Gelişmekte Olan Ekonomilere Sermaye Hareketleri

66127

75125

189222 238

561

8

407

558

440

301 319

32

-540

-306

-600

-400

-200

0

200

400

600

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015 T

2016 T

(Milyar

$,Ne

t)

Kaynak: IIF

Küresel RisklerB.

Küresel ekonomide önümüzdeki dönemde büyümeyi aşağı çekebilecek riskleri üç başlık altında toplayabiliriz. Finansal piyasalarda Fed’in politika kararlarına bağlı olarak ortaya çıkabilecek oynaklık, özellikle gelişmekte olan ekonomilerin karşı karşıya olduğu yavaş büyüme ve düşük emtia fiyatlarının emtia ihracatçısı ülkeler bakımından oluşturabileceği dış denge ve büyüme problemleri üç temel risk olarak öne çıkmaktadır.

1. Finansal Piyasalarda Oynaklık

Geçmiş deneyimlerden bilindiği gibi Fed’in açıklamaları ve adımları küresel finansal piyasaları çok hızlı ve derin etkileyebilmektedir. Fed’in tahvil azaltımına başlama öncesi ve sonrası yaptığı açıklamalar ve süreç boyunca attığı adımlar uluslararası tahvil getirileri ile gelişmekte olan piyasalara sermaye akımlarında birebir kendini

15 IIF, “Capital Flows to Emerging Markets”, 1 Ekim 2015.

göstermiştir. Bu nedenle önümüzdeki dönemde Fed’in 2015 sonunda yaptığı ve 2016’da yapmayı öngördüğü kademeli faiz artırımları da çeşitli riskleri beraberinde getirebilecektir.

Dünya Bankasının yaptığı bir çalışmaya16 göre; 2000’li yılların başlarından bu yana gelişmekte olan ekonomilere sermaye akımlarında meydana gelen çeyreklik dalgalanmaların yaklaşık üçte biri değişen küresel finansal koşullardan kaynaklanmaktadır. Başlıca ekonomilerdeki hem kısa hem uzun vadeli faiz oranlarındaki artış, gelişmekte olan piyasalara sermaye akımına engel olmaktadır. ABD’nin olası faiz yükseltmesinin etkilerini üç alt başlık17 halinde analiz eden çalışmaya göre; faiz artışının tam bir geçiş göstermesi bir başka deyişle Fed’in 100 baz puanlık bir artışına Avro Bölgesi, Japonya ve İngiltere faizlerinin ani bir artışla eşlik etmesi halinde bunun gelişmekte olan ülkelere sermaye akışını yüzde 40 gibi yüksek bir oranda kesintiye uğratacağı tespit edilmiştir. Faiz artışının geçiş etkisinin kısmi olması halinde sermaye akımlarında yüzde 30’luk bir kesinti meydana gelecektir. Geçiş etkisi olmaması halinde ise gelişmekte olan piyasalara sermaye akımında yalnızca yüzde 18’lik bir düşüş yaşanacaktır. Bunun da ancak diğer büyük merkez bankalarınca yürütülen parasal genişleme programlarının etkisiyle olabileceği belirtilmektedir.

2. Yavaş Büyüme

Gelişmekte olan ekonomilerin hem iç hem de dış sebeplerle yavaşlamaya devam etmesinin olası olduğu bir küresel konjonktür söz konusudur. Gelişmiş ülkeler tarafında ise “uzun süreli durgunluk”un18 (secular stagnation) hakim olmaya devam ettiği görülmektedir. Bu “tasarruf fazlalığı” (savings glut) sorununun giderilebilmesi, tüketim ve yatırımın desteklenmesi ancak faizlerin düşük tutulması ile mümkün görünmektedir. “Yeni sorunlar, yeni

16 Dünya Bankası, “Special Feature 1: Risks Around US Rate Liftoff and Policy Options”, Küresel Ekonomik Beklentiler Raporu, Haziran 2015. Sermaye akımları ve finansal koşullar üzerine bir VAR modeli kurulmuş ve bağımlı değişkenin sermaye akımları olduğu çalışmada küresel faiz oranları, finansal piyasa oynaklığı ve büyüme bağımsız değişkenler olarak alınmıştır.17Full pass-through, partial pass-through and no pass-through.18 Lawrence Summers, Washington Post, 23 Ağustos 2015, “No time for an interest rate hike”.

Yıllı

k Ek

onom

ik R

apor

201

5

16

politikalar gerektirmektedir.”19

Gelişmekte olan ekonomilerde yavaşlamanın iki ana nedeni olduğu söylenebilir. Biri “döngüsel/geçici nedenler”, diğeri ise “yapısal sorunlar”dır. Geçici nedenler arasında emtia fiyatları, Rusya’ya uygulanan yaptırımlar, jeopolitik faktörler ve Fed’in politikası sayılabilirken yapısal sorunlar ülkeden ülkeye farklılık göstermekle birlikte temel olarak verimlilik artışı sağlayacak üretim ve istihdam politikalarının yokluğudur.

Gelişmekte olan ekonomilerin büyüme kompozisyonlarına bakıldığında hızlı büyümenin çok da sürdürülebilir olmadığı görülmektedir. Birçoğu iç talep, emtia fiyatları yüksekliği ve sürdürülemeyen kamu ve özel borçlanmaları sayesinde büyüyebilmiştir. Bugün gelişmiş ülke sınıfına girebilmiş birkaç ülke örneğine bakıldığında ise (Güney Kore ve Tayvan gibi) bu ülkelerin hızlı bir sanayileşme sürecinden geçtikleri görülmektedir. Güney Kore ve Tayvan’da köylüler fabrika işçisi haline gelmiş ve ekonomide yapısal dönüşüm gerçekleşmiştir. Bugünün gelişmekte olan ekonomileri ise IMF başta olmak üzere birçok uluslararası kuruluş ve önde gelen iktisatçılara göre, yapısal dönüşüm ve büyümeden uzak görünmektedir. 20

3. Düşük Emtia Fiyatları

Emtia fiyatlarının uzun süredir düşüş kaydediyor olması olumlu yönlerinin yanında küresel ekonomi için aşağı yönlü riskler de oluşturmaktadır. Düşük emtia fiyatları aslında emtia ithalatçıları bakımından üretimi ve dolayısıyla büyümeyi pozitif yönlü etkilemesi muhtemel bir yukarı yönlü risktir. Ancak düşük emtia fiyatları düşük gelir grubunda yer alan gelişmekte olan ekonomiler için tehdit oluşturan aşağı yönlü bir risktir. Bu ülkelerden emtia ihracatçısı durumunda olanlar için emtia fiyatlarının devamlı olarak yükseldiği 2000’li yılların başları, büyümenin sürekli arttığı bir dönem olmuştur. Ancak son dönemdeki gelişmeler, söz konusu ülkelerin emtia ihracatına bağımlı mali ve cari dengeleri üzerine yük bindirmektedir. Düşük emtia fiyatlarının emtia

19 Lawrence Summers, Washington Post, 23 Ağustos 2015, “No time for an interest rate hike”.20 Rodrik D. (2015), “Back to Fundamentals in Emerging Mar-kets”, Project Syndicate, 13 Ağustos 2015.

ihracatçısı ülkelerin yıllık büyüme oranlarında 2012-14 dönemine kıyasla 2015-17 döneminde yaklaşık yüzde 1’lik bir düşüşe, enerji ihracatçısı ülkelerde ise yaklaşık yüzde 2,3’lük bir büyüme kaybına neden olacağı öngörülmektedir.21

Bu ülkeler bakımından oluşması muhtemel risklerden birkaçını şöyle sıralayabiliriz:22 İlk olarak emtia fiyatlarında düşüşün devam etmesi halinde söz konusu düşük gelir grubundaki emtia ihracatçısı ülkeler, gelirlerin azalması sonucu harcama kesintilerine gitmek zorunda kalabilecektir. İkinci olarak daha düşük petrol fiyatları Rusya’daki resesyonun beklenenden daha uzun sürmesine sebep olabilecektir. Son olarak Fed’in sıkılaşmaya önümüzdeki dönemde de devam edecek olması, söz konusu gelişmekte olan ekonomileri sermaye girişleri, döviz kurları ve borç servisleri bakımından da olumsuz etkileyebilecektir. IMF, belli başlı yükselen piyasa ekonomilerindeki reel sektör borçlarının son 10 yıl içinde dörde katlandığına dikkat çekmektedir.23 Temel neden olarak; ABD, Avrupa ve Japonya gibi ülkelerin uyguladığı düşük faiz politikasının borçlanmayı artırdığına ve yatırımcıları daha yüksek getiri arayışına sevk ettiğine işaret edilmektedir. Başlıca gelişmekte olan ekonomilerde finansal olmayan kuruluşların kurumsal borçları 2004’te 4 trilyon dolar iken 2014’te 18 trilyon dolar seviyesine çıkmıştır. Yükselen piyasa ekonomilerinde reel sektör borcunun GSYH’ye oranının 2003-14 döneminde yüzde 25 arttığı belirtilmektedir.24

21 IMF, Küresel Ekonomik Görünüm Raporu, Ekim 2015.22 Dünya Bankası, Küresel Ekonomik Beklentiler Raporu, Haziran 2015.23 IMF, Küresel Ekonomik Görünüm Raporu, Ekim 2015.24 IMF, Küresel Ekonomik Görünüm Raporu, Ekim 2015.

I. Kü

rese

l Eko

nom

ik G

elişm

eler

17

KUTU 1. PETROL FİYATLARINDAKİ DÜŞÜŞ VE NEDENLERİ

OPEC 2014 yılı Kasım ayı toplantısında üretimi kısmayacağını açıklamıştır. Bunun arkasında piyasa payını kaybetmeme amacı ve ABD ile Suudi Arabistan arasındaki rekabetin olduğu düşünülmektedir.

Yaşanan jeopolitik sorunlara rağmen Irak ve •Libya üretimi kısmamış ve küresel petrol arzına neredeyse ABD ile eşit derecede katkı sağlamıştır.

Brezilya’nın offshore üretim sahalarında •gerçekleştirdiği rezerv keşifleri 2014 yılında dünya petrol arzına ABD’den sonra en büyük katkıyı sağlamıştır.

Batının İran’a yönelik yaptırımları kaldırmasıyla •ülkenin petrol üretiminin günlük 1 milyon varil olacağı ve küresel petrol arzını artıracağı öngörülmektedir.

Talep Yönlü Faktörler

Küresel büyümedeki düşüş ile birlikte petrol talebi •de azalmıştır. Talebin azalması fiyatlarda aşağı yönlü baskıları artırmıştır.

Dünyanın en büyük petrol tüketicisi olan ABD’de •petrol üretiminin artması ile petrol ithalatı azalmıştır.

Petrol tüketiminde ABD’den sonra gelen Çin’in •son on yıldır ortalama büyümesi yüzde 10 iken bu yıl yüzde 7 büyüyeceği öngörülmektedir. Çin ekonomisinde yaşanan yavaşlama petrole olan talebi azaltmakta dolayısıyla fiyatları düşürmektedir.

Avro Bölgesi yavaş yavaş toparlansa da hala •ekonomik durgunluk devam etmekte buna bağlı olarak da petrol talebi düşük seviyelerde seyretmektedir.

Japonya’nın talebi resesyon nedeniyle düşük •seyretmektedir.Özellikle gelişmiş ülkelerde alternatif enerji •kaynaklarının gelişmesi ve enerji verimliliğinin artması petrole olan bağımlılığı azaltmıştır. Küresel bazda birincil enerji arzının içinde petrolün payı yüzde 50’den yüzde 30’lara düşmüştür.ABD ekonomisindeki toparlanmaya bağlı olarak •Fed’in faiz oranlarını artıracağı beklentisi doların değerini artırmaktadır. ABD doları ile petrol fiyatları arasındaki negatif ilişkiye bağlı olarak doların değerlenmesi petrol fiyatlarını düşürmektedir.

Petrol Fiyatlarının Genel Seyri

Üretim için büyük önem arz eden hammaddelerden biri olan petrolün fiyatındaki değişim geçmişten günümüze yakından takip edilen çok önemli bir husustur. 1973 yılından küresel krize kadar olan dönemde petrol fiyatları sürekli artış eğiliminde olmuştur. Küresel krize kadar 2000’li yıllarda başta Çin olmak üzere küresel talepteki yüksek büyümeye bağlı olarak petrol talebi artmış ve bu durum diğer küresel koşullarla birleşince petrol fiyatları hızla yükselmiştir. 2008 yılı küresel finansal krizi öncesi zirve yapan fiyatlar, bu yıldan sonra arz ve talep yönlü faktörlerin etkisi ile düşmeye başlamıştır. Brent tipi petrolün varil fiyatı 2000’li yıllardan 2008’in ikinci yarısına kadar olan süreçte 23 dolar seviyelerinden 145 dolar seviyelerine kadar çıkmış, ardından patlak veren küresel krizle birlikte fiyatlarda düşüşler meydana gelmiştir. 2015 yılıyla birlikte ise küresel arz fazlası sorununun baş göstermesiyle varil fiyatı 35 dolar civarına kadar gerilemiştir.

35,75

0

20

40

60

80

100

120

140

160

1985-Ç1 Ç4 Ç3 Ç2

1988-Ç1 Ç4 Ç3 Ç2

1991-Ç1 Ç4 Ç3 Ç2

1994-Ç1 Ç4 Ç3 Ç2

1997-Ç1 Ç4 Ç3 Ç2

2000-Ç1 Ç4 Ç3 Ç2

2003-Ç1 Ç4 Ç3 Ç2

2006-Ç1 Ç4 Ç3 Ç2

2009-Ç1 Ç4 Ç3 Ç2

2012-Ç1 Ç4 Ç3 Ç2

2015-Ç1 Ç4

Petrol Fiyatlar

(Bre

nt ti

pi, d

olar

/var

il,çe

yrek

lik d

önem

sonu

)

Kaynak: Bloomberg

Bu hızlı gerilemenin arkasında yatan nedenleri arz ve talep yönlü olarak iki başlık altında ele alabiliriz:251

Arz Yönlü Faktörler

ABD’de gelişen teknoloji koşulları ile birlikte •kaya gazı üretimi ve bitümlü şist yağı (killi şişten üretilen petrol) üretimi artmıştır. Bu da ABD’yi küresel petrol üreticileri listesinde ilk sıraya taşımıştır. 2012 yılı sonu itibarıyla ABD’nin toplam petrol üretimi en büyük petrol üreticisi olan Suudi Arabistan’ı geride bırakmıştır. ABD’deki bu üretim artışı hem dünyada arzı artırmış hem de ülkenin petrol ithalatını azaltmıştır.

1980 yılında petrol fiyatları düşerken OPEC •bunu engellemek için üretimi kısmış ancak bunun sonucunda fiyatlar yükselmemiş, OPEC ülkeleri pazar paylarını kaybetmiştir. Buna karşın

25 The Economist, “Winners and Losers”, 25 Ekim 2014. Türkiye İş Bankası, Petrol Fiyatlarındaki Düşüşün Nedenleri ve Etkileri, Ocak 2015. Uluslararası Enerji Ajansı.

2 0 1 5 IIBÜYÜME

II. B

üyüm

e

21

Türkiye ekonomisi başta AB olmak üzere yakın ticaret ortaklarındaki durgunluk, finansal oynaklıklar ve artan jeopolitik gerginliklere rağmen 2015’in üçüncü çeyreğinde yüzde 4 büyümüştür. Bu dönemde mevsim ve takvim etkilerinden arındırılmış GSYH yüzde 1,3 artmıştır. 2015 yılının ilk dokuz aylık döneminde ise büyüme yüzde 3,4 olmuştur. Türkiye ekonomisi ekonomik güvende bozulmanın yaşandığı üçüncü çeyrekte kaydettiği büyüme performansı ile G-20, AB ve OECD ülkeleri arasında ilk sıralarda yer almıştır.

İlk dokuz aylık dönemde özel tüketim ağırlıklı büyüyen Türkiye ekonomisinin dördüncü çeyrekte sağlanan siyasi istikrar ile birlikte büyümeye devam etmesi beklenmektedir. Başta sanayi üretimi olmak üzere satın alma yöneticileri endeksi (PMI) ve kapasite kullanım oranı gibi son çeyreğe ilişkin göstergeler de yılın dördüncü çeyreğinde ekonomik aktivitede hızlanmaya işaret etmektedir. Son çeyreğe ilişkin bu olumlu görünüm neticesinde yılsonu büyümesinin yüzde 4 olarak gerçekleşeceği tahmin edilmektedir.1

Harcamalar Yönünden GSYHA.

Yılın ilk yarısında yüzde 3,2 büyüyen Türkiye ekonomisi üçüncü çeyrekte stok değişimlerinin ve tüketimin katkısıyla yüzde 4 büyümüştür. Üçüncü çeyrekte piyasa beklentilerinin üzerinde gerçekleşen büyüme yılın ilk dokuz ayındaki büyümeyi de yüzde 3,4 düzeyine çıkarmıştır.

1 11/01/2016 tarihli 1. Mükerrer Resmi Gazetede yayımlanan Revize Orta Vadeli Program (2016-18)’dan alınmıştır.

Şekil 1: GSYH Büyüme Oranları

4,0 1,3

-6

-4

-2

0

2

4

6

-15

-10

-5

0

5

10

15

I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

GSYH Büyümesi (Bir Önceki Yln Ayn Dönemine Göre)

GSYH Büyümesi (Bir Önceki Çeyre e Göre) (Sa Eksen)

Kaynak:TÜ K

(%)

(%)

Şekil 2: G-20 Büyüme Oranları (2015 Ç3)

7,1 6,9

4,54,0

2,7 2,6 2,3 2,3 2,2 1,9 1,9 1,7 1,71,2 1,2 0,8 0,7

-4,4 -4,6-6

-4

-2

0

2

4

6

8

Hin

dist

an Çin

Endo

nezy

a

Türk

iye

Gün

ey K

ore

Mek

sika

Avu

stra

lya

ngilt

ere

AB

D

AB

Arja

ntin

Alm

anya

Japo

nya

Gün

ey A

frik

a

Fran

sa

taly

a

Kan

ada

Bre

zily

a

Rus

ya

Kaynak: Eurostat, TÜ K, BEA, EIU

(%)

2015’in ilk dokuz ayına bakıldığında özel tüketimin büyümenin en önemli kaynağı olduğu görülmektedir. İlk iki çeyrekte sırasıyla yüzde 4,6 ve 5,5 büyüyen özel tüketim üçüncü çeyrekte ise yüzde 3,4 büyümüştür. Yüzde 4 olan üçüncü çeyrek büyümesinin 2,2 puanı özel tüketimden gelmiştir. İlk dokuz aylık dönemde yüzde 4,5 büyüyen özel tüketim GSYH büyümesine 2,9 puan katkı sağlamıştır.

2015’in ikinci çeyreğinde bir önceki yıla göre yüzde 11,3 büyüyen özel yatırımlar yakaladığı ivmeyi üçüncü çeyrekte devam ettirememiştir. Yılın üçüncü çeyreğinde yüzde 0,7 daralan özel yatırımlar üçüncü çeyrekte büyümeyi 0,1 puan aşağı çekmiştir. 2015’in ilk dokuz ayında ise özel yatırımların büyümeye katkısı 0,8 puan olmuştur.

Büyüme

Yıllı

k Ek

onom

ik R

apor

201

5

22

Şekil 3: GSYH Büyümesine Katkılar (Harcamalar Yönünden, Detaylı)

1,7

3,1

3,6

2,2

0,3 0,3

0,8 0,8

0,10,4

2,3

-0,1-0,4 -0,3

0,0 0,0

1,5

0,4

-1,9

1,0

-0,5

-1,4-1,1

0,1

2,72,5

3,84,0

-2,0

-0,5

1,0

2,5

4,0

2014 Ç4 2015 Ç1 2015 Ç2 2015 Ç3

Özel Tüketim

Kamu Harcamalar

Özel Yatrm

Kamu Yatrm

Stok De i imi

Net ihracat

Büyüme

(Puan)

Kaynak: TÜ K

2015 yılının ilk dokuz ayında özel tüketime ve yatırıma ilişkin gerçekleşmeler büyümenin özel sektör öncülüğünde gerçekleştiğini göstermektedir. Bu dönemde özel sektör yüzde 4,4 büyürken ekonomik büyümeye 3,8 puan katkı yapmıştır.

GSYH’nin yaklaşık yüzde 15’ini oluşturan kamu sektörü 2015’in ilk dokuz ayında yüzde 3,8 büyümüş ve büyümeye 0,5 puan katkıda bulunmuştur. Kamu sektörü içinde en büyük ağırlığa sahip olan kamu harcamaları ikinci çeyrekte yüzde 7,2, üçüncü çeyrekte ise yüzde 7,8 büyümüştür. Kamu harcamaları 2015 yılı üçüncü çeyrek büyümesine ise 0,8 puan katkı yapmıştır. Yılın ikinci çeyreğinde yüzde 1,4 büyüyen kamu yatırımları, üçüncü çeyrekte yüzde 0,5 büyümüştür. Kamu yatırımları üçüncü çeyrekte GSYH büyümesine katkı yapmamıştır.

Şekil 4: GSYH Büyümesine Katkılar (Harcamalar Yönünden)

-2,4 -3,1

-1,1 -1,0

4,5

8,3

6,3 7,8

2,4

-0,4 -0,6

3,1 3,8 4,7

3,9 5,5 5,9 2,6 2,3

-1,4

-3,6 -2,0

-3,2

2,6

2,8 2,4

-0,5 -1,3 -0,9

-4

-2

0

2

4

6

8

10

I II III IV I II III IV I II III IV I II III

2012 2013 2014 2015

ç Talep

D Talep (Net hracat)

Büyüme

Kaynak: TÜ K

(Pua

n)

2015 yılının ilk dokuz ayında ticaret ortaklarındaki durgunluk, jeopolitik gerginlikler ve azalan turizm gelirleri gibi faktörler dış talebin büyümeye katkısını olumsuz etkilemiş ve büyüme iç talep öncülüğünde gerçekleşmiştir. Yılın ikinci çeyreğinde dış talep (net ihracat) büyümeyi 0,9 puan aşağı çekmiştir. Üçüncü çeyrekte ise dış talep büyümeye 0,1 puan katkıda

bulunmuştur. Böylece yılın ilk dokuz ayında dış talebin büyümeye katkısı eksi 0,7 puan olmuştur.

İstatistiki hatayı da barındıran stok değişimleri üçüncü çeyrek büyümesine 1 puan katkıda bulunmuştur. Stok değişimleri 2015’in ilk dokuz ayında ise büyümeyi 0,2 puan aşağı çekmiştir.

Üretim Yönünden GSYHB.

GSYH’nin üretim yönünden bileşenlerine bakıldığında inşaat hariç tüm sektörlerin büyümeye katkı yaptığı görülmektedir. 2015’in ilk dokuz aylık döneminde büyüme GSYH içinde en büyük paya (yüzde 64) sahip olan hizmet sektörünün öncülüğünde gerçekleşmiştir. İkinci çeyrekte büyümeye 2 puan katkı yapan hizmet sektörü üçüncü çeyrekte 3,3 büyümüş ve büyümeye 2 puan katkı yapmıştır. Yılın ilk dokuz ayında hizmet sektörünün büyümeye yaptığı 2 puanlık katkının 1,3 puanı finans ve sigorta faaliyetlerinden gelmiştir. Hizmet sektörü içinde en büyük ağırlığa sahip diğer iki kalem olan toptan ve perakende ticaret ile ulaştırma ve depolama ise ilk dokuz aylık dönemde büyümeye 0,2 puan katkı yapmıştır. Ekonomideki diğer sektörler ile bağlantısı ve istihdam olanakları sebebiyle büyük önem taşıyan inşaat sektörü 2015’in üçüncü çeyreğinde yüzde 1,9 büyümüş ve GSYH büyümesine 0,1 puan katkı yapmıştır. 2015 yılının ilk dokuz ayında ise inşaatın büyümeye katkısı nötr olmuştur.

2015’in ikinci çeyreğinde büyümeye 1,3 puan katkı yapan sanayi sektörü üçüncü çeyrekte yüzde 1,4 büyümüştür. Üçüncü çeyrekte sektörün büyümeye katkısı ise 0,4 puana düşmüştür. İlk dokuz aylık dönemde yüzde 2,4 büyüyen sanayi sektörü büyümeye 0,6 puan katkıda bulunmuştur.

Üretim tarafında üçüncü çeyrek büyümesine hizmetler sektöründen sonra en büyük katkı tarım sektöründen gelmiştir. 2015’in üçüncü çeyreğinde bir önceki yıla göre yüzde 11,1 büyüyen tarım sektörünün GSYH büyümesine katkısı 1,6 puan olmuştur. Sektörün dokuz aylık büyümeye katkısı ise 0,8 puandır.

II. B

üyüm

e

23

Şekil 5: GSYH Büyümesine Katkılar (Üretim Yönünden)

0,1 0,1

0,5

1,6

0,7

0,3

1,3

0,4

1,8

2,0 2,0 2,0

0,0

1,5

3,0

2014 Ç4 2015 Ç1 2015 Ç2 2015 Ç3

Tarm Sanayi Hizmetler

(Puan)

Kaynak: TÜ K

2015 Yılının Son Çeyreğine Dair Büyüme C. Göstergeleri

Kasım ayı başında seçim sonuçları ile siyasi belirsizliğin son bulması hem tüketici hem de reel sektör güvenini büyük bir hızla artırmıştır. Öte yandan başta sanayi üretimi olmak üzere satın alma yöneticileri endeksi (PMI)2 ve kapasite kullanım oranı gibi son çeyreğe ilişkin göstergeler de bu dönemde ekonomik aktivitede hızlanmaya işaret etmektedir.

Ekim ayında bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 5,6 azalan otomobil satışları Kasım ayında yüzde 4,5 artmıştır. Öte yandan otomobil üretimi hem Ekim hem de Kasım ayında bir önceki yıla göre artmıştır. Beyaz eşya satış ve üretiminde ise Kasım ayı ile birlikte genel bir gerileme görülmektedir. Birinci el konut satışları ise bir önceki yıla göre Ekim ayında yüzde 13,6, Kasım ayında ise yüzde 5,9 artmıştır.

Tablo 1: Üretim ve Satış Göstergeleri

Eki.15 Kas.15 Eki.15 Kas.15Otomobil 24,6 4,9 -5,6 4,5Buzdolab 17,5 2,5 4,8 -4,6Çama r Makinesi 32,3 11,9 -0,6 -3,8Bula k Makinesi 25,5 -2,8 5,1 -4,1Frn 18,6 -4,6 -2,8 -6,9

Üretim (Yllk % De i im) Sat (Yllk % De i im)

Kaynak: OSD, BESD

Sanayi üretiminin Kasım ayı verileri bir önceki aya göre yüzde 3 azaldığını, bir önceki yılın aynı dönemine göre ise yüzde 3,6 arttığını göstermektedir. 2015 Ekim ve Kasım ayı sanayi üretim verileri çeyreklik

2 Satın Alma Yönetici Endeksi (PMI) imalat firmalarındaki yöneticilere aylık olarak gönderilen 400 endüstriyel şirketin anketlere verdikleri cevaplardan derlenen veriler üzerinden hazırlanmaktadır. PMI beş ayrı endeksin ağırlıklandırması yoluyla hesaplanan bileşik bir endekstir. Bu ağırlıklar şöyledir: Yeni Siparişler 0,3; Fabrika Çıkışları 0,25; İstihdam 0,2; Tedarikçilerin Teslim Süresi 0,15; Satın Alınan Stok Malları 0,1.

ortalamalar ile karşılaştırıldığında mevsim ve takvim etkilerinden arındırılmış endeksin üçüncü çeyrek ortalamasına göre yüzde 0,6, takvim etkisinden arındırılmış endeksin ise 2014’ün üçüncü çeyreğine göre yüzde 3,6 arttığı görülmektedir. Sanayi üretimi verileri dördüncü çeyrek büyümesine ilişkin olumlu beklentileri artırmıştır.

Şekil 6: Sanayi Üretim Endeksi

3,6

0,6

-10

-8

-6

-4

-2

0

2

4

6

-25

-20

-15

-10

-5

0

5

10

15

20

I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

SÜE (T.A.) (Yllk % de i im)

SÜE(M.A.) (Bir önceki çeyre e göre % de i im) (sa eksen)

Kaynak: TÜ K

(3 A

ylk

Ort

alam

a)

(3 Aylk % D

ei

im)

Bir diğer önemli eşanlı üretim göstergesi olan imalat sanayi kapasite kullanım oranı yılın dördüncü çeyreğinde hem yıllık hem de aylık bazda bir miktar ivme kazanmış görünmektedir. Endeks değeri yılın dördüncü çeyreğinde bir önceki yılın aynı dönemine göre 1 puan artarak ortalama 75,7 seviyesinde gerçekleşmiştir. Mevsim ve takvim etkilerinden arındırılmış kapasite kullanım oranı ise üçüncü çeyrekte bir önceki çeyreğe göre 0,1 puan azalmıştır. Kapasite kullanım oranının alt kalemlerine bakıldığında yılın dördüncü çeyreğinde gıda ve içecekler ile dayanıksız tüketim malları kapasite kullanım oranının azaldığı, diğer mal gruplarında3 ise bir önceki yıla göre artış olduğu görülmektedir.

Şekil 7: Kapasite Kullanım Oranı

75,7

75,1

60

65

70

75

80

85

I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

KKO (Çeyreklik) KKO M.A. (Çeyreklik)

(3 A

ylk

Ort

alam

a,%

)

Kaynak: TCMB

3 Dayanıklı tüketim malları, tüketim malları, ara malları, yatırım malları.

Yıllı

k Ek

onom

ik R

apor

201

5

24

2015 yılının ilk dokuz ayında PMI genel olarak kritik değer olan 50’nin altında bir seyir izlemiş ve sadece iki ayda (Mayıs ve Temmuz) kritik değerin üzerinde değerler almıştır. Dördüncü çeyrekte ise PMI genişleme sürecine girmiştir. Kasım ayında 50,9 olan endeks Aralık ayında 52,2’ye yükselmiştir. Dördüncü çeyrek verilerin ortalaması (50,9) kritik değer 50’nin üzerindedir.

Şekil 8: Satın Alma Yöneticileri Endeksi (PMI)

50,9

30

35

40

45

50

55

60

I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Kaynak: Markit Economics

(3 A

ylk

Ort

alam

a)

Kasım ayı ile birlikte güven endekslerinde güçlü bir iyileşme gözlemlenmektedir. Ekonomide beklentilere ilişkin fikir veren önemli bir öncü gösterge olan reel kesim güven endeksi Mayıs ve Eylül ayları arasında azalan bir trend izlemiş ve Eylül ayında bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 7,9 azalarak 99,1 değerini almıştır. Böylece endeks, kriz döneminden bu yana ilk kez iyimserliğin göstergesi olan 100 seviyesinin altına düşmüştür. Ancak Kasım ayı ile birlikte ekonomiye ilişkin beklentiler iyileşmiş ve bu durum reel kesim güven endeksine de yansımıştır. Endeksin dördüncü çeyrek ortalaması 102,6 düzeyindedir.

Şekil 9: Reel Kesim Güven Endeksi (3 Aylık Ortalama)

102,6

107,5

50

60

70

80

90

100

110

120

I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

RKGE

RKGE M.A.

Kaynak: TCMB

(3 A

ylk

Ort

alam

a)

Tüketici güven endeksi4 2015 yılının ilk dokuz ayında aşağı yönlü bir eğilim göstermiştir. 2015’in başında 67,7 düzeyinde olan endeks Eylül ayında 58,5 değerini almıştır. Ekim, Kasım ve Aralık aylarını içeren dördüncü çeyrekte ise tüketici güveni büyük ölçüde düzelmiştir. Endeksin dördüncü çeyrek ortalaması bir önceki çeyrek ortalamasının yaklaşık 10 puan üzerinde bir değer (71,2) almıştır.

Hanehalkı tüketim eğilimini gösteren önemli bir başka değişken olan tüketici kredilerinin artış hızı yılın ilk dokuz aylık döneminde yukarı yönlü bir trend izlemiştir. Eylül ayından itibaren ise tüketici kredilerinin büyümesi yavaşlamaya başlamıştır. Tüketici kredileri Aralık ayında bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 8 artmıştır. Söz konusu oran kriz yılı 2009’daki en düşük değer olan yüzde 4,3’ün üzerinde olmakla beraber Merkez Bankası tarafından kabul edilen referans değer olan yüzde 15’in altındadır.

Şekil 10: Tüketim Göstergeleri

73,6

8,0

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

55

60

65

70

75

80

85

Oca

.08

Nis

.08

Tem

.08

Eki.0

8

Oca

.09

Nis

.09

Tem

.09

Eki.0

9

Oca

.10

Nis

.10

Tem

.10

Eki.1

0

Oca

.11

Nis

.11

Tem

.11

Eki.1

1

Oca

.12

Nis

.12

Tem

.12

Eki.1

2

Oca

.13

Nis

.13

Tem

.13

Eki.1

3

Oca

.14

Nis

.14

Tem

.14

Eki.1

4

Oca

.15

Nis

.15

Tem

.15

Eki.1

5

Tüketici Güven Endeksi

Tüketici Kredileri (Yllk % De i im) (Sa Eksen)

Kaynak: TÜ K, TCMB

Ekim ayında takvim etkisinden arındırılmış ihracat miktar endeksi bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 2,4 artarken mevsim ve takvim etkisinden arındırılmış endeks ise bir önceki aya göre yüzde 6 azalmıştır. Aynı dönemde takvim etkisinden arındırılmış ithalat miktar endeksi bir önceki yıla göre yüzde 2,6, mevsim ve takvim etkisinden arındırılmış endeks ise bir önceki aya göre yüzde 4,5 artmıştır. 2015 Ekim ayı verisi 2014 yılının dördüncü çeyrek ortalaması ile karşılaştırıldığında Ekim ayı ithalat miktar endeksinin yüzde 4,1 daraldığı, ihracat miktar

4 Yapılan ampirik çalışmalar Türkiye’de tüketici güveninin uzun dönemde döviz kuru, tüketici kredileri faizi, işsizlik oranı ve enflasyondan; kısa vadede ise özellikle döviz kuru ve tüketici fiyatlarından etkilendiğini göstermektedir. Gürgür T ve Kılınç Z.(2015) TCMB Ekonomi Notları, “What Drives the Consumer Confidence in Turkey”, Sayı 17, Ekim 2015

II. B

üyüm

e

25

endeksinin ise yüzde 6,7 arttığı görülmektedir. Bu çerçevede son çeyrekte net ihracatın büyümeye pozitif katkı yapma ihtimali vardır.

Şekil 11: Dış Ticaret Endeksleri (3 Aylık Ortalama)

6,7

-4,1

-40

-30

-20

-10

0

10

20

30

I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

hracat Miktar Endeksi

thalat Miktar Endeksi

Kaynak: TÜ K

(3 A

ylk

Ort

alam

a)

İhracat, sanayi üretim endeksi ve kapasite kullanım oranı gibi göstergeler yılın dördüncü çeyreğinde ekonominin iç talep öncülüğünde büyümeye devam edeceğine işaret etmektedir. Son çeyrekte genel seçimler sonrası belirsizliğin ortadan kalkması ile birlikte büyümenin canlanması beklenmektedir. OVP’de öngörüldüğü üzere 2015 yılsonu büyümesinin yüzde 4 olması beklenmektedir.

Yıllı

k Ek

onom

ik R

apor

201

5

26

Gelir dağılımı bir ekonomide belirli bir dönemde yaratılan toplam gelirin, dağılım araçları ile toplumsal gruplar arasındaki bölüşümünü ifade etmektedir. Gelir dağılımı başta ülkenin ekonomik yapısı ve gelişmişlik düzeyi olmak üzere; nüfus artışı, sosyokültürel yapı, üretim araçları mülkiyetinin dağılımı, ekonominin liberalleşme ve dışa açıklık düzeyi gibi birçok unsurdan etkilenmektedir. Bir ülkede gelir dağılımının adaletli olması söz konusu ülke için en önemli kalkınma göstergelerinden biri olarak kabul edilmektedir. Benzer şekilde gelirin ülkenin farklı bölgelerinde dağılımı bölgeler arasındaki gelişmişlik farklarının anlaşılabilmesi açısından büyük önem taşımaktadır. Türkiye’de bölgesel gelir dağılımını incelediğimiz bu çalışmada en çok kabul gören analiz yöntemlerden biri olan Gini katsayısı5 ve bölgelerin eşdeğer hanehalkı kullanılabilir gelirlerinin ortalaması kullanılmıştır.2006-2014 yılları arasında Türkiye’de bölgesel Gini katsayılarındaki değişime baktığımızda Orta Anadolu ve Kuzey Doğu Anadolu Bölgesinde gelir dağılımının bozulduğu, geri kalan 10 istatistiki bölgede ise gelir dağılımının 2006 yılına göre iyileştiği görülmektedir. 2014 yılında gelirin en adil dağıldığı bölge Doğu Karadeniz Bölgesi olmuştur. 2006-14 döneminde Doğu Karadeniz Bölgesi gelir dağılımında en kuvvetli iyileşmeyi gösterirken bu bölgeyi Ege ve Doğu Marmara Bölgesi takip etmiştir.2006-2014 döneminde tüm bölgeleri en yüksek gelir

5 Eşdeğer hanehalkı kullanılabilir gelirine göre hesaplanan Gini katsayısı kullanılmıştır.

düzeyine sahip bölge olan İstanbul’a oranladığımızda İstanbul’a en çok yakınsayan bölgenin Güneydoğu Anadolu Bölgesi olduğu görülmektedir. Güneydoğu Anadolu Bölgesini Batı Karadeniz ve Akdeniz Bölgesi takip etmektedir. İstanbul’a göre en büyük azalış ise Doğu Marmara Bölgesi’nde görülmüştür. Genel olarak değerlendirildiğinde İstanbul’a göre durumu bozulan sadece iki bölge6 varken dokuz bölgenin durumu İstanbul’a göre iyileşmiştir. 2006-2014 döneminde hem ülke genelinde hem de bölgesel düzeyde gelir dağılımı iyileşirken bölgelerin önemli bir kısmında eşdeğer hanehalkı kullanılabilir geliri en zengin bölge gelirine yakınsamıştır.

6 Doğu Marmara Bölgesine ek olarak Ege Bölgesinin İstanbul’a göre durumu kötüleşmiştir.

KUTU 2. TÜRKİYE’DE BÖLGESEL GELİR DAĞILIMI

86,982,5

57,5

67,8

55,7

67,0

30,7

42,4

30

40

50

60

70

80

90

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Bölgesel Yaknsama

TR4 Doğu Marmara TR6 Akdeniz TR8 Bat Karadeniz TRC Güneydoğu Anadolu

(Bölge

ler/

stan

bul)x100

Fark: 9,6

Fark: 10,3

Fark: 11,8

Fark: 11,2

Kaynak: TÜ K

TR9 Doğu Karadeniz -0,069TR3 Ege -0,068TR4 Doğu Marmara -0,056TR8 Bat Karadeniz -0,032TR6 Akdeniz -0,026TRB Ortadoğu Anadolu -0,018TR5 Bat Anadolu -0,018TRC Güneydoğu Anadolu -0,017TR2 Bat Marmara -0,017TR1 İstanbul -0,008TR7 Orta Anadolu 0,013TRA Kuzeydoğu Anadolu 0,019

2006 2014 Döneminde GiniKatsaylar Arasndaki Fark

2 0 1 5 IIIİŞGÜCÜ PİYASASI

III. İ

şgüc

ü Pi

yasa

sı

29

2015 yılında istihdam artışı işgücüne katılımdaki artış ile dengelenmiştir. Özellikle hizmet sektörü tarım dışı istihdamı sürüklerken sanayi sektörünün katkısı sınırlı olmuştur. İstihdam artış beklentisine rağmen işgücü arzındaki artışın devam etmesi nedeniyle işsizlik oranının 2015 ve 2016 yıllarında OVP’de öngörüldüğü üzere yüzde 10,2 olarak gerçekleşmesi beklenmektedir. Program döneminde toplam istihdam artışının 1,9 milyon kişi olacağı öngörülmüştür. Önümüzdeki dönemde FED’e ilişkin belirsizliklerin ortadan kalkması ve jeopolitik gerginliklerin azalması istihdam artışına katkı sağlayacaktır.

İşgücü piyasasındaki yapısal sorunlar işsizlik oranında yukarı yönlü direnç oluşturmaktadır. İşsizlik sorununa uzun vadede çözüm sağlanması yapısal reformların hayata geçirilmesi ile mümkün olacaktır. Bu amaçla Öncelikli Dönüşüm Programları kapsamında İşgücü Piyasasının Etkinleştirilmesi Programı açıklanmıştır. Bu Program 6 performans göstergesi, 5 bileşen ve 43 eylemden oluşmaktadır.

İşgücü GöstergeleriA.

Küresel ekonomideki belirsizlikler, yatırımcı ve tüketici güvenindeki bozulma istihdamdaki artışın yavaşlamasına neden olmuştur. 2014 yılının ilk dokuz ayında bir önceki yılın aynı dönemine kıyasla 1 milyon 270 bin, 2015 yılının ilk dokuz ayında bir önceki yılın aynı dönemine kıyasla 987 bin kişiye ilave istihdam sağlanmıştır. Azalan istihdam artışına rağmen istihdam oranı bir önceki yılın aynı dönemine göre 1 puan artarak yüzde 46,8 olarak gerçekleşmiştir.

Şekil 1: İstihdam ve İstihdam Oranı

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

2008

-1 5 9

2009

-1 5 9

2010

-1 5 9

2011

-1 5 9

2012

-1 5 9

2013

-1 5 9

2014

-1 5 9

2015

-1 5 9

stihdam stihdam Oran (Sa Eksen)

(m.a, %

)

(m.a

.,Mily

on K

ii)

Kaynak: TÜ K

Küresel ekonomide özellikle gelişmiş ülkelerde istihdam piyasasında sorunlar devam ediyorken Türkiye’de istihdam, 2007 yıl sonundan 2015 yılı Eylül dönemine kadar 6,9 milyon kişi artmıştır. Aynı dönemde Avro Bölgesi’nde ise yaklaşık 3,3 milyon istihdam kaybı yaşanmıştır.

Şekil 2: 2007-15 Döneminde İstihdamda Değişim

6,9

-4

-2

0

2

4

6

8

TÜRKİYE

Meksik

aKo

lombiya

ABD

Rusya

BrezilyaŞili

Almanya

İngilte

rePo

lonya

Macaristan

Belçika

Fransa

Çek Cu

mhu

riyeti

Slovakya

Sloven

yaDa

nimarka

İrlanda

Japo

nya

Portekiz

İtalya

Yunanistan

İspanya

Avro Bölgesi

Kaynak: Eurostat, OECD, TÜ K

(Mily

on K

ii)

2014 yılı Eylül döneminde yüzde 10,5 olarak gerçekleşen manşet işsizlik oranı 2015 yılı Eylül döneminde 0,2 puan azalarak yüzde 10,3’e inmiştir. İşsiz sayısı ise son bir yılda 39 bin kişi artarak 3 milyon 103 bin kişiye ulaşmıştır.

Son dönemde işgücündeki artış hızı istihdamdaki artış hızının üzerinde seyretmektedir. İşgücü, bu dönemde 1 milyon 26 bin kişi artarak 30 milyon

İşgücü Piyasası

Yıllı

k Ek

onom

ik R

apor

201

5

30

259 bin kişiye ulaşmıştır. İşgücüne katılım oranı ise Eylül 2015’te 1 puan yükselerek yüzde 52,1 olarak gerçekleşmiştir.

İşgücüne katılım oranındaki artışta temel etken kadınların işgücüne katılımındaki yükseliştir. Son dönemde yaşanan artışa rağmen Türkiye’de işgücüne katılım oranı gelişmiş ülkeler seviyesine ulaşamamıştır. Bunun başlıca sebebi Türkiye’de kadınların işgücüne katılım oranının hala oldukça düşük seviyelerde olmasıdır. Erkeklerin işgücüne katılım oranı yüzde 72,5 oranıyla OECD ortalamasından 7-8 puan daha düşükken kadınların işgücüne katılım oranı OECD ortalamasının yarısı kadardır.

Şekil 3: Cinsiyete Göre İşgücüne Katılım Oranları

70,6

23,3

44,9

72,5

32,3

52,1

79,7

63,0 71,3

102030405060708090

Erkek Kadn ToplamTR 2005 Türkiye OECD

Kaynak: TÜ K, OECD * Türkiye verisi Eylül ay, OECD verisi ikinci çeyrektir.

(201

5*, %

)

Son dönemde yatay bir seyir izleyen mevsimsellikten arındırılmış işsizlik oranı ise 2015 yılı Eylül ayında yüzde 10,4 olarak gerçekleşmiştir. İşsizlik oranının yüksek seyrinde işgücüne katılım oranındaki artışlar ve potansiyelin altında büyüme etkili olmuştur. İşgücüne katılım oranı ise yüzde 51,6’ya (m.a.) yükselmiştir.

Diğer yandan hizmetler sektöründeki istihdam artışı nedeniyle tarım dışı işsizlik oranı Eylül 2015’te bir

önceki yılın aynı dönemine göre 0,3 puan azalarak yüzde 12,4’e düşmüştür. Tarım dışı işsizlik oranı ekonomik canlanmanın istihdam etkisinin daha yakından takip edebilmesini sağlaması nedeniyle önem arz etmektedir (Bkz. Kutu 3: Tarım Dışı İstihdam).

Şekil 4: İşsizlik ve İşgücüne Katılım Oranları

789101112131415161718

43444546474849505152

2008

-1 5 9

2009

-1 5 9

2010

-1 5 9

2011

-1 5 9

2012

-1 5 9

2013

-1 5 9

2014

-1 5 9

2015

-1 5 9

gücüne Katlm Oran sizlik Oran (Sa Eksen) Tarm D sizlik Oran (Sa Eksen)

Kaynak: TÜ K

(m.a

., %

) (m.a., %

)

Manşet işsizliğe paralel olarak geçen senenin aynı dönemine göre 0,6 puan azalan genç işsizlik oranı yüzde 18,5 olarak gerçekleşmiştir. Mevsimsellikten arındırılmış verilere göre kıyaslandığında yüzde 18,5 oranıyla Avro Bölgesi ortalamasının (yüzde 22,4) oldukça altındadır.

Şekil 5: Ülkeler İtibarıyla Genç İşsizlik Oranları

22,4

18,5

0 10 20 30 40 50

Yunanistanspanya

Hrvatistantalya

G. KbrsPortekiz

SlovakyaFransa

Avro BölgesiFinlandiya

BelçikaRomanya

PolonyaBulgaristan

rlandasveç

TÜRK YELitvanya

MacaristanLetonyaEstonya

LüksemburgSlovenya

ngiltereMalta

Çek CumhuriyetiHollanda

AvusturyaDanimarka

Almanya

Kaynak: Eurostat, TÜ K * Ülkelerin 2015 yl Eylül ayna ait veriler kullanlm tr.

(201

5*, 1

5-24

ya

, %, m

.a.)

Tablo 1: İşgücü Göstergeleri

(Bin Ki i) Eylül 2014 Eylül 2015 Yllk Fark

15 ve Daha Yukar Ya taki Nüfus 57.175 58.054 879gücü 29.233 30.259 1.026gücüne Katlm Oran (%) 51,1 52,1 1,0

Toplam stihdam 26.169 27.156 987stihdam Oran (%) 45,8 46,8 1,0

Tarm D stihdam 20.545 21.331 786

Kaynak: TÜ K

* Kurumsal Olmayan Sivil Nüfus: Üniversite yurtlar, yeti tirme yurtlar (yetimhane), huzurevi, özel nitelikteki hastahane, hapishane, k la vb.yerlerde ikamet edenler d nda kalan nüfustur.

III. İ

şgüc

ü Pi

yasa

sı

31

“Bir yıl ve daha uzun süredir işsiz kalanlar” olarak tanımlanan uzun süreli işsizlerin toplam işsizlere oranı ise 2007 yılı itibarıyla yüzde 30,3 iken 2015 yılı Eylül döneminde yüzde 21,7’ye düşmüştür. Eurostat verilerine göre ise Türkiye en düşük orana sahip ülkedir. Uzun süreli işsizlerin oranının 2018 yılına kadar yüzde 18’e indirilmesi hedeflenmektedir.

İşgücü Piyasasının Yapısal GelişimiB.

Sektörlere Göre İşgücü Göstergeleri1.

Türkiye’de 2000’lerden itibaren tarımsal desteklerin kompozisyonunun değişmesine ve işgücünün eğitim seviyesinin yükselmesine bağlı olarak tarım sektörünün istihdam içindeki payı yıllar içinde azalmıştır. Tarım istihdamının payı 2008-2011 döneminde tarım dışı fırsatların azalması ve gıda fiyatlarının yükselmesi nedeniyle nispeten yükselmiş olsa da 2012 yılının başından itibaren yeniden azalma sürecine girmiştir. 2014 yılında tarım sektörünün toplam istihdam içerisindeki payı yüzde 21,1 olarak gerçekleşmiştir. Ancak diğer ülkelere bakıldığında bu oranın hala yüksek seviyelerde olduğu görülmektedir. Örneğin bu oran Polonya’da yüzde 11, Yunanistan’da yüzde 13 seviyesindeyken ABD ve AB’de yüzde 3-4’e kadar düşmektedir.

Tarım sektörünün istihdam içindeki payının küçülmesi ile birlikte sanayi ve hizmetler sektörünün istihdam payları artmıştır. 2002 yılında yüzde 42,1 olan hizmetlerin toplam istihdam içindeki payı 2014 yılında yüzde 51’e yükselmiştir. İnşaat sektörünün toplam istihdam içindeki payı konut inşaatlarında yaşanan artış nedeniyle 2002 yılında yüzde 4,5 iken 2014 yılında yüzde 7,4’e yükselmiştir. Sanayi

sektörünün istihdam içindeki payı ise aynı dönemde yüzde 18,5’den yüzde 20,5’e yükselmiştir.

Şekil 6: İstihdamın Sektörel Dağılımı

42,1 49,6 50,4 51,0

34,9 22,5 23,1 21,1

18,5 21,8 20,3 20,5

4,5 6,1 6,3 7,4

0102030405060708090

100

2002 2007 2009 2014Hizmetler Tarm Sanayi n aat

Kaynak: TÜ K

(%)

2015 yılı Ocak-Eylül döneminde istihdamını bir önceki yılın aynı dönemine göre en çok artıran sektör 700 bin kişiye istihdam sağlayan hizmetler sektörü olmuştur. Hizmetler sektöründeki artışta eğitim ile idari ve destek hizmet faaliyetleri etkili olmuştur. Sanayi sektöründe ise aynı dönemde 21 bin kişilik istihdam artışı yaşanmıştır. Tarım ve inşaat sektöründe ise istihdam sırasıyla 200 bin ve 65 bin kişi artmıştır.

Ülkemizde gelişmekte olan ülkelere paralel olarak hizmetler ve sanayi sektörünün ekonomi içindeki payı artarken tarım sektörünün payı azalmaktadır. 2015 yılının ilk dokuz ayında hizmetler ve sanayi sektörleri sırasıyla GSYH’nin yüzde 58,1 ve 26,8’ini oluştururken tarım sektörünün GSYH içerisindeki payı yüzde 9,3 ile sınırlı kalmıştır. Ancak inşaat, GSYH içindeki en düşük paya sahip sektör olmuştur. Sektörel istihdam eğilimlerine bakıldığında benzer bir durum yaşanmaktadır. Hizmetler istihdam içindeki en büyük paya sahip sektör olmuştur. Sektörler arasındaki çalışan başına düşen katma

Tablo 2: İşsizlik Durumu

siz Says (Bin Ki i) 3.064 3.103 39

sizlik Oran (%) 10,5 10,3 -0,2

Mevsimsellikten Arndrlm sizlik Oran (%) 10,6 10,4 -0,2

Tarm D sizlik Oran (%) 12,7 12,4 -0,3Genç siz Oran (%) 19,1 18,5 -0,6Kaynak: TÜ K* Kurumsal Olmayan Sivil Nüfus: Üniversite yurtlar, yeti tirme yurtlar (yetimhane), huzurevi, özel nitelikteki hastahane, hapishane, k la vb. yerlerdeikamet edenler d nda kalan nüfustur.

Eylül 2014 Eylül 2015 Yllk Fark

Yıllı

k Ek

onom

ik R

apor

201

5

32

değer karşılaştırıldığında ekonominin en verimli sektörünün sanayi olduğu görülmektedir. Tarım sektöründeki kişi başına düşen katma değer tarım dışı sektörlerin neredeyse üçte biri düzeyindedir.

İşgücü Piyasasında Esneklik2.

Gerek bazı esnek çalışma biçimlerinin mevzuatta yer almaması gerekse de mevzuatta yer alan esnek çalışma biçimlerinin istenilen düzeyde yaygınlık kazanmamış olması nedeniyle Türkiye’de kayıtlı işgücü piyasası oldukça katı bir yapıya sahiptir. Türkiye, istihdam koruma mevzuatı açısından OECD ülkeleri içinde en katı mevzuata sahip ülkedir.

Şekil 8: OECD’ye Üye Ülkelerde İstihdam Koruma Mevzuatı Endeksi

3,4

0,0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0

Yeni ZellandaABD

Kanadangiltere

iliAvusturya

srailJaponya

Finlandiyarlanda

sveçKore

sviçrezlanda

DanimarkaMacaristan

Çek CumhuriyetiHollandaPortekizPolonya

AvusturyaSlovakyaEstonya

AlmanyaNorveç

SlovenyaYunanistan

spanyaMeksika

talyaBelçikaFransa

LüksemburgTÜRK YE

Kaynak: OECD

Ülkemizde haftalık 30 saatten az olan çalışmalar kısmi süreli olarak değerlendirilmektedir. Türkiye’de kısmi zamanlı çalışanların toplam istihdam içindeki payı bir önceki yıla göre 1,7 puan azalarak yüzde 10,6 olarak gerçekleşmiştir. Bu oran OECD’de ortalama 16,7’dir. Bu kapsamda kısmi süreli çalışanların toplam istihdama oranının 2023 yılında AB seviyesine yükseltilmesi hedeflenmiştir. Türkiye’de haftalık ortalama çalışma süresi 47,7 saattir. Bu süre OECD ortalamasının üstündedir. Bu sürenin azaltılması istihdam artışı sağlayacaktır.

Eğitim Durumuna Göre İşgücü Göstergeleri3.

Son yıllarda okullaşma oranlarında yaşanan artış, staj imkanlarının artırılması ve aktif işgücü piyasası programları sayesinde öğrencilerin iş dünyası ile teması sağlanmış, işsizlere meslek deneyimi ve iş disiplini kazandırılmıştır. 2002-14 dönemine bakıldığında işgücünün eğitim düzeyinde artış yaşanmaktadır. Yükseköğretim mezunlarının toplam işgücü içindeki payı yüzde 10,1’den yüzde 19,8’e yükselirken lise altı eğitimlilerin payı yüzde 64’ten yüzde 55,9’a düşmüştür. Eylül 2015’te ise yükseköğretim mezunlarının ve lise altı eğitimlilerin payı sırasıyla yüzde 21,5 ve yüzde 54,4 olarak gerçekleşmiştir.

Şekil 7: Sektörlerin İstihdam ve GSYH İçindeki Payı (2015 Eylül)

% 21,5

% 19,6

% 7,5

% 51,4

stihdam çindeki Pay

TarmSanayin aat

Hizmetler

Kaynak: TÜ K

%9,3

%26,8

%5,7

%58,1

GSYH çindeki Pay

Tarm

Sanayi

n aat

Hizmetler

Kaynak: TÜ K

III. İ

şgüc

ü Pi

yasa

sı

33

Şekil 9: İşgücünün Eğitim Durumuna Göre Dağılımı

7,3 4,1

64,0 55,9

18,7 20,2

10,1 19,8

0

20

40

60

80

100

2002 2014Okuryazar Olmayanlar Lise Alt Lise ve Dengi Yüksekö retim

Kaynak:TÜ K

(%)

Eğitim durumuna göre işgücüne katılım oranına baktığımızda eğitim düzeyine paralel bir seyir izlediği görülmektedir. Eylül 2015’te işgücüne en yüksek katılım yüzde 79,5 oranıyla yükseköğretim mezunları kategorisinde gerçekleşmiştir. Bunu yüzde 65,7 ile meslek lisesi mezunları takip etmektedir.

İşgücüne paralel olarak Eylül 2015’te toplam istihdamın yüzde 21’i yükseköğretim, yüzde 20,2’si lise ve dengi eğitimlilerde ortaya çıkmıştır. Bu dönemde en yüksek payı yüzde 54,9 ile lise altı eğitimliler oluşturmaktadır.

İşsizlerin eğitim durumuna göre dağılımına bakıldığında ise önemli bir bölümünün lise altı eğitimlilerden oluştuğu görülmektedir. Eylül 2015’te toplam işsizlerin yüzde 52,7’si okuryazar olmayanlar dahil olmak üzere lise altı, yüzde 21,8’i lise ve dengi okul ve yüzde 25,4’ü ise yükseköğretim mezunudur.

Eylül 2015’te işsizlik oranı en yüksek grup yüzde 12,1 ile yüksek öğretim mezunlarıdır. En düşük işsizlik oranı ise yüzde 5,8 ile okuryazar olmayanlarda görülmektedir. Okuryazar olmayanların daha düşük işsizlik oranına sahip olması bu kesimin diğerlerine kıyasla daha düşük ücretle ve güvencesiz bir şekilde çalışmayı kabul etmesiyle ilişkilidir.

Kadın/Erkek İşgücü Göstergeleri4.

İşgücü piyasasının en önemli özelliklerinden biri kadınların işgücüne katılım oranı ile erkeklerin işgücüne katılım oranı arasında büyük farklar bulunmasıdır. Kadınların işgücüne katılımı 2004-2007 döneminde sadece 0,3 puan artış gösterirken Eylül 2015’te bu rakam yüzde 32,3’e (2007-15: 8,7 puan) yükselmiştir. 2007-2015 yılları arasında

yaşanan artışın arkasında kadın çalışanların korunmasına yönelik yapılan mevzuat çalışmaları, 18 yaş üstü kadın çalıştıran işverenleri kapsayan sosyal güvenlik prim teşvikleri ve kadınların iş hayatında yer almalarının önemini vurgulayan farkındalık yaratıcı çalışmalar etkili olmuştur. Ayrıca genç yaştaki kadınların evlilik ve doğumlarını daha ileriki yaşlara ertelemeleri işgücüne katılım oranının artmasına katkı sağlamıştır.

Şekil 10: Ülkeler İtibarıyla Kadınların İşgücüne Katılımı

80

90

100

110

120

130

140

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Türkiye Brezilya Çin MacaristanHrvatistan Meksika Polonya G. Afrika

(200

4=10

0)

Kaynak: TÜ K, Dünya Bankas

Türkiye’de kadınların işgücüne katılımının uluslararası standartlara göre düşük olmasının nedeni kentsel alandaki kadınların eğitim düzeyinin yeterli olmamasıdır. Nitekim kırsal alanda ücretsiz aile işçiliği nedeniyle kadınların işgücüne katılımı yüksektir. Eğitim düzeyi düşük kadınlar genellikle kayıt dışı çalışmaktadır. Kayıt dışı sektörde ise düşük ücret aldıkları için işgücü arzı da düşük seviyededir. Düşük ücretler ailelerin kız çocuklarının eğitimine yetersiz yatırım yapmalarına neden olmaktadır. Bu durum işgücü piyasasına yansıyarak ücretlerin düşük seviyede kalmasına ve işgücü arzının düşük olmasına sebep olarak bir çıkmaza yol açmaktadır.1

Eğitim kadın istihdamı açısından önemli bir faktör olup kadınların eğitim düzeyi arttıkça işgücüne katılım oranının da arttığı gözlenmektedir. Yükseköğretimden mezun kadınların işgücüne katılım oranı Eylül 2015’te yüzde 70,8 iken okuryazar olmayan kadınların işgücüne katılım oranı ise yüzde 17’dir.

1 Dünya Bankası (2009), Türkiye’de Kadınların İşgücüne Katılımı: Eğilimler, Belirleyici Faktörler ve Politika Çerçevesi.

Yıllı

k Ek

onom

ik R

apor

201

5

34

Şekil 11: Eğitim Durumuna Göre Kadınların İşgücüne Katılım Oranı

23,3

32,3

41,0

17,0

27,2 33,3

40,6

70,8

10

20

30

40

50

60

70

80

2004 2015 Eylül 2023 OkuryazarOlmayanlar

Lise Alt Lise Mesleki veTeknik Lise

Yüksekokul

(%)

Kaynak: TÜ K

OECD Ortalamas: 63

Diğer yandan erkeklerin işgücüne katılım oranı AB ortalaması düzeyindedir. Erkeklerin işgücüne katılım oranı bir önceki yılın aynı dönemine göre 0,8 puan artarak Eylül 2015’te yüzde 72,5 olarak gerçekleşmiştir.

Kadınların istihdam oranı Eylül 2015 döneminde bir önceki yılın aynı dönemine göre 1,2 puan artarak yüzde 28’e çıkmıştır. Kadın çalışanların yaklaşık yarısını oluşturan hizmet sektörü ile üçte birini oluşturan tarım sektörü kadınlar açısından istihdam yaratan en önemli iki sektör konumundadır. Kadınların yüzde 14,9’u ise sanayi sektöründe çalışmaktadır.

Şekil 12: Kadın İstihdamının Sektörel Dağılımı

60,0

13,3

26,632,9

16,1

51,0

010203040506070

Tarm Sanayi Hizmetler2002 2014

(%)

Kaynak: TÜ K

Erkeklerin istihdam oranı ise Eylül 2015’te bir önceki yılın aynı dönemine göre 0,9 puan artarak yüzde 66,1 olarak gerçekleşmiştir. Kadınların işgücüne katılım ve istihdam oranlarının 2018 yılı sonunda sırasıyla yüzde 34,9 ve yüzde 31’e yükseltilmesi hedeflenmektedir.

İşsizlik oranı Eylül 2015’te kadınlarda yüzde 13,3, erkeklerde ise yüzde 8,9 olarak gerçekleşmiştir. Kadınlarda işsizlik oranının erkeklere göre daha

yüksek olduğu görülmektedir. AB ülkeleri ile kıyaslandığında genel olarak tüm ülkelerde aynı durum söz konusudur.

Kayıt Dışı İstihdam5.

Türkiye’de kayıt dışı istihdam oranı yüksek olmakla birlikte son dönemde azalma eğilimine girmiştir. Yaptığı işten ötürü herhangi bir sosyal güvenlik kuruluşuna kayıtlı olmadan çalışanların oranı Eylül 2015’te bir önceki yılın aynı dönemine göre 0,9 puan azalarak yüzde 34,8’e inmiştir. Kayıt dışılığın azalmasında Kayıt Dışı Ekonomiyle Mücadele Stratejisi çerçevesinde kurumlar arası koordinasyon ve işbirliğinin güçlenmesi, sigorta primi teşvikleri ve sıkılaştırılan denetimler, diğer yandan ortalama firma ölçeğinin büyümesi ve eğitim düzeyinin artması gibi yapısal faktörler etkili olmuştur.2

Şekil 13: Yıllar İtibarıyla Kayıt Dışı İstihdam

52,1

34,8

30

35

40

45

50

55

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015-9

Kay

t D

stih

dam

/ Top

lam

stih

dam

(%)

Kaynak: TÜ K

Tarım, ülkemizde kayıt dışılığın en yoğun olduğu sektördür. Eylül 2015’te sosyal güvenlikten yoksun çalışanların oranı tarım sektöründe yüzde 81,6 iken tarım dışı sektörlerde yüzde 22,0 olarak gerçekleşmiştir. Tarım dışı sektörlerde kayıt dışı çalışanların tarım dışı istihdama oranının 2018 yıl sonuna kadar yüzde 17’ye indirilmesi hedeflenmiştir. Kadınlar arasında kayıt dışı çalışma erkeklere kıyasla çok daha yaygındır. Bunun nedeni tarım sektöründe çalışan kadınların toplam istihdam içindeki payının yüksek olması ve kendi hesabına çalışan kadınların büyük çoğunluğunun vasıfsız olmasıdır. Eylül 2014’te yüzde 49,6 düzeyinde gerçekleşen kadınların kayıt dışı istihdam oranı Eylül 2015’te yüzde 47’ye düşmüştür.

2 BETAM (2014), Ekonomik Konjonktür ve Kayıt Dışı İstihdamın Gelişimi.

III. İ

şgüc

ü Pi

yasa

sı

35

KUTU 3. TARIM DIŞI İSTİHDAM

Tarım dışı istihdam, tarım haricinde çalışan sayısındaki değişiklikleri gösterir. ABD’de ayrıca devlet memurları, evlerde çalışanlar, kar amacı gütmeyen işletmeler dahil edilmemektedir. Yani ücret ödenen toplam çalışan sayısından oluşmaktadır.

Genel olarak ülkeler işgücü piyasasını değerlendirirken tarım dışı istihdam verisini göz önüne almaktadır. Bunun nedenlerinden biri tarım alanında yaz aylarında çalışan mevsimlik işçi sayısının ülke ekonomisindeki iyileşmeyi tahmin etmek açısından yanıltıcı sonuçlar doğurabilmesidir. Ayrıca gelişmekte olan ülkelerde, iktisadi durgunluk dönemlerinde işten çıkarmaların artmasıyla beraber tarım sektörüne geçiş, kentten köye dönüş gerçekleşmektedir. Bu ise durgunluğun işsizlik ve dolayısıyla ekonomi üzerindeki etkisinin doğru bir şekilde değerlendirilmesini zorlaştırmaktadır. Bu nedenle tarım sektörünün hesaplamanın dışına çıkarılması ile birlikte ortaya çıkan rakamlar istihdamdaki gelişmenin

analizinde daha sağlıklı sonuçlar ortaya koymaktadır.

Tarım dışı istihdam verisindeki artış ve azalmalar ekonominin gidişatına yönelik kuvvetli bir göstergedir. Tarım dışı sektörlerde firmaların daha fazla kişiye iş sağlayabilmesi, tüketim yapabilmesi için bireylerin gelir sahibi olmasını sağlar. Bu bağlamda üreticilerin mallarını satabilmeleri de tüketimin gücüne bağlıdır. Yani satışların artması şirketlerin daha fazla üretmesi anlamına gelir. Bu durum çalışan sayısının da giderek artmasına ortam hazırlamaktadır. Yani istihdamın artması, o ekonomi içerisinde düzenli gelir sahibi olan insanların talebinin artmasını ve ekonomik büyümenin canlanmasını sağlamaktadır. Özellikle ABD’de tarım dışı istihdam büyümenin belirleyici olması nedeniyle takip edilmektedir. Aşağıda yer alan şekiller Türkiye’de ve ABD’de tarım dışı istihdam ile GSYH arasındaki pozitif ilişkiyi göstermektedir.

1213141516171819202122

60708090

100110120130140

2005

Ç1

2005

Ç3

2006

Ç1

2006

Ç3

2007

Ç1

2007

Ç3

2008

Ç1

2008

Ç3

2009

Ç1

2009

Ç3

2010

Ç1

2010

Ç3

2011

Ç1

2011

Ç3

2012

Ç1

2012

Ç3

2013

Ç1

2013

Ç3

2014

Ç1

2014

Ç3

2015

Ç1

Reel GSYH Tarm D stihdam

(Milyon Kii)

(Mily

arTL

)

TÜRK YE

Kaynak: TÜ K

124126128130132134136138140142

13

14

15

16

17

2005

-Ç1 Ç3

2006

-Ç1 Ç3

2007

-Ç1 Ç3

2008

-Ç1 Ç3

2009

-Ç2 Ç3

2010

-Ç1 Ç3

2011

-Ç1 Ç3

2012

-Ç1 Ç3

2013

-Ç1 Ç3

2014

-Ç1 Ç3

Reel GSYH Tarm D stihdam (sa eksen)

Kaynak: BLS, BEA

(Milyon Kii)

(Tril

yon

Dol

ar)

ABD

2 0 1 5 IVKAMU MALİYESİ

IV. K

amu

Mal

iyes

i

39

2015 yılında küresel belirsizliklere rağmen gerek bütçe gerçekleşmeleri gerekse borç dinamikleri bakımından kamu maliyesi göstergelerindeki güçlü seyir devam etmiştir. Güçlü kamu maliyesi göstergeleri makroekonomik istikrarın sağlanmasında ve dış şoklara karşı ekonominin direncinin artırılmasında önemli bir rol oynamaktadır.

Merkezi yönetim bütçe performansı 2015 yılında bütçe giderlerinin kontrol altında tutulması ve vergi gelirlerindeki yüksek artışın da etkisiyle geçen yıla göre iyileşme göstermiştir. Vergi gelirlerindeki artışta özellikle tüketime dayalı vergiler etkili olmuştur. Geçen yıl 23,4 milyar TL olan merkezi yönetim bütçe açığı 2015 yılında 22,6 milyar TL olmuştur. Faiz dışı fazla ise geçen yıla göre yüzde 14,5 artışla 30,4 milyar TL olmuştur. Bu dönemde merkezi yönetim bütçe performansı yıl sonu bütçe hedefiyle uyumlu bir görünüm sergilemiştir. OVP (2016-18) ile 2016 yıl sonunda merkezi yönetim bütçe açığının 29,7 milyar TL, bütçe açığının GSYH’ye oranının ise yüzde 1,3 olması öngörülmektedir.

Diğer yandan 2015 yılında kamu borç dinamiklerindeki güçlü seyir de devam etmiştir. 2015 yılının Ocak-Kasım döneminde kur etkisi

nedeniyle nominal borç miktarı artmış olsa da borç stokunun GSYH’ye oranı düşük seviyesini korumuş, borç stokunun ortalama vadesi uzamış ve borç stoku içinde faiz ve döviz kuruna duyarlı borç senetlerinin payı azalmıştır. OVP (2016-18) ile 2015 yıl sonunda yüzde 32,6 olarak öngörülen AB tanımlı borç stokunun GSYH’ye oranının 2016 yılında yüzde 31,7 olması öngörülmektedir.

Merkezi Yönetim BütçesiA.

Bütçe Dengesi1.

2015 yılında hem merkezi yönetim bütçe dengesinde hem de faiz dışı fazlada önemli iyileşmeler kaydedilmiştir. Bu dönemde merkezi yönetim bütçe açığı geçen yıla göre yüzde 3,3 azalarak 22,6 milyar TL olmuştur. Bunda vergi gelirlerindeki yüksek performans nedeniyle bütçe gelirlerinin, faiz hariç bütçe giderlerinden daha fazla artması etkili olmuştur. OVP (2016-18) ile 2016 yılında merkezi yönetim bütçe açığının 29,7 milyar TL, faiz dışı fazlanın ise 26,3 milyar TL olması öngörülmektedir.

Bütçe giderleri 2015 yılında bir önceki yıla göre yüzde 12,8 (57,2 milyar TL), bütçe gelirleri ise yüzde 13,6 (58 milyar TL) artmıştır.

Kamu Maliyesi

Tablo 1: Merkezi Yönetim Bütçe Gerçekleşmeleri

(Milyon TL)

Bütçe Giderleri 505.992 448.752 12,8Faiz Hariç Bütçe Giderleri 452.987 398.839 13,6Faiz Giderleri 53.006 49.913 6,2

Bütçe Gelirleri 483.386 425.383 13,6Vergi Gelirleri 407.475 352.514 15,6

Bütçe Dengesi -22.606 -23.370 3,3Faiz D Denge (Maliye Tanml) 30.400 26.544 14,5Kaynak: Maliye Bakanl

2015Ocak Aralk

2014Ocak Aralk

DönemselDe i im (%)

Yıllı

k Ek

onom

ik R

apor

201

5

40

Şekil 1: Bütçe Dengesi ve Faiz Dışı Denge

-80

-60

-40

-20

0

20

40

60

2008

-1 3 5 7 9 1120

09-1 3 5 7 9 11

2010

-1 3 5 7 9 1120

11-1 3 5 7 9 11

2012

-1 3 5 7 9 1120

13-1 3 5 7 9 11

2014

-1 3 5 7 9 1120

15-1 3 5 7 9 11

Bütçe DengesiFaiz D Denge (Maliye Tanml)Faiz D Denge (Program Tanml)

(12

Aylk

Küm

ülat

if, M

ilyar

TL)

Kaynak: Maliye Bakanl

2015 yılında maliye tanımlı faiz dışı fazla geçen yıla göre yüzde 14,5 artarak 30,4 milyar TL olmuştur. Diğer yandan program tanımlı faiz dışı fazla ise 2015 yılının Ocak-Kasım döneminde 25,3 milyar TL olarak gerçekleşmiştir.

2015 yılında vergi gelirlerinin yıl sonu hedefinin üzerindeki performansına karşın faiz hariç bütçe giderlerindeki artış eğiliminin sürdüğü görülmektedir.

Dönemsel dalgalanmalardan arındırmak için faiz hariç bütçe giderlerinin ve vergi gelirlerinin 3 aylık hareketli ortalamalarının yıllık yüzde değişimine bakıldığında vergi gelirleri ile faiz dışı bütçe giderleri arasındaki farkın 2015 yılının tamamında kapandığı görülmektedir. 2015 yılında vergi gelirlerinin

3 aylık hareketli ortalamasının yıllık değişimi yüzde 16,3, faiz hariç bütçe giderlerinin 3 aylık hareketli ortalamasının yıllık değişimi ise yüzde 16,5 olmuştur.

Şekil 2: Faiz Hariç Bütçe Giderleri ve Vergi Gelirleri

-10

-5

0

5

10

15

20

25

30

2008

-1 4 7 1020

09-1 4 7 10

2010

-1 4 7 1020

11-1 4 7 10

2012

-1 4 7 1020

13-1 4 7 10

2014

-1 4 7 1020

15-1 4 7 10

Faiz Hariç Bütçe Giderleri Vergi Gelirleri

(3Ay

lk H

arek

etli

Ort

alam

a, Yllk

% D

ei

im)

Kaynak: Maliye Bakanl

Bütçe Giderleri2.

Mali disiplini sürdürme politikası çerçevesinde bütçe giderlerindeki artış kontrol altında tutulmaktadır. 2015 yılında merkezi yönetim bütçe giderleri geçen yıla göre yüzde 12,8 artarak 506 milyar TL olarak gerçekleşmiştir.

Merkezi yönetim faiz hariç bütçe giderleri ise 2015 yılında geçen yıla göre yüzde 13,6 artarak 453 milyar TL olmuştur. Bu dönemde yatırım giderleri (sermaye giderleri ve sermaye transferleri) yüzde 20,4, personel giderleri (sosyal güvenlik kurumlarına

Tablo 2: Merkezi Yönetim Bütçe Giderleri

(Milyon TL)

Merkezi Yönetim Bütçe Giderleri 505.992 448.752 12,8Faiz Hariç Bütçe Giderleri 452.987 398.839 13,6Personel Giderleri 125.046 110.370 13,3Sosyal Güv. Kur. Devlet Primi Giderleri 21.042 18.929 11,2Mal ve Hizmet Alm Giderleri 45.444 40.801 11,4Cari Transferler 182.787 162.282 12,6K T Görev Zararlar 2.314 1.762 31,4Sosyal Güvenlik Kurumlarna Transferler 80.083 77.294 3,6Tarmsal Destekleme Ödemeleri 9.971 9.148 9,0Gelirden Ayrlan Paylar 55.765 47.284 17,9

Sermaye Giderleri 56.875 48.201 18,0Sermaye Transferleri 10.460 7.707 35,7

Borç Verme 11.333 10.550 7,4Faiz Giderleri 53.006 49.913 6,2Kaynak: Maliye Bakanl

2015Ocak Aralk

2014Ocak Aralk

Dönemsel De i im(%)

IV. K

amu

Mal

iyes

i

41

devlet primi giderleri dahil) yüzde 13, cari transferler yüzde 12,6 ve mal ve hizmet alım giderleri yüzde 11,4 oranında artmıştır.

Şekil 3: Merkezi Yönetim Bütçe Giderlerinin Toplam Artışa Katkıları

-2

2

6

10

14

18

22

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Personel Gid.+SGK Devlet Primi Gid. Mal ve Hizmet Almlar Cari Transferler Yatrm Giderleri Faiz Giderleri Bütçe Giderleri (Yllk % De i im) Faiz Hariç Bütçe Giderleri (Yllk % De i im)

(Pua

n)

Kaynak: Maliye Bakanl

2015 yılında bütçe giderlerindeki yüzde 12,8’lik artışta esas olarak cari transferler, personel giderleri (sosyal güvenlik kurumlarına devlet primi giderleri dahil) ve yatırım giderleri etkili olmuştur. Nitekim bütçe giderlerindeki artışın 4,6 puanı cari transferlerden, 3,7 puanı personel giderlerinden (sosyal güvenlik kurumlarına devlet primi giderleri dahil), 2,5 puanı yatırım giderlerinden ve 1 puanı da mal ve hizmet alım giderlerinden kaynaklanmıştır.

Diğer yandan 2015 yılında faiz giderleri yüzde 6,2 artışla 53 milyar TL olmuştur. Bu dönemde faiz giderlerinin bütçe giderlerindeki artışa katkısı 0,7 puan olmuştur.

2015 yılında bütçe giderlerindeki artışa en büyük katkıyı yapan cari transferler geçen yıla göre yüzde 12,6 artarak 182,8 milyar TL olarak gerçekleşmiştir. Bu dönemde cari transferlerin yüzde 43,8’ini oluşturan sağlık, emeklilik ve sosyal yardım giderleri geçen yıla göre yüzde 3,6 artarak 80,1 milyar TL olmuştur.

2015 yılında cari transferler kapsamında yer alan görev zararları için 4,8 milyar TL transfer yapılmıştır. Bu miktarın 2,3 milyon TL’si KİT görev zararları için aktarılmıştır. Bu kapsamda Ziraat Bankasına 1,4 milyon TL ve Halkbankasına 690 milyon TL olmak üzere toplam 2,1 milyar TL kaynak aktarılmıştır.

Bunların yanısıra cari transferler içinde yer alan tarımsal destekleme ödemeleri bu dönemde geçen yıla göre yüzde 9 artışla 10 milyar TL olmuştur.

Ayrıca cari transferler kapsamında merkezi yönetim bütçe gelirlerinden diğer kamu kurum ve kuruluşlarına ayrılan paylarda ise geçen yıla göre yüzde 17,9 düzeyinde artış görülmüştür. Bu kapsamda mahalli idarelere 5779 sayılı Kanun1 kapsamında yapılan ödemeler vergi gelirlerinde meydana gelen artışın da etkisiyle yüzde 18,9 artarak 46,1 milyar TL olmuştur.

Diğer taraftan 2015 yılında personel giderleri (sosyal güvenlik kurumlarına devlet primi giderleri dahil) geçen yıla göre yüzde 13 artışla 146,1 milyar TL olmuştur. Bu artış, mali ve sosyal haklara yönelik olarak 2014 yılında yapılan ve 2014 yılı personel giderlerini etkilemeyip 2015 yılı harcamalarına yansıyan düzenlemeler ile 2015 yılında yapılan düzenlemelerden kaynaklanmıştır.

2015 yılında yatırım giderleri geçen yıla göre yüzde 20,4 artışla 67,3 milyar TL olmuştur. 2015 yılında mevcut harcama programlarının gözden geçirilerek verimsiz harcamaların tasfiye edilmesi, bu yolla oluşturulacak mali alanın2 öncelikli harcama alanlarına tahsis edilmesi ve faiz hariç bütçe giderlerinin belirli bir seviyede tutulması amacıyla “Kamu Harcamalarının Rasyonelleştirilmesi Programı Eylem Planı” yürürlüğe konulmuştur. Bu kapsamda ulaştırma, eğitim, tarım, sağlık, teknolojik araştırma, içme suyu, adalet hizmeti sektörleri ile bilgi ve iletişim teknolojilerinin geliştirilmesine yönelik altyapı yatırımlarına öncelik verilmektedir.

Son olarak 2015 yılında borç verme giderleri 2014 yılına göre yüzde 7,4 artarak 11,3 milyar TL olmuştur. Bu artışın önemli bir kısmı KİT’lere verilen sermaye nitelikli giderlerin geçen yıla göre yüzde 25,1 artarak 6,6 milyar TL olmasından kaynaklanmaktadır.

Bütçe Gelirleri3.

2015 yılında bütçe gelirleri performansı finansal dalgalanmalara ve ılımlı iç talebe rağmen güçlü seyretmiştir. Bu dönemde vergi gelirlerindeki artış nedeniyle bütçe gelirleri geçen yıla göre yüzde 13,6 artarak 483,4 milyar TL olarak gerçekleşmiştir.

1 02/08/2008 tarih ve 5779 sayılı İl Özel İdarelerine ve Belediyelere Genel Bütçe Vergi Gelirlerinden Pay Verilmesi Hakkında Kanun.2 Mali alan ile ilgili detaylı bilgi için bkz Kutu 4. Türkiye’de Mali Alan.

Yıllı

k Ek

onom

ik R

apor

201

5

42

2015 yılında vergi gelirleri geçen yıla göre yüzde 15,6 artışla 407,5 milyar TL, vergi dışı diğer gelirler ise yüzde 2 artışla 57,3 milyar TL olmuştur. Bu dönemde genel bütçe gelirlerinin yaklaşık yüzde 87,7’si vergi gelirlerinden, yüzde 12,3’ü de vergi dışı diğer gelirlerden oluşurken geçen yıl bu oranlar sırasıyla yüzde 86,3 ve 13,7 olarak gerçekleşmiştir.

2015 yılında dolaysız vergiler geçen yıla göre yaklaşık yüzde 12,3, dolaylı vergiler de yüzde 17,2 artmıştır.3 Bu dönemde dolaysız vergilerin toplam vergi gelirleri içindeki payı geçen yıla göre 0,9 puan azalarak yüzde 32,5’den yüzde 31,5’e düşmüştür.

2015 yılında tüm ana vergi gelir kalemlerinde (başka yerde sınıflandırılmayan diğer vergiler hariç) artış yaşanmıştır. Bu dönemde gelir vergisi yüzde 16, kurumlar vergisi yüzde 3,4 artış gösterirken iç

3 Dolaysız vergiler, gelir ve kazanç üzerinden alınan vergiler, veraset ve intikal vergisi ile başka yerde sınıflandırılmayan diğer vergilerden; dolaylı vergiler ise dahilde alınan mal ve hizmet vergileri, uluslararası ticaret ve muamelelerden alınan vergiler, damga vergisi ve harçlardan oluşmaktadır.

talebe bağlı vergi gelirlerinden dahilde alınan KDV yüzde 21,8, Özel Tüketim Vergisi (ÖTV) yüzde 16,3 ve ithalde alınan KDV yüzde 15,5 artmıştır.

2015 yılında ÖTV, gelir vergisi ile ithalde ve dahilde alınan KDV gelirleri toplam vergi gelirlerindeki artışa önemli katkı sağlamıştır. Nitekim bu dönemde vergi gelirlerinde yaşanan yüzde 15,6’lık artışın 4,2 puanı ÖTV’den, 3,4 puanı gelir vergisinden, 2,8 puanı ithalde alınan KDV’den, 2,4 puanı dahilde alınan KDV’den ve 0,7 puanı da harçlardan kaynaklanmıştır.

Tablo 3: Merkezi Yönetim Bütçe Gelirleri

(Milyon TL)

Merkezi Yönetim Bütçe Gelirleri 483.386 425.383 13,6Genel Bütçe Gelirleri 464.785 408.676 13,7Vergi Gelirleri 407.475 352.514 15,6Gelir ve Kazanç Üzerinden Alnan Vergiler 119.141 106.207 12,2

Gelir Vergisi 85.753 73.902 16,0Kurumlar Vergisi 33.388 32.305 3,4

Mülkiyet Üzerinden Alnan Vergiler 9.384 8.215 14,2Veraset ve ntikal Vergisi 435 428 1,6Motorlu Ta tlar Vergisi 8.949 7.787 14,9

Dahilde Alnan Mal ve Hizmet Vergileri 167.071 142.111 17,6Dahilde Alnan Katma De er Vergisi 46.424 38.121 21,8Özel Tüketim Vergisi 105.902 91.095 16,3Banka ve Sigorta Muameleleri Vergisi 9.172 7.487 22,5ans Oyunlar Vergisi 842 768 9,6Özel leti im Vergisi 4.732 4.640 2,0

Uluslararas Ticaret ve Muamelelerden Alnan Vergiler 82.867 71.144 16,5Gümrük Vergileri 8.250 6.543 26,1thalde Alnan Katma De er Vergisi 74.378 64.411 15,5

Damga Vergisi 12.043 10.325 16,6Harçlar 16.966 14.511 16,9Ba ka Yerde Snflandrlmayan Di er Vergiler 3 3 -1,8

Vergi D Di er Gelirler 57.310 56.161 2,0Özel Bütçeli darelerin Gelirleri 15.093 13.524 11,6Düzenleyici ve Denetleyici Kurumlarn Gelirleri 3.509 3.183 10,3

2015Ocak Aralk

2014Ocak Aralk

Dönemsel De i im(%)

Kaynak: Maliye Bakanl

IV. K

amu

Mal

iyes

i

43

Şekil 4: Vergi Gelirlerinin Bütçe Gelirlerindeki Artışa Katkıları

-5

0

5

10

15

20

25

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Gelir Vergisi Dahilde Alnan KDVÖzel Tüketim Vergisi thalde Alnan KDVHarçlar Damga VergisiVergi Gelirleri (% Yllk De i im)

(Pua

n)

Kaynak: Maliye Bakanl

2015 yılında gelir ve kazanç üzerinden alınan vergi gelirlerindeki artış bütçe gelirlerini desteklemeye devam etmiştir. Bu dönemde gelir ve kazanç üzerinden alınan vergiler geçen yıla göre yüzde 12,2 artmıştır. Aynı dönemde gelir vergisi yüzde 16, kurumlar vergisi ise yüzde 3,4 artmıştır. Gelir vergisinde görülen yüzde 16’lık artış gelir vergisi tevkifatında yaşanan yüzde 16,1’lik artıştan kaynaklanmıştır. Bu artışta 2015 yılının başında memur maaşlarına ve asgari ücrete yapılan zamların yanısıra menkul sermaye iratlarından yapılan kesintiler de etkili olmuştur.

2015 yılında dahilde alınan KDV gelirleri geçen yıla göre yüzde 21,8 artarak 46,4 milyar TL olarak gerçekleşmiştir. Bu artışta TL’nin değer kaybetmesi ile fiyatlar genel düzeyindeki artışın KDV matrahını artırmasının yanısıra 4,5G ihale bedeli üzerinden tahsil edilen KDV geliri etkili olmuştur.

Aynı şekilde ÖTV gelirleri geçen yıla göre yüzde 16,3 artarak 105,9 milyar TL olmuştur. 2015 yılında petrol fiyatlarındaki düşüşün yanısıra motorlu taşıt ve tütün ürünleri satışlarında görülen artış özellikle petrol ve doğal gaz, motorlu taşıtlar ile tütün mamulleri üzerinden alınan ÖTV gelirlerini artırmıştır. Bu dönemde motorlu taşıtlar üzerinden yapılan tahsilat yüzde 32,5 artmıştır. Diğer yandan ÖTV gelirleri içinde yüzde 48 gibi çok yüksek paya sahip olan petrol ve doğal gaz ürünleri üzerinden yapılan tahsilattaki artış ise diğer ÖTV kalemlerine göre nispeten düşük kalarak yüzde 11,4 oranında gerçekleşmiştir.

İthalde alınan KDV gelirleri, TL’nin değer kaybetmesiyle ithalatın pahalılaşmasına, petrol

fiyatlarındaki düşüşün enerji ithalatını düşürmesine ve uygulamaya konulan makro ihtiyati tedbirlere rağmen 2015 yılında geçen yıla göre yüzde 15,5 artmıştır. Bu artışta BOTAŞ’ın geçmiş dönem vergi borçlarına istinaden stok vergi borç ödemesi ile 2015 yılında cari vergi yükümlülüklerini yerine getirmesi etkili olmuştur.

Diğer taraftan 2015 yılında vergi dışı diğer gelirler geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 2 artarak 57,3 milyar TL olmuştur. Bu artış 6360 sayılı Kanun4 ile kapatılan il özel idarelerinden 2014 yılının aynı döneminde bütçeye intikal eden ve süreklilik arz etmeyen 3,4 milyar TL tutarındaki tahsilatın yarattığı baz etkisine rağmen gerçekleşmiştir. Diğer yandan 2014 yılında özelleştirme geliri olarak bütçeye 7,8 milyar TL aktarılmışken bu tutar 2015 yılında 6,1 milyar TL olmuştur. 2015 yılının tamamında vergi dışı diğer gelirleri etkileyen temel unsurlar şunlardır:

Yukarı Yönlü Etkenler;

2015 yılında kamu bankalarından yapılan temettü

aktarımının artması,

4,5G ihalesi kapsamında yapılan anapara ve

taksit ödemesi.

Aşağı Yönlü Etkenler;

Teşebbüs ve mülkiyet gelirleri içerisinde yer alan

KİT’lerden elde edilen gelirlerin azalması,

6360 sayılı Kanun gereğince kapatılan il özel

idarelerinden genel bütçeye yapılan iadenin 2015 yılında olmaması,

2/B taşınmaz satış gelirlerinin azalması,

Özelleştirme İdaresi tarafından genel bütçeye

aktarılan tutarın 2015 yılında azalması.

Diğer yandan 6552 sayılı Kanun5 kapsamında 2015 yılı itibarıyla toplam 8,3 milyar TL tahsil edilmiştir.

4 12/11/2012 tarih ve 6360 sayılı On Dört İlde Büyükşehir Belediyesi ve Yirmi Yedi İlçe Kurulması İle Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun.5 10/09/2014 tarih ve 6552 sayılı İş Kanunu ile Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılması ile Bazı Alacakların Yeniden Yapılandırılmasına Dair Kanun. 6552 sayılı Kanunun 73 ve 74. maddeleri Kanun’un yayımlandığı tarih olan 11/09/2014 tarihi itibarıyla yürürlüğe girmiştir.

Yıllı

k Ek

onom

ik R

apor

201

5

44

Özetle 2015 yılında merkezi yönetim bütçesi 22,6 milyar TL bütçe açığı, 30,4 milyar TL de faiz dışı fazla vermiştir. 2015 yılında vergi gelirlerinin yıl sonu hedefinin üzerindeki performansına karşın faiz hariç bütçe giderlerindeki artış eğilimi devam etmiştir. Sonuç itibarıyla merkezi yönetim bütçesi 2015 yılında, yıl sonu bütçe hedefleriyle uyumlu bir görünüm sergilemiştir. OVP (2016-18) ile 2016 yılında merkezi yönetim bütçe açığı 29,7 milyar TL, bütçe açığının GSYH’ye oranı ise yüzde 1,3 olarak öngörülmektedir.

Genel Devlet DengesiB. 6

Türkiye’de kamu mali dengeleri 2002 yılından bu yana küresel krizin etkilerinin en çok hissedildiği 2009 yılı hariç sürekli iyileşme göstermiştir. Bu kapsamda, 2014 yılında yüzde 0,6 olan genel devlet açığının GSYH’ye oranının 2015 yılında yüzde 0 ile dengeye yakın bir seviyede gerçekleşmesi tahmin edilmektedir. Bu oranın 2016 yılında ise yüzde 0,7 olarak gerçekleşmesi öngörülmektedir. Diğer taraftan AB tanımlı borç stokunun7 GSYH’ye oranında kriz sonrası dönemde başlayan azalma eğiliminin devam ettiği ve 2014 yıl sonu itibarıyla yüzde 33,5’e düştüğü görülmektedir. Bu oranın 2015 yılı sonunda yüzde 32,6, 2016 yılında ise yüzde 31,7 olarak gerçekleşmesi öngörülmektedir.

Şekil 5: Genel Devlet Açığı ve Borç Stoku

40,0

32,6

1,6

0

1

2

3

4

5

6

20

25

30

35

40

45

50

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015T

Borç Stoku Genel Devlet Aç (Sa Eksen)

Kaynak: Kalknma Bakanl , Hazine Müste arl T: Tahmin

(GSYH

, %)(G

SYH

,%)

6 Genel Devlet Dengesi: Ülkemizde kamu kesimi; merkezi yönetim bütçesi kapsamındaki kurum ve kuruluşlar, mahalli idareler, sosyal güvenlik kuruluşları ile genel sağlık sigortası, fonlar, döner sermayeler, İşsizlik Sigortası Fonu ve KİT’lerin toplamından oluşmaktadır. Kamu kesiminden KİT’ler çıkartıldığında ise genel devlet tanımına ulaşılmaktadır.7 AB üyesi ülkelerin Maastricht Kriterleri çerçevesinde borç seviyelerinin takibinin yapılabilmesi için Eurostat’a bildirmek ile yükümlü oldukları genel devlet borç stoku 2003 yılından bu yana Hazine Müsteşarlığı tarafından da hesaplanmakta ve “AB tanımlı genel yönetim borç stoku” adı altında kamuoyu ile paylaşılmaktadır.

Türkiye, güçlü kamu mali dengeleri bakımından hem küresel krizde hem de sonrasında gelişmiş ve gelişmekte olan ekonomilerden pozitif yönde ayrışmış ve dış şoklara karşı dayanıklılığını artırmıştır.8

Son yıllarda mali disiplinin sürdürülmesi Türkiye ekonomisini olumsuz dış şoklara karşı dirençli kılan temel unsurlardan biri olmuştur. Küresel belirsizliklerin yüksek olduğu mevcut konjonktürde bu kazanımların korunarak daha da ileriye götürülmesi büyük önem taşımaktadır. Mali disiplini kalıcı hale getirecek ve tasarruf açığını azaltacak her türlü tedbir makroekonomik istikrarı destekleyecek ve uzun vadeli kamu borçlanma faizlerinin düşük düzeylerde seyretmesini sağlayarak toplumsal refaha olumlu katkıda bulunacaktır.9

Şekil 6: Genel Devlet Bütçe Açığı

1,5

0,6

-0,9

0,2

3,3

2,0

4,3

0,0

-2

-1

0

1

2

3

4

5

OECD Ort. Avro Bölgesi Geli mekte OlanÜlkeler

TÜRK YE

2007 2015

Kaynak: IMF, OECD, Kalknma Bakanl

(GSY

H,%

)

Şekil 7: Genel Devlet Borç Stoku

74,565,1

37,3 39,9

115,2

93,7

44,4

32,630405060708090

100110120

OECD Ort. Avro Bölgesi Geli mekte OlanÜlkeler

TÜRK YE

2007 2015

Kaynak: IMF, OECD, Hazine Müste arl , Kalknma Bakanl

(GSY

H,%

)

8 Uluslararası Kredi Derecelendirme Kuruluşu Fitch Ratings, 18/09/2015 tarihinde Türkiye’nin “BBB-“ ile “yatırım yapılabilir” seviyede bulunan kredi notunu ve “durağan” not görünümünü teyit etmiştir. Yapılan açıklamada, kredi notunun sabit tutulmasındaki ana sebebin güçlü kamu mali dengeleri olduğu belirtilerek seçimlerin yapıldığı 2015 yılında mali disiplin konusundaki kararlılığın devam ettiği ve bunun da bütçe açığını ve borç stokunu düşürmeye devam edeceği anlamına geldiği belirtilmiştir. (https://www.fitchratings.com/site/fitch-home/pressrelease?id=991023)9 TCMB, Enflasyon Raporu III, Temmuz 2015, s. 12.

IV. K

amu

Mal

iyes

i

45

Bugün birçok AB üyesi ülke hala Maastricht Kriterlerini yerine getirmekte başarılı olamazken Türkiye hem bütçe dengesi hem de borç stoku açısından bu kriterleri yerine getirmektedir. 2015 yılı için yüzde 32,6 olarak öngörülen kamu borç stokunun GSYH’ye oranı yüzde 115,2 olan OECD ortalamasının dörtte birinden az, yüzde 93,7 olan Avro Bölgesi ortalamasının yaklaşık üçte biri ve Maastricht Kriterinin ise neredeyse yarısı kadardır. 2015 yılı itibarıyla Avro Bölgesi’nde yer alan sadece 2 ülke (Estonya ve Lüksemburg) Türkiye’den daha düşük kamu borç yüküne sahiptir.

Kamu Borç DinamikleriC.

2015 yılında kamu borç stoku göstergeleri olumlu bir görünüm sergilemiştir. Bu dönemde AB tanımlı genel yönetim borç stoku ile merkezi yönetim borç stoku kur etkisi nedeniyle nominal olarak artsa da GSYH’ye oran olarak düşük seyrini korumaya devam etmiştir. Diğer yandan kamu net borç stoku bu dönemde hem nominal hem de GSYH’ye oran olarak azalmaya devam etmiştir. Ayrıca bu dönemde borç stokunun ortalama vadesi uzamış ve borç stoku içinde faiz ve döviz kuruna duyarlı borç senetlerinin payı azalmıştır.

Borç Stoku Göstergeleri1.

AB Tanımlı Genel Yönetim Borç Stokua. 10

Uygulanan ihtiyatlı kamu borç yönetimi politikaları, mali disiplin ve makro göstergelerdeki olumlu seyir sonucunda 2014 yılında yüzde 33,5 olan AB tanımlı genel yönetim borç stokunun GSYH’ye oranı kur etkisiyle kısmen artarak 2015 yılının üçüncü çeyreği itibarıyla yüzde 34,6 olmuştur. AB tanımlı genel yönetim borç stokunun GSYH’ye oranında son yıllardaki azalmanın en önemli nedeni uygulanan mali disiplin sayesinde borçlanma ihtiyacında

10 AB tanımlı genel yönetim borç stoku, genel yönetim brüt borç stokundan ayarlama kalemleri çıkarılarak hesaplanmaktadır. Üç temel ayarlama kalemine ilişkin hesaplama şu şekildedir:

Genel yönetim kapsamı içerisinde yer alan kurum ve kuruluşların •ellerinde bulundurdukları ve yine bu kurum ve kuruluşlara ait borçlanma senetleri düşülmektedir.ESA 95 metodolojisi kapsamında kuponsuz olarak ihraç edilen •senetlerin “nominal değerleri” (anapara ve faiz toplamı) esas alınmakta, ayrıca TÜFE’ye endeksli senetlerin anapara enflasyon farkı, merkezi yönetim iç borç stokuna dahil edilmektedir.Merkezi yönetimin yükümlülüğü olan dolaşımdaki bozuk para tutarı •merkezi yönetim iç borç stokuna dahil edilmektedir.

görülen azalış olmuştur. 2015 yılı sonunda bu oranın yüzde 32,6 olarak gerçekleşeceği tahmin edilmektedir.

Şekil 8: AB Tanımlı Genel Yönetim Borç Stoku

40,0

46,0

42,3

39,1

36,2 36,1

33,534,6

32,6 31,730,5

29,5

252729313335373941434547

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015Ç3

2015T 2016 2017 2018

Kaynak: Hazine Müste arl

(GSY

H, %

) OVP (2016 18)

Kamu Net Borç Stokub. 11

En özet haliyle kamu kesimi toplam yükümlülüklerinden net varlıkların çıkarılmasıyla hesaplanan kamu net borç stokunda görülen iyileşme 2015 yılının üçüncü çeyreğinde de devam etmiştir. Bu dönemde kamu net borç stokunun GSYH’ye oranı 2014 yıl sonuna göre 3,1 puan azalarak yüzde 7,6 olmuştur. Bunda kamu sektörü finansal varlık ve mevduatlarının yükümlülüklerinden daha fazla artması etkili olmuştur. Bu dönemde toplam varlıklar 2014 yıl sonuna göre yüzde 27,5 artarken toplam yükümlülükler yüzde 12,9 artış göstermiştir. Diğer yandan bu dönemde milli gelirde yaşanan artış da bu azalışta etkili olmuştur.

Şekil 9: Kamu Net Borç Stoku

25,3 29

,9

28,1

21,6

20,3

17,6

14,7

11,4

2,9

2,7

0,9

0,7

-3,3

-5,0 -4,0

-3,8

28,2

32,528,9

22,3

17,0

12,610,7

7,6

-5

0

5

10

15

20

25

30

35

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ç3

TL Cinsi Döviz Cinsi ToplamKaynak: Hazine Müste arl

Kam

u Ne

t Bor

ç St

oku/

GSY

H (%

)

11 Kamu net borç stoku, kamu sektörünün iç ve dış borç yükümlülüğü toplamından kamu sektörünün elinde bulundurduğu varlıkların (TCMB Net Varlıkları + Kamu Varlıkları + İşsizlik Sigortası Fonu Net Varlıkları) çıkarılmasıyla hesaplanır.

Yıllı

k Ek

onom

ik R

apor

201

5

46

Kamu net borç stokundaki yapısal iyileşmenin önemli bir etkisi de kamunun döviz cinsi net yükümlülüklerinde görülmektedir. 2015 yılının üçüncü çeyreğinde döviz cinsi kamu net borç stokunun GSYH’ye oranı yüzde -3,8 olurken TL cinsi borç stokunun GSYH’ye oranı yüzde 11,4 olmuştur. Bu durum kamu sektörünün net döviz cinsi varlık-yükümlülük dengesinde önemli bir iyileşmeye işaret etmektedir.

Merkezi Yönetim Borç Stokuc.

2015 yılı Kasım ayında merkezi yönetim toplam borç stoku 2014 yıl sonuna göre yüzde 10,5 artışla 676,2 milyar TL’ye yükselmiştir. Bu dönemde merkezi yönetim toplam borç stokunun yüzde 65’ini (439,5 milyar TL) iç borç stoku, yüzde 35’ini (236,8 milyar TL) ise dış borç stoku oluşturmuştur. Merkezi yönetim borç stokundaki bu artışta en büyük etken kurlardaki artış olmuştur. Ancak bu dönemde merkezi yönetim borç stokunun GSYH’ye oranının azalma eğilimi önceki yıllarda olduğu gibi devam etmiş ve 2015 yılı Kasım ayı itibarıyla yüzde 34,5 olarak gerçekleşmiştir.

Şekil 10: Merkezi Yönetim Toplam Borç Stoku

380,3

441,5473,6

518,4 532,2585,8

612,1

676,2

40,0

34,5

25

30

35

40

45

50

55

60

65

70

0

100

200

300

400

500

600

700

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Kasm*

Kaynak: Hazine Müste arl , TÜ K, Kalknma Bakanl * Merkezi yönetim borç stokunun GSYH'ye oran (2016-18) dönemine ait OVP'de yer alan 2015 yl sonu tahmini kullanlarak hesaplanm tr.

(Mily

ar T

L) (GSYH

, %)

Bunun yanısıra sabit faizli borçların toplam borç içindeki payında görülen artış 2015 yılında daha belirgin bir şekilde kendisini göstermiş, böylece borç stokunun faiz riskindeki iyileşme devam etmiştir. 2014 yılında yüzde 65,2 olan merkezi yönetim toplam borç stoku içindeki sabit faizli borçların ağırlığı 2015 yılı Kasım ayında yüzde 67,5’e kadar çıkmış, böylelikle toplam borç stokunun faiz değişimlerine olan duyarlılığı azalmaya devam etmiştir.

Merkezi Yönetim İç Borç Stokui.

2015 yılı Kasım ayında merkezi yönetim iç borç stoku

2014 yıl sonuna göre yüzde 6 artışla 439,5 milyar TL olmuştur. Bu dönemde merkezi yönetim iç borç stokunun faiz yapısına bakıldığında 2014 yıl sonuna göre TÜFE’ye endeksli borçların payının azaldığı, TL cinsinden sabit faizli borçlar ile değişken faizli borçların payının da arttığı görülmektedir.

Şekil 11: Merkezi Yönetim İç Borç Stokunun Faiz Yapısı

51,2

47,0

49,8

52,2

52,2

52,6

56,6

58,2

40,9

41,6

35,2

30,4

28,0

23,5

19,0

19,2

7,9

11,4

15,0

17,4

19,7

23,9

24,3

22,6

0102030405060708090

100

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015Kasm

Sabit De i ken TÜFE'ye Endeksli

Kaynak: Hazine Müste arl

(%) (Ay)

Merkezi Yönetim Dış Borç Stokuii.

2015 yılı Kasım ayında merkezi yönetim dış borç stoku 2014 yıl sonuna göre yüzde 4,8 azalarak 81,1 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Ancak kurlardaki yükseliş nedeniyle merkezi yönetim dış borç stoku TL cinsinden 2015 yılı Kasım ayında 2014 yıl sonuna göre yüzde 19,9 oranında artarak 236,8 milyar TL olmuştur. Bu dönemde toplam dış borç stokunun yüzde 29,6’sı (24 milyar dolar) kredilerden, yüzde 70,4’ü (57,1 milyar dolar) ise tahvilden oluşmuştur.

Şekil 12: Merkezi Yönetim Dış Borç Stoku

30,9 33,2 33,9 32,7 30,5 30,0 27,0 24,0

38,9 40,9 44,2 46,5 51,2 55,7 58,257,1

69,874,1

78,1 79,2 81,785,7 85,2

81,1

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Kasm

Kredi Tahvil Toplam D Borç StokuKaynak: Hazine Müste arl

(Mily

ar $

)

Borç Yönetimi2.

2015 Yılı Borçlanma Stratejisia.

2015 yılında borçlanma politikasının piyasa koşulları ile maliyet unsurları göz önünde tutularak belirlenen stratejik ölçütler çerçevesinde borç stokunun çeşitli risk faktörlerine karşı dayanıklılığını artıracak şekilde yürütülmesine devam edilmiştir. Bu kapsamda

IV. K

amu

Mal

iyes

i

47

borçlanmanın ağırlıklı olarak TL cinsinden ve sabit faizli araçlarla yapılması ve ortalama vadenin uzatılması amaçlanmıştır.

Bu kapsamda 2015 yılında para ve maliye politikası ile eşgüdüm içinde hayata geçirilen Finansman Programıyla piyasalarda yaşanan oynaklığın iç borçlanma piyasasına etkilerinin asgari seviyede tutulması hedeflenmiştir.12

İç Borçlanma ve İç Borç Servisib.

2015 yılında iç borçlanma faaliyetleri borç yönetiminin orta ve uzun vadeli hedefleri çerçevesinde yurt içi ve yurt dışındaki ekonomik koşullar göz önünde bulundurularak gerçekleştirilmiştir.13

Şekil 13: Toplam İç Borç Çevirme Oranları

129,

6

134,

2

178,

1

132,

1

124,

7

167,

1

157,

0

107,

1

96,3

138,

9

159,

0

111,

6

101,

5

141,

2

127,

9

90,4

74,3

84,4

70

75

80

85

90

95

100

105

110

60

80

100

120

140

160

180

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015ç Borç Servisiç Borçlanma

Toplam ç Borç Çevirme Oran (Sa Eksen)

Kaynak: Hazine Müste arl

(Mily

ar T

L) (%)

2015 yılında 67,4 milyar TL’si anapara, 39,8 milyar TL’si faiz olmak üzere toplam 107,1 milyar TL’lik iç borç ödemesine karşılık toplam 90,4 milyar TL iç borçlanma yapılmıştır. Böylelikle bu dönemde toplam iç borç çevirme oranı yüzde 84,4 olarak gerçekleşmiştir.

İç Borçlanmanın Vade Yapısı ve Ortalama c. Maliyeti

2015 yılında nakit iç borçlanmanın ortalama vadesi 71,8 ay olmuştur. Diğer taraftan toplam iç borç stokunun vadeye kalan süresi de 2015 yılı Kasım ayı itibarıyla 55,4 aya kadar çıkmıştır. İç borç stoku içinde değişken faizli kıymetlerin payının azalması ve vadenin uzaması faiz değişikliklerinin etkilerini azaltmaktadır.

12 Hazine Müsteşarlığı, Kamu Borç Yönetimi Raporu 2015, s. 27.13 Hazine Müsteşarlığı, Kamu Borç Yönetimi Raporu 2015, s. 27.

Şekil 14: İç Borçlanmanın Vade Yapısı

31,7

71,8

23,9

55,4

0

20

40

60

80

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015*

ç Borçlanmann Ortalama Vadesiç Borç Stokunun Vadeye Kalan Süresi

Kaynak: Hazine Müste arl * 2015 yl iç borç stokunun vadeye kalan süresi Kasm ay verisidir.

(Ay)

2014 yılı ve sonrası, diğer gelişmekte olan piyasalarda olduğu gibi yurt içi piyasasındaki oynaklığın arttığı ve devlet iç borçlanma senetleri (DİBS)14 faizlerinin önceki yıllara göre yükseldiği bir dönem olmuştur.15

2015 yılı başından itibaren küresel ekonomideki belirsizliklerin devam etmesinin etkisiyle yükselme eğilimi gösteren DİBS faiz oranları Eylül ayından itibaren gerilemeye başlamıştır. 2015 yıl sonu itibarıyla bu oran yüzde 9,5 olmuştur. Buna bağlı olarak ortalama reel faiz oranı da bu dönemde yüzde 0,6 olmuştur.

Şekil 15: İç Borçlanmanın Maliyeti

19,2

9,58,3

0,6

-5

0

5

10

15

20

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

D BS Faiz Oran ç Borçlanmann Reel Faizi

(%)

Kaynak: Hazine Müste arl , TÜ K

Dış Borçlanma ve Dış Borç Servisid.

Dış borçlanma, Hazine Müsteşarlığı tarafından program finansmanı ve proje finansmanı amacıyla gerçekleştirilmektedir. Program finansmanı amacıyla dış finansman, tahvil ve kira sertifikası ihracı ile program kredisi kapsamında temin edilmektedir. Bu kapsamda program kredileri özellikle Uluslararası Para Fonu (IMF), Dünya Bankası, Avrupa Yatırım

14 Devlet İç Borçlanma Senedi (DİBS), Hazine Müsteşarlığınca ihraç edilen Hazine bonoları ve devlet tahvillerinin ortak adıdır.15 Hazine Müsteşarlığı, Kamu Borç Yönetimi Raporu, 2015, s. 27.

Yıllı

k Ek

onom

ik R

apor

201

5

48

Diğer taraftan 2015 yılının Ocak-Kasım döneminde 4,6 milyar doları anapara, 3,8 milyar doları da faiz olmak üzere toplam 8,4 milyar dolarlık dış borç ödemesi yapılmıştır. Yılın geri kalanında ise 470,6 milyon doları anapara, 134,6 milyon doları faiz olmak üzere toplam 605,2 milyon dolarlık dış borç ödemesi yapılması öngörülmektedir.

Bankası (AYB) ve Fransız Kalkınma Ajansı (AFD) tarafından sağlanmaktadır.16

Bu kapsamda 2015 yılı Ocak-Kasım döneminde uluslararası sermaye piyasalarından bir tahvil ihracı ve bir ek ihraçla toplam 3 milyar dolar kaynak sağlanmıştır. Diğer yandan 2015 yılı Mart ayında Avrupa Konseyi Kalkınma Bankasından (AKKB) İSMEP Projesinin finansmanı dolayısıyla 250 milyon avro (265,4 milyon dolar) ek dış finansman sağlanmıştır.17 Buna ilaveten 2015 yılı Eylül ayında Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankasından Sağlık Sisteminin Güçlendirilmesi ve Desteklenmesi Projesi kapsamında 120 milyon avro (134,9 milyon dolar) finansman sağlanmıştır. Böylelikle 2015 yılı Ocak-Kasım döneminde toplam 3,4 milyar dolar dış finansman sağlanmıştır.

16 Hazine Müsteşarlığı, Kamu Borç Yönetimi Raporu, 2015, s. 28.17 İstanbul’un muhtemel bir depreme hazırlanması amacıyla oluşturulan “İstanbul Sismik Riskin Azaltılması ve Acil Durum Hazırlık (İSMEP) Projesi” için ek finansman.

Tablo 4: 2015 Yılında Gerçekleştirilen Yurt Dışı Tahvil İhraçları

Anla ma Tarihi tfa Tarihi Vade (Yl) Döviz Cinsi Yazl De er(milyon)

Yazl De er(milyon ABD dolar) (*)

Kupon Oran (%) hraç Tipi

13.01.2015 16.04.2043 28,3 ABD Dolar 1.500 1.500 4,875 Ek İhraç

08.04.2015 14.04.2026 11,0 ABD Dolar 1.500 1.500 4,250 Tahvil İhrac

Toplam 3.000 3.000Kaynak: Hazine Müste arl * hraç tutarlarnn dolar kar lklar valör tarihlerindeki dolar pariteleri ile hesaplanm tr.

IV. K

amu

Mal

iyes

i

49

KUTU 4. TÜRKİYE’DE MALİ ALAN

Küresel krizle birlikte artan dönemsel dalgalanmalar ve ülkelerin içinde bulunduğu mali sıkıntılar ekonomilerde mali alan yaratma konusunu daha da önemli bir hale getirmiştir. Mali sürdürülebilirliğe zarar vermeden artan harcamaların karşılanması için ilave kaynak oluşturma amacı taşıyan “mali alan (fiscal space)” kavramı, ülkenin mali dengelerini ya da makroekonomik istikrarı olumsuz etkilemeksizin belirli bir amaç için kullanılacak bütçe kaynaklarını ifade etmektedir.18 Bu sayede ortaya çıkacak mali alan, hükümetler için etkili politika alternatifleri sunmakta ve kaynak sıkıntısı içinde olan hükümetlere ilave gelir ortaya çıkarmak için yol göstermekte ve konjonktür karşıtı maliye politikaları (countercyclical fiscal policy)19 ya da teşvik politikaları uygulayabilme imkanı vermektedir.20 Mali sürdürülebilirlik sorunu oluşturmadan konjonktür karşıtı maliye politikası uygulamanın mümkün olması durumu olarak tanımlanan mali alan, daralma dönemlerinde mali hızlandıran (fiscal impulse) yaratma ihtiyacını azaltırken daha kolay kaynak bulma ve harcama yapma olanağı sağlamaktadır.21

Günümüzde mali alanlar farklı şekillerde ortaya çıkabilmektedir. Kullanılan araç ve yöntemler arasında ülkenin sahip olduğu atıl kaynakların gelir oluşturmak amacıyla harekete geçirilmesi, harcamaların mevcut konjonktüre uygun biçimde önceliklendirilerek daha geçerli harcamalara yer açılması, dış hibe ve borçların gelir getirici veya gerekli ihtiyaçları karşılayacak

18 Ley, E. (2009), Fiscal Policy for Growth, The World Bank Prem Notes, Economic Policy, No: 131, 1.19 Genel olarak maliye politikası iş çevriminin şiddetini arttırıcı yönde hareket ediyorsa konjonktür yanlısı (procyclical), azaltıcı yönde hareket ediyorsa konjonktür karşıtı (countercyclical) olarak değerlendirilmektedir. Bu kapsamda ekonominin iyi olduğu zamanlarda hükümet harcamalarının artması veya vergi oranlarının düşmesi konjonktür yanlısı maliye politikasına örnek olarak verilebilir. Benzer şekilde eğer ekonomi daralma dönemindeyken genişletici maliye politikaları uygulanıyorsa maliye politikasının konjonktür karşıtı olduğu ileri sürülebilir. Konjonktür karşıtı maliye politikasının, iş çevriminin şiddetinin azalması yönündeki etkisi nedeniyle makroekonomik istikrarın sağlanmasına katkıda bulunabileceği kabul edilmektedir.20 Doorn vd. (2010), “Do Middle Income Countries Continue to Have the Ability to Deal with the Global Financial Crisis”, The World Bank Policy Research Working Paper, WPS5381, Washington DC, p.7.21 Rahman, J. (2010), Absorption Boom and Fiscal Stance: What Lies Ahead in Eastern Europe, IMF Working Paper, WP/10/97, April, p.14.

şekilde seçilmesi, kamu-özel sektör işbirlikleri (KÖİ) ve özelleştirmeye başvurulması yer almaktadır. Bununla birlikte vergi oranlarının düşürülmesi, finansal pazar derinliğinin oluşturulması, gelir idaresinin etkinliğinin artırılması, yurt içi tasarrufların ve özel sektör yatırımlarının artırılması gibi birçok araç da ilave mali alan oluşturmada kullanılabilecek diğer yöntemlerdir.22 Diğer yandan daha üretken harcamalara yer açmak için verimli olmayan bütçe harcamalarının sonlandırılması hükümetlerin ilave mali alan oluştururken uygulayabilecekleri bir diğer politika seçeneğidir. Öncelikli programlarını hayata geçirmeyi amaçlayan hükümetler etkin ve verimli olmayan harcamaları azaltmak zorundadır.23

Gelir artırıcı reform programları veya harcamaların önceliklendirmesi gibi politikalar, özellikle yüksek kamu borcu olan ve makroekonomik şoklara karşı kırılganlıkları bulunan ülkeler için ilave gelir yaratarak kamu yatırımlarını artırmada etkili bir yöntem olabilmektedir.24 Bu kapsamda yapılması gerekenler arasında kamu harcamalarının azaltılması, daha üretken altyapı harcamalarına ve beşeri sermayeyi artıran sosyal harcamalara daha fazla kaynak ayrılması yer almaktadır.

Türkiye’de son yıllarda mali alan oluşturma konusunda önemli kazanımlar elde edilmiştir. 2002 yılından itibaren faiz giderlerinin hem bütçe giderleri içindeki hem de GSYH içindeki payı önemli ölçüde azalmıştır. 2002 yılında yüzde 43,2 olan faiz giderlerinin bütçe içindeki payı 2014 yılında yüzde 11,1’e, faiz giderlerinin GSYH içindeki payı da aynı dönemde yüzde 14,8’den yüzde 2,9’a inmiştir. Diğer yandan 2002 yılında yüzde 85,7 olan faiz giderlerinin vergi gelirlerine oranı 2014 yılında yüzde 14,2’ye düşmüştür. Faiz giderlerinin bütçe içindeki payının azalmasıyla sağlanan mali alan eğitim, sağlık ve altyapı gibi alanlar için kullanılmıştır.

Diğer yandan 2014-18 dönemini kapsayan 10. Kalkınma Planı kapsamında 2015 yılında “Kamu Harcamalarının Rasyonelleştirilmesi Programı

22 Karaca, C. (2012), “İlave Mali Alan Oluşturmada Hükümet Politikaları”, Maliye Dergisi Sayı 163, s. 419, Temmuz-Aralık 2012.23 Heller, P.S. (2007), Fiscal Policy for Growth and Development: The Fiscal Space Debate, p.5, Istanbul.24 Akitoby vd. (2007), Public Investment and Public-Private Partnerships, pp.3-4, Washington, DC, IMF.

Yıllı

k Ek

onom

ik R

apor

201

5

50

Eylem Planı” yürürlüğe konulmuştur. Program çerçevesinde, mevcut harcama programları gözden geçirilerek verimsiz harcamaların tasfiye edilmesi, bu yolla oluşturulacak mali alanın öncelikli harcama alanlarına tahsis edilmesi ve faiz hariç harcamaların belirli bir seviyede tutulması amaçlanmıştır. Program kapsamında;

Büyüme için gereken altyapı yatırımlarını tespit etmek üzere büyümeye daha fazla katkı sağlayacak öncelikli alanların belirlenmesine yönelik bir çalışma yürütülmesi,

Sektörel ve bölgesel yıllık yatırım tahsislerinin plan hedefleriyle uyumunun sağlanması,

Yatırım Programındaki mevcut proje stoku önceliği ve etkinliği bakımından gözden geçirilerek stoktaki sorunlu projelerin tespit edilmesi ve gerekli tedbirler alınarak yatırım programının sürdürülebilirliğinin artırılması,

Bütçe sisteminde yatırım-cari harcama sınıflandırması gözden geçirilerek söz konusu sınıflandırmaların kapsamları ile ilgili gerekli düzenlemelerin yapılması,

Kamu Yatırım Programı Yönetim Sürecinin bütüncül bir bakış açısıyla yürütülmesi,

Program-bütçe bağlantısının güçlendirilmesi ve bu kapsamda “Bütünleşik Kamu Mali Yönetim Bilişim Sistemi”nin kurulması,

Kaynak tahsis sürecinin etkinliğinin sağlanması için stratejik plan-bütçe bağlantısını kuracak araçların plana uygunluğunun artırılması ve bu kapsamda program bütçe yapısına kademeli olarak geçilmesi,

Yatırım projelerinin finansmanının (iç kaynak, dış kredi, hibe, KÖİ vb.) en uygun yöntemle sağlanmasına yönelik tedbirlerin alınması

planlanmaktadır.

Şekil: Türkiye’de Mali Alan Kullanımı

9,411,3

6,6

1,3

43,2

17,6 17,1

12,5

6,4

11,1

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

E itim Sa lk YatrmGiderleri

SosyalYardmlar

Faiz Giderleri

2002 2014

Kaynak: Maliye Bakanl

Bütç

e çi

ndek

i Pay

(%)

2 0 1 5 VPARA POLİTİKASI VE ENFLASYON

V. P

ara

Polit

ikas

ı ve

Enfla

syon

53

Küresel piyasalardaki belirsizlikler, gıda fiyatlarındaki oynaklık ve döviz kurundaki değer kayıpları nedeniyle TCMB para politikasındaki sıkı duruşunu devam ettirmektedir. Yıl içinde sıkı para politikası, makro ihtiyati tedbirler ve döviz likiditesi ayarlamaları ile desteklenmiştir.

Geniş faiz koridoru ve aktif likidite politikasını bir arada kullanmaya devam eden TCMB Ocak ve Şubat aylarında faiz oranlarında ölçülü indirimler yaptıktan sonra izleyen aylarda faiz oranlarını sabit tutmuştur. Ayrıca Para Politikası Kurulu, Ağustos ayında gerçekleştirmiş olduğu toplantısında mevcut küresel ve yurt içi koşulları dikkate alarak Fed’in faiz artırımı ve küresel para politikalarının normalleşmesi sürecinde uygulayacağı yeni para politikası stratejisini açıklamıştır.

Düşük uluslararası petrol fiyatlarına rağmen TL’deki birikimli değer kayıplarının fiyatlara yansıması, gıda fiyatlarındaki yüksek seyir ve fiyatlama davranışlarındaki bozulma enflasyonun hedefin üstünde seyretmesine neden olmuştur. Hizmetler enflasyonu yüksek seyrini sürdürmektedir. Temel mal grubu yıllık enflasyonunda da döviz kurunun gecikmeli etkileri görülmüş; buna paralel olarak da çekirdek enflasyon göstergelerinde beklenen iyileşme gerçekleşmemiştir.

Orta Vadeli Programa göre TÜFE yıllık artış oranının 2016 yıl sonunda yüzde 7,5’e ve 2017 yılında ise yüzde 6’ya gerileyeceği öngörülmektedir.

A. Para Politikası

TCMB, fiyat istikrarına odaklı para politikası duruşunun korunduğu bir çerçeveyi esas almaktadır. Enflasyonu hedefle uyumlu seviyelerde tutmayı amaçlarken finansal istikrarı da gözetmeye devam etmektedir. Bu doğrultuda, sermaye akımlarının

makroekonomik istikrar üzerinde oluşturduğu oynaklığı sınırlandırıcı ve ihtiyatlı borçlanmayı destekleyici politikalar uygulanmaktadır.

Küresel finans piyasalarına bakıldığında 2015 yılında da önceki döneme benzer şekilde oynaklıklar devam etmiştir. Küresel para politikalarındaki farklılaşmanın sürmesi, ABD Merkez Bankasının (Fed) normalleşme sürecine dair belirsizlikler, Avro Bölgesi’nde Yunanistan’ın borç krizine ilişkin gelişmeler ve iktisadi faaliyetteki zayıf seyir söz konusu oynaklıkta etkili olmuştur. Bu çerçevede, gelişmekte olan ülkelere yönelik portföy akımları zayıf seyretmiş ve döviz kuru oynaklıkları artmıştır. Küresel piyasalarda yaşanan oynaklığın etkileri ve iç belirsizlikler ile birlikte finansal göstergelerde dalgalanmalar yaşanmıştır.1

Para Politikası Kurulu (PPK) 2015 yılı Ocak ve Şubat aylarında, enerji ve gıda dışı enflasyon göstergeleri ile enflasyon beklentilerinin olumlu seyrini değerlendirerek bir hafta vadeli repo ihale faiz oranını yüzde 8,25’ten önce yüzde 7,75’e, sonra yüzde 7,5’e2 indirmiştir.

Kurul Şubat ayındaki toplantısında;3

Gecelik marjinal fonlama oranını yüzde 11,25’ten

yüzde 10,75’e,

Açık piyasa işlemleri çerçevesinde piyasa

yapıcısı bankalara repo işlemleri yoluyla tanınan borçlanma imkanı faiz oranını yüzde 10,75’ten yüzde 10,25’e,

Merkez Bankası borçlanma faiz oranını yüzde

7,5’ten yüzde 7,25’e,

1 TCMB (2015) , “Enflasyon Raporu III”, Temmuz 2015.2 TCMB (2015), “Para Politikası Kurulu Toplantı Özeti 2015-02”, Ocak 2015.3 TCMB (2015), “Para Politikası Kurulu Toplantı Özeti 2015-13”, Şubat 2015.

Para Politikası ve Enflasyon

Yıllı

k Ek

onom

ik R

apor

201

5

54

Bir hafta vadeli repo ihale faiz oranını yüzde

7,75’ten yüzde 7,50’ye indirmiştir.

Ancak Kurul, takip eden aylık olağan toplantılarında küresel piyasalardaki belirsizlikler, gıda ve enerji fiyatlarındaki oynaklıklar, çekirdek enflasyondaki iyileşmeyi sınırlandıran döviz kuru hareketleri ve enflasyon beklentilerindeki bozulmalar nedeniyle para politikasında temkinli yaklaşımını sürdürerek Mart-Aralık döneminde faiz oranlarını sabit tutmuştur. Ancak döviz kuru oynaklıklarında gözlenen düşüşün kalıcı olması halinde 2016 yılında gerçekleştirilecek ilk toplantıdan itibaren para politikasında sadeleşme adımlarına başlanabileceği değerlendirilmiştir. Faiz koridorunun nihai olarak bir hafta vadeli repo faizi etrafında daha dar ve daha simetrik bir şekil alması amaçlanmaktadır.4 Ayrıca, TCMB ortalama fonlama faizi 11 Ocak 2016 tarihi itibarıyla yüzde 8,97 düzeyinde gerçekleşmiştir. Fonlama faizi, gösterge niteliğindeki 1 hafta vadeli repo faizi olan yüzde 7,5’in bir miktar üzerinde seyretmektedir. Bu durum TCMB’nin kurdaki artışın enflasyon üzerinde yarattığı baskıları sınırlandırma isteği ve gerçekleştirmiş olduğu ölçülü sıkılaştırmadan kaynaklanmaktadır.

Şekil 1: TCMB Faiz Oranları

8,9

7,25

7,5

10,75

3

5

7

9

11

13

15

2011

-11 12

2012

-1 2 2 3 4 5 6 7 8 8 9 10 11 1220

13-1 2 3 3 4 5 6 7 8 9 9 10 11 12

2014

-1 2 3 3 4 5 6 7 8 9 10 10 11 1220

15-1 2 3 4 4 5 6 7 8 9 10 10 11 12

TCMB Ortalama Fonlama Maliyeti Gecelik Borçlanma 1-Haftalk Repo Faizi

Gecelik Borç Verme Bankalararas Repo/ters Repo Faizi

Kaynak: TCMB

(%)

TCMB, fiyat istikrarının yanısıra finansal istikrara yönelik riskleri sınırlamak amacıyla kredi büyüme hızı ve döviz kuru gelişmelerini yakından izlemektedir. Makro finansal risklerin dengelenmesi açısından krediler ile birlikte döviz kurunda aşırı dalgalanmaya kayıtsız kalınmaması önem taşımaktadır.

Yıl başından itibaren genel olarak yüzde 20’ler düzeyinde seyreden 13 haftalık yıllıklandırılmış, kur

4 TCMB, “Para Politikası Kurulu Toplantı Özetine İlişkin Basın Duyurusu 2015-76”, Aralık 2015.

etkisinden arındırılmış kredi büyüme oranı para politikasında sıkılaşma ve sadeleşme kararlarına bağlı olarak azalış trendine girmiştir. 31 Aralık 2015 itibarıyla yüzde 10,1 olarak gerçekleşen kredi büyümesi, TCMB tarafından referans değer olarak kabul edilen yüzde 15 değerinin altına düşmüştür. Ancak, önümüzdeki dönemlerde finansal koşullardaki toparlanma ve ücret artışı kaynaklı gelir artışlarının kredi büyümesini destekleyeceği tahmin edilmektedir.5 Kredilerin bileşimine bakıldığında ise ticari kredilerin tüketici kredilerine göre daha hızlı büyümeye devam ettiği görülmektedir. Kredilerdeki bu görünüm bir yandan orta vadeli enflasyon baskılarını sınırlarken diğer yandan cari dengeyi desteklemektedir.

Şekil 2: Toplam Kredi Büyümesi

-5

5

15

25

35

20

12-1 1 2 3 3 4 5 6 6 7 8 8 91

01

01

11

21

2 1 2 3 3 4 5 5 6 7 7 8 9 91

01

11

11

22

01

4-1 2 2 3 4 4 5 6 6 7 8 8 91

01

01

11

22

01

5-1 1 2 3 3 4 5 5 6 7 7 8 91

01

01

11

21

2

Toplam Krediler Tüketici Kredileri Ticari Krediler

Kaynak: TCMB*13 haftalk ortalama, yllklandrlm , kur etkisinden arndrlm

(Yllk,%)

Türkiye’nin dış ticaretinde önemli paya sahip ülkelerin para birimlerinden oluşan sepete göre, Türk Lirasının ağırlıklı ortalama değerini yansıtan nominal efektif döviz kurundan nispi fiyat etkilerinin arındırılarak elde edilen reel efektif döviz kuru, ticaret hacminin artış göstermesi ve ticaret ortaklarımızın çeşitlenmesi nedeniyle 2015 yılı Nisan ayında güncellenmiştir.6 Güncellenen reel efektif döviz kuru 2015 yılının başında 108,3 iken nominal kur gelişmeleri sonrasında değer kaybetmiş ve Aralık ayı itibarıyla 98,5 seviyesine gerilemiştir. Reel efektif kurunun azalışı TL’nin reel olarak değer kaybettiğini, diğer bir anlatımla Türk menşeili malların yabancı mallar cinsinden göreli olarak fiyatının azaldığını göstermektedir.

5 TCMB, “Para Politikası Kurulu Toplantı Özetine İlişkin Basın Duyurusu 2015-76”, Aralık 2015.6 TCMB, “Basın Duyurusu 2015-25”, Nisan 2015.

V. P

ara

Polit

ikas

ı ve

Enfla

syon

55

Şekil 3: Reel Efektif Döviz Kuru

90

100

110

120

130

2008-1 4 7 10

2009-1 4 7 10

2010-1 4 7 10

2011-1 4 7 10

2012-1 4 7 10

2013-1 4 7 10

2014-1 4 7 10

2015-1 4 7 10

Kaynak: TCMB

(2003=100)

TCMB finansal dalgalanmaların artığı dönemlerde döviz kurundaki oynaklığın giderilmesi amacıyla piyasaya döviz satım ihaleleri ve müdahaleleri yoluyla döviz likiditesi sağlamaktadır.7 Nitekim Şubat 2015 tarihinden itibaren döviz piyasasındaki koşullara göre döviz satım ihalesi tutarının günlük olarak belirleneceği, piyasada aşırı oynaklığın olduğu günlerde ise döviz satım tutarının bir gün önceden ilan edilen asgari tutarın yüzde 50 fazlasına kadar artırılabileceği duyurulmuştur. Küresel finansal piyasalarda artan oynaklık nedeniyle Nisan ayında döviz satım tutarlarının ilan edilenin 30 milyon ABD doları fazlasına, Ağustos ayında ise 70 milyon ABD doları fazlasına kadar artırılmasının mümkün olabileceği belirtilmiştir.

Tablo 1: TCMB Döviz Müdahaleleri ve İhaleleri

(Milyon $)Alm Satm Alm Satm

2008 - - 7.585 1002009 - - 4.314 9002010 - - 14.865 -2011 - 2.390 6.450 11.2102012 - 1.006 - 1.4502013 - - - 17.6102014 - 3.151 - 10.4392015 - - - 12.3662016* - - - 300

Kaynak: TCMB* 11 Ocak 2016 itibaryla.

Müdahaleler haleler

Finansal istikrarı tesis etmek, döviz likiditesini ve bankaların borçlanma imkanlarını artırmak amacıyla kullanılan bir diğer para politikası aracı ise bankaların TCMB’den alabilecekleri bir hafta vadeli döviz depolarına uygulanacak olan faiz oranlarıdır. Merkez

7 Dalgalı kura geçişten (Şubat 2001) bu yana TCMB Merkez Bankası gerekli olan durumlarda döviz piyasasında iki şekilde müdahalede bulunmaktadır: Doğrudan müdahale ve düzenli alım satım ihaleleri. İki yöntem arasında temel olarak zamanlama ve kamu oyuna duyurma konusunda farklılıkları bulunmaktadır. Doğrudan müdahaleler müdahale anına kadar piyasaya duyurulmamakta ve de tam müdahale büyüklüğü 15 gün sonra yayınlanmaktadır.

Bankası söz konusu oranlarda 2015 yılı Mart ayından başlamak üzere Temmuz ayına kadar yapmış olduğu duyurularla kademeli olarak indirime gitmiştir. Bu kararlar neticesinde bir hafta vadeli döviz depolarına uygulanan faiz oranı ABD doları için yüzde 7,5’ten yüzde 3 seviyelerine, euro için yüzde 6,5’ten yüzde 1,5’e düşürülmüştür.

2015 yılı başında küresel piyasalardaki son gelişmeler dikkate alınarak finansal istikrarı desteklemek amacıyla bankaların ve finansman şirketlerinin yabancı para cinsinden yükümlülüklerinin zorunlu karşılık oranları, çekirdek dışı yükümlülüklerde vadelerin uzamasını teşvik edici yönde değiştirilmiştir.

Ayrıca, rezerv opsiyonu mekanizmasının otomatik dengeleyici özelliğinin güçlendirilmesi amacıyla rezerv opsiyonu dilimlerinde ve katsayılarında, zorunlu karşılık oranlarındaki uyarlamalar sonucunda ihtiyaç duyulan döviz likiditesini de önemli ölçüde karşılayacak şekilde teknik ayarlamalar yapılmıştır. Bu çerçevede;

Ocak 2015 döneminde;

Türk lirası zorunlu karşılıkların döviz cinsinden •tesis edilmesi imkanı uygulamasında imkan üst limiti değişmeden dilim sayısı artırılarak rezerv opsiyonu katsayıları (ROK) değiştirilmiştir.

Yabancı para cinsinden yükümlülüklerin •zorunlu karşılık oranları, çekirdek dışı yükümlülüklerde vadelerin uzamasını teşvik edici yönde 1 ve 2 yıllık dönemler için yükseltilmiş, 3 yıllık vadede düşürülmüştür.

Mart 2015 döneminden başlamak üzere;

Türk lirası zorunlu karşılıklarda uygulanacak •ROK katsayıları ilk dilimde düşürülmüş ve son beş dilimde yükseltilmiştir.

Yabancı para cinsinden mevduat/katılım fonu •dışı yükümlülüklerinin zorunlu karşılık oranları 1 ve 2 yıl vadelilerde yükseltilmiştir.

Mayıs 2015 döneminde yabancı para zorunlu

ve serbest hesapları ve rezerv opsiyonlarına faiz ödenmesi uygulamasına başlanmıştır.

Yıllı

k Ek

onom

ik R

apor

201

5

56

Türkiye’de kurulmuş bankaların yurt dışı

şubelerinin borçlanmada uzun vadeleri tercih etmeleri amacıyla 29 Mayıs tarihinden sonra oluşacak yeni yükümlülükleri için zorunlu karşılığa tabi yükümlülüklerinin kapsamı genişletilmiştir.

Fed’in politika faizlerini artırmasının ardından,

dolar cinsi zorunlu karşılıklara, rezerv opsiyonlarına ve serbest hesaplara ödenen faiz yüzde 0,24’ten yüzde 0,49’a yükseltilmiştir.

Ayrıca TCMB rezervlerine katkı sağlamak amacıyla 2015 yılı Ocak ayında ihracat reeskont kredilerinin kapsam ve limiti artırılmıştır.

Döviz ihaleleri, zorunlu karşılıklar ve rezerv opsiyonlarında yapılan ayarlamalar sonucunda toplam rezervler 2015 yılının Ocak ayının başında 128,3 milyar dolarken 31 Aralık itibarıyla 110,5 milyar dolara düşmüştür. Rezervlerin azalmasında günlük döviz satım ihale tutarında yukarı yönlü güncellemeler yapılması etkili olmuştur.

Şekil 4: Merkez Bankası Brüt Rezervleri

40

60

80

100

120

140

160

2008

-1 2 4 6 8 10 1220

09-1 3 5 7 9 11 12

2010

-2 4 6 8 10 1220

11-1 3 5 7 9 11 12

2012

-2 4 6 8 10 1120

13-1 3 5 7 9 11 12

2014

-2 4 6 8 10 1120

15-1 3 5 7 9 10 12

Döviz Rezervleri Toplam Rezervler (altn dahil)

(haf

talk

, mily

ar $

)

Kaynak: TCMB

Küresel kriz sonrasında belirsizliklerin ve dalgalanmaların yoğun yaşandığı dönemde fiyat istikrarının yanında finansal istikrarın sürdürülmesi de temel bir politika hedefi olmuştur. Ekonomide öngörülebilirliğin azaldığı bu dönemde küresel risk iştahı ve likidite koşullarındaki ani değişimlere karşı zamanında tepki verilmesini sağlayacak bir aracın gereksinimi doğmuştur.8 Nitekim geniş faiz koridoru, küresel oynaklık dönemlerinde finansal istikrar ve fiyat istikrarının beraber sağlanması için TCMB tarafından geliştirilmiş bir araçtır. Bu doğrultuda TCMB, 2010 yılının sonlarından itibaren geniş faiz koridoru ve aktif likidite politikasının bir arada kullanıldığı bir para politikası stratejisi tasarlayarak

8 Makro ekonomik istikrar açısından konjonktür karşıtı uygulanabilecek para politikası konusunda yakın dönemde çokça tartışılan teoremlerden biri olan Taylor Kuralı için bkz. “Kutu 5. Taylor Kuralı”.

uygulamaya koymuştur. Söz konusu politika ile son 5 yıllık dönemde ilan edilen kısa vadeli faizler değiştirilmeden de para politikası duruşunu değiştirmek mümkün olmuştur.9

Ancak küresel para politikalarının normalleşmesi yolunda yakın dönemde atılması muhtemel adımlar nedeniyle mevcut para politikası uygulamalarında bazı değişikliklerin yapılması gereği gündeme gelmiştir. Bu kapsamda PPK, Ağustos ayında gerçekleştirmiş olduğu toplantısında mevcut küresel ve yurt içi koşulları dikkate alarak Fed’in faiz artırımı ve küresel para politikalarının normalleşmesi sürecinde uygulayacağı para politikası stratejisini açıklamıştır.10 Söz konusu strateji, önümüzdeki dönemde uygulanacak politikaların Türk lirasında sıkı, döviz likiditesinde dengeleyici ve finansal istikrar açısından ise destekleyici olmasını öngörmektedir. Yol haritası, faiz ve Türk lirası likidite yönetimi, döviz likiditesi ve finansal istikrarı destekleme gibi üç temel başlık altında çeşitli tedbirleri içermektedir. Bu kapsamda temel olarak;

Küresel para politikalarının normalleşme

sürecinde faiz koridorunun bir hafta vadeli repo ihale faiz oranı etrafında daha simetrik bir hale getirilerek daraltılması ve para politikası çerçevesinin sadeleştirilmesi,

Döviz kuru oynaklığını azaltmak amacıyla döviz

satım ihalelerinin esnekliğinin artırılması,

Rezerv opsiyon katsayıları düzenlemeleriyle

finansal sisteme döviz likiditesinin sağlanması,

Döviz depo limitlerinin artırılması,

Yabancı para çekirdek dışı yükümlülüklerin

vadelerinin uzatılması,

TL cinsi çekirdek yükümlülüklerin 11 desteklenmesi ve

Yabancı para zorunlu karşılıklara faiz ödenmesine

yönelik tedbirler belirlenmiştir.

9 Kara, H. (2015), “Faiz Koridoru ve Para Politikası Duruşu”, TCMB Ekonomi Notları, 19 Ağustos 2015.10 TCMB, “Basın Duyurusu 2015”, Ağustos 2015.11 Bankacılık sektörünün yurt içindeki tasarruf sahiplerinden sağladığı mevduat kaynaklı finansman genel olarak çekirdek yükümlülükler olarak adlandırılmaktadır.

V. P

ara

Polit

ikas

ı ve

Enfla

syon

57

Söz konusu tedbir paketi Eylül ayında büyük ölçüde uygulanmaya başlanmış; döviz likiditesi, çekirdek yükümlülükler ve uzun vadeli borçlanmayı destekleyici yönde adımlara devam edilmiştir. Ayrıca piyasa yapıcısı bankalara tanınan borçlanma imkanı faiz oranı kaldırılarak likidite politikası operasyonel çerçevesinde sadeleştirme yapılmıştır.12

Söz konusu strateji kapsamında yapılan ve önümüzdeki dönemde alınacak olan tüm bu tedbirlerin ekonominin küresel şoklara karşı dayanıklılığını artırması ve bankaların likidite yönetimini etkinleştirmesi beklenmektedir.

B. Enflasyon Görünümü

2015 yılı enflasyon açısından değerlendirildiğinde olumlu baz etkisinin13 gerçekleştiği aylarda enflasyondaki artış sınırlanmıştır. Bununla birlikte petrol fiyatlarındaki düşük seyrin sürdüğü ve gıda fiyatlarında düzeltmenin yaşandığı aylarda enflasyonda düşüşler kaydedildiği görülmüştür. 2015 yıl genelinde TL’deki değer kayıplarının birikimli-gecikmeli etkileri ve gıda fiyatlarındaki yüksek seyir enflasyonda yükselişlere neden olmuş, Aralık 2015 itibarıyla tüketici fiyatları yıllık bazda yüzde 8,8 olarak gerçekleşmiştir. Enflasyonun 2016 yıl sonunda ise yüzde 7,514 seviyesinde gerçekleşeceği tahmin edilmektedir.

Şekil 5: Yıllık Enflasyon Oranları

-4-202468101214161820

2008-1 4 7 10

2009-1 4 7 10

2010-1 4 7 10

2011-1 4 7 10

2012-1 4 7 10

2013-1 4 7 10

2014-1 4 7 10

2015-1 4 7 10

TÜFE Y -ÜFE

(%)

Kaynak: TÜ K

Gıda fiyatları 2015 yılı Nisan ayında yıllık olarak yüzde 14’ler düzeyine yükselerek tüketici fiyatlarının üzerinde seyretmiştir. Bu durumda yılın ilk dört ayında yaşanan aşırı yağış, sel ve don olaylarının

12 TCMB,(2015), “Para Politikası Kurulu Toplantı Özeti”, Eylül 2015.13 Detaylı bilgi için bkz. TCMB (2015), “Enflasyon Raporu- I, Kutu 3.3.2015 Yılı Tüketici Enflasyonunda Baz Etkilerinin Rolü ”14 Revize OVP (2016-18).

başta sera ve açıkta yetişen bazı sebze ürünlerinin arzını olumsuz etkilemesi belirleyici olmuştur. Yaz ayları ile hava koşullarının arzı destekleyici yönde olması gıda fiyatlarının beklentilere paralel olarak normalleşme eğilimi sergilemesine imkan tanımıştır. Ancak mevsim dönüşü ile bu durumu tersine çevirmiş Aralık ayı itibarıyla gıda fiyatlarındaki yıllık artış yüzde 10,9 düzeyinde gerçekleşmiştir.

Gıda fiyatlarındaki seyir nedeniyle 2014 yılının Aralık ayında Başbakanlık Genelgesiyle Gıda ve Tarımsal Ürün Piyasaları İzleme ve Değerlendirme Komitesi oluşturulmuştur. Komitenin görevleri arasında; gıda ve tarım ürünlerinin kısa ve uzun vadeli arz-talep, ihracat-ithalat, üretim-tüketim-dağıtım zincirindeki gelişmelerini izlemek ve söz konusu değişimlerin fiyatlara olası etkilerini tespit etmek ve gerekli durumlarda politika tedbirleri almak yer almaktadır. Komitenin önümüzdeki dönemde gıda enflasyonunun düşürülmesine katkı sağlayabileceği ve gıda fiyatlarındaki yukarı yönlü riskleri sınırlamada etkili olabileceği tahmin edilmektedir.

Şekil 6: Gıda ve Gıda Dışı Yıllık Enflasyon

02468

1012141618

2008

-1 4 7 1020

09-1 4 7 10

2010

-1 4 7 1020

11-1 4 7 10

2012

-1 4 7 1020

13-1 4 7 10

2014

-1 4 7 1020

15-1 4 7 10

Gda Gda D Kaynak: TCMB

(%)

Gıda yıllık enflasyonunda gözlenen yükselişte işlenmemiş gıda fiyatları etkili olmuştur. Meyve ve sebzelerde artan ürün arzına bağlı olarak yaz aylarında işlenmemiş gıda fiyatlarında bir düzelme eğilimi gözlenmiştir; ancak izleyen aylarda bu tersine dönmüştür. Ayrıca kırmızı et tüketici fiyatlarında canlı hayvan varlığındaki arz sıkıntılarına bağlı olarak süregelen yukarı yönlü seyir Et ve Süt Kurumuna tanınan karkas et ithalat yetkisini takiben toparlanma eğilimi göstermiştir. İşlenmiş gıda yıllık enflasyonunda ise kademeli olarak yavaşlama eğilimi gözlenmiştir. Bu gelişmede, sıvı yağ enflasyonunda süregelen artışlara karşın buğday fiyatlarındaki ılımlı

Yıllı

k Ek

onom

ik R

apor

201

5

58

seyir ile yavaşlayan ekmek ve tahıl ürünleri grubu temel belirleyici olmuştur.15

Şekil 7: Gıda ve Alt Kalemlerinde Yıllık Enflasyon

-5

0

5

10

15

20

2012

-1 3 5 7 9 1120

13-1 3 5 7 9 11

2014

-1 3 5 7 9 1120

15-1 3 5 7 9 11

Gda ve Alkolsüz çecekler lenmemi Gda lenmi Gda

( %)

Kaynak: TCMB

Tüketici fiyatları enflasyonu üzerindeki bir diğer önemli etki ise TL’deki değer kaybıdır. Söz konusu kayıp enflasyonda yukarı yönlü baskı yapmaktadır. Nitekim yapılan bir çalışmaya16 göre döviz kurunda yüzde 10 düzeyindeki kalıcı bir artış çekirdek enflasyonun birikimli olarak bir yıl içinde yaklaşık yüzde 1,5 artmasına neden olmaktadır. 2015 yılı Ocak ayında TL döviz sepeti karşısında yüzde 3,9 değer kazanmışken değer kayıpları ilerleyen aylarda kademeli olarak yüzde 26 seviyesine kadar yükselmiş, son aylarda bir miktar toparlanmasına rağmen Aralık itibarıyla değer kaybı yüzde 19,3 seviyesinde gerçekleşmiştir.

Söz konusu döviz kuru hareketleri çekirdek enflasyon eğilimindeki iyileşmeyi geciktirmektedir. Ancak döviz kuru geçişkenliği ılımlı talep koşulları ve ithalat fiyatlarındaki gerileme neticesinde sınırlı kalmıştır.

Yılın ilk dört ayında temel mal grubu enflasyonundaki yavaşlama ile gerileyen çekirdek enflasyon oranları bu tarihten itibaren döviz kurunun birikimli etkilerinin özellikle temel mal grubunda görülmesi ve hizmetler enflasyonunun yüksek seviyesini yıl genelinde koruması nedeniyle çekirdek enflasyon göstergelerinin yıllık enflasyonu yükseliş kaydetmiştir. 2014 yılında yıllık artışı yüzde 9,6 olarak gerçekleşen Özel Kapsamlı Tüketici Göstergelerinden H Endeksi17

15 TCMB (2015) , “Enflasyon Raporu IV”, Ekim 2015 ve “Aylık Fiyat Gelişmeleri”, Kasım 2015.16 Kara, H. ve Öğünç, F. (2011), TCMB Ekonomi Notları Döviz Kuru ve İthalat Fiyatlarının Enflasyona Etkisi No:2011/14. 17 H Endeksi: Enerji, işlenmemiş gıda ürünleri ve alkollü içkiler, tütün ürünleri ile altın hariç oluşturulan fiyat endeksidir. Endeks işlenmiş gıda, temel mal ve hizmetler grubundaki fiyat değişimlerini yansıtmaktadır.

2015 yılında yüzde 9,3 olarak gerçekleşmiştir. I Endeksi18 yıllık artışı ise 2014 yılında yüzde 8,7 iken 2015 yılı Aralık ayında yüzde 9,5’e yükselmiştir.

Şekil 8: Çekirdek Enflasyon ve Döviz Kuru

0

2

4

6

8

10

12

-15-10-505

101520253035

2008

-1 4 7 1020

09-1 4 7 10

2010

-1 4 7 1020

11-1 4 7 10

2012

-1 4 7 1020

13-1 4 7 10

2014

-1 4 7 1020

15-1 4 7 10

Döviz Kuru Sepeti Çekirdek Enflasyon: I-Endeksi (Sa Eksen)

(Yllk

, %)

Kaynak: TCMB

(Yllk, %) (Y

llk

, %)

Kaynak: TCMB

(Yllk, %)

2015 yılında dalgalı seyir izleyen uluslararası petrol fiyatları Ocak-Mayıs döneminde artış kaydettikten sonra düşüş eğilimine girmiştir. Söz konusu dalgalanma enerji grubu fiyatlarına da yansımıştır. Grubun alt kalemlerine bakıldığında akaryakıt ve tüpgaz fiyatlarının yıl içerisinde TL’deki değer kaybıyla yükseliş kaydetmesine rağmen uluslararası petrol fiyatlarının düşük seyri nedeniyle düştüğü görülmektedir. Fiyatı belediyelerce belirlenen şebeke suyu fiyatları ise yıl genelinde yüksek artışlar sergilediği için enerji enflasyonunda olumlu görünümü sınırlamıştır. Tüm bu gelişmeler neticesiyle 2014 yılı sonunda yüzde eksi 1,86 olan yıllık enerji grubu enflasyonu 2015 yılı Aralık ayı itibarıyla yüzde 2,96’ya çıkmıştır. Sonuç olarak enerji fiyatlarının tüketici enflasyonunu sınırlayıcı etkisi azalarak da olsa sürmektedir.

Şekil 9: Enerji Fiyatları Yıllık Enflasyonu

-505

101520253035

2008

-1 3 5 7 9 1120

09-1 3 5 7 9 11

2010

-1 3 5 7 9 1120

11-1 3 5 7 9 11

2012

-1 3 5 7 9 1120

13-1 3 5 7 9 11

2014

-1 3 5 7 9 1120

15-1 3 5 7 9 11

TÜFE Enerji FiyatlarKaynak: TCMB

(%)

Hizmetler grubunda 2008 yılından bu yana en yüksek yıl sonu artışı kaydedilmiş; yıllık enflasyon 2015 yılı Aralık döneminde yüzde 8,85 olarak gerçekleşmiştir. 18 I Endeksi: Enerji, gıda ve alkolsüz içecekler, alkollü içkiler ile tütün ürünleri ve altın hariç oluşturulan fiyat endeksidir. Endeks temel mal ve hizmetler grubundaki fiyat değişimlerini yansıtmaktadır.

V. P

ara

Polit

ikas

ı ve

Enfla

syon

59

Grubun alt kalemlerine baktığımızda lokanta-oteller grubunda hizmetler grubunun genel fiyat seviyesini aşan artışlar yaşanmıştır. Bunda döviz kuruna bağlı maliyet artışları, gıda fiyatlarındaki birikimli ve et kalemindeki ilave artışlar etkili olmuştur. Ulaştırma hizmetlerinde ise genel olarak petrol fiyatlarındaki gerilemeye bağlı düşüşler kaydedilmiştir. Kira hizmetlerinde enflasyon beklentilerindeki bozulmaya paralel olarak hafif yukarı yönlü hareket görülmüştür.

Şekil 10: Hizmet Grubu Yıllık Enflasyonu

02468

1012141618

2008

-1 3 5 7 9 1120

09-1 3 5 7 9 11

2010

-1 3 5 7 9 1120

11-1 3 5 7 9 11

2012

-1 3 5 7 9 1120

13-1 3 5 7 9 11

2014

-1 3 5 7 9 1120

15-1 3 5 7 9 11

Hizmet Kira Lokanta ve Oteller Ula trmaKaynak: TCMB

(%)

Tablo 2 : Özet Yıllık Enflasyon Gelişmeleri

(Yüzde) 2014 2015TÜFE 8,2 8,8Gda ve Alkolsüz İçecekler 12,7 10,9Alkollü İçecekler ve Tütün 7,7 5,7Giyim ve Ayakkab 8,4 9,0Konut 6,8 6,7Ev Eşyas 8,1 11,0Sağlk 8,6 7,2Ulaştrma 2,1 6,4Haberleşme 1,6 3,6Eğlence ve Kültür 5,7 11,6Eğitim 8,3 6,4Lokanta ve Oteller 14,0 13,2Çeşitli Mal ve Hizmetler 9,7 11,0H Endeksi 9,6 9,3I Endeksi 8,7 9,5Kaynak: TÜİK

2015 yılının ilk birkaç aylık döneminde Yİ-ÜFE19 enflasyonu geçen yılın yüksek bazı nedeniyle gerilemeler kaydetse de izleyen aylarda TL’deki değer kaybının genele yayılması ile yükselişler kaydetmiştir. Ancak son çeyrek itibarıyla uluslararası

19 2014 yılından itibaren üretici fiyatlarının ölçümünde değişikliğe gidilmiş Üretici Fiyat Endeksi, sanayi kapsamında yurt içi (Yİ-ÜFE) ve yurt (YD-ÜFE) dışı ayrımında hesaplanmaya başlanmıştır. Önceki endekse kıyasla en temel farklılık tarım fiyatlarının yeni endekste yer almaması ve kullanılan sınıflamanın güncellenmesidir. Bu kapsamda Yİ-ÜFE sanayi sektöründeki üreticilerin yurt içine sattıkları ürünlerin fiyat değişimini yansıtmaktadır.

emtia fiyatlarındaki olumlu seyir üretici fiyatlarındaki artışı sınırlandırmıştır. Bu duruma paralel olarak Yİ-ÜFE bir önceki yıla göre 0,65 puan azalarak yüzde 5,7’ye gerilemiştir.

Yıllık enflasyon Aralık 2015 itibarıyla imalat sanayisinde yüzde 6,38 seviyesinde, üretici fiyatlarının ana eğilimi konusunda bilgiler içeren petrol ve ana metal hariç imalat sanayisinde ise yüzde 8,4 seviyesinde gerçekleşmiştir. Ana sanayi gruplarına göre üretici fiyatları incelendiğinde, 2015 yılında bir önceki yıla göre dayanıklı tüketim ve sermaye malları kalemlerinde artış; ara malı ve dayanıksız tüketim malları kalemlerinde ise düşüş kaydedilmiştir. Sonuç olarak Aralık ayı itibarıyla tüketici enflasyonu üzerindeki maliyet yönlü baskıların ılımlı seyrettiği gözlenmiştir.20

Önümüzdeki dönemde alınan makro ihtiyati tedbirler ve özel kesim nihai yurt içi talepte öngörülen ılımlı seyrin enflasyona olumlu katkısının sürmesi beklenmektedir. Ancak TL’deki değer kaybının enflasyon beklentilerinde bozulmalara neden olduğu görülmektedir. 2015 yılı Aralık ayı itibarıyla gelecek 12 ve 24 aya ilişkin enflasyon beklentileri yüzde 7,6 ve yüzde 6,9 olarak gerçekleşmiştir. Gelecek 12 ayın enflasyon beklentisinde bozulma yıl boyunca sürmüş; gelecek 24 ay için oluşan enflasyon beklentisinde ise bir miktar toparlanma görülmüştür.

Şekil 11: Yıllık Enflasyon Beklentileri

5,5

6,0

6,5

7,0

7,5

8,0

2012

-1 3 5 7 9 11

2013

-1 5 9

2014

-1 5 9

2015

-1 5 9

12 Aylk 24 Aylk

(%)

Kaynak: TCMB

Önümüzdeki dönemde döviz kuru etkileri ile gıda fiyatlarındaki seyrin yanında, ücret gelişmelerinin enflasyon üzerindeki yansımaları ve orta vadeli enflasyon beklentilerinin enflasyon görünümü açısından belirleyici olması beklenmektedir. Bu

20 TCMB, 2015, “Aylık Fiyat Gelişmeleri”, Aralık 2015.

Yıllı

k Ek

onom

ik R

apor

201

5

60

çerçevede, enflasyonun döviz kuru etkilerine bağlı olarak bir süre daha mevcut düzeylere yakın seyredeceği sonrasında ise düşüş eğilimine gireceği tahmin edilmektedir.21 Sonuç olarak 2016 yılında küresel ve yurt içi belirsizliklerin azalması, düşük emtia fiyatları ve gıda fiyatlarındaki normalleşme ve sıkı para ve maliye politikası sayesinde enflasyonun yüzde 7,5’e gerilemesi beklenmektedir.

21 TCMB, 2015,Enflasyon Raporu IV, Ekim 2015.

V. P

ara

Polit

ikas

ı ve

Enfla

syon

61

KUTU 5. TAYLOR KURALI

Politika yapıcılar için fiyat istikrarı ve tam istihdam gibi makroekonomik hedeflerin gerçekleştirilmesi amacıyla uygulanacak politikaların nasıl formüle edileceği temel bir sorun olarak gündemdedir. İyi tasarlanmış bir para politikasının makroekonomik dalgalanma dönemlerinin etkisini azalttığı, fiyat ve istihdam düzeyinde oluşan istikrarsızlıkları en aza indirdiği ve dolayısıyla makroekonomik istikrar ile refahı sağladığı yaygın olarak kabul görmüştür. Temelde ekonomik faaliyet düzeyinin dönemsel dalgalanmaların etkisiyle beklenmedik şekilde zayıfladığı durumlarda destekleyici para politikasının toplam talebi teşvik ederek tam istihdamı sağlayabildiği, benzer şekilde enflasyonist baskılar artığında ise sıkı para politikasının merkez bankalarının fiyat istikrarı hedefine hizmet edebildiği kabul edilmektedir. Fakat uygulamada tasarlanacak istikrar politikasının kapsamı ve tasarımı konusunda anlaşmazlıklar söz konusudur.22

Bu politika tasarımında ana teorilerden biri Taylor Kuralı denklemidir. Söz konusu Kural 20 yıl önce Stanford Üniversitesinden John Taylor tarafından Fed’in geçmiş yıllar uygulamalarını temel alan basit bir para politikası kuralıdır. Kural temel olarak kısa vadeli politika faizini çıktı açığı ve gerçekleşen enflasyon-hedeflenen enflasyon farkıyla ilişkilendiren bir para politikası tepki fonksiyonudur. Kuralın önermesi, beklenen enflasyonun gerçekleşen enflasyona eşit olduğu ve emek-sermaye gibi kaynakların tam kullanıldığı potansiyel çıktı açığının sıfır olduğu düzeyde nominal faiz oranının yüzde 4, reel faiz oranınınsa yüzde 2 olması gerektiği yönündedir.

Taylor Kuralı, para arzının sabit bir oranda artırılması gibi para politikası araçları için veri bir tarif sunmamaktadır. Taylor Kuralı fiyat ve çıktı seviyesindeki değişime bağlı olarak para arzı, para tabanı ve kısa vadeli faiz oranlarında değişimi gerekli kılmaktadır. Kısa vadeli faiz oranları politika aracı olarak seçildiğinde serbest kur rejiminin uygulanması bir zorunluluk halini almaktadır. Kısa vadeli faiz oranları belirlenirken fiyat düzeyi ve reel çıktı seviyesinin ikisine birden denklemde pozitif ağırlık verilmesi gerekmekle birlikte söz konusu katsayılar

22 Orphanides, A. (2007), “Taylor Rules”, Board of Governors of Federal Reserve Systems.

ülkeden ülkeye değişebilir.

ABD örneği:

r: Federal fon faiz oranı

p: Önceki dört çeyreğin enflasyon oranı

Y: Reel GSYH

Y*:Trend GSYH (2,2 puana eşit)

y: GSYH’nin hedeften farkı

y= 100(Y-Y*)/Y* 23

r= p+ 0,5y+0,5(p-2)+2

Denklem eğer enflasyon hedef değer olarak belirlenmiş yüzde 2’yi aşar ya da gerçekleşen hasıla trend hasılayı aşarsa faiz oranının yükselmesi gerektiğini ifade etmektedir. Eğer reel çıktı ve fiyat düzeyi hedef olarak alınmış ve ekonomi durgun durumda dengeye gelmişse nominal terimlerle faiz oranının yüzde 4, reel terimle yüzde 2 olması gerekmektedir. Bir başka deyişle hedefin üstünde gerçekleşen her yüzde 1’lik enflasyon artışı faiz oranının yüzde 0,5 puan artırılması gerektiğini, potansiyel çıktı düzeyinin altında gerçekleşen her yüzde 1’lik çıktı düzeyi içinse faiz oranlarının yüzde 0,5 düşürülmesi gerektiğini ifade etmektedir.

Böyle bir kuralı takip etmek;İhtiyari politikalar oluşturup sorunlara •müdahale etme aşamasında oluşabilecek zaman gecikmelerinin önüne geçmekte, Politika yapıcıların eylemlerini duyurma ve •açıklama konusunda kolaylık sağlamakta,Merkez bankalarının hesap verebilirlik düzeyini •artırmakta, gelecek politika eylemleri için kredibiliteyi geliştirmekte ve Piyasada faaliyet gösteren tüm aktörlerin •(hanehalkı, iş dünyası vb.) tahmin kapasitesini artırarak belirsizlikleri azaltmaktadır.

Ancak kuralın da kendince bazı kısıtlılıkları bulunmaktadır. Şöyle ki ekonomistler geçerli olan uzun dönemli reel faiz oranlarının Taylor’ın belirttiği yüzde 2’lik düzeyin de altında olabileceği ihtimalinden bahsetmektedir. Bu iddiada tekrarlayan ekonomik çöküşlerle ortaya çıkan kronik zayıf talep ve düşük üretkenlik artışı etkili olmaktadır.

23 Taylor, J. (1993), “Discreation Versus Policy Rules in Practice”, Carnegie-Rochester Conference Series on Public Policy, 38, (December),195-214.

Yıllı

k Ek

onom

ik R

apor

201

5

62

Bir diğer kısıt ise çıktı açığı düzeyini tespit etme konusunda ortaya çıkmaktadır. Ayrıca daha önce bahsi geçen enflasyon ve çıktı açığında ortaya çıkacak sapmaların faiz oranlarını etkileme düzeyi de ülkeden ülkeye göre ya da bir ekonomide zaman içinde farklılaşabilir.24

Taylor kuralının daha çok düşük enflasyon oranı ve istikrarlı büyümeye sahip gelişmiş ülkeler için geçerli

24 The Economist (2015), “Free Exchange Rule It Out”, August 2015.

olabileceği düşünülmektedir.25 Söz konusu kuralın para politikası kararlarında rehberlik edebilecek nitelikte olduğu ve bir kıyas noktası olarak değerlendirilmesinin mümkün olduğu düşünülmektedir. Yine de Taylor Kuralı takip edilmesi gereken genel geçer sabit bir formül olarak ele alınmamalıdır.

25 Kesriyeli, M. ve Yalçın C. (1998), “Taylor Kuralı ve Türkiye Uygulaması Üzerine Bir Not”, Ekim 1998.

2 0 1 5 VIYURT İÇİ FİNANSAL PİYASALAR

VI. Y

urt İ

çi F

inan

sal P

iyas

alar

65

Gelişmiş ülke merkez bankalarının para politikalarındaki belirsizlikler, gelişmekte olan ekonomilerdeki yavaşlama ve jeopolitik riskler 2015 yılında finansal piyasalar üzerinde etkili olmuştur. Fed’in faiz artırımının zamanlamasına dair belirsizlikler, Avro Bölgesi’nde Yunanistan’daki borç krizine ilişkin gelişmeler, Çin’de yapısal dönüşüme bağlı yavaşlama ve düşük emtia fiyatları gelişmekte olan ülkelere yönelik risk algısını bozarak sermaye akışını zayıflatmıştır.

Bu çerçevede yurt içi finansal piyasalar da zaman zaman içerideki gelişmeler ile ayrışmakla birlikte gelişmekte olan piyasalara paralel bir seyir izlemiştir. Yılın son çeyreğinde küresel finans piyasalarında gözlenen oynaklık azalışı ile beraber gelişmekte olan ülke finansal varlık fiyatlarında kısmi iyileşmeler yaşanmıştır. Risk primi göstergeleri ile uzun vadeli faizlerde düşüşler gözlenmiş ve yerel para birimleri değer kayıplarının bir kısmını geri almıştır. Fed’in beklenen faiz artırımını Aralık ayında gerçekleştirmesi ve kademeli faiz artışında temkinli davranacağı mesajı piyasalardaki oynaklığı azaltan bir faktör olmuştur.

Bankacılık sektörü, güçlü sermaye yapısı ve varlık kalitesi ile makroekonomik istikrarı desteklemektedir. Sermaye yeterlilik oranının yasal sınırın iki katı olması ve kredilerin takibe dönüşüm oranının oldukça düşük seviyelerde yatay bir seyir izlemesi bunun göstergesidir. Ayrıca BDDK’nın uyguladığı makro ihtiyati politika tedbirlerinin etkisiyle düşen ve kompozisyonu şirketler kesimine kullandırılan krediler lehine değişen toplam kredi artış oranı, finansal istikrara katkı yapan önemli bir gelişme olmuştur.1 Sektörde stres testleri, hedef sermaye yeterlilik oranı, yüksek karşılık oranları ve kar dağıtımına ilişkin

1 KOBİ kredilerini ve ticari kredileri kapsamaktadır.

sınırlamalar ihtiyati politikalar olarak belirlenmiş olup verimli bir şekilde uygulanmaktadır.

Para PiyasalarıA.

1. Hisse Senedi Piyasası

7 Haziran seçimi sonrasında genel olarak dalgalı bir seyir izleyen BİST-100 endeksi Temmuz ayını bir önceki aya göre yüzde 2,8’lik kayıpla tamamlamıştır. Ağustos’ta ise son 1,5 yılın en düşük seviyesine inmiştir. Bu dönemde siyasi belirsizliklerin yanısıra jeopolitik endişelerin artması endeks üzerinde aşağı yönlü baskı yaratmıştır. Borsa endeksi 2015 yıl sonunda geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 16,3 oranında düşüş kaydetmiştir. Endeks, 2015 yıl sonu itibarıyla 71.727 olarak gerçekleşmiştir.

Şekil 1: Borsa Endeksleri2

020406080

100120140160180

01.2

008

07.2

008

01.2

009

07.2

009

01.2

010

07.2

010

01.2

011

07.2

011

01.2

012

07.2

012

01.2

013

07.2

013

01.2

014

07.2

014

01.2

015

07.2

015

01.2

016

GOÜ Ortalamas BIST-100

Kaynak: Bloomberg

(02.

01.2

008=

100,

Yer

el P

ara

Biri

mi)

Yabancıların bu yıl gelişmekte olan ülke varlıklarından çıkışında Fed’in faiz artırımına gideceği endişesi ana belirleyici faktör olurken Türk varlıklarında seçim belirsizliği de rol oynamıştır. Nitekim bu dönemde yurt dışında yerleşik kişilerin portföyünde bulunan hisse senedi piyasa değeri ve devlet iç borçlanma senetleri (DİBS) piyasa değeri düşmüştür. Hisse stok miktarı 2015 yılı sonu itibarıyla 40 milyar 210 milyon

2 Grafiklerdeki gelişmekte olan ülkelerin ortalaması alınırken dahil edilen ülkeler: Arjantin, Brezilya, Çek Cumhuriyeti, Çin, Endonezya, Güney Afrika, Hindistan, Kolombiya, Macaristan, Meksika, Polonya, Romanya, Rusya, Şili ve Ukrayna.

Yurt İçi Finansal Piyasalar

Yıllı

k Ek

onom

ik R

apor

201

5

66

dolara, DİBS stok miktarı ise 31 milyar 794 milyon dolara gerilemiştir.

Şekil 2: Yabancıların Hisse Senedi ve DİBS Piyasasındaki Net Hareketleri

-10.000

-5.000

0

5.000

10.000

15.000

20.000

25.000

01.0

1.20

10

01.0

4.20

10

01.0

7.20

10

01.1

0.20

10

01.0

1.20

11

01.0

4.20

11

01.0

7.20

11

01.1

0.20

11

01.0

1.20

12

01.0

4.20

12

01.0

7.20

12

01.1

0.20

12

01.0

1.20

13

01.0

4.20

13

01.0

7.20

13

01.1

0.20

13

01.0

1.20

14

01.0

4.20

14

01.0

7.20

14

01.1

0.20

14

01.0

1.20

15

01.0

4.20

15

01.0

7.20

15

01.1

0.20

15

Hisse Senedi Hareketleri DIBS Hareketleri

Not:Verilen piyasa fiyatlar de i im ve kur etkisinden arndlrlm tr. Kaynak: TCMB

(52

hafta

lk to

plam

, mily

on $

)

Temel olarak belirli gruplar halinde ele alınan borsaların veya hisse senetlerinin performansını gösteren MSCI (Morgan Stanley Capital Index) endeksine bakıldığında ise Türkiye’nin endeksinin gelişmekte olan piyasa endeksleriyle paralellik arz ettiği gözlenmiştir. Son dönemde endekste küresel gelişmelerden kaynaklı belirgin bir düşüş dikkat çekmektedir.

Şekil 3: MSCI Endeksi ve BİST 100

20

30

40

50

60

70

80

90

100

110

01.0

1.20

08

01.0

5.20

08

01.0

9.20

08

01.0

1.20

09

01.0

5.20

09

01.0

9.20

09

01.0

1.20

10

01.0

5.20

10

01.0

9.20

10

01.0

1.20

11

01.0

5.20

11

01.0

9.20

11

01.0

1.20

12

01.0

5.20

12

01.0

9.20

12

01.0

1.20

13

01.0

5.20

13

01.0

9.20

13

01.0

1.20

14

01.0

5.20

14

01.0

9.20

14

01.0

1.20

15

01.0

5.20

15

01.0

9.20

15

01.0

1.20

16

Türkiye Geli mekte Olan Piyasalar

(200

8,1=

100

, $)

Kaynak: Bloomberg

2. Tahvil ve Bono Piyasaları

Tahvil ve bono piyasasında faizler küresel ekonomideki belirsizliklerin etkisiyle 2015 yılı başından itibaren yükselmeye başlamıştır. 10 yıllık tahvil faizi, anılan gelişmeler nedeniyle Mayıs ayı itibarıyla yüzde 9’un üzerine çıkmıştır. Bununla birlikte söz konusu dönemde getiri eğrisindeki bozulmanın kısa vadelerde daha belirgin olduğu izlenmiştir. 2 yıllık gösterge tahvil faizi Ağustos ayında yüzde 11

seviyesinin üzerine çıkmış ve ilerleyen günlerde de bu seviyeyi koruduğu görülmüştür. İki yıllık gösterge tahvilin faizi 2016 yılı Ocak ayının ilk haftasını yüzde 11,14’te tamamlamıştır.

Şekil 4: 10 Yıllık Tahvil Faizi (Yerel Para Birimi Cinsinden)

4

5

6

7

8

9

10

11

12

01.2

013

03.2

013

05.2

013

07.2

013

09.2

013

11.2

013

01.2

014

03.2

014

05.2

014

07.2

014

09.2

014

11.2

014

01.2

015

03.2

015

05.2

015

07.2

015

09.2

015

11.2

015

01.2

016

(%)

Türkiye G.Afrika Endonezya GOÜ Ortalamas

Kaynak: Bloomberg

2015 yılı başından itibaren gelişmekte olan ülkeler sermaye çıkışına sahne olmuştur. Küresel risk iştahındaki zayıflamanın ve genel olarak gelişmekte olan ülke varlıklarında satışların dikkat çektiği bu ortamda Türkiye’de yatırım yapan yurt dışı yerleşiklerin ellerindeki tahvil miktarının toplam tahvil miktarına oranı 2015 yıl sonu itibarıyla yüzde 20,2’ye kadar gerilemiştir.

Şekil 5: Tahvil-Bono Stokunda Yabancı Payı

18

20

22

24

26

28

30

70

80

90

100

110

120

130

01.0

6.20

12

01.0

8.20

12

01.1

0.20

12

01.1

2.20

12

01.0

2.20

13

01.0

4.20

13

01.0

6.20

13

01.0

8.20

13

01.1

0.20

13

01.1

2.20

13

01.0

2.20

14

01.0

4.20

14

01.0

6.20

14

01.0

8.20

14

01.1

0.20

14

01.1

2.20

14

01.0

2.20

15

01.0

4.20

15

01.0

6.20

15

01.0

8.20

15

01.1

0.20

15

01.1

2.20

15

(%)

(Mily

on T

L)

Yabanclarn Tuttu u Tahvil-Bono Stoku Toplam Tahvil Stokuna % Oran Olarak (Sa Eksen)Kaynak: TCMB

3. Döviz Kurlarındaki Gelişmeler

Dolar endeksinde 2015 yılının ilk çeyreğinde devam etmekte olan yukarı yönlü eğilim Mart ayının ikinci haftasından itibaren kesintiye uğramış ve oynaklığını sürdürmekle birlikte daha düşük seviyelerde gerçekleşmiştir. Gelişmekte olan ülkelerin para birimleri de dolar endeksi ile büyük ölçüde uyumlu bir şekilde hareket etmiştir. Dolar endeksindeki

VI. Y

urt İ

çi F

inan

sal P

iyas

alar

67

gerileme sonucu gelişmekte olan ülkelerin para birimlerindeki önceki değer kayıpları bir miktar telafi edilmiştir. FOMC üyelerinin Haziran ayında yayımlanan ABD ekonomisine dönük tahminlerini takiben Fed’in destekleyici politika duruşunu bir süre daha devam ettireceği yönündeki beklentiler artmıştır.

Türk lirası, 2015 yılı Haziran ayı ortalarından Temmuz ayı ortasına kadar olan dönemde seçimin sonuçlanmış olması ve olumlu gelen bazı verilerin etkisiyle ABD dolarına karşı diğer gelişmekte olan ülkelerden olumlu ayrışmıştır. Temmuz ayının ikinci yarısında ise jeopolitik risklerdeki artış ve siyasi belirsizlik nedeniyle Türk lirası ABD dolarına karşı diğer gelişmekte olan ülkelerden daha hızlı değer kaybetmiştir. Ağustos ayında, 1 Kasım’da erken seçim yapılmasına karar verilmesinin yanısıra Fed’in faiz artırımına ilişkin bekleyişler ve jeopolitik riskler nedeniyle döviz kurlarında sert hareketler gözlenmiştir. Nitekim Eylül ayı sonunda Türk lirası karşısında ABD doları 3,03, Avro ise 3,40 TL seviyesini aşmıştır. 2016 yılı Ocak ayının ilk haftasını ise Türk lirası ABD doları karşısında 2,99 TL düzeyini, Avro karşısında ise 3,25 seviyesini korumuştur.

Şekil 6: Dolara Karşı Döviz Kurları

80100120140160180200220240260

01.2

008

07.2

008

01.2

009

07.2

009

01.2

010

07.2

010

01.2

011

07.2

011

01.2

012

07.2

012

01.2

013

07.2

013

01.2

014

07.2

014

01.2

015

07.2

015

01.2

016

TL/Dolar GOÜ Ortalamas

Kaynak: Bloomberg

(01.

01.2

008=

100)

Jeopolitik riskler ve istikrar kaygısının fiyatlandığı dönemlerde döviz kurunda geniş aralıkta dalgalanmalar görülürken Türk lirası cinsinden varlıklara olan talebin zayıf seyrettiği izlenmiştir. Mayıs 2013 ile Eylül 2015 arasında geçen dönem, tasarrufların yoğun olarak Türk lirasından dövize kaydığı bir dönem olmuştur. Dolarizasyonun temel göstergesi olan yabancı para mevduat oranlarının artması hanehalkı ve firmaların yeniden yabancı

paraya ilgisinin arttığını göstermiştir. 2002 yılı sonrası büyük oranda azalan dolarizasyon eğiliminin finansal dalgalanmaların etkisi ile artış eğilimine girdiği gözlenmiştir. TP mevduat hacmindeki yükseliş 2015 yıl sonu itibarıyla yüzde 7,5 ile sınırlı düzeyde gerçekleşirken bu dönemde YP mevduat hacmi yüzde 34,9 oranında artmıştır. Bu artışın temel sebepleri Fed’in faiz artışı beklentisi, yıl sonu beklenen enflasyonun hedeften sapması, Çin’in devalüasyon dalgasının gelişmekte olan ülkelere adım adım yayılması riski ve Türkiye CDS’lerinin yükselmesi olmuştur.

Şekil 7: Döviz Tevdiat Hesapları

1

1,5

2

2,5

3

70.000

80.000

90.000

100.000

110.000

120.000

130.000

140.000

150.000

160.000

170.000

05.0

1.20

07

05.0

5.20

07

05.0

9.20

07

05.0

1.20

08

05.0

5.20

08

05.0

9.20

08

05.0

1.20

09

05.0

5.20

09

05.0

9.20

09

05.0

1.20

10

05.0

5.20

10

05.0

9.20

10

05.0

1.20

11

05.0

5.20

11

05.0

9.20

11

05.0

1.20

12

05.0

5.20

12

05.0

9.20

12

05.0

1.20

13

05.0

5.20

13

05.0

9.20

13

05.0

1.20

14

05.0

5.20

14

05.0

9.20

14

05.0

1.20

15

05.0

5.20

15

05.0

9.20

15

(Mily

on $

)

Yurtiçi Yerle iklern YP Mevduatlar Dolar/TL (sa eksen)

Kaynak: BDDK, TCMB

Piyasalarda yaşanan gelişmeler Türkiye’nin risk primine de yansımış ve sepet kur3 ile CDS risk primi arasındaki ilişki devam etmiştir. CDS,4 2015 yılını 273,6 baz puanda tamamlamıştır.

Şekil 8: Sepet Kur ve 5 Yıllık CDS Primi

100

150

200

250

300

350

400

450

500

1,50

1,80

2,10

2,40

2,70

3,00

3,30

3,60

01.2

010

07.2

010

01.2

011

07.2

011

01.2

012

07.2

012

01.2

013

07.2

013

01.2

014

07.2

014

01.2

015

07.2

015

Sepet Kur CDS-Türkiye (Sa Eksen)

Kaynak: Bloomberg

(TL)

(Pua

n)

3 Sepet Kur Değeri: (1 dolar + 1 avro) / 2.4 CDS: 5 yıl vadeli borçları iflasa karşı sigorta ettirmenin maliyetidir. Bir alacaklının üçüncü bir tarafa belli bir ücret ödeyerek alacağını garantilemesidir. Borçlunun borcunu ödeyememe riskini ortadan kaldırmaya yönelik olarak alacaklının üçüncü tarafa ödediği ve bir nevi sigorta primine karşılık gelen ücret ise CDS primi olarak adlandırılmaktadır.

Yıllı

k Ek

onom

ik R

apor

201

5

68

2015 yılı başından bu yana küresel piyasalarda endişe ile beklenen Fed’in faiz artırım kararının5 ardından para politikasına yönelik belirsizliklerin azaldığı ve artırımların ihtiyatlı ve kademeli olacağına yönelik beklentilerin güç kazandığı görülmektedir. Nitekim küresel piyasaların genelinde kararın ardından iyimser bir görünüm izlenmektedir.

Bankacılık Sektörü B.

Bankacılık sektörü güçlü sermaye yapısını ve varlık kalitesini korumaktadır. Bankalar, BDDK tarafından 2015 yılında yürürlüğe konulan yasal likidite karşılama oranlarını sağlamakta ve Basel III düzenlemelerine uyum sağlamaktadır. Küresel belirsizliklere karşın dış borç temininde ve yenilemede sorun yaşamayan bankacılık sektörünün yurt dışı kaynaklı olası likidite şoklarına karşı yeterli tamponlara sahip olduğu görülmektedir. 2015 yılı başından itibaren oynaklık gösteren kur ve faiz oranlarına rağmen bankacılık sektörü güçlü likidite oranlarını devam ettirmektedir. Bankacılık sektöründe yabancı para net pozisyonundaki açık düşük seviyelerde olduğu için bu durum muhtemel kur şoklarının bilanço kanalıyla bankacılık sektörü üzerinde baskı yapmasını engellemektedir. Ayrıca bankaların mevcut net faiz marjları ve sermaye yeterlilik oranları, faiz artışından kaynaklanabilecek olası zararları karşılayabilecek seviyededir.

2015 yılının ilk aylarındaki kur ve faiz oynaklığına rağmen bankacılık sektörü güçlü likidite oranları ve sermaye yapısıyla büyümesini sürdürürken aktif kalitesini korumayı başarmıştır. Bankacılık

5 ABD, Federal Açık Piyasa Komitesi 16 Aralık 2015 tarihli Toplantısı.(Faizler 25 baz puan artırıldı. Faiz oranı böylece yüzde 0,25 – yüzde

0,50’ye yükseltildi).

sektörünün önemli göstergelerinden biri olan aktif toplamı yılın ilk on bir ayında geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 21 oranında büyüyerek 2,3 trilyon TL olmuştur.

Tasarruf açığının düşürülmesi ve enflasyon beklentilerinin iyileştirilmesi amacıyla para ve kredi politikasında 2014 yılında sıkılaştırmaya gidilmesi bankacılık sektörünü etkilemiştir. Merkez Bankasının sıkı para politikası ile birlikte BDDK tarafından alınan makro ihtiyati tedbirler kredi büyüme hızını makul seviyelere çekebilmiştir. 2015 yılında ise toplam krediler içerisinde bireysel kredilerin düşüş trendi ivme kaybetmiş, ticari krediler ise yüksek oranlı büyümüştür.

Şekil 9: Kredi Bileşenlerindeki Artış

0

10

20

30

40

50

60

2010

-1 4 7 10

2011

-1 4 7 10

2012

-1 4 7 10

2013

-1 4 7 10

2014

-1 4 7 10

2015

-1 4 7 10

Toplam Krediler Bireysel Krediler KOB Kredileri Ticari Krediler

Kaynak:BDDK

(Yllk

, %)

Bankacılık sektörünün en önemli plasman kalemi olan kredilerin toplam aktifler içindeki payı 2014 yıl sonu itibarıyla yüzde 62 iken 2015 yılı Kasım ayı itibarıyla yüzde 63’e yükselmiştir. Kredi hacmi ise 1,469 trilyon TL olmuştur.

Tablo 1: Bankacılık Sektörü Temel Verileri

2014 2015

(Milyon TL) 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Kasm KasmToplam Aktifler 834.014 1.006.667 1.217.695 1.370.690 1.732.401 1.994.329 1.935.460 2.346.578Özkaynaklar 110.887 134.542 144.646 181.940 193.724 232.007 229.887 259.059ToplamMevduat 514.620 617.037 695.496 772.217 945.770 1.052.693 1.019.878 1.238.231Toplam Krediler 392.621 525.851 682.893 794.756 1.047.410 1.240.708 1.200.139 1.468.864Dönem Net Kâr 20.182 22.116 19.844 23.523 24.664 24.610 22.652 23.910Sermaye Yeterlilik Oran (%) 20,6 19,0 16,6 17,9 15,3 16,3 16,6 15,5

Kaynak : BDDK

VI. Y

urt İ

çi F

inan

sal P

iyas

alar

69

Şekil 10: Kredilerin Aktifler İçindeki Payı

62,6

20

25

30

35

40

45

50

55

60

65

70

2003

-1 5 920

04-1 5 9

2005

-1 5 920

06-1 5 9

2007

-1 5 920

08-1 5 9

2009

-1 5 920

10-1 5 9

2011

-1 5 920

12-1 5 9

2013

-1 5 920

14-1 5 9

2015

-1 5 9

Kaynak:BDDK

(%)

2014 yılının sonuna kadar düşüş eğilimini devam ettiren kur etkisinden arındırılmış kredi büyümesi ise 2015 yılı Temmuz ayında hem TL hem yabancı para cinsinden kredilerin katkısıyla sınırlı bir artış göstermiştir. TL kredilerdeki hafif yukarı yönlü harekette geçen yılın baz etkisi nedeniyle bireysel kredilerdeki artış etkili olmuştur. TCMB ve BDDK tarafından gerçekleştirilen düzenlemeler neticesinde yavaşlayan kredi büyümesi, kademeli olarak mevduat büyüme oranına yaklaşmaktadır. Kredi ve mevduat büyümeleri arasındaki farkın azalması bankacılık sektörünün dış finansman ihtiyacını azaltacağından bankacılık sektörünün olası şoklara karşı direncini artıracaktır.

Şekil 11: Kredi ve Mevduat Stoku Büyümesi

-10

-5

0

5

10

15

20

25

30

35

2008-1 4 7 10

2009-1 4 7 10

2010-1 4 7 10

2011-1 4 7 10

2012-1 4 7 10

2013-1 4 7 10

2014-1 4 7 10

2015-1 4 7 10

Kredi Mevduat

(%, R

eel,

Yll

k)

Kaynak: BDDK

Küresel anlamda para politikalarının farklılık göstermesi ve ABD’de uygulanacak para politikası belirsizliğinin devam etmesi bankacılık sektöründe riskler meydana getirmiştir. Merkez Bankası 2015 yılının ilk çeyreğinde ölçülü bir faiz indirimine giderken getiri eğrisini yatay tutarak sıkı likidite politikasını sürdürmüştür. Petrol fiyatlarındaki düşüşe karşın kurdaki gelişmeler ve gıda fiyatlarının yarattığı baskı ile enflasyon görünümünde beklenen

baz etkisi kaynaklı düşüşün gerçekleşmemesi para politikasındaki sıkı duruşun sürmesine neden olmuştur.6

Şekil 12: Kredi Faiz Oranları

6810121416182022242628

11.2008

05.2009

11.2009

05.2010

11.2010

05.2011

11.2011

05.2012

11.2012

05.2013

11.2013

05.2014

11.2014

05.2015

11.2015

Nakit Ta t Konut Ticari

Kaynak: TCMB

(4 H

afta

lkH

arek

etli

Orta

lam

a, %

)

2014 yılı sonu itibarıyla 36,4 milyar TL seviyesinde gerçekleşen takipteki alacaklar 2015 yılı Kasım ayı itibarıyla 46,4 milyar TL seviyesine ulaşmıştır. Aynı dönemde bankacılık sektörü kredilerin takibe dönüşüm oranı ise yüzde 3,1 olarak gerçekleşmiştir.

Şekil 13: Kredilerin Takibe Dönüşüm Oranı

34,3

19,0

15,6

15,3

11,2

8,5

6,7

5,6

4,9

4,5

4,3

3,3

3,1

3,0

2,9

2,9

2,7

2,7

2,1

2,1

2,0

2,0

1,9

1,1

0

5

10

15

20

25

30

35

40

Yunanistan

Ukrayna

Macaristan

Romanya

Portekiz

İspa

nya

Rusya

Çek Cu

m.

Polonya

Fransa

Hind

istan

G.Afrik

a

Türkiye

Meksik

a

Brezilya

Kolombiya

Almanya

İngilte

re

Endo

nezya

Şili

Arjantin

ABD

Japo

nya

Çin

(%

Kaynak:IMF, BDDK

Avrupa bankacılık sisteminde yaşanan sorunlar ve küresel belirsizlikler nedeniyle kredilerin takibe dönüşüm oranı bazı Avrupa ülkelerinde yüksek seyretmeye devam etmektedir. Açıklanan son verilere göre kredilerin takibe dönüşüm oranı Fransa’da yüzde 4,5, Çek Cumhuriyeti’nde yüzde 5,6, İspanya’da yüzde 8,5, Portekiz’de yüzde 11,2 ve Romanya’da yüzde 15,3’tür. Ayrıca gelişmekte olan ülkelerden Endonezya’da yüzde 2,1, Brezilya’da yüzde 2,9 olan kredilerin takibe dönüşüm oranı Güney Afrika’da yüzde 3,3’tür.

6 Bkz. Yıllık Ekonomik Rapor 2015, Enflasyon ve Para Politikası Bölümü

Yıllı

k Ek

onom

ik R

apor

201

5

70

2014 yılında alınan makro ihtiyati tedbirlerin etkisiyle karlılığı düşen bankacılık sektöründe 2015 yılının ilk çeyreğinde özkaynak karlılığı bir önceki döneme göre hafifçe artmış, ancak geçen yılın aynı dönemine göre düşük seyretmiştir. Kredi stokundaki büyümeyle birlikte baz etkisi karlılıktaki artışta etkili olmuştur. Yıllık bazda ortalama özkaynak karlılığı Kasım 2015’te yüzde 10,4, ortalama aktif karlılığı ise yüzde 1,1 olarak gerçekleşmiştir. 2015 yılı Kasım ayı itibarıyla Türk bankacılık sektörünün dönem net karı da 23,9 milyar TL olarak gerçekleşmiştir.

Bankacılık sektörünün sermaye yeterlilik oranı yasal sınır olan yüzde 8 ve hedef oran yüzde 12’nin oldukça üzerindedir. Söz konusu oran 2015 yılı Kasım ayında yüzde 15,5 seviyesinde gerçekleşmiştir. Basel III düzenlemeleri ile risk bazlı sermaye gereklilikleri gözden geçirilmiş ve zarar karşılama kapasitesi en yüksek olan çekirdek sermaye oranı yüzde 2’den yüzde 4,5’e çıkarılmıştır.

Şekil 14: Bankacılık Sektörü Sermaye Yeterlilik Oranı

15,5

0

5

10

15

20

25

2008-1 4 7 10

2009-1 4 7 10

2010-1 4 7 10

2011-1 4 7 10

2012-1 4 7 10

2013-1 4 7 10

2014-1 4 7 10

2015-1 4 7 10

Hedef oran: %12

Yasal snr: %8

Kaynak: BDDK

(%)

Açıklanan son verilere göre ülkelerin sermaye yeterlilik oranları; Almanya’da yüzde 18, Meksika’da yüzde 15,8, Rusya’da yüzde 12,5, Macaristan’da yüzde 17,9, Çin’de yüzde 12,4, Endonezya’da yüzde 18,7, Polonya’da yüzde 14,9 ve Türkiye’de yüzde 15,5’tir.

Şekil 15: Ülkelerin Sermaye Yeterlilik Oranları

18,7

18,0

17,9

17,1

17,0

16,7

16,6

15,8

15,6

15,5

15,4

15,4

14,9

14,5

14,4

14,4

13,7

13,2

12,5

12,5

12,4

12,0

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

Endo

nezya

Alman

ya

Macaristan

Romanya

Kolombiya

Çek Cu

m.

İngilte

re

Meksik

a

Japo

nya

Türkiye

Fransa

Yunanistan

Polonya

G.Afrik

a

Arjantin

ABD

İspanya

Şili

Hind

istan

Rusya

Çin

Portekiz

Kaynak:IMF, BDDK, 2014 2015

(%)

Bankacılık sektörünün güçlü göstergeleri finans sektöründeki payı düşünüldüğünde son derece önemlidir. Nitekim, finansal piyasaların derinleşmesi, yatırım ve tasarrufları daha etkin bir şekilde kullanarak sürdürülebilir yüksek büyümeyi desteklemektedir. Bu kapsamda Yeni Sermaye Piyasası Kanunu çıkarılmış, İstanbul Finans Merkezi Projesi hayata geçirilmiş ve Borsa İstanbul kurularak önemli reformlar hayata geçirilmiştir. 2015 yılı Haziran ayı itibarıyla finans sektörünün GSYH içindeki payı yüzde 12,6’ya ulaşmıştır.7

7 Detaylı bilgi için bkz. Kutu: 6 Finans Sektörü ve Büyüme.

VI. Y

urt İ

çi F

inan

sal P

iyas

alar

71

KUTU 6. FİNANS SEKTÖRÜ VE BÜYÜME

Küresel finansal krizler finans sektörünün rolü hakkında derin soruları da beraberinde getirmiştir. Finans sektörünün ekonomik büyüme üzerinde olumlu ve olumsuz etkileri de bu sorulardan bir tanesidir.

OECD tarafından yayımlanan “Finans ve Kapsayıcı Büyüme” raporu, finans sektöründeki büyümenin ekonomik büyümeye ve adil gelir dağılımına olumlu ya da olumsuz etkilerini ortaya koymaktadır. Finans sektörü uzun dönemli ekonomik büyüme için temel bir unsurdur, fakat sektör büyüdükçe bu durum bir probleme dönüşebilir. Finans sektörünün getirilerinin veya götürülerinin kapsamı sektörün ne düzeyde büyüdüğüne, nasıl düzenlendiğine ve sistem içindeki aktörlerin karşılıklı bağımlılığına bağlı olarak değişebilir.

Raporda finans sektörü faaliyetlerinin büyüme üzerindeki olumlu etkileri arasında; projelerin finansmanında özkaynaklara bağımlılığı azaltması, sermayenin daha verimli kullanılabileceği alanlara tahsis edilmesi, yatırımların daha profesyonelce gözetilmesi, uluslararası ticari işlemlerin kolaylaştırılması, hanehalkı ve şirketlerin talep dalgalanmalarını azaltması sayılmaktadır.

Finans sektörünün büyüme üzerindeki olumsuz etkileri ise; çok düşük karlılığa sahip projelerin finanse edilmesi durumunda sektörün verimlilikte düşüşe neden olması, finansal aracılık hizmetleri maliyetlerinden kaynaklanan verimsizlikler, sistemik öneme sahip çok büyük ölçekli finans kurumlarının verimsiz çalışmaları halinde dahi teşvik edilmesi, finans piyasalarındaki yükseliş ve düşüş trendleri nedeniyle uzun vadeli ekonomik büyümenin yavaşlatılması, ekonomik şoklara karşı kırılganlığın artması ve uluslararası finans sektöründeki olumsuzlukların ülkelere yayılma riski olarak belirtilmektedir.8

Raporda büyümenin finansal faaliyetlerden olumsuz etkilenmesine neden olan durumlar şu şekilde sayılmaktadır: Finans sisteminin aşırı serbestleşmesi, tahvil finansmanından ziyade bankaların verdiği

8 Cournede, B., Denk, O. ve Hooller, P. (2015), “Finance and Inclusive Growth”, OECD Economic Policy Papers, No.14, OECD Publishing.

borçlarda görülen kayda değer artış, kredilerin kalitesindeki düşüklük, iş alemine verilen kredilerle karşılaştırıldığında hanehalkına verilen kredilerin orantısız biçimde artmasıdır. Hesaplamalara göre, OECD ülkelerinde finans sektörü katma değeri yüzde 5’in üzerine çıktığında ekonomik büyümeyi olumsuz etkilemektedir. Ayrıca, yapılan analizlerde banka kredilerinde gözlenen yüzde 10’luk bir artışın kısa vadede büyümeyi desteklese de uzun vadede büyüme için yüzde 0,3 puan azalmayı beraberinde getirdiği ortaya konmaktadır. Kredilerin GSYH’ye oranının yüzde 20’den yüzde 30’a çıkması GSYH’yi yüzde 1’den daha fazla artırmaktadır. Ancak bu oranın yüzde 100’den yüzde 110’a çıkması GSYH’yi yüzde 0,25 oranında küçültmektedir. Dolayısıyla finans sektörünün tamamıyla gelişmediği ve GSYH’ye oranla küçük olduğu ülkelerde sektörün büyümesi ekonomik büyümeyi olumlu etkilemektedir. Bununla birlikte finans sektörünün payının GSYH’ye oranı arttıkça büyümeyi olumsuz etkilediği sonucuna varılmaktadır.

Finans sisteminin gelir dağılımını etkilemesi ise iki yolla mümkündür. İlk olarak yüksek gelire sahip kişilerin düşük gelirlilere göre krediyle finansman imkanlarından daha fazla yararlandıklarına dikkat çekilmektedir. İkincisi, sermaye piyasasının kapitalizasyonunun gelir dağılımında adaletsizliğine neden olduğu vurgulanmaktadır. Dolayısıyla artan finansal faaliyetlerin uzun dönemli maliyetleri sosyal yönden daha zayıf kesime yansımaktadır.

Sonuç olarak finans sisteminin daha sağlıklı hale gelmesini sağlayacak reformlar yapılması gerektiği düşünülmektedir. Makro ihtiyati tedbirlerle kredi genişlemesini önleyerek batamayacak kadar büyük olarak adlandırılan şirketlere yönelik açık ve örtük teşvikleri azaltarak ve borç finansmanı ve hisse senedi finansmanı arasında tarafsız kalan bir vergi sisteminin benimsenmesi yoluyla sektörün yapısının sağlamlaştırılması önerilmektedir.

2 0 1 5 VIIÖDEMELER DENGESİ

VII.

Öde

mel

er D

enge

si

75

Cari işlemler açığı, 2014 yılında izlediği düşüş eğilimini 2015 yılının ilk on bir ayında da sürdürmüştür. 2014 yıl sonunda 46,5 milyar dolar olan cari açık 2015 yılı Kasım ayı itibarıyla 12 aylık bazda 34,7 milyar dolara gerilemiştir. Bu rakam yıllık bazda Eylül 2010’dan beri görülen en düşük rakamdır.

Enerji hariç cari denge 2014 yıl sonunda 2,3 milyar dolar fazla verirken 2015 yılı Nisan ayı itibarıyla açığa dönüşmüştür. 2015 Temmuz ayında 12 aylık bazda 4,6 milyar dolara yükselen enerji dışı cari açık izleyen dönemde daralma eğilimine girmiş ve Kasım itibarıyla 12 aylık bazda 56 milyon dolara gerilemiştir.

Çekirdek cari denge olarak nitelendirilen altın ve enerji hariç cari denge ise 2014 yıl sonunda 6,2 milyar dolar fazla verirken 2015 Kasım itibarıyla 12 aylık bazda 3,7 milyar dolar açık vermiştir.

Altın ticaretinin ihracat lehine dönmesi, iç talepteki ılımlı seyir, enerji ve petrol fiyatlarındaki düşüş ve rekabetçi kur düzeyi cari işlemler dengesindeki iyileşmeyi desteklemiştir. Turizm gelirlerinde yaşanan gerileme, avro-dolar paritesindeki düşüş, önemli ticaret ortaklarımızdaki düşük talep, Rusya ekonomisinde yaşanan sıkıntılara bağlı olarak daralan bavul ticareti ise cari açıktaki iyileşmeyi sınırlamıştır.

2014 yılında yüzde 5,8 olan cari işlemler açığının GSYH’ye oranının 2016-18 OVP tahminlerine göre 2015 ve 2016 yıllarında sırasıyla yüzde 4,4 ve yüzde 3,9 olacağı öngörülmektedir.

A. Cari İşlemler Hesabı

1. Cari İşlemler Dengesi

Avro-dolar paritesinde yaşanan düşüş ve önemli ticaret ortaklarımızda yaşanan ekonomik ve jeopolitik sıkıntılar ihracatın daralmasına neden olmuştur. Ancak ılımlı iç talep, enerji fiyatlarında yaşanan büyük düşüş ve altın ticaretinin ihracat lehine dönmesi 2015 yılı Ocak-Kasım döneminde ithalatın ihracattan daha fazla azalarak dış ticaret dengesinin iyileşmesine neden olmuştur. Dış ticaret açığındaki daralmaya rağmen özellikle turizm gelirlerinde yaşanan kayıpların etkisi cari açıkta beklenen iyileşmeyi sınırlandırmıştır. 2015 yılı Ocak-Kasım döneminde cari işlemler açığı bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 29,7 oranında daralarak 27,8 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Buna bağlı olarak 12 aylık cari açık da Kasım itibarıyla 34,7 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Bu doğrultuda 2015 yıl sonunda cari açığın 31,7 milyar dolar olarak gerçekleşmesi beklenmektedir. Cari açığın GSYH’ye oranının ise 2016 ve 2017 yıllarında sırasıyla yüzde 3,9 ve yüzde 3,7 olması öngörülmektedir.

Ödemeler Dengesi

Tablo 1: Cari İşlemler Hesabı

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Ekim KasmCari lemler Dengesi -37.779 -40.192 -12.010 -45.312 -75.008 -48.535 -64.658 -46.527 -38.430 -34.741D Ticaret Dengesi -46.831 -52.917 -24.762 -56.325 -89.160 -65.367 -79.907 -63.584 -53.157 -49.534Hizmetler Dengesi 13.935 18.779 18.538 16.594 20.120 22.427 22.844 25.169 24.098 24.257Gelir Dengesi -7.108 -8.368 -8.310 -7.212 -7.855 -7.163 -8.986 -9.219 -10.345 -10.436Cari Transferler 2.225 2.314 2.524 1.631 1.887 1.568 1.391 1.107 974 972

(12 Aylk Milyon $)

2015

Kaynak: TCMB

Yıllı

k Ek

onom

ik R

apor

201

5

76

Şekil 1: Enerji ve Altın Hariç Cari İşlemler Dengesi

-100

-80

-60

-40

-20

0

20

40

2002

-1 4 7 1020

03-1 4 7 10

2004

-1 4 7 1020

05-1 4 7 10

2006

-1 4 7 1020

07-1 4 7 10

2008

-1 4 7 1020

09-1 4 7 10

2010

-1 4 7 1020

11-1 4 7 10

2012

-1 4 7 1020

13-1 4 7 10

2014

-1 4 7 1020

15-1 4 7 10

Cari Denge Enerji Hariç Cari Denge Enerji ve Altn Hariç Cari Denge

Kaynak: TCMB, TÜ K

(12

Aylk

Küm

ülat

if, M

ilyar

$)

2014 yılında tarihsel ortalamalarına dönen net altın ticareti 2015 yılında ihracat lehine gelişmiştir. 2013 yıl sonunda altın ticareti 11,8 milyar dolar açık verirken bu rakam 2014 yıl sonunda 3,9 milyar dolara gerilemiştir. 12 aylık bazda 2015 Kasım itibarıyla ise 3,7 milyar dolar fazla vermiştir. Diğer taraftan çekirdek cari denge olarak düşünülen altın ve enerji hariç denge istenen düzeyde gerilememiştir.

12 aylık bazda 2014 yılı Nisan ayından itibaren fazla veren altın ve enerji hariç denge 2015 yılı Mayıs ayında negatife dönmüş ve izleyen dönemde açık artmaya devam etmiştir. 2014 yıl sonunda 6,2 milyar dolar fazla veren altın ve enerji hariç denge 2015 Kasım ayında 3,7 milyar dolar açık vermiştir.

Küresel ticaretteki yavaşlama, jeopolitik gerginlikler, emtia fiyatlarındaki gerileme ile oluşan fiyat baskısı ve avro-dolar paritesindeki düşüş, ihracat ve cari açık üzerinde önümüzdeki dönemde baskı yaratacak riskler olarak değerlendirilmektedir. Türkiye’de artan sınai üretime bağlı olarak enerji tüketiminin faturası 2011’den itibaren yıllık 55-60 milyar dolar aralığında seyretmektedir. Ancak 2014 yılının ikinci yarısından itibaren hızla düşen petrol fiyatlarına bağlı olarak enerji faturası 2015 yılı Kasım ayı itibarıyla 12 aylık bazda 39,2 milyar dolara gerilemiştir.

Dış ticaretteki bu fırsat ve riskler çerçevesinde 2016 yılında ihracatın 155,5 milyar dolar, ithalatın ise 210,7 milyar dolar olacağı öngörülmektedir.

Şekil 2: Petrol Fiyatları ve Enerji Açığı

15

35

55

75

95

115

135

155

0,0

0,5

1,0

1,5

2,0

2,5

3,0

3,5

4,0

4,5

5,0

2002

-1 5 920

03-1 5 9

2004

-1 5 920

05-1 5 9

2006

-1 5 920

07-1 5 9

2008

-1 5 920

09-1 5 9

2010

-1 5 920

11-1 5 9

2012

-1 5 920

13-1 5 9

2014

-1 5 920

15-1 5 9

Enerji Aç (Sol Eksen) Petrol Fiyatlar

(Mily

ar $

) (Varil/ $)

Kaynak: TÜ K, Bloomberg

a. Dış Ticaret Dengesi

2014 yılında bir önceki yıla göre yüzde 3,8 oranında artan ihracat 2015 yılı Ocak-Kasım döneminde bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 8,4 oranında daralmıştır. İthalat ise 2014 yılında bir önceki yıla göre yüzde 3,8 oranında daralırken 2015 yılının ilk on bir ayında bu eğilim daha da artmış ve daralma yüzde 14,1’e yükselmiştir. Buna bağlı olarak yılın ilk on bir ayında yüzde 25 oranında azalan dış ticaret açığı da Kasım ayı itibarıyla 12 aylık bazda 65,5 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. 2015 yılı Kasım ayı itibarıyla 12 aylık bazda ihracat 145,5 milyar dolar, ithalat 211 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir.

Küresel ticaretteki yavaşlama nedeniyle baskı altında olan ihracat en büyük ihracat pazarımız olan AB ülkelerinde yaşanan ekonomik sıkıntılar, paritede yaşanan düşüş ve jeopolitik gerginlikler nedeniyle beklenenin üzerinde daralmıştır. İthalatta yaşanan daralma özellikle azalan altın ithalatından ve düşen enerji fiyatlarından kaynaklanmıştır.

Şekil 3: Net Altın Dengesi

0

2

4

6

8

10

12

14

16

2007

-1 4 7 1020

08-1 4 7 10

2009

-1 4 7 1020

10-1 4 7 10

2011

-1 4 7 1020

12-1 4 7 10

2013

-1 4 7 1020

14-1 4 7 10

2015

-1 4 7 10

Altn hracat Altn thalatKaynak: TÜ K

(12

Aylk

Küm

ülat

if, M

ilyar

$)

VII.

Öde

mel

er D

enge

si

77

2015 yılı altın ticareti açısından normalleşmenin yaşandığı bir yıl olarak kabul edilebilir. 2013 yıl sonunda 15,1 milyar dolar ile en yüksek seviyeye ulaşan altın ithalatı izleyen dönemde önemli oranda daralmış, 2014 yıl sonunda 7,1 milyar dolara, 2015 Kasım itibarıyla 3,7 milyar dolara gerileyerek tarihi ortalamalarına dönmüştür. Altın ihracatı ise 2014 yılında 3,2 milyar dolar olarak gerçekleşirken 2015 yılında yaşanan artışla Kasım ayı itibarıyla 12 aylık bazda 7,4 milyar dolara yükselmiştir.

Şekil 4: İhracat-İthalat Büyümesi

-60

-40

-20

0

20

40

60

80

2007-1 4 7 10

2008-1 4 7 10

2009-1 4 7 10

2010-1 4 7 10

2011-1 4 7 10

2012-1 4 7 10

2013-1 4 7 10

2014-1 4 7 10

2015-1 4 7 10

hracat thalatKaynak: TÜ K

(Yllk

de

iim

, %)

İhracat miktar endeksi 2015 yılı Ekim ayında bir önceki yılın aynı ayına göre yüzde 14,9 artarken ihracat birim değer endeksi yüzde 10,3 daralmıştır. Bununla beraber ithalat miktar endeksi yüzde 6 artarken ithalat birim değer endeksi yüzde 16,8 oranında daralmıştır. Enerji fiyatlarında yaşanan gerileme ithalat miktar ve birim değer endeksleri arasında farka neden olmaktadır. Birim değer endekslerindeki düşüşün miktar endekslerinde yaşanan gelişmelerden daha kötü olması ticarete konu olan malların niteliğinin düşük olduğunu göstermektedir. Emtia fiyatlarında yaşanan düşüş de ihracat değeri üzerinde aşağı

yönlü baskı yaratmaktadır. Bunun yanında ihracatın düşmesindeki bir diğer neden de avro-dolar paritesinde yaşanan gerilemedir. İhracata dolar cinsinden bakıldığında 2015 Kasım ayı itibarıyla 12 aylık bazda 2014 yıl sonuna göre yüzde 7,7 daralma gözlenirken, avro cinsinden bakıldığında aynı dönem için yüzde 9,2 artış gözlemlenmektedir.

Şekil 5: İhracatın İthalatı Karşılama Oranı

69,9 68,1

64,8 62,9

61,3 63,1

65,4

72,5

61,4

56,0

64,5

60,3

65,1

68,9

40

50

60

70

80

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

Kasm

Kaynak: TÜ K

(12

Aylk

Küm

ülat

if, %

)

2014 yılında ithalatın daralması ve ihracatın artması ile beraber yüzde 65,1’e yükselen ihracatın ithalatı karşılama oranı 2015 yılı Ocak-Kasım döneminde ithalatın ihracattan daha fazla daralması nedeniyle artışını sürdürmüş ve yüzde 69,9’a yükselmiştir. Bununla beraber 12 aylık kümülatif bazda Kasım 2015 itibarıyla ihracatın ithalatı karşılama oranı yüzde 68,9 olarak gerçekleşmiştir.

2014 yıl sonuna göre yıllık bazda 12,1 milyar dolar gerileyen ihracatta en fazla düşüş kaydeden grup ara malları ihracatı olmuştur. 2015 yılı Kasım ayı itibarıyla 12 aylık bazda ara malları ihracatı 69,4 milyar dolar ile toplam ihracatın yüzde 47,7’sini, tüketim malları 59,7 milyar dolar ile toplam ihracatın yüzde 41,1’ini ve sermaye malları 15,4 milyar dolar ile toplam ihracatın yüzde 10,6’sını oluşturmaktadır.

Tablo 2: İhracatın Ana Mal Gruplarına Göre Dağılımı

(12 Aylk, Milyon $) 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Ekim KasmSermaye Malllar 13.755 16.725 11.117 11.771 14.192 13.734 15.592 16.107 15.315 15.443Ara Mallar 49.403 67.734 49.734 56.381 67.942 82.656 74.817 75.171 70.090 69.398Tüketim Mallar 43.696 47.077 40.733 45.321 52.219 55.556 60.732 65.088 60.438 59.720Di erleri 418 491 559 411 555 516 661 1.243 951 902Toplam 107.272 132.027 102.143 113.883 134.907 152.462 151.803 157.610 146.793 145.464Paylar (%)Sermaye Malllar 12,8 12,7 10,9 10,3 10,5 9,0 10,3 10,2 10,4 10,6Ara Mallar 46,1 51,3 48,7 49,5 50,4 54,2 49,3 47,7 47,7 47,7Tüketim Mallar 40,7 35,7 39,9 39,8 38,7 36,4 40,0 41,3 41,2 41,1Di erleri 0,4 0,4 0,5 0,4 0,4 0,3 0,4 0,8 0,6 0,6Kaynak : TÜ K

2015

Yıllı

k Ek

onom

ik R

apor

201

5

78

Şekil 6: İhracatın Bölgesel Dağılımı

0

20

40

60

80

100

120

140

60

120

180

240

300

360

2007

-1 5 920

08-1 5 9

2009

-1 5 920

10-1 5 9

2011

-1 5 920

12-1 5 9

2013

-1 5 920

14-1 5 9

2015

-1 5 9

MENA (Sol Eksen) AB (Sa Eksen)Kaynak: TÜ K

(200

7ort

alam

as=

100)

Küresel kriz sonrası dönemde AB ülkelerine yönelik ihracattaki daralma MENA bölgesine yapılan ihracat ile telafi edilirken 2014 yılında Ortadoğu’da yaşanan gerginliklere bağlı olarak bu bölgeye yönelik daralan ihracat AB ülkeleri kanalı ile telafi edilmiştir. Ancak 2015 yılında her iki bölgeye yönelik ihracatın daralması toplam ihracatta azalmaya neden olmuştur.

AB’de yaşanan ekonomik sıkıntıların devam etmesi ve avro-dolar paritesindeki düşüş nedeniyle 2015 yılı Ocak-Kasım döneminde bölge ülkelerine yönelik gerçekleştirilen ihracat yüzde 7,2 oranında daralmıştır. Bölge ülkelerine yönelik ihracat 2014 yıl sonunda 68,5 milyar dolar iken 2015 yılı Kasım ayı itibarıyla 12 aylık bazda 64 milyar dolara gerilemiştir. Bunun yanında 2012 yılından bu yana MENA ülkelerinde yaşanan gerginlikler nedeniyle bölge ülkelerine yönelik ihracat daralmaya devam etmektedir. MENA’ya yönelik ihracat 2012 yılında 48,1 milyar dolar iken 2014 yıl sonunda 40,9 milyar dolara, 2015 yılı Kasım ayı itibarıyla da 37,6 milyar dolara kadar gerilemiştir.

Şekil 7: İhracattaki İlk Beş Ülkenin Payı

36,2

33,0

30,4

32,8 33,4 33,3

31,7 31,4 31,9

26

28

30

32

34

36

38

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

Oca

k-K

asm

(%)

Kaynak: TÜ K *2007 ylnda ihracattaki ilk be ülke srasyla; Almanya, ngiltere, talya, Fransa ve Rusya 2015 Ocak-Ekim dönemi ihracattaki ilk be ülke srasyla ; Almanya, ngiltere, Irak, talya ve ABD

Ülkeler bazında incelendiğinde, 2015 yılı Ocak-Kasım döneminde en fazla ihracatın yine uzun yıllardır ihracatımızda en büyük paya sahip olan Almanya’ya yapıldığı görülmektedir. Almanya’ya yönelik ihracat 2015 yılı Ocak-Kasım döneminde bir önceki döneme göre yüzde 12,2 oranında daralarak 12,3 milyar dolar olarak gerçekleşmiş ve toplam ihracat içerisindeki payı yüzde 9,3 olmuştur. Aynı dönemde ikinci sırada yer alan İngiltere’ye yönelik ihracat ise yüzde 7,2 oranında artarak 9,8 milyar dolar olarak gerçekleşmiş ve toplam ihracat içerisindeki payı yüzde 7,4 olmuştur. İhracat için önemli bir pazar olan Irak’ta yaşanan gerginlikler ve bölgeyle yapılan ticaretin daralması ihracatı olumsuz etkilemektedir. Irak en fazla dış ticaret fazlası verdiğimiz ülke olması nedeniyle bu ülkeye gerçekleştirilen ihracatın daralması dış ticaret dengesini olumsuz yönde etkilemektedir. Irak’a yönelik ihracat 2015 yılı Ocak-Kasım döneminde bir önceki döneme göre yüzde 17,5 oranında 8,1 milyar dolar olarak gerçekleşmiş ve toplam ihracat içerisindeki payı yüzde 6,1 olmuştur.

Tablo 3: Ülke Gruplarına Göre İhracat

Ekim KasmToplam 107.272 132.027 102.143 113.883 134.907 152.462 151.803 157.610 146.793 145.464Avrupa Birli i Ülkeleri 60.754 63.719 47.228 52.934 62.589 59.398 63.040 68.514 64.057 63.969Türkiye Serbest Bölgeleri 2.943 3.008 1.957 2.084 2.545 2.295 2.413 2.270 1.970 1.937Di er Ülkeler 43.575 65.300 52.957 58.865 69.773 90.768 86.350 86.826 80.766 79.558Di er Avrupa (AB Hariç) 10.487 15.349 11.103 11.124 12.735 14.167 14.214 15.184 14.667 14.370Kuzey Afrika 4.030 5.850 7.416 7.025 6.701 9.444 10.042 9.758 8.622 8.586Di er Afrika 1.947 3.212 2.739 2.258 3.633 3.913 4.104 3.996 3.886 3.926Kuzey Amerika 4.541 4.802 3.579 4.242 5.459 6.663 6.580 7.292 7.310 7.216Orta Amerika ve Karayipler 549 829 622 598 626 770 1.004 938 825 884Güney Amerika 514 901 678 1.237 1.840 2.191 2.127 1.852 1.377 1.314Yakn ve Orta Do u 15.081 25.430 19.193 23.295 27.935 42.451 35.575 35.384 32.758 32.077Di er Asya 5.227 7.074 6.706 8.581 10.199 10.575 12.017 11.591 10.589 10.454Avustralya ve Yeni Zelanda 343 435 362 403 481 490 538 600 621 618Di er Ülke ve Bölgeler 857 1.417 561 102 164 105 149 231 111 114

Kaynak: TÜ K

(12 Aylk, Milyon $)2007 2008 2010 2013

201520142009 2011 2012

VII.

Öde

mel

er D

enge

si

79

İç talepteki daralma enerji fiyatlarında yaşanan gerileme ve altın ticaretinde yaşanan normalleşmeye bağlı olarak ithalat 12 aylık bazda 2015 yılı Kasım ayında 2014 yıl sonuna göre yüzde 12,9 oranında daralarak 211 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Ancak ara malı ithalatında yaşanan daralma toplam ithalattaki düşüşten nispi olarak daha yüksek olmuştur. 2014 yıl sonunda 176,7 milyar dolar olan ara malı ithalatı 2015 yılı Kasım ayı itibarıyla 12 aylık bazda 146,2 milyar dolara gerilemiştir. Bu dönem itibarıyla sermaye malları ithalatında 564 milyon dolar, tüketim malları ithalatında ise 112 milyon dolar daralma yaşanmıştır. Sermaye malı ithalatı 2015 yılı Kasım ayı itibarıyla 12 aylık bazda 35,4 milyar dolar, tüketim malı ithalatı 28,9 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir.

AB üyesi ülkelerden yapılan ithalat 2015 Kasım ayı itibarıyla 2014 yıl sonuna göre 9,1 milyar dolar daralmasına rağmen toplam ithalat içindeki payı az da olsa artmıştır. Bölge ülkelerinden yapılan ithalatın toplam ithalattaki payı 2014 yılında yüzde 36,7 iken 2015 yılı Kasım itibarıyla 12 aylık bazda yüzde 37,8’e

yükselmiştir. İthalatın ağırlıklı olarak yapıldığı diğer bir bölge ise Yakın ve Orta Doğu ile Diğer Asya ülkeleridir. Bölge ülkelerinden yapılan ithalat Orta Doğu’da yaşanan gerginliklere bağlı olarak 2014 yıl sonundan bu yana yıllık bazda 8,7 milyar dolar daralmıştır.

Şekil 8: İthalattaki İlk Beş Ülkenin Payı

42,5

43,8 44,3

42,5

40,7 40,9

39,5 40,2

42,6

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

Oca

k-K

asm

Kaynak: TÜ K 2007 ylnda ithalattaki ilk be ülke srasyla; Rusya, Almanya, Çin, talya ve ABD 2015 Ocak-Ekim dönemi ithalattaki ilk be ülke srasyla; Çin, Almanya, Rusya, ABD ve talya

(%)

Ülkeler bazında incelendiğinde, toplam ithalat içerisindeki en yüksek payı yüzde 12 ile Çin’in aldığını görüyoruz. Çin’den gerçekleştirilen ithalat 2015 yılı Ocak-Kasım döneminde bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 0,5 oranında artarak 22,7 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir.

Tablo 4: İthalatın Ana Mal Gruplarına Göre Dağılımı

Tablo 5: Ülke Gruplarına Göre İthalat

(12 Aylk, Milyon $) 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Ekim KasmSermaye Malllar 27.054 28.021 21.463 28.818 37.271 33.925 36.771 35.996 35.776 35.432Ara Mallar 123.640 151.747 99.510 131.445 173.140 174.930 183.811 176.722 151.160 146.233Tüketim Mallar 18.694 21.489 19.290 24.735 29.692 26.699 30.416 29.006 29.047 28.894Di erleri 675 707 666 546 739 990 663 453 435 449Toplam 170.063 201.964 140.928 185.544 240.842 236.545 251.661 242.177 216.418 211.008Paylar (%)Sermaye Malllar 15,9 13,9 15,2 15,5 15,5 14,3 14,6 14,9 16,5 16,8Ara Mallar 72,7 75,1 70,6 70,8 71,9 74,0 73,0 73,0 69,8 69,3Tüketim Mallar 11,0 10,6 13,7 13,3 12,3 11,3 12,1 12,0 13,4 13,7Di erleri 0,4 0,3 0,5 0,3 0,3 0,4 0,3 0,2 0,2 0,2Kaynak: TÜ K

2015

(12 Aylk, Milyon $) Ekim KasmToplam 170.063 201.964 140.928 185.544 240.842 236.545 251.661 242.177 216.418 211.008Avrupa Birli i Ülkeleri 68.472 74.513 56.616 72.391 91.439 87.657 92.458 88.784 80.755 79.725Türkiye Serbest Bölgeleri 1.224 1.334 965 878 1.038 1.046 1.268 1.261 1.228 1.224Di er Ülkeler 100.367 126.116 83.347 112.275 148.364 147.842 157.935 152.133 134.435 130.059Di er Avrupa (AB Hariç) 34.176 44.091 25.779 30.101 35.668 37.206 41.319 36.367 30.618 28.855Kuzey Afrika 2.285 3.536 2.238 3.098 3.342 3.308 3.508 3.436 3.105 3.042Di er Afrika 2.821 2.060 1.700 1.726 3.425 2.613 2.523 2.502 2.401 2.187Kuzey Amerika 9.033 13.404 9.513 13.234 17.346 15.084 13.953 13.835 12.585 12.267Orta Amerika ve Karayipler 448 560 476 623 903 1.069 1.362 1.124 1.095 1.067Güney Amerika 2.671 3.260 2.286 2.942 4.500 4.080 3.666 3.935 3.782 3.714Yakn ve Orta Do u 10.149 13.145 7.134 13.011 20.439 21.410 22.214 20.480 15.031 14.079Di er Asya 33.658 37.616 28.749 40.343 53.144 49.602 54.648 56.162 54.230 53.902Avustralya ve Yeni Zelanda 672 876 648 493 807 861 1.318 638 733 719Di er Ülke ve Bölgeler 4.453 7.567 4.824 6.703 8.789 12.608 13.424 13.653 10.856 10.226

Kaynak: TÜ K

2009 2010 2011 20122007 2008 2013 20152014

Yıllı

k Ek

onom

ik R

apor

201

5

80

2013 yılı hariç 2006 yılından itibaren ithalattaki en yüksek paya sahip olan Rusya, düşen enerji fiyatları nedeniyle 2015 yılında üçüncü sıraya gerilemiştir. Yılın ilk on bir aylık döneminde Rusya’dan gerçekleştirilen ithalat bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 19,2 oranında daralarak 18,7 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir.

b. Hizmetler Dengesi, Gelir Dengesi ve Cari Transferler

AB’de ve Rusya’da yaşanan sıkıntılar nedeniyle turizm gelirlerinde yaşanan daralma cari açığın daha çok gerilemesine engel olmaktadır. Gelen turist sayısındaki azalma ve TL’deki değer kaybı nedeniyle kişi başı ortalama harcamanın azalması, turizm gelirlerinin 2015 yılının ilk on bir ayında bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 11,6 oranında azalmasına neden olmuştur.

Cari işlemler açığını azaltan hizmetler kalemi 2015 yılı Ocak-Kasım döneminde bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 3,7 oranında daralarak 23,6 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Hizmetler dengesinden kaynaklanan fazla 2014 yıl sonunda 25,2 milyar dolar iken 2015 yılında bir miktar daralarak Kasım ayı itibarıyla 24,3 milyar dolara gerilemiştir.

2015 yılı Kasım ayı itibarıyla 12 aylık bazda 3,7 milyar doları doğrudan yatırımlardan, 4,6 milyar doları portföy yatırımlarından, 5,2 milyar doları da faiz giderlerinden olmak üzere toplam 13,6 milyar dolar transfer gerçekleşmiştir.

2. Sermaye ve Finans Hesabı

Yılın ilk on bir aylık döneminde 27,8 milyar dolar cari açık verilirken 10,8 milyar dolarlık kısmı sermaye girişlerinden, 17,1 milyar dolarlık kısmı ise net hata noksan kalemi ve TCMB rezervlerinden finanse edilmiştir.

Fed’in genişletici para politikasından çıkış sinyali vermesiyle birlikte gelişmekte olan ülkelerden sermaye çıkışı yaşanmaya başlamıştır. Doğrudan yatırımlar, portföy yatırımları ve diğer yatırımların toplamından oluşan finans girişleri Kasım 2015’te 12 aylık bazda 24 milyar dolar ile 2010 yılı Mart ayından bu yana en düşük seviyeye gerilemiştir.

Türkiye’ye yönelik doğrudan yabancı yatırım girişleri 2015 yılının ilk dört ayında daralma gösterse de izleyen dönemde yaşanan artışlara bağlı olarak Kasım 2015 itibarıyla 12 aylık bazda 15,4 milyar dolara, net doğrudan yatırım girişleri de 10 milyar dolara yükselmiştir. Doğrudan yatırımlarda yaşanan bu artışta 2015 Temmuz ayında bankacılık sektöründe yaşanan girişler etkili olmuştur. Gayrimenkul yatırımlarında 2012 yılının ikinci yarısıyla birlikte başlayan artış eğilimi 2015 yılında yerini daralmaya bırakmış ve 2015 Kasım itibarıyla 12 aylık bazda 4 milyar dolara gerilemiştir.

Gelişmekte olan ekonomilerde yaşanan sermaye çıkışına paralel olarak1 Türkiye’deki portföy yatırımları 12 aylık bazda Mayıs 2013’teki 52,5 milyar dolarlık seviyesinden bu yana ciddi ölçüde daralmış ve portföy yatırımlarında 2015 yılı Kasım ayı itibarıyla 12 aylık bazda 13,6 milyar dolar çıkış yaşanmıştır.

1 “Capital Flows to Emerging Markets, October” 2015, The Institute of International Finance Report.

Tablo 6: Sermaye Dengesi2015

(12 Aylk, Milyon $) 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 KasmSermaye ve Finans Hesab -37.272 -37.520 -9.087 -45.131 -66.025 -48.247 -61.958 -43.160 -23.975Do rudan Yatrm (Net) -19.941 -17.302 -7.032 -7.617 -13.806 -9.177 -8.830 -5.549 -10.099Do rudan Yatrm Çk 2.106 2.549 1.553 1.482 2.370 4.105 3.627 7.047 5.318Do rudan Yatrm Giri i 22.047 19.851 8.585 9.099 16.176 13.282 12.457 12.596 15.417

Portföy Yatrm (Net) -833 5.014 -227 -16.083 -22.204 -41.012 -23.986 -20.109 13.637Hisse Senedi 5.138 716 2.827 3.468 -985 6.276 842 2.559 6.080Borç Senedi -2.358 -4.486 111 16.149 20.501 32.079 20.543 18.291 -7.557

Di er Yatrmlar (Net) -24.530 -24.174 -1.940 -34.240 -28.202 -18.872 -39.053 -17.034 -16.693Rezerv Varlklar 8.032 -1.058 112 12.809 -1.813 20.814 9.911 -468 -10.820Net Hata ve Noksan 515 2.733 2.966 232 9.008 346 2.796 3.437 10.773Kaynak: TCMB

VII.

Öde

mel

er D

enge

si

81

Şekil 9: Cari Açığın Finansmanı

-30

-10

10

30

50

70

90

2007

-1 4 7 1020

08-1 4 7 10

2009

-1 4 7 1020

10-1 4 7 10

2011

-1 4 7 1020

12-1 4 7 10

2013

-1 4 7 1020

14-1 4 7 10

2015

-1 4 7 10

Do rudan Yatrm+Uzun Vadeli Sermaye Portföy Yatrmlar+Ksa Vadeli Sermaye Cari Açk

Kaynak: TCMB Portföy Yatrmlar+ Ksa Vadeli Sermaye : Hisse Senetleri, Hükümetin Borç Senetleri, Ksa Vadeli Ticari Krediler, Bankalar ve Di er Sektörlerin Ksa Vadeli Kredileri, Bankalardaki Mevduat Kalemi Do rudan Yatrmlar+Uzun Vadeli Sermaye: Do rudan Yatrmlar, Bankalar ve Di er Sektörlerin Uzun Vadeli Net Kredileri, Bankalarn ve Hazinenin Yurtd na hraç Ettikleri Tahviller

(12

Aylk

Küm

ülat

if, M

ilyar

$)

Finansman kalitesi bakımından riskli sayılan portföy yatırımları ve diğer kısa vadeli sermaye girişi 2013 yılı Nisan ayında 12 aylık bazda 60,9 milyar dolara kadar yükselirken izleyen dönemde yaşanan sermaye çıkışlarına bağlı olarak bu finansman grubunda 2015 yılı Kasım ayında 12 aylık bazda 17,2 milyar dolar çıkış yaşanmıştır.

Yurt içi bankaların yurt dışı muhabirlerindeki efektif ve mevduat varlıkları Kasım ayında 12 aylık bazda 13,6 milyar dolar, yurt dışı bankaların yurt içindeki mevduatları ise 9,2 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. 2015 yılında bankalar ve diğer sektörler kısa vadeli kredilerde net geri ödeyici, uzun vadeli kredilerde de net kullanıcı olmuştur. Bankaların yurt dışından kısa vadeli net kredi kullanımlarında 2014 yılı ile başlayan daralma 2015 yılında da devam etmiş ve bankacılık sektörünün net kredi kullanımı 2015 yılı Kasım ayı itibarıyla 12 aylık bazda 6,1 milyar dolara gerilemiştir. Bu dönemde bankacılık sektörü, uzun vadeli kredilerde 28,2 milyar dolar net kullanım gerçekleştirirken kısa vadeli kredilerde 22 milyar dolar tutarında net ödeme gerçekleştirmiştir.

Diğer sektörlerin net kredi kullanımı 2015 yılı Kasım ayı itibarıyla 12 aylık bazda 11,3 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Bu miktarın 11,8 milyar dolarlık kısmı uzun vadeli kredi kullanımı, 466 milyon dolarlık kısmı kısa vadeli geri ödeme şeklinde gerçekleşmiştir.

Şekil 10: TCMB Uluslararası Rezervleri

0

20

40

60

80

100

120

140

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

Ara

lk*

Brüt Döviz Rezervleri Toplam Rezervler (altn dahil)

Kaynak: TCMB *18 Aralk 2015 tarihi itibaryla

(Mily

ar $

)

2015 yılında rezerv varlıklarda 8,5 milyar dolarlık daralma yaşanmıştır. Sermaye girişlerinde yaşanan daralma ve artan kur nedeniyle Merkez Bankasının döviz müdahalesine paralel olarak rezervler bir miktar azalmıştır. TCMB toplam rezervleri 2014 yıl sonunda 127,3 milyar dolar iken 31 Aralık 2015 itibarıyla 110,5 milyar dolara gerilemiştir. Brüt döviz rezervleri de 2012 yılından bu yana ilk kez 100 milyar doların altına inerek 92,9 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir.

B. Reel Efektif Döviz Kuru

Kurda yaşanan yukarı yönlü harekete bağlı olarak azalan TÜFE bazlı reel efektif döviz kuru 2015 yılı Eylül ayında Ocak 2003’ten bu yana hesaplanan en düşük seviye olan 91,2’ye gerilemiş, izleyen dönemde tekrar 98,5’e yükselmiştir. Gelişmekte olan ülkeler bazlı reel efektif döviz kuru da benzer bir seyirle Eylül 2015’te 63’e gerileyerek bugüne kadar gerçekleşen en düşük seviyeye düşmüş ve Aralık ayında tekrar 67,8’e yükselmiştir.2

Şekil 11: Reel Efektif Döviz Kuru

60

80

100

120

140

2003

-1 4 7 1020

04-1 4 7 10

2005

-1 4 7 1020

06-1 4 7 10

2007

-1 4 7 1020

08-1 4 7 10

2009

-1 4 7 1020

10-1 4 7 10

2011

-1 4 7 1020

12-1 4 7 10

2013

-1 4 7 1020

14-1 4 7 10

2015

-1 4 7 10

TÜFE Bazl Reel Efektif Döviz KuruTÜFE Geli mekte Olan Ülkeler Bazl Reel Efektif Döviz KuruTÜFE Geli mi Ülkeler Bazl Reel Efektif Döviz Kuru

Kaynak: TCMB

(200

3=10

0)

2 Dış ticaret hacminde yaşanan artış ve ticaret ortaklarında yaşanan çe-şitlenme nedeniyle TCMB tarafından Mart 2015 itibarıyla reel efektif döviz kuru endekslerinde kullanılan ağırlıklarda güncelleme yapılmıştır. Bkz Kutu 7 “Türkiye’nin reel efektif döviz kuru endekslerinin güncel-lenmesi”

Yıllı

k Ek

onom

ik R

apor

201

5

82

C. Dış Finansman

1. Uluslararası Yatırım Pozisyonu

2014 yılında 440,3 milyar dolara kadar yükselen net uluslararası yatırım pozisyonu açığı 2015 yılında dalgalanmalar yaşasa da Ekim ayında 378,9 milyar dolara gerilemiştir. Uluslararası yatırım pozisyonu verilerine göre, Türkiye’nin yurt dışı varlıkları 2015 yılı Ekim ayında 2014 yıl sonuna göre yüzde 3,7 oranında artarak 238,9 milyar dolar, yükümlülükleri ise yüzde 7,9 oranında daralarak 617,8 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir.

Uluslararası yatırım pozisyonu açığındaki bu dalgalanmada yükümlülüklerde yaşanan dalgalanma etkili olmuştur. 2014 yılında 670,7 milyar dolar olan yükümlülükler çeyrekler itibarıyla dalgalanmalar yaşamış ve 2015 yılı üçüncü çeyreğinde 595,9 milyar dolara gerilemiştir. Ancak izleyen dönemde doğrudan yatırımların piyasa değeri ile döviz kurlarındaki değişimlerin ve yurt dışı yerleşiklerin yurt içi yerleşik bankalardaki yabancı para mevduatlarındaki artışın etkisiyle Ekim ayında tekrar 617,8 milyar dolara yükselmiştir.

2. Özel Sektör Dış Borç Stokundaki Gelişmeler

Gelişmekte olan ülkelerde yaşanan sermaye çıkışı ve artan borçlanma maliyetlerine rağmen brüt dış borç stoku 2015 yılının üçüncü çeyreği itibarıyla artmaya devam etmiştir. 2014 yıl sonunda 402,5 milyar dolar olan Türkiye brüt dış borç stoku 2015 üçüncü çeyreği itibarıyla 406 milyar dolara yükselmiştir. Bu rakamın 114,8 milyar dolarlık kısmı kamu sektöründen, 1,6 milyar dolarlık kısmı TCMB’den ve 289,6 milyar dolarlık kısmı ise özel sektörden kaynaklanmaktadır.

Tablo 7: Uluslararası Yatırım Pozisyonu

(12 Aylk, Milyar $) 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015Q1 2015Q2 2015Q3 2015 EkimNet Uluslararas Yatrm Pozisyonu -199,8 -276,1 -361,7 -314,8 -423,3 -394,6 -440,4 -389,4 -403,3 -360,2 -378,9Varlklar 186,4 182,1 185,9 179,7 214,4 226,1 230,3 228,2 230,8 235,7 238,9Yurt D nda Do rudan Yatrmlar 17,8 23,3 24,0 28,3 31,4 33,7 39,9 41,0 41,9 43,6 44,1Portföy Yatrmlar 1,9 1,9 2,2 1,8 1,3 1,0 1,4 1,3 1,3 1,2 1,2Di er Yatrmlar 92,4 82,0 73,7 61,3 62,6 60,4 61,7 65,1 67,9 71,3 75,2Rezerv Varlklar 74,2 74,8 86,0 88,3 119,2 131,0 127,3 120,7 119,6 119,7 118,6

Yükümlülükler 386,2 458,2 547,6 494,5 637,7 620,7 670,8 626,1 634,1 595,9 617,8Yurt çinde Do rudan Yatrmlar 80,4 144,8 188,5 137,1 190,4 149,9 177,8 160,6 162,7 143,1 156,5Portföy Yatrmlar 68,7 91,0 118,2 109,5 179,5 168,5 192,5 163,9 170,3 149,3 155,4Di er Yatrmlar 237,1 222,4 240,9 247,9 267,9 302,3 300,5 301,6 301,0 303,5 306,0

Uluslararas Yatrm Pozisyonu (Net)/GSYH (%) -26,9 -44,8 -49,4 -40,7 -53,8 -47,9 -55,0 -49,0 -52,2 -45,1 -47,4Varlklar/GSYH (%) 25,1 29,5 25,4 23,2 27,3 27,5 28,8 28,7 29,9 29,5 29,9Yükümlülükler/GSYH (%) 52,0 74,3 74,8 63,9 81,1 75,4 83,8 78,8 82,1 74,5 77,3

Kaynak: TCMB

Şekil 12: Borçlulara Göre Brüt Dış Borç Stoku

73,5

78,3

83,5

89,1

94,3

104,

0

115,

9

117,

7

114,

8

15,8

14,1

13,2

11,6

9,3

7,1

5,2

2,5

1,6

160,

7 188,

6

172,

3 191,

4

200,

3 227,

9

268,

0

282,

5

289,

6

0

51

102

153

204

255

306

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015Ç3

Kamu TCMB Özel

(Mily

ar $

)

Kaynak: Hazine Müste arl

Brüt dış borç stoku içerisinde özel sektörün payı 2009 krizi haricinde sürekli artmaktadır. 2015 yılı üçüncü çeyreğinde özel sektörün dış borcunun toplam dış borç içerisindeki payı yüzde 71,3 oranında gerçekleşmiştir. 2005 yılından bu yana artış eğiliminde olan kamu sektörünün dış borcu 2015 yılının üçüncü çeyreğinde 114,8 milyar dolara gerilerken toplam dış borç içindeki payı yüzde 28,3’e gerilemiştir.

2015 yılı üçüncü çeyreği ile birlikte artan brüt dış borç stoku ile beraber borcun GSYH’ye oranı da artmaktadır. 2014 yılında toplam brüt dış borç stokunun GSYH’ye oranı yüzde 50,4 iken 2015 yılı üçüncü çeyreği itibarıyla bu rakam yüzde 54,7’ye yükselmiştir.

VII.

Öde

mel

er D

enge

si

83

Şekil 13: Brüt Dış Borç Stoku/GSYH

38,5 37,9

43,6 39,9

39,3

43,1

47,3 50,4 54,7

24,8 25,4 27,9

26,2 25,9

29,0

32,6 35,4

39,0

20

25

30

35

40

45

50

55

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

Ç3

Toplam Brüt D Borç/GSYH Özel Sektör Brüt D Borç/GSYH

Kaynak: Hazine Müste arl

(%)

TCMB tarafından açıklanan verilere göre özel sektörün yurt dışından sağladığı uzun vadeli kredi borcu 2015 yılı Ekim ayı itibarıyla 2014 yıl sonuna göre 20,3 milyar dolar artarak 188 milyar dolara yükselmiştir.

2014 yıl sonunda 132,9 milyar dolar olan kısa vadeli dış borç stoku ise 2015 yılında banka ve özel sektörün kısa vadeli kredilerde net geri ödeyici konuma dönmeleri ile birlikte Ekim ayında yıl sonuna göre 12,3 milyar dolar daralarak 120,5 milyar dolara gerilemiştir. Bankaların yurt dışından kullandıkları kısa vadeli kredilerde yaşanan artışa bağlı olarak kısa vadeli dış borç stoku 2014 yılı sonundaki 95,9 milyar dolarlık seviyesinden 2015 Ekim ayı itibarıyla 83,8 milyar dolara gerilemiştir. 2015 yılı Ekim ayı itibarıyla orijinal vadesine bakılmaksızın vadesine 1 yıl veya daha az kalmış dış borç stoku, 171,3 milyar dolar düzeyinde gerçekleşmiştir.

Tablo 8: Brüt Dış Borç Stoku

(Milyar $) 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ç3Ksa Vadeli Borçlar 43,1 52,5 49,0 77,2 81,6 100,2 130,4 132,9 120,8Kamu 2,2 3,2 3,6 4,3 7,0 11,0 17,6 17,9 15,4TCMB 2,3 1,9 1,8 1,6 1,2 1,0 0,8 0,3 0,2Özel 38,7 47,4 43,6 71,4 73,3 88,1 112,0 114,7 105,3

Paylar (%)Kamu 5,0 6,2 7,3 5,6 8,6 11,0 13,5 13,4 12,7TCMB 5,3 3,6 3,6 2,0 1,5 1,0 0,6 0,3 0,2Özel 89,7 90,2 89,1 92,4 89,9 87,9 85,9 86,3 87,1

(Milyar $)Uzun Vadeli Borçlar 206,9 228,4 220,0 214,8 222,4 238,8 258,7 269,8 285,2Kamu 71,4 75,1 79,9 84,8 87,3 93,0 98,3 99,8 99,4TCMB 13,5 12,2 11,4 10,0 8,1 6,1 4,4 2,1 1,3Özel 122,0 141,2 128,7 120,0 127,0 139,8 156,0 167,8 184,4

Paylar (%)Kamu 34,5 32,9 36,3 39,5 39,2 38,9 38,0 37,0 34,9TCMB 6,5 5,3 5,2 4,7 3,6 2,5 1,7 0,8 0,5Özel 59,0 61,8 58,5 55,9 57,1 58,5 60,3 62,2 64,7

Türkiye Brüt D Borç Stoku 250,0 281,0 269,0 292,1 303,9 339,0 389,1 402,5 406,0Paylar (%)Ksa Vadeli Borçlar 17,3 18,7 18,2 26,4 26,8 29,6 33,5 33,0 29,8Uzun Vadeli Borçlar 82,7 81,3 81,8 73,6 73,2 70,4 66,5 67,0 70,2Kaynak: Hazine Müste arl

Yıllı

k Ek

onom

ik R

apor

201

5

84

Nominal efektif döviz kuru, belirli bir kritere göre nominal kurların uygun bir ağırlıklandırma yöntemi kullanılarak oluşturulan ortalama ile elde edilir. Reel efektif döviz kuru (REK) ise nominal efektif döviz kurunun ülkeler arasındaki göreli fiyat veya maliyet unsurlarıyla düzenlenmiş halidir. Reel efektif döviz kuru endekslerinin hazırlanması aşamasında hangi para birimlerinin endekse dahil edileceği önemlidir. Bu seçim REK endeksinin kullanım alanını da belirleyecektir.Hızla değişen küresel ticaret dinamikleri nedeniyle ticaret ağırlıklarının üç yılda bir yeniden hesaplanması daha doğru bir endeksin oluşturulabilmesi açısından önemlidir. Zamanla ülkelerin dış ticaret ortaklarının ağırlıklarının değişim göstermesi ve rekabet düzeyinin ölçülebilmesi açısından karşılıklı ticarete dayalı reel kur endeksinin bu değişime ayak uydurması gerekmektedir.3

Mart 2015’den önce yayımlanmakta olan reel efektif döviz kuru endekslerinde 2006-2008 dönemi dış ticaret verileri esas alınarak hesaplanan ülke ağırlıkları kullanılmakta idi. Ancak izleyen dönemde dış ticaret hacminin artış göstermesi ve ticaret ortaklarımızın farklılaşması nedeniyle yeni bir hesaplamaya gerek duyulmuştur. Bu kapsamda 36 olan ülke sayısı yeni endekste toplam ticaretin yaklaşık yüzde 90’ını kapsayacak şekilde 45’e çıkarılmıştır. Diğer yandan Uluslararası Ödemeler Bankası ve Avrupa Merkez Bankası tarafından uygulanan yönteme paralel olarak 2003 yılından başlamak üzere üçer yıllık dönemler için ağırlıklar yeniden hesaplanmış ve her bir dönem zincir endeks yöntemi ile birleştirilmiştir.Reel efektif döviz kuru endeksleri için baz yılı olarak 2003 yılı seçilmiştir. Endeks hesaplanırken geometrik ortalama yöntemi seçilmiştir. Bu yöntemin diğer yöntemlere göre en temel avantajı, tek tek kurların reelleştirildikten sonra ağırlıklı ortalamanın hesaplanması ile ağırlıklı ortalama fiyatlar ve nominal kurlar kullanılarak hesaplanmasının sonuçlar üzerinde etkisiz olmasıdır.4

3 Kocakale, Y.ve Toprak, H. (2015), TCMB Ekonomi Notları, “Türkiye’nin Reel Efektif Döviz Kuru Endekslerinin Güncellenmesi”4 Saygılı, H., Saygılı, M. ve Yılmaz, G. (2010), Türkiye İçin Yeni Reel Efektif Döviz Kuru Endeksleri, TCMB Çalışma Tebliği, No:10/12.

Denklemde yer alan wi “i” ülkesinin Türkiye’nin REK endeksindeki ağırlığını, PTUR Türkiye’nin fiyat endeksini, Pi “i” ülkesinin fiyat endeksini, ei,TUR “i” ülkesinin parasının TL cinsinden kur değerini ve N ülke sayısını göstermektedir. Endeksteki artış TL’nin reel olarak değer kazandığını yani dış piyasalarda rekabet gücümüzün azaldığını ifade etmektedir.

2003 05 2006 08 2009 11Almanya 16,7 14,6 12,3Çin 5,6 8,7 12,3talya 8,5 7,3 6,2Fransa 6,5 5,5 5ABD 3,6 3,9 4,5ngiltere 4,6 3,7 2,9Rusya 3,6 3,8 2,6Güney Kore 2,6 2,6 3,4spanya 3,4 3 2,6Hollanda 3,5 3,1 2,6Belçika 3,3 3 2,4Irak 3,3Ukrayna 1,9 2,5 1,9Japonya 2,4 2,1 1,7Romanya 2,7 2,9 2Bulgaristan 3,1 3,1 2ran 1 1,2 3,1Azerbaycan 2,3 3 3,1Hindistan 1,1 1,3 1,7sviçre 1,7 1,5 1,3Kaynak: TCMB

Ülke A rlklar ( lk 20 Ülke)

Reel efektif döviz kuru TÜFE bazlı, ÜFE bazlı ve Birim İş Gücü Maliyeti bazlı olarak hesaplanmaktadır. En yaygın kullanılan fiyat endeksi olan TÜFE’nin deflatör olarak seçilmesinde; çoğu ülke tarafından yayımlanıyor olması, sık güncelleniyor olması ve geniş bir mal sepetini kapsıyor olması önemli rol oynamaktadır. TÜFE’yi uygun bir deflatör yapan bir başka faktör ise ücretlere yapılan zamların, TÜFE referans alınarak yapılmasıdır.

KUTU 7. TÜRKİYE’NİN REEL EFEKTİF DÖVİZ KURU ENDEKSLERİNİN GÜNCELLENMESİ

2 0 1 5 Temel Ekonomik Göstergeler

87

Tem

el E

kono

mik

Gös

terg

eler

2002

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

G/T

2016

2017

2018

GSY

H (

mily

on

TL)

35

0.4

76

84

3.1

78

95

0.5

34

95

2.5

59

1.0

98

.79

91

.29

7.7

13

1.4

16

.79

81

.56

7.2

89

1.7

47

.36

21

.96

2.6

37

2.2

06

.82

82

.48

8.6

40

2.7

69

.85

7G

SYH

(m

ilya

r $

)2

30

,56

48

,87

42

,16

16

,77

31

,67

74

,07

86

,38

23

,07

99

,07

21

,97

35

,67

96

,08

54

,4G

SYH

bü

yüm

e o

ran (

%)

6,2

4,7

0,7

-4,8

9,2

8,8

2,1

4,2

2,9

4,0

4,5

5,0

5,0

Ki

i ban

a G

SYH

($

)3

.49

29

.24

71

0.4

44

8.5

61

10

.00

31

0.4

28

10

.45

91

0.8

22

10

.39

09

.28

69

.36

41

0.0

30

10

.65

9N

üfu

s (yl

ort

as

, b

in k

ii)

66

.00

37

0.1

58

71

.05

27

2.0

39

73

.14

27

4.2

24

75

.17

67

6.0

55

76

.90

37

7.7

38

78

.55

97

9.3

66

80

.15

9si

zlik

ora

n (

%)

10

,39

,21

0,0

13

,11

1,1

9,1

8,4

9,0

9,9

10

,21

0,2

9,9

9,6

De

flatö

r (%

) (1

99

8 b

azl)

37

,46

,21

2,0

5,3

5,7

8,6

6,9

6,2

8,3

8,0

7,6

7,4

6,0

Y-Ü

FE (

yll

k d

ei

im,

%)

30

,85

,98

,15

,98

,91

3,3

2,5

7,0

6,4

5,7

8,6

6,8

8,7

TÜFE

(y

llk

de

iim

, %

)

29

,78

,41

0,1

6,5

6,4

10

,56

,27

,48

,28

,87

,56

,05

,0

hra

ca

t (F

OB

) (m

ilyo

n $

)3

6.0

59

10

7.2

72

13

2.0

27

10

2.1

43

11

3.8

83

13

4.9

07

15

2.4

62

15

1.8

03

15

7.6

10

14

3.9

20

15

5.4

63

17

5.8

43

20

1.3

98

tha

lat

(CIF

) (m

ilyo

n $

)5

1.5

54

17

0.0

63

20

1.9

64

14

0.9

28

18

5.5

44

24

0.8

42

23

6.5

45

25

1.6

61

24

2.1

77

20

7.0

61

21

0.6

93

24

3.0

92

27

3.1

86

D

tic

are

t d

en

ge

si (

mily

on

$)

-15

.49

5-6

2.7

91

-69

.93

6-3

8.7

86

-71

.66

1-1

05

.93

5-8

4.0

83

-99

.85

9-8

4.5

67

-63

.14

1-5

5.2

30

-67

.24

9-7

1.7

88

D

tic

are

t h

ac

mi (

mily

on

$)

87

.61

32

77

.33

43

33

.99

12

43

.07

12

99

.42

83

75

.74

93

89

.00

74

03

.46

43

99

.78

73

50

.98

13

66

.15

64

18

.93

54

74

.58

4K

arla

ma

ora

n (

%)

69

,96

3,1

65

,47

2,5

61

,45

6,0

64

,56

0,3

65

,16

9,5

73

,87

2,3

73

,7h

rac

at

(ba

vu

l tic

. d

ah

il) (

mily

on

$)

40

.66

61

14

.39

31

37

.17

51

05

.00

91

18

.82

91

40

.82

01

48

.50

71

58

.23

41

65

.52

1th

ala

t (m

ilyo

n $

)4

5.7

01

15

6.8

84

18

8.8

32

13

2.8

62

17

4.7

94

22

5.3

00

21

9.6

79

22

6.5

68

22

5.4

02

Ge

ne

l ma

l tic

are

ti (

ba

v.

tic

. d

ah

il) (

mily

on

$)

-5.0

35

-42

.49

1-5

1.6

57

-27

.85

3-5

5.9

65

-84

.48

0-7

1.1

72

-68

.33

4-5

9.8

81

Ca

ri i

lem

ler

de

ng

esi

(m

ilyo

n $

)-6

26

-37

.77

9-4

0.1

92

-12

.01

0-4

5.3

12

-75

.00

8-4

8.5

35

-64

.65

8-4

6.5

26

-31

.70

3-2

8.5

88

-29

.28

8-2

9.9

40

Ca

ri i

lem

ler

de

ng

esi

/GSY

H (

%)

-0,3

-5,8

-5,4

-1,9

-6,2

-9,7

-6,2

-7,9

-5,8

-4,4

-3,9

-3,7

-3,5

Ne

t d

oru

da

n y

ab

an

c s

erm

aye

(m

ilyo

n $

)9

39

19

.94

11

7.3

02

7.0

32

7.6

17

13

.80

69

.17

78

.83

05

.71

6D

oru

da

n y

ab

an

c s

erm

aye

giri

i (m

ilyo

n $

)1

.08

22

2.0

47

19

.85

18

.58

59

.09

91

6.1

76

13

.28

21

2.4

57

12

.76

3TC

MB

brü

t d

öviz

re

zerv

leri

(mily

on

$)

26

.80

77

3.3

17

71

.00

87

0.7

16

80

.72

17

8.4

58

99

.92

31

10

.92

81

06

.90

2

Bü

tçe

gid

erle

ri (m

ilyo

n T

L)1

19

.60

42

04

.06

82

27

.03

12

68

.21

92

94

.35

93

14

.60

73

61

.88

74

08

.22

54

48

.75

25

05

.99

25

70

.50

76

18

.55

56

69

.25

9B

ütç

e g

elir

leri

(mily

on

TL)

79

.42

01

90

.36

02

09

.59

82

15

.45

82

54

.27

72

96

.82

43

32

.47

53

89

.68

24

25

.38

34

83

.38

65

40

.81

95

93

.57

26

46

.19

3B

ütç

e d

en

ge

si (

mily

on

TL)

-40

.18

4-1

3.7

08

-17

.43

2-5

2.7

61

-40

.08

1-1

7.7

83

-29

.41

2-1

8.5

43

-23

.37

0-2

2.6

06

-29

.68

8-2

4.9

84

-23

.06

6Fa

iz d f

azl

a (

mily

on

TL)

11

.54

43

5.0

45

33

.22

94

40

8.2

17

24

.44

81

9.0

04

31

.44

32

6.5

44

30

.40

02

6.3

12

34

.01

63

9.9

34

Ge

ne

l bü

tçe

ve

rgi g

elir

leri

(mily

on

TL)

60

.35

61

52

.83

51

68

.10

91

72

.44

02

10

.56

02

53

.80

92

78

.78

13

26

.16

93

52

.51

44

07

.47

54

59

.15

05

10

.96

65

66

.49

2Fa

iz g

ide

rleri

(mily

on

TL)

51

.72

84

8.7

53

50

.66

15

3.2

01

48

.29

94

2.2

32

48

.41

64

9.9

86

49

.91

35

3.0

06

56

.00

05

9.0

00

63

.00

0Fa

iz g

ide

rleri

/ve

rgi g

elir

leri

(%)

85

,73

1,9

30

,13

0,9

22

,91

6,6

17

,41

5,3

14

,21

3,0

12

,21

1,5

11

,1B

ütç

e g

elir

leri

/bü

tçe

gid

erle

ri (%

)6

6,4

93

,39

2,3

80

,38

6,4

94

,39

1,9

95

,59

4,8

95

,59

4,8

96

,09

6,6

Faiz

gid

erle

ri/b

ütç

e g

ide

rleri

(%

)4

3,2

23

,92

2,3

19

,81

6,4

13

,41

3,4

12

,21

1,1

10

,59

,89

,59

,4V

erg

i ge

lirle

ri/b

ütç

e g

elir

leri

(%)

76

,08

0,3

80

,28

0,0

82

,88

5,5

83

,98

3,7

82

,98

4,3

84

,98

6,1

87

,7B

ütç

e g

ide

rleri

/GSY

H (

%)

34

,12

4,2

23

,92

8,2

26

,82

4,2

25

,52

6,0

25

,72

5,8

25

,92

4,9

24

,2B

ütç

e g

elir

leri

/GSY

H (

%)

22

,72

2,6

22

,12

2,6

23

,12

2,9

23

,52

4,9

24

,32

4,6

24

,52

3,9

23

,3Fa

iz g

ide

rleri

/GSY

H (

%)

14

,85

,85

,35

,64

,43

,33

,43

,22

,92

,72

,52

,42

,3B

ütç

e d

en

ge

si /

GSY

H (

%)

-11

,5-1

,6-1

,8-5

,5-3

,6-1

,4-2

,1-1

,2-1

,3-1

,2-1

,3-1

,0-0

,8Fa

iz d f

azl

a /

GSY

H (

%)

3,3

4,2

3,5

0,0

0,7

1,9

1,3

2,0

1,5

1,5

1,2

1,4

1,4

Ve

rgi g

elir

leri/

GSY

H (

%)

17

,21

8,1

17

,71

8,1

19

,21

9,6

19

,72

0,8

20

,22

0,8

20

,82

0,5

20

,5G

en

el d

ev

let

de

ng

esi

/GSY

H (

%)

-10

,8-0

,2-1

,6-5

,5-3

,0-0

,4-1

,0-0

,7-0

,60

,0-0

,7-0

,7-0

,4K

am

u k

esi

mi b

orç

lan

ma

ge

rei/

GSY

H (

%)

10

,00

,11

,65

,02

,40

,11

,00

,50

,60

,00

,30

,30

,3

ç b

orç

se

rvis

i (m

ilyo

n T

L)1

41

.05

91

55

.73

31

38

.54

71

44

.92

71

83

.73

21

32

.68

91

24

.72

11

67

.13

61

57

.04

71

07

.13

1D

bo

rç s

erv

isi (

mily

on

$)

28

.85

24

8.6

85

53

.87

85

9.0

01

55

.88

55

1.1

04

52

.88

55

5.3

16

49

.28

7K

am

u iç

bo

rç s

toku

(b

rüt)

(m

ilyo

n T

L)1

55

.20

62

73

.26

22

95

.78

73

47

.37

83

68

.93

43

87

.56

64

08

.36

74

30

.25

14

43

.35

7K

am

u d

bo

rç s

toku

(b

rüt)

(m

ilyo

n T

L)1

02

.01

88

2.2

57

11

2.4

88

11

8.3

59

12

8.2

15

15

8.9

55

15

4.5

43

19

3.1

19

20

6.8

50

Ka

mu

ne

t iç

bo

rç s

toku

(m

ilyo

n T

L)1

27

.27

22

37

.16

12

48

.38

22

84

.07

23

04

.18

62

81

.75

52

85

.05

92

72

.00

72

68

.87

4K

am

u n

et

d

bo

rç s

toku

(m

ilyo

n T

L)8

8.3

59

11

.28

01

9.6

53

25

.86

21

3.6

42

8.3

21

-44

.42

2-7

4.2

81

-81

.79

1To

pla

m k

am

u n

et

bo

rç s

toku

(m

ilyo

n T

L )

21

5.6

31

24

8.4

41

26

8.0

35

30

9.9

33

31

7.8

28

29

0.0

76

24

0.6

37

19

7.7

26

18

7.0

83

Top

lam

brü

t d

bo

rç s

toku

(m

ilyo

n $

)1

29

.59

62

50

.01

22

80

.95

82

68

.94

02

92

.02

53

03

.90

93

39

.02

23

89

.05

44

02

.48

2A

B t

anm

l g

en

el y

ön

etim

bo

rç s

toku

(m

ilyo

n T

L)2

59

.35

03

36

.47

23

80

.10

14

38

.47

14

64

.64

95

07

.96

65

12

.26

15

66

.38

85

85

.98

6A

B t

anm

l g

en

el y

ön

etim

bo

rç s

toku

/GSY

H (

%)

74

,03

9,9

40

,04

6,0

42

,33

9,1

36

,23

6,1

33

,53

2,6

31

,73

0,5

29

,5To

pla

m k

am

u n

et

bo

rç s

toku

/GSY

H (

%)

61

,52

9,5

28

,23

2,5

28

,92

2,4

17

,01

2,6

10

,7D

BS.

fa

iz o

ran(

%)

62

,71

8,4

19

,21

1,6

8,5

8,7

8,8

7,6

9,7

9,5

ç b

orç

sto

kun

un

re

el f

aiz

i (%

)2

5,4

9,2

8,3

4,7

2,0

-1,6

2,5

0,2

1,4

0,6

Me

rke

z B

an

kas

pa

ras

(m

ilyo

n T

L)2

0.5

19

54

.79

05

4.7

01

50

.73

27

0.6

17

53

.15

46

4.3

98

66

.09

77

4.1

50

49

.06

9Em

isyo

n (

mily

on

TL)

7.6

36

27

.42

93

1.7

43

38

.34

04

8.9

38

55

.10

36

0.5

25

74

.81

58

5.1

18

10

3.0

43

M2

(m

ilyo

n T

L)6

1.8

80

34

4.3

77

43

6.3

80

49

3.0

61

58

7.2

61

67

4.4

09

74

3.0

43

90

8.0

04

1.0

15

.89

6TC

MB

po

litik

a f

aiz

ora

n (

%)

44

,01

5,7

51

5,0

06

,50

6,5

05

,75

5,5

04

,50

8,2

57

,50

BIS

T 1

00

En

de

ksi a

y so

nu

10

.37

05

5.5

38

26

.86

45

2.8

25

66

.00

45

1.2

67

78

.20

86

7.8

02

85

.72

17

1.7

27

Ort

ala

ma

do

lar

kuru

($

/TL)

1,5

05

81

,30

15

1,2

92

91

,54

71

1,5

00

41

,67

00

1,7

92

51

,90

13

2,1

87

92

,72

00

Dö

ne

m s

on

u d

ola

r ku

ru (

$/T

L)1

,63

45

1,1

64

71

,51

23

1,5

05

71

,54

60

1,9

06

51

,78

26

2,1

34

32

,31

89

2,9

07

6

Ka

yn

ak

: Ma

liye

Ba

ka

nl,

TCM

B, K

alkn

ma

Ba

ka

nl,

Ha

zin

e M

üst

ea

rl,

TÜK

. T:

Ta

hm

inG

: G

erç

ekl

em

e1

. P

olit

ika

Fa

iz O

ran M

ay

s 2

01

0

itib

ary

la b

ir h

aft

a v

ad

eli

rep

o ih

ale

fa

iz o

randr.

Para-Banka, Sermaye Piyasas

D Ticaret ve Ödemeler Dengesi

TEM

EL E

KO

NO

MK

GÖ

STER

GEL

ER

Devlet BorçlarY

ILLI

K G

ERÇ

EKLE

ME

OR

TA V

AD

EL P

RO

GR

AM

Bütçe Milli Gelir, stihdam Enflasyon

KAYNAKÇA

Akitoby, B., Hemming, R. ve Schwartz, G. (2007), Public Investment and Public-Private

Partnerships, IMF, Economic Issues No: 40.

BETAM (2014), “Ekonomik Konjonktür ve Kayıt Dışı İstihdamın Gelişimi”.

BETAM (2015), “Ekonomik Görünüm ve Tahminler” Ocak-Ağustos 2015.

Deloitte (2015), “Ekonomik Görünüm Raporu” Mayıs-Temmuz 2015.

Doorn, V.R., Suri, V. ve Gooptu, S. (2010), “Do Middle Income Countries Continue to Have

the Ability to Deal with the Global Financial Crisis”, The World Bank Policy Research

Working Paper, WPS5381, Washington DC.

Dünya Bankası (2009), “Türkiye’de Kadınların İşgücüne Katılımı: Eğilimler, Belirleyici Faktörler

ve Politika Çerçevesi”.

Dünya Bankası (2015), “ Global Economic Prospects”, June 2015.

European Commission (2015), “European Economic Forecast”, Spring 2015.

Gürgür, T., Zübeyir, K. (2015), TCMB Ekonomi Notları “What Drives the Consumer Confidence

in Turkey”, Sayı 17, October 2015.

Hazine Müsteşarlığı ( 2015), “Kamu Borç Yönetimi Raporu”.

Hazine Müsteşarlığı (2014), “Hazine Finansman Programı: 2014 Yılı Gelişmeleri ve 2015 Yılı

Öngörüleri”, Sayı: 2014/180, 31 Ekim 2014.

Heller, P.S. (2007), Fiscal Policy for Growth and Development: The Fiscal Space Debate,

Istanbul.

IIF (2015), “Capital Market Flow Report”, August 2015.

IMF (2015), WEO April 2015.

IMF (2015), “World Economic Outlook: Adjusting to Lower Commodity Prices”,

October 2015.

Kalkınma Bakanlığı (2015), “İşgücü Piyasasının Etkinleştirilmesi Programı Eylem Planı”.

Karaca, C. (2012), “İlave Mali Alan Oluşturmada Hükümet Politikaları”, Maliye Dergisi

Sayı 163, Temmuz-Aralık 2012.

Kara, H. (2015), “Faiz Koridoru ve Para Politikası Duruşu”, TCMB Ekonomi Notları,

89

KAYNAKÇAKAYNAKÇA

Akitoby, B., Hemming, R. ve Schwartz, G. (2007), Public Investment and Public-Private

Partnerships, IMF, Economic Issues No: 40.

BETAM (2014), “Ekonomik Konjonktür ve Kayıt Dışı İstihdamın Gelişimi”.

BETAM (2015), “Ekonomik Görünüm ve Tahminler” Ocak-Ağustos 2015.

Deloitte (2015), “Ekonomik Görünüm Raporu” Mayıs-Temmuz 2015.

Doorn, V.R., Suri, V. ve Gooptu, S. (2010), “Do Middle Income Countries Continue to Have

the Ability to Deal with the Global Financial Crisis”, The World Bank Policy Research

Working Paper, WPS5381, Washington DC.

Dünya Bankası (2009), “Türkiye’de Kadınların İşgücüne Katılımı: Eğilimler, Belirleyici Faktörler

ve Politika Çerçevesi”.

Dünya Bankası (2015), “ Global Economic Prospects”, June 2015.

European Commission (2015), “European Economic Forecast”, Spring 2015.

Gürgür, T., Zübeyir, K. (2015), TCMB Ekonomi Notları “What Drives the Consumer Confidence

in Turkey”, Sayı 17, October 2015.

Hazine Müsteşarlığı ( 2015), “Kamu Borç Yönetimi Raporu”.

Hazine Müsteşarlığı (2014), “Hazine Finansman Programı: 2014 Yılı Gelişmeleri ve 2015 Yılı

Öngörüleri”, Sayı: 2014/180, 31 Ekim 2014.

Heller, P.S. (2007), Fiscal Policy for Growth and Development: The Fiscal Space Debate,

Istanbul.

IIF (2015), “Capital Market Flow Report”, August 2015.

IMF (2015), WEO April 2015.

IMF (2015), “World Economic Outlook: Adjusting to Lower Commodity Prices”,

October 2015.

Kalkınma Bakanlığı (2015), “İşgücü Piyasasının Etkinleştirilmesi Programı Eylem Planı”.

Karaca, C. (2012), “İlave Mali Alan Oluşturmada Hükümet Politikaları”, Maliye Dergisi

Sayı 163, Temmuz-Aralık 2012.

Kara, H. (2015), “Faiz Koridoru ve Para Politikası Duruşu”, TCMB Ekonomi Notları,

Yıllı

k Ek

onom

ik R

apor

201

5

90

19 Ağustos 2015.

Kara, H., Öğünç F. (2011), “TCMB Ekonomi Notları No:2011/14”, “Döviz Kuru

ve İthalat Fiyatlarının Enflasyona Etkisi”.

Kesriyeli M., Yalçın C. (1998), “Taylor Kuralı ve Türkiye Uygulaması Üzerine Bir Not”

Ekim 1998.

Kocakale, Y., Toprak, H.(2015) TCMB Ekonomi Notları, “Türkiye’nin Reel Efektif Döviz

Kuru Endekslerinin Güncellenmesi”.

Ley, E. (2009), Fiscal Policy for Growth, The World Bank Prem Notes Economy Policy,

No: 131.

Maliye Bakanlığı (2015), “Aylık Bütçe Gerçekleşmeleri Raporu”, Ocak-Ağustos 2015.

Moody’s (2015), “Turkey’s Banking System Report”, October 2015.

OECD (2015), “Economic Outlook”, June 2015.

OECD (2015), “Interim Economic Outlook Handout”, September 2015.

Orphanides A. (2007), “Taylor Rules”, Board of Governors of Federal Reserve Systems.

Orta Vadeli Program (2016-18).

Rahman, J. (2010), “Absorption Boom and Fiscal Stance: What Lies Ahead in Eastern

Europe”, IMF Working Paper, WP/10/97.

Rodrik, D. (2015), “Back to Fundamentals in Emerging Markets”, Project Syndicate,

13 August 2015.

Saygılı, H., Saygılı, M. ve Yılmaz, G. (2010).,”Türkiye İçin Yeni Reel Efektif Döviz

Kuru Endeksleri”, TCMB Çalışma Tebliği, No:10/12.

Summers L. (2015), Washington Post, “No Time for an Interest Rate Hike” 23 August 2015.

Taylor, J. (1993), “Discreation versus Policy Rules in Practice”, Carnegie-Rochester

Conference Series on Public Policy, 38,195-214 December 1993.

TCMB (2014), “2015 Yılı Para ve Kur Politikası”, Aralık 2014.

TCMB (2015), “Enflasyon Raporu 2015-I”, Ocak 2015.

TCMB (2015), “Enflasyon Raporu-I, Kutu 3.3.2015 Yılı Tüketici Enflasyonunda Baz

Etkilerinin Rolü ”, Ocak 2015.

TCMB (2015), “Enflasyon Raporu 2015-II”, Nisan 2015.

TCMB (2015), “Enflasyon Raporu 2015-III”, Temmuz 2015.

TCMB (2015), “Enflasyon Raporu 2015-IV”, Ekim 2015.

TCMB (2015), “Aylık Fiyat Gelişmeleri”, Kasım 2015.

TCMB (2015), “Para Politikası Kurulu Toplantı Özetine İlişkin Basın Duyurusu 2015-76”, Aralık

2015.

TCMB (2015), “Para Politikası Kurulu Toplantı Özeti 2015-02”.

TCMB (2015), “Para Politikası Kurulu Toplantı Özeti 2015-13”.

TCMB (2015), “Para Politikası Kurulu Toplantı Özeti 2015-61”.

TCMB (2015), “Aylık Fiyat Gelişmeleri”, Eylül 2015.

TCMB (2015), “Basın Duyurusu 2015-25”.

TCMB (2015), “Finansal İstikrar Raporu”, Mayıs 2015.

The Economist (2015), “The Great Fall of China”, 29 August 2015.

The Economist (2015), India’s economy, “Still in Bussiness”, 5 September 2015.

The Economist (2015), “Free Exchange Rule It Out”, August 2015.

Türkiye İş Bankası (2015), “Finans Raporları”, Temmuz-Ağustos-Eylül 2015.

Türkiye İş Bankası (2015), “Petrol Fiyatlarındaki Düşüşün Nedenleri ve Etkileri”, Ocak 2015.

İnternet Kaynakları

Bloomberg Veri Terminali,

BLS Database,

http://www.bls.gov/data/

BDDK veri tabanı,

http://www.bddk.org.tr/WebSitesi/turkce/Istatistiki_Veriler/Istatistiki_Veriler.aspx

http://www.bddk.org.tr/WebSitesi/turkce/Raporlar/Raporlar.aspx

Borsa İstanbul veri tabanı,

http://www.borsaistanbul.com

EIU veri tabanı,

http://www.eiu.com/home.aspx

Eurostat Statistics Database,

http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/statistics/search_database

91

19 Ağustos 2015.

Kara, H., Öğünç F. (2011), “TCMB Ekonomi Notları No:2011/14”, “Döviz Kuru

ve İthalat Fiyatlarının Enflasyona Etkisi”.

Kesriyeli M., Yalçın C. (1998), “Taylor Kuralı ve Türkiye Uygulaması Üzerine Bir Not”

Ekim 1998.

Kocakale, Y., Toprak, H.(2015) TCMB Ekonomi Notları, “Türkiye’nin Reel Efektif Döviz

Kuru Endekslerinin Güncellenmesi”.

Ley, E. (2009), Fiscal Policy for Growth, The World Bank Prem Notes Economy Policy,

No: 131.

Maliye Bakanlığı (2015), “Aylık Bütçe Gerçekleşmeleri Raporu”, Ocak-Ağustos 2015.

Moody’s (2015), “Turkey’s Banking System Report”, October 2015.

OECD (2015), “Economic Outlook”, June 2015.

OECD (2015), “Interim Economic Outlook Handout”, September 2015.

Orphanides A. (2007), “Taylor Rules”, Board of Governors of Federal Reserve Systems.

Orta Vadeli Program (2016-18).

Rahman, J. (2010), “Absorption Boom and Fiscal Stance: What Lies Ahead in Eastern

Europe”, IMF Working Paper, WP/10/97.

Rodrik, D. (2015), “Back to Fundamentals in Emerging Markets”, Project Syndicate,

13 August 2015.

Saygılı, H., Saygılı, M. ve Yılmaz, G. (2010).,”Türkiye İçin Yeni Reel Efektif Döviz

Kuru Endeksleri”, TCMB Çalışma Tebliği, No:10/12.

Summers L. (2015), Washington Post, “No Time for an Interest Rate Hike” 23 August 2015.

Taylor, J. (1993), “Discreation versus Policy Rules in Practice”, Carnegie-Rochester

Conference Series on Public Policy, 38,195-214 December 1993.

TCMB (2014), “2015 Yılı Para ve Kur Politikası”, Aralık 2014.

TCMB (2015), “Enflasyon Raporu 2015-I”, Ocak 2015.

TCMB (2015), “Enflasyon Raporu-I, Kutu 3.3.2015 Yılı Tüketici Enflasyonunda Baz

Etkilerinin Rolü ”, Ocak 2015.

TCMB (2015), “Enflasyon Raporu 2015-II”, Nisan 2015.

TCMB (2015), “Enflasyon Raporu 2015-III”, Temmuz 2015.

TCMB (2015), “Enflasyon Raporu 2015-IV”, Ekim 2015.

TCMB (2015), “Aylık Fiyat Gelişmeleri”, Kasım 2015.

TCMB (2015), “Para Politikası Kurulu Toplantı Özetine İlişkin Basın Duyurusu 2015-76”, Aralık

2015.

TCMB (2015), “Para Politikası Kurulu Toplantı Özeti 2015-02”.

TCMB (2015), “Para Politikası Kurulu Toplantı Özeti 2015-13”.

TCMB (2015), “Para Politikası Kurulu Toplantı Özeti 2015-61”.

TCMB (2015), “Aylık Fiyat Gelişmeleri”, Eylül 2015.

TCMB (2015), “Basın Duyurusu 2015-25”.

TCMB (2015), “Finansal İstikrar Raporu”, Mayıs 2015.

The Economist (2015), “The Great Fall of China”, 29 August 2015.

The Economist (2015), India’s economy, “Still in Bussiness”, 5 September 2015.

The Economist (2015), “Free Exchange Rule It Out”, August 2015.

Türkiye İş Bankası (2015), “Finans Raporları”, Temmuz-Ağustos-Eylül 2015.

Türkiye İş Bankası (2015), “Petrol Fiyatlarındaki Düşüşün Nedenleri ve Etkileri”, Ocak 2015.

İnternet Kaynakları

Bloomberg Veri Terminali,

BLS Database,

http://www.bls.gov/data/

BDDK veri tabanı,

http://www.bddk.org.tr/WebSitesi/turkce/Istatistiki_Veriler/Istatistiki_Veriler.aspx

http://www.bddk.org.tr/WebSitesi/turkce/Raporlar/Raporlar.aspx

Borsa İstanbul veri tabanı,

http://www.borsaistanbul.com

EIU veri tabanı,

http://www.eiu.com/home.aspx

Eurostat Statistics Database,

http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/statistics/search_database

Yıllı

k Ek

onom

ik R

apor

201

5

92

Fitch Ratings,

https://www.fitchratings.com/site/fitch-home/pressrelease?id=991023

Hazine Müsteşarlığı, “Kamu Finansmanı İstatistikleri”,

https://www.hazine.gov.tr/tr-TR/Istatistik-Sunum-Sayfasi?mid=59&cid=12

IMF (2015), “World Economic Outlook Database”, October 2015,

http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2015/02/weodata/index.aspx

Kalkınma Bakanlığı (2015), “Öncelikli Dönüşüm Programları”,

http://odop.kalkinma.gov.tr/

Maliye Bakanlığı, “Merkezi Yönetim Bütçe İstatistikleri”,

https://www.muhasebat.gov.tr/mgmportal/faces/khb_yeni?_afrLoop=36772446598

3400&_afrWindowMode=0&_adf.ctrl-state=pzsoqgb5k_4

MSCI,

https://www.msci.com/

OECD Database,

http://www.oecd.org/statistics/

TCMB veri tabanı,

http://evds.tcmb.gov.tr/

http://www.tcmb.gov.tr/

TÜİK veri tabanı,

http://www.tuik.gov.tr/UstMenu.do?metod=kategorist