1433 Һижри йыл, Шәүүәл айының 27-се көнө Ҡояш ҡалҡа – 07. 49, байый – 20. 33. Көн оҙонлоғо – 12. 44.

№ 71 (10846), Й – 38

сентябрь,йома

йыл.

2012

14 А л д а н у р с ә с х а л ҡ ы ң а !

1923 йылдан башлап сыға

Б а ш ҡ о р т о с т а н й ә ш т ә р е г ә з и т е

Һатыуҙа хаҡы ирекле

АЯҘ ҘА, ЯМҒЫР ҘА…Көҙҙөң тәүге айы ямғырлы булмаҡсы.

Һуңғы көндәрҙә ҡояш болот артынан бикинәлтеп кенә сыға. Синоптиктар ҙа әллә ниҡоро көн вәғәҙәләмәй. Был ялдарҙа һауатемператураһы сағыштырмаса йылыбулһа, аҙна башына ямғыр яуып, йәнә һыуытыр, моғайын. Термометр16 – 17 градус самаһы күрһәтеп торор. Аҙнаның икенсе яртыһы аяҙ,унан һуңғы көндәрҙең тағы ямғырлы булыуы ихтимал. Урыны менәнҡырау ҙа төшөр.

12 сентябрҙә Башҡортостанға XIVПаралимпия уйындары еңеүселәре һәмпризерҙары әйләнеп ҡайтты. Уларҙы рес-публикабыҙҙың йәштәр сәйәсәте һәм спортминистры Андрей Иванюта, ҡала админист-рацияһы вәкилдәре, тренерҙары, туғандары,дуҫтары һәм журналистар «Өфө» аэропортын-да ҡаршы алды. Шығырым тулы ҡаршылаузалы үҙе бер ҙур байрам урынына әүерелде.Быға тиклем уларҙы Рәсәй ПрезидентыВладимир Путин үҙендә ҡабул итеп, еңеү-селәргә һәм призерҙарға хөкүмәт награда-ларын тапшырғайны.

«Һеҙ беҙҙең илде данлап, Паралимпияспортын донъя кимәленә күтәрҙегеҙ. Беҙһеҙҙең алда бурыслы», – тип ҡотлау һүҙҙәренеткерҙе ил етәксеһе. Ул шулай уҡ августаүткән Олимпия уйындары еңеүселәренәбирелгән аҡсалата премиялар Паралим пияпризерҙарына ла шул уҡ күләмдә тапшыры-ласағын белдерҙе. Тимәк, еңеүсегә 4 мил-лион һум булһа, көмөш миҙал призерына –2,5 млн һәм өсөнсө призерға 1,7млн һум. БашҡортостанХөкүмәте лә үҙенең еңеүселә-рен һөйөндөрәсәк: бының өсөнҡаҙнанан 32 млн һум аҡсабүленгән.

ББААШШҠҠООРРТТООССТТААННҒҒААЛЛООННДДООНН

ГГЕЕРРООЙЙҘҘААРРЫЫҠҠААЙЙТТТТЫЫ

14-се

бит

Көн

торо

шо

ӘЛЕГЕ МӘЛДӘ ЭШТЕҢ КҮП САҒЫ. БИГЕРӘК ТӘ АУЫЛЕРЕНДӘ МӘШӘҠӘТТӘРҘЕ ЙЫРЫП СЫҒЫРЛЫҠ ТҮГЕЛ.МАЛЫН ДА, БАҠСАҺЫН ДА ҠАРАП ӨЛГӨРӨРГӘ, ЙОРТ-ҠУРАТИРӘҺЕН ДӘ ТӘРТИПКӘ КИЛТЕРЕРГӘ, ҠЫШҠЫЛЫҠҠАӘҘЕРЛӘНЕРГӘ КӘРӘК.

Ана шул мең бурыс араһында “Йәшлек” гәзитенә

яҙылырға кәрәклеге хаҡында онотоп ҡуймағыҙ, хөрмәт-ле уҡыусылар! Үткән һанда подпискаға хаҡ күтәрелеүехаҡында зар белдереп яҙғайныҡ инде. Мәскәү менәнһөйләшеүҙәр бик уңышлы булманы, монополистархаҡты төшөрмәне. Шулай итеп, ярты йылға яҙылыу хаҡы407 һум 58 тин ҡалды. Шулай ҙа күңелде йыуатырлыҡбер хәбәр бар: октябрь айында ни бары 10 көн эсендә10 процентҡа арзаныраҡҡа, йәғни 366 һум тирәһенәяҙылып буласаҡ. Киләһе йылда ла бергә ҡалырыбыҙғаөмөтләнәбеҙ, хөрмәтле уҡыусылар!

Матбуғат – 2013“ЙӘШЛЕК”КӘ ХАҠ АРТАТИП, ДУҪЛЫҠТЫ ӨҘӨП

ҠУЙМАҒЫҘ!

u Паралимпия уйындарының һигеҙ тапҡыр чемпионы Оксана Савченко: «Изге Башҡортостан еренә еңеүҙәребеҙ менән ҡанатланып ҡай-тып төштөк».

НИҺАЙӘТ!ВЕНЕР САФИНДЫҢ КОМАНДАҺЫ ИКЕ УҢЫШҺЫҘ УЙЫН-

ДАН ҺУҢ ҮҘ БОҘОНДА ӨЙҘӘГЕ ӨСӨНСӨ ОСРАШЫУҘАМИНСКИҘЫҢ «ДИНАМО» ХОККЕЙСЫЛАРЫН ҠАБУЛ ИТТЕ.

Бында ла башта бәйге төҫһөҙ булды. Хужалар күпселекваҡытта алға ынтылды, шайбаны ҡунаҡтар яғына сойорғотоу -ҙан башҡа әмәл тапманы. Ана шул мәлдәрҙең береһендәДенис Хлыстовтың тиктомалдан һуҡҡан «снаряды» уйла-мағанда дәғүәсенең ҡапҡаһына «ҡунаҡланы». Шулай ҙа, хок-кей термины менән әйтмешләй, «Динамо» уйынсылары өфө-ләргә сисенеү бүлмәһенә китер алдынан гол индереп, тәнә-фескә тыныс күңел менән туҡтаны. Һәм шунан башланды лаинде асыҡ уйын. Ике дәғүәсе лә 20 минут эсендә бер-береһе-нең ҡапҡаһына ете шайба индереп, көйәрмәндәргә голдарғабай уйын күрһәтте. Икенсе осор башланыу менән баштаМирослав Блатяк быйылғы миҙгелдә голдарға иҫәбен асһа,һуңынан үҙенең мәргәнлеген Юрий Трубачев ҡабатланы.Алты минут үтеүгә Никита Филатов матур гол индереп, иҫәп-те өфөләр файҙаһына дүрткә еткерә. Күп тә үтмәй, Игорь

Григоренкоға ла уңыш йылмая. Ә инде алтынсы голдыйәнә Филатовҡа индерергә форсат тейә. Ҡунаҡтар ҙа ебептөшмәй, бер-бер артлы ике гол менән яуап биреп, һуңғы

осорға бирешергә теләмәүен иҫбатлай.Шулай итеп, өфөләр дәғүәсеһен 6:3 иҫәбенә отоп, тәүге өс

мәрәй яулай. Кисә өфөләр Омскиҙа «Авангард» менәносрашты.

Н. ТИМЕРОВ.

СОЦИАЛЬ СЕЛТӘР ТОТТОРҒАН

Благовещенда ике никахынан да балалары булғанэлекке осоусы алимент түләүҙә аҡсаһын эконо -миялар ға була.

Иртә хаҡлы ялға сыҡҡан ир бурысын пенсияһынанғына 2-шәр мең һум түләй. Әммә элекке ҡатындары-ның береһе социаль селтәрҙә балаһының атаһыныңфотоларынан уның бер пенсияға ғына йәшәп ятмауын,ҡайҙалыр эшләүен асыҡлай һәм был хаҡта Федеральсуд приставтары идаралығының Благовещен район-ара бүлегенә хәбәр итә. Асыҡлауҙарынса, 43 йәшлекБлаговещен кешеһе башҡа төбәктәге авиакомпанияғаосоусы булып урынлашҡан, 130 мең һум эш хаҡы алаикән. Суд приставтары алимент түләүҙәрен ҡайтананиҫәпләп сығарғас, уның бурысы 700 мең һумға етә.Әлеге көндә хоҡуҡ һаҡсылары йәш пенсионерҙыңҡиммәтле автомобиленә арест һалған.

З. ХӘСӘНОВА.

Үәт,

әй!

Мөнир ҠУНАФИН фотоһы.

14 сентябрь,йома,2012 йыл.

2

һөйләмменән3

n 17 сентябрҙә «Мәрхәмәт»хәйриә фондының Балаларүҫеше үҙәгендә «Дуҫтар менәняңы уҡыу йылына» исемле бай-рам – «Асыҡ ишектәр» көнө үтә.Был көндө ҡунаҡтар үҫеш үҙәгебуйлап экскурсияла ҡатнашып,асыҡ дәрестәр ҡарай, шулай уҡ«Инклюзив белем биреү һәм һау-лыҡ мөмкинлектәре сикләнгәнбалаларҙың социаль яраҡлашы-уы – белем биреү процесындаяңы методикалар» темаһына«түңәрәк өҫтәл»дә ҡатнаша ала.Балалар үҫеше үҙәге 2011 йыл-дың сентябрендә мөмкинлектәресикләнгән балаларға ярҙам итеүмаҡсатында булдырылғайны.

n Башҡортостанда бөгөнберҙәм федераль өлгөләге29200 һунарсы билеты тап -шырыл ған. Республикала бар-лығы 40 мең һунарсы иҫәпләнә.Яңы һунар миҙгелендә хайуан -дар ҙы атыуға лицензия тик яңыдокумент менән генә биреләсәк.

n Республикала йыл башынантулайым һауым яҡынса 1,3 мил-лион тонна тәшкил иткән. Шуның478716 тоннаһы – ауыл хужалығыпредприятиелары һәм крәҫтиән(фермер) хужалыҡтарына, әҡалғаны шәхси ярҙамсы хужа-лыҡтарға тура килә. 2012 йылдыңғинуарынан 509128 тонна һөтһатылған.

n Рәсәй балалар фондыныңБашҡортостан төбәк бүлексәһеяңы уҡыу йылы алдынан үткәргән«Балаға мәктәпкә әҙерләнергәярҙам ит» хәйриә акцияһы сиктә-рендә Өфө ресторандарыныңбереһендә балалар йорттарын-да, социаль приюттарҙа һәм аҙтәьмин ителгән ғаиләләрҙә тәр-биәләнгән 50 бала өсөн «Беренсетапҡыр – беренсе класҡа» байра-мы үткәрелде. Балалар өсөнкүңел асыу программаһысаралар ға бай булды. Байрамдаҡатнашыусы һәр кем БР Балаларфондынан бүләк – канцеляриятауар ҙары һәм тәмлекәстәралды.

n Башҡортостан Хөкүмәтеҡоролоҡ буйынса ғәҙәттән тышхәл режимын бөтөрҙө. Бындайрежим аномаль эҫе көн торошоарҡаһында 20 июлдән – респуб-ликаның 18 районында, 7 авгус -тан йәнә 28 районда һәм Өфө,Күмертау, Сибай ҡалаларындауңыш һәләк булыу сәбәпле инде-релгәйне. Шулай уҡ урман янғын-дары таралыу айҡанлы төбәктең19 районында айырым янғынғаҡаршы режим да туҡтатылды.

З. ЙӘһҮҘИНА әҙерләне.

БЫЛ АҘНАЛА БЕҘҘЕ...Хәүефһеҙлек ҡағиҙәһен

һанға һуҡмау Пакстандаоло фажиғә тыуҙырҙы.

Карачи ҡалаһындағытегеү фабрикаһында 289кеше тереләй янып үлгән.Ут электрогенераторҙыңтөҙөк булмауы арҡаһындасыҡҡан. Тәүлеккә яҡынваҡыт эсендә янғын саҡһүндерелгән. Провинцияламатәм иғлан ителгән.

Рим мэрияһы мәңгелек тойғоғаҡаршы һуғыш асҡан.

Улар ғашиҡ парҙарға Понте Мильвиоҡала күперенә декоратив йоҙаҡ –тойғоларҙың ныҡлығы билдәһенэлеүҙе тыйған. Баҡтиһәң, ошо урынбөтә донъя ғашиҡтарының мәккәһенәәүерелгән. Был традиция алты йылэлек, “Күк аҫтында өс метр” китабыгеройҙарына эйәреп, башланған.

Мэрия вәкиле килеп, бер нисәйоҙаҡты үҙе ватҡан. Чиновник әйтеүен-сә, улар күперҙең конструкцияһынбоҙа, ул тиҙерәк емереләсәк. ӘммәРомео менән Джульетталар бер нәмәгәҡарамай традицияны дауам итмәксе.

Бындай тыйыу 2007 йылда ла инде-релгән, хатта штраф та билдәләгәндәр,әммә ул үтәлмәгән.

Йыл

майт

ты...

Ниндәй заманалар етте – Ижевскҡалаһында 14 йәшлек ҡыҙ банк таларғабулған!

Битлек кейгән һәмбысаҡ менән ҡорал-ланған үҫмер банкбүлексәһенә инә һәмхеҙмәткәрҙән аҡсаталап итә. Әммә уныберәү ҙә етди ҡабулитмәй, аҡса бирергәлә уйламайҙар. Бер аҙҙан ҡыҙҙы һаҡсыларҡулға ала. Асыҡланыуынса, бала, ата-әсәһеменән һүҙгә килешкәс, өйҙән ҡасырға ҡараритә. Ә бының өсөн уға аҡса кәрәк булған.Көлкөлө хәл булһа ла, йәш енәйәтсегә законбуйынса ун биш йылға колонияға ебәрелеүянай.

Г. БИКМӘТОВА әҙерләне.

2015 йылда Рәсәй халҡы ярты миллион кешегәкүбәйәсәк, тип хәбәр итте РФ Иҡтисади үҫешминистрлығы вәкилдәре.

Тик ул… мигрант-тар иҫәбенә артасаҡикән. Илебеҙгә йылһайын 320 – 326 меңкеше килә. Шул уҡваҡытта эшкә яраҡ-лы кешеләр һаныкәмейәсәк. 2015йылда пенсионе-рҙарҙың һаны 83,5 миллион кеше тәшкил итәсәк.Шуныһы ҡыуаныслы, Рәсәйҙә өс йылдан балалар1,8 миллионға күберәк буласаҡ. Ә уртаса ғүмероҙонлоғо 71 йыл тәшкил итәсәк. “2015 йылдайәшәү минимумы күләме 8 200 һум буласаҡ”, –тип күҙаллай әлеге министрлыҡ белгестәре.

Банкылар хеҙмәттәшлеккәынтыла

Республика йортонда Баш -ҡортостан Президенты РөстәмХәмитов «Мәскәү банкы» асыҡакционерҙар йәмғиәте идараһы-ның президент-рәйесе МихаилКузовлев менән осрашты.

Осрашыуҙа бәләкәй һәм уртаэшҡыуарлыҡты кредитлау, торлаҡ-коммуналь хужалыҡ реформаһыпроекттарын тормошҡа ашырыуҙабанкының ҡатнашыуы һәм башҡатөрлө йүнәлештәр буйынса үҙ-аракилешеп эш итеү мәсьәләләре тик-шерелде.

Башҡортостан Хөкүмәте һәм«Мәскәү банкы» асыҡ акционерҙарйәмғиәте араһында республиканысоциаль-иҡтисади йәһәттән үҫте-реү программаларын һәм проектта-рын бойомға ашырған ваҡыттаяҡтарҙың үҙ-ара килешеп эш итеү

тәртибен билдәләүсе хеҙмәттәш-лек тураһында килешеү төҙөлдө.

«Мәскәү банкы» – Рәсәйҙең ҙуруниверсаль банкыларының береһе,ул илдең биш иң яҡшы банкыһыиҫәбенә инә. БашҡортостанРеспубликаһы өсөн бындай ҙурфинанс ойошмаһы менән хеҙмәт-тәшлек итеү мөһим.

Президент белдереүенсә,беҙҙең иҡтисади мөмкинлектәряҡшы билдәле, инвесторҙар йәлепитеү, предприятиелар төҙөү йәһә-тенән алға табан барабыҙ.

Үҙ сиратында Михаил КузовлевБашҡортостанды стратегик мөһимтөбәк тип иҫәпләүҙәрен, Өфөләбанк филиалы 2006 йылда булды-рылһа ла, әллә ни әүҙем эшлә-мәүен, шуға күрә республикалатөрлө әһәмиәтле проекттарҙыфинанслауҙа ҙур теләк менән ҡат-нашырға теләүҙәрен әйтте.

500 ферманы төҙөкләндерергәтеләүселәр арта

«500 ферма» республика про-граммаһында ҡатнашыусы статусыбарлығы 53 ауыл хужалығы пред-приятиеһына бирелде.

Сираттағы һайлап алыу һөҙөмтә-ләре буйынса бер юлы алты пред-приятие программаға индерелде.Улар – Салауат районының«Таймый» агрофирмаһы, Баҡалырайонының «Үмәр», Илеш районы-ның «Илеш-Агро» яуаплылығы сик-ләнгән йәмғиәттәре, Баҡалы райо -нының «Яңы донъя» ауыл хужалығы

етештереү кооперативы, Асҡынрайонының «Ҡуяштыр» ауыл хужа-лығы етештереү кооперативы,Мәләүез районының Салауат исе-мендәге колхозы.

«Һөт малсылығын үҫтереү һәмһөт етештереүҙе арттырыу. 2012 –2016 йылдарға БашҡортостанРеспубликаһында 500 һөт-тауарфермаһын комплекслы яңыртыу»республика маҡсатлы програм-маһы республика Хөкүмәте тара-фынан апрель аҙағында раҫланғай-ны. Уны тормошҡа ашырыу кәмтигәндә 500 ауыл хужалығы ойош-маһының тотороҡло эшләүен һәмауылдарҙа социаль тотороҡлоҡтотәьмин итәсәк.

“Халыҡ участковыйы –2012” өсөн тауышбирегеҙ!

Үҙегеҙҙең участковыйығыҙ менәнризаһығыҙмы? Әгәр ҙә “эйе” типяуап бирһәгеҙ, уға Рәсәй конкур-сында еңеү яуларға ярҙам итегеҙ!

РФ Эске эштәр министрлығы“Халыҡ участковыйы – 2012” конкур-сын иғлан итте. Иң күп тауыш йыйғанполиция хеҙмәткәре ошо исемгәлайыҡ буласаҡ.

Башҡортостан буйынса Эскеэштәр министрлығының рәсми сай-тында – http://02.mvd.ru/news -

/307209/ һәр участковыйҙың эшмә-кәрлеген, уның ярҙамында нисәенәйәт асыҡланғанын, хеҙмәттәш-тәренең һәм граждандарҙың феке-рен белергә мөмкин.

“Халыҡ участковыйы – 2012” исе-менә лайыҡ булырлыҡ кандидатҡатауыш бирер өсөн электрон поч-таға – oios02@mail.ru, хеҙмәткәрҙеңфамилияһы, исеме, атаһыныңисеме һәм хеҙмәт иткән урынынкүрһәтеп, хәбәр ебәрегеҙ.

БР буйынса Эске эштәр министрлығының матбуғат хеҙмәте.

Шаҡ

ҡат

ырҙы

...

Ҡыуа

ндыр

ҙы...

А. ЗИННУРОВА, Г. ЯХИНА, З. ХӘСӘНОВА әҙерләне.

Рәсми хроника

Конкурстар

Ила

тты.

..

Йәрмәкәйҙә ни хәлдәр?

Рөстәм Хәмитов был аҙналаЙәрмәкәй районындағы бер нисәауыл хужалығы предприятиеһындабулды, Йәрмәкәй ауылын үҫтереүбуйынса пландар менән танышты.

Бекетов ауылында Президентты«Приютовагрогаз» яуаплылығы сик-ләнгән йәмғиәте эше менән таныш-тырҙылар. Компанияның төп йүнә-леше – малсылыҡ. Йыл башынанетештерелгән тулайым продукциякүләме 60 миллион һумдан аша,әммә агрофирма эше алға бармай.

Быйыл хужалыҡ яңы ауыл хужа-лығы техникаһы һатып алған. Уныңхаҡының 40 процентын программабуйынса республика субсидия-лаған. Рөстәм Хәмитов белде-

реүенсә, был программа буйынсабурыстарҙы республика тулыһынсаүтәйәсәк.

Урта Ҡарамалы ауылында рәсмиделегация Ивановтар ғаиләһенеңкрәҫтиән-фермер хужалығындабулды. Бында көнбағыш майы һәмон етештерелә. БашҡортостанПрезиденты ауыл хужалығы про-дукцияһын эшкәртеү технологияһыменән ҡыҙыҡһынды һәм хужалыҡетәкселәренән республикала фер-мерҙарға һөҙөмтәле ярҙам итеүбуйынса үҙ тәҡдимдәрен инде-реүҙәрен һораны.

Аксаков ауылында РөстәмХәмитов «Родина» агрофирмаһы»яуаплылығы сикләнгән йәмғиәтеэшмәкәрлеге менән танышты.Агрофирма саф тоҡомло йылҡыүрсетеү менән шөғөлләнә. Малһаны 45-кә еткән.

Лайыҡлы эшкә –лайыҡлы баһа

Башҡортостандың ДәүләтЙыйылышы – Ҡоролтай Прези -диумы ултырышында КонстантинТолкачев бер төркөм үткән саҡыры-лыш депутатына юғары наградалартапшырҙы.

БР беренсе саҡырылыш ДәүләтЙыйылышы депутаты РауилЯппаров, Өфө дезинфекция стан-цияһының баш табибы АлександрМочалкин, Ҡалтасы районы хаки-миәте башлығы Рәүис Нуретдинов,Күгәрсен районы хакимиәте баш-лығы Фәрит Мусин ДәүләтЙыйылышы – Ҡоролтайҙың Почетграмоталары менән бүләкләнде.

«Башҡортостан Республикаһыҡануниәтен үҫтереүгә айырыусаҙур өлөш индергәне өсөн» почетбилдәһенә беренсе һәм икенсесаҡырылыш депутаттары ФәнисӘмиров менән Әлим Әхмәҙиев,дүртенсе саҡырылыш депутаттары,«Нефтекама автозаводы» асыҡакционерҙар йәмғиәтенең гене-раль директоры Рәйеф Маликов,БашДУ-ның Бөрө филиалы ректорыСалауат Усманов лайыҡ булды.

– Тырышлығығыҙ һәм профес-сионализмығыҙ арҡаһындаБашҡортостандың социаль-иҡтиса-ди мөмкинлектәрен үҫтереүгә арта-бан да ҙур өлөш индерәсәгегеҙгәышанам, – тип билдәләнеКонстантин Толкачев.

Депутаттарыбыҙнисек эшләй?

РФ Дәүләт Думаһында көҙгө сес-сия башланды. Белеүегеҙсә, беҙбылтыр декабрҙә ил парламентынаБашҡортостандан 16 депутат һай-ланғайны. Әлбиттә, уларҙың ҡайһыберәүҙәре халыҡҡа яҡшы таныш,шул уҡ ваҡытта хатта исем-шәриф-тәре бығаса республикала ишетел-мәгәндәр ҙә юҡ түгел. Нисек кенәбулмаһын, беҙ, һайлаусылар,әлеге депутаттарға ышаныс күр -һәт тек һәм улар Башҡор тостанйөҙөнә ҡыҙыллыҡ килтерергәтейеш түгел.

Депутат эшмәкәрлеген дүртөлөшкә бүлергә мөмкин – закондарсығарыу буйынса, вәкил булараҡэшләү, һайлаусылар һәм киң мат-буғат саралары менән эш.

Дәүләт Думаһында беҙҙең икедепутат – А. Дегтярев менән П.Крашенинников комитеттарҙыетәкләй, П. Качкаев, З. Рәхмәтул -лина, В. Климов – комитет етәксе-ләре урынбаҫарҙары. В. Поцяпун

комитет бүлексәһе рәйесе. Ҡағиҙәбулараҡ, улар закон яҙыуҙа лаәүҙем эшләй. Башҡа депутаттар ҙаҡул ҡаушырып ултырмай. Мәҫәлән,И. Сухарев Граждандар кодексына35 төҙәтмә индергән, А. Тычининменән М. Йосопов һигеҙәр законпроекты тәҡдим иткән. Р. Мәр -ҙәншин власть органдарына 73 үте-неснамә ебәргән, республикалатөрлө сараларҙа байтаҡ ҡатнаш -ҡан. С. Мырҙабаева БР властьоргандарының 28 рәсми сараһындаҡатнашҡан, ә З. Рәхмәтуллина рес-публиканың биш муниципаль берә-мегенә беркетелгән. Ә. МәхмүтовБашҡортостан исеменән ЕвропаСоветының Парламент ассамб-леяһында (ПАСЕ) ҡатнашҡан, рес-публикаға инвестициялар йәлепитеү маҡсатында Көнбайыштағыпартнерҙар менән һөйләшеүҙәралып барған.

Һайлаусылар менән осрашыуғакилгәндә, Р. Баталова республика-ла 28 сара үткәргән, С. Мырҙабаевабушлай юридик консультацияларойошторған. Уның ҡабул итеү бүл-мәһенә 229 кеше мөрәжәғәт иткән.

Уҡыу йылы фажиғәнән башландыУҙған йәкшәмбелә иртән Өфөнөң 10-сы дауаханаһына Өфө тимер юл

техникумынан ағыуланған өс егетте алып киләләр. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, уларҙың береһенең ғүмерен һаҡлап алып ҡалыу

өсөн табиптар күпме генә тырышмаһын, студент вафат була. Үлемдеңсәбәбе – аҙыҡ менән ағыуланыу, пациенттың һуңлап дауаханаға мөрә-жәғәт итеүе. Виктор шәмбелә көнө буйы сирләй. Хәле булмай, бер туҡта-уһыҙ уҡшып, ҡоҫоп ятһа ла, дауаханаға мөрәжәғәт итмәй. Иптәштәреәйтеүенсә, ул паштет ашаған. Әлеге көндә аҙыҡ экспертизаға алынған.

I курс студенты Виктор Мищихин Өфөгә Яр Саллы ҡалаһынан уҡырғакилгән була. Әгәр ҙә ятаҡта бергә йәшәгән дуҫтары ваҡытында «тиҙярҙам» саҡыртһа, бәлки, егет иҫән дә ҡалыр ине...

Йәрминкәләргә рәхим итегеҙ!15 сентябрҙән Өфөлә ауыл хужалығы йәрминкәләре миҙгеле башлана.

Бындай саралар Башҡортостан баш ҡалаһында һәр шәмбе һәм йәкшәм-бе көндәрендә 28 октябргә тиклем үткәреләсәк.

15 һәм 16 сентябрҙә йәрминкә Октябрҙең 50 йыллығы урамы, 21 адре-сы буйынса урынлашҡан Йәштәр һарайы алдындағы майҙанда ойошторо-ла. Бында өфөләр картуф, йәшелсә, бал, ит, һөт аҙыҡтары һәм башҡа про-дукттарҙы һатып ала аласаҡ.

Һыуыҡтар башланыу менән йәшелсә йәрминкәләре туҡталасаҡ. Уныңҡарауы, 15 декабрҙән Өфөлә ит йәрминкәләре старт ала.

314 сентябрь,йома,2012 йыл.

ӨҪТӨНЛӨГӨБӨҘБАР

УҘҒАН АҘНАЛА БР ПРЕЗИДЕНТЫМӘСКӘҮҘӘ «РОСБИЗНЕСКОНСАЛ -ТИНГ» (РБК) МЕДИАХОЛДИНГЫНДА«ИНВЕС ТОР ӨСӨН КӨРӘШ:БАШҠОРТОСТАНДЫҢ ДӘҒҮӘСЕЛЕКӨҪТӨНЛӨГӨ» ТИГӘН ТЕМАҒА ИНТЕР-НЕТ МАТБУҒАТ КОНФЕРЕНЦИЯҺЫҮТКӘРҘЕ.

Рөстәм Хәмитов федералькимәлдәге журналистарға, РБКмөхитен ҡулланыусыларға төплөяуап бирергә тырышты. Һорауҙар,башлыса, инвестициялар хаҡындабулды.

Башҡортостандың өҫтөнлөктәретураһында һөйләгәндә, республи-ка башлығы төбәктең географикурынына, тәбиғәт ресурстарына,сәнәғәттең үҫешкән булыуына туҡ-талды.

Былтыр 180 миллиард һумтирәһе инвестиция йәлеп ителһә,быйыл уның күләме 240 – 250 мил-лиард һумға етеүе көтөлә.Әйткәндәй, инвесторҙарға уңайлыҡануниәт, льготалар ҙа ҡаралған.

– Беҙ инвесторға төрлө яҡлапярҙам итәбеҙ, – тине Президент. –инфраструктура төҙөлөшөн дәтулыһынса үҙебеҙгә алабыҙ. Бөгөнауыл ерендә эш урындары булды-рыуға иғтибар итеү мөһим. Сөнки150 мең самаһы кеше ситкә аҡсаэшләргә китергә мәжбүр. Шуғаурындарҙа һөтсөлөк, ғөмүмән,малсылыҡты үҫтереүгә бәйле ҙурпроекттар булдырабыҙ, эшкәртеүйәһәтенән дә предприятиелартөҙөргә тырышабыҙ. Нефтьхимияһына, ағас эшкәртеү тар-мағына ла инвестициялар кәрәк.

Бында һүҙ сит ил инвесторҙарыхаҡында ғына бармай, республи-кала Рәсәй инвесторҙары әлегәкүпселекте тәшкил итә.

Бөгөн һәр өлкә, край, республи-ка инвестициялар йәлеп итергә,уларға идеаль мөхит тыуҙырырғаынтыла. Эш урындары булдырыр -ға, халыҡты аҡсалы итергә килеү-селәрҙе төрлө кәртәләрҙән азатитеү мөһим. Шулай ҙа республи-каны ситтә танытыу, уның йәшәйе-ше, ресурстары, мөмкинлектәременән таныштырыуҙы көндән-көннығытырға кәрәк. Был юҫыҡтаРәсәй, халыҡ-ара кимәлдәгефорумдар, конференциялар, күр-гәҙмәләр, башҡа күләмлесаралар ҙың беҙҙә уҙыуы уңайғына.

Рөстәм Хәмитовҡа алда көтөл-гән шундай әһәмиәтле ваҡиғалар,спорттағы ниәттәр, башҡорт балы,ҡымыҙ, юлдар торошо, авиацияүҫеше, туризмға бәйле һорауҙарбирелде. Киләсәккә ҙур проекттарэшләнгән, программалар ҡабулителгән. Хәҙер уларҙы бойомғаашырыу өсөн шарттар булдырыр -ға, инвесторҙар йәлеп итергә генәҡала.

“ТАМҒА – 2012”:ҮТКӘНДӘР ҺӘМ КИЛӘСӘК

РӘСӘЙ ПОЛИГРАФИСТАРЫ ҺӘМ НӘШРИӘТСЕЛӘ-РЕ “ТАМҒА – 2012” ТӨБӘК-АРА ФОРУМЫНА ЙЫЙЫЛ-ДЫ. УНДА МӘСКӘҮ, САНКТ-ПЕТЕРБУРГ,СВЕРДЛОВСК, СИЛӘБЕ, ЫРЫМБУР ӨЛКӘЛӘРЕ,ПЕРМЬ КРАЙЫ, ТАТАРСТАН, УДМУРТ, СЫУАШРЕСПУБЛИКАЛАРЫНАН ВӘКИЛДӘР КИЛДЕ.

Быйылғы сараның форматы үҙгәргәйне, бығатиклем ул бары күргәҙмә кеүек уҙа ине, ә хәҙербай йөкмәткеле форумға әүерелде. Әммә сара-ның асылы шул килеш ҡалды. Ике көн дауамын-да ошо тармаҡтағы мөһим мәсьәләләртураһында һөйләшеүҙәр булды.

Тәүге көндә “Тамға – 2012” форумындаРәсәйҙең Бөтә донъя сауҙа ойошмаһына инеүешарттарында полиграфистарҙың дәғүәселеккәһәләте, бөгөнгө торошо темаһы күтәрелде.

Полиграфия бизнесында кадрҙар сифатымәсьә ләһе лә ҡаралды. Шунан яҙғыһынГерманияның Дюссельдорф ҡалаһында уҙғанхалыҡ-ара күргәҙмәнең һөҙөмтәләре барлан-ды. Билдәле булыуынса, ул дүрт йылға бертапҡыр үткәрелә һәм ошо тармаҡта эшләүселәр

өсөн мөһим ваҡиға булып тора. Көндөң икенсеяртыһында форумда ҡатнашыусылар семинар -ҙарҙа фекер алышты.

Ә бөгөн форумды “түңәрәк өҫтәл” дауам итте.Унда Башҡортостан полиграфияһының дөйөм

һәм айырым үҙенсәлектәре хаҡында һөйлә-шеүҙәр, фекер алышыуҙар булды. Шулай уҡофсет һәм цифрлы ҡорамалдар, материалдар

етештереүселәрҙең “исем туйы”уҙғарылды. Тармаҡ хеҙмәткәрҙә-ре араһында алдан иғлан ителгәнконкурсҡа йомғаҡ яһалды.Артабан булған ултырыштафорумдың резолюцияһы раҫлан-ды.

Хәҙерге заман был тармаҡ өсөнеңелдән түгел. Электрон техно-логиялар һәм интернет тормошо-боҙға йылдан-йыл нығыраҡ үтепинә. Шулай ҙа баҫма продукттармөһимлеген юғалтмай, уғаихтыяж кәмемәй. Мәҫәлән,

Рәсәйҙә тәүге ярты йылда 2 800 киң мәғлүмәтсараһы теркәлгән, шуның яртыһы – баҫма про-дукция. Тимәк, матбуғат йәшәй һәм йәшәйәсәк.

Г. БИКМӘТОВА.

Форумдар

ИГЛИН РАЙОНЫНЫҢ «ТАШЛЫ»ҺАУЫҠТЫРЫУ-КҮҢЕЛ АСЫУ КОМ-ПЛЕКСЫНДА IX РЕСПУБЛИКА ЙӘШЖУРНАЛИСТАР ФЕСТИВАЛЕ АСЫЛДЫ.САРАНЫ РФ ИҠТИСАДИ ҮҪЕШМИНИСТРЛЫҒЫ, БР ПОЛИГРАФИСТАРАССОЦИАЦИЯҺЫ, БР ЭЛЕМТӘ ҺӘМКИҢ КОММУНИКАЦИЯЛАР МИНИСТР-ЛЫҒЫ ЯРҘАМЫНДА БР ЖУРНА ЛИСТАРСОЮЗЫ ҺӘМ «ӨМЕТ» ГӘЗИТЕ РЕДАК-ЦИЯҺЫ ОЙОШТОРҘО.

Быйыл йәш журналистарҙыңһорауы буйынса фестивалдеңформаты бер аҙ үҙгәртелде.Ғәҙәттә, сарала матбуғат конфе-ренцияһы, лекциялар, республикагәзиттәре буйлап экскурсия ҡарал -һа, быйыл программаға блогерҙарөсөн мастер-класс кеүек төрлөяңылыҡтар индерелгән.

Сараны «Өмет» гәзитенең башмөхәррире Рәдис Ғилван улыНоғоманов асып ебәрҙе. Артабан«Башинформ» мәғлүмәт агент-лығының баш мөхәррире ШамилВәлиев заманса журналистиканыңйәш журналисы ниндәй булырғатейешлеге темаһына фекерҙәренеткерҙе.

−Журналисҡа бөгөн ирекһеҙҙәнмультимедиалы булырға тура килә− муйынға фотоаппарат эленгән,бер ҡулда − ҡәләм, икенсеһендәноутбук − сөнки заманса журнали-стика тиҙлек талап итә. Һуғыш йыл-дарында йырланған «Хәрби кор-респондент йыры» бик актуаль:«лейка» һәм блокнот, ә ҡайһы саҡтапулемет менән, тигән юлдар бөгөнйәш журналистың һөнәри әҙерле-ген билдәләй, − тине ШамилРәмзил улы. Ул тағы интернет-мәғ-лүмәт һәм гәзиттәге жанрҙарҙысағыштырыу, заманса журнали-стикаға уҡыусының ышанысы нин-дәй булыуы хаҡында һөйләп үтте.

БР Журналистар союзы рәйесеАртур Дәүләтбәков йылдан-йылйәш журналистар фестивале кимә-ленең үҫә барыуы, йәш коллегала-рының әүҙемләшеүе уңайынанҡыуанысын йәшермәне:− Быйылғы фестивалдә ҡатна-

шыусылар араһында яңы ҡәләмоҫталарын күреүгә шатмын.Беҙҙең, тәжрибәле журналистар -ҙың, үксәһенә баҫып килеүселәрбар икән, тимәк, республика жур-налистикаһының киләсәге лә бар.

Сарала ҡатнашыусыларҙы ике

көн дауамында ҡыҙыҡлы осрашыу -ҙар, һөйләшеүҙәр һәм тәжрибәуртаҡлашыуҙар көтә. Йәш журна-

листар фестивале хаҡында мәҡә-ләне киләһе һанда ентекләберәкуҡырһығыҙ.

ФестивалдәрЗАМАНСА ЖУРНАЛИСТ НИНДӘЙ БУЛЫРҒА ТЕЙЕШ? Әлфинә ӘБДИЕВА, Ҡырмыҫ -

ҡалы районының «Кармаска -линская новь» гәзите хәбәрсеһе:−Минең

эш тәжри-бәм бар-лығы 11йыл булһала, тәүтапҡырфестивал-гә килдем.Сараныңпрограм-маһыменәнтанышыпсыҡҡас,бикҡәнәғәтҡалдым.Күберәк заманса журналистикаалымдарын өйрәнеү буйынсатемаларға баҫым яһалған, ысын-лап та, был беҙҙең өсөн биккәрәк. Гәзит матбуғаты менәнинтернет матбуғаты араһынданиндәйҙер ярыш бара. Ҡайһыберәүҙәр, тиҙҙән ҡағыҙ матбуға-ты юҡҡа сығасаҡ, тип «күҙаллай».Был хәлде булдырмаҫ өсөн,беҙгә заман технологияларынанҡалышмаҫҡа, гәзитте һүндер-мәҫкә тигән бурыс ҡуйыла,тиһәм, һис яңылышмаҫмын.

Альберт РӘХИМОВ, Архангел районының«Инйәр» гәзите хәбәрсеһе:− Мин был фестивалгә ҙур өмөттәр бағлап

килдем. Тәү сиратта, йәш коллегаларым, тиҫ-терҙәрем менән туйғансы аралашырға, тәжри-бә уртаҡлашыу теләге менән янам. Бөгөн жур-налистикала яңы тармаҡ − заманса техноло-гиялар тармағы үҫешә. Һәм был йүнәлештеюлға һалыу өсөн тап беҙ, йәштәр, яуаплы.Тимәк, ваҡыт менән бергә атлау хаҡында беҙгәһөйләшәһе, бер-беребеҙҙән өйрәнәһе,кәңәшләшәһе һүҙҙәр байтаҡ.

Алиса ФӘТХИЕВА, Ҡыйғы районының «БеҙҙеңҠыйғы» гәзитенең хаттар бүлеге мөдире:− Бөгөнгө көндөң медиатулҡыны бик етеҙ, саҡ

ҡына унан артта ятып ҡалһаң, ҡыуып етеүе еңелдәнтүгел. Мин ғаилә хәле буйынса ике йылдан ашыужурналистиканан ситләшеп торҙом. Декрет ялы-нан һуң эшемә сыҡҡас, бер аҙ көсөргәнеш кисер -ҙем. Сөнки коллегаларым һөнәри квалификациябуйынса күпкә алға киткәйне. Миңә ныҡ ҡына тыры-шырға тура килде. Ә фестивалгә барырға тәҡдимиткәйнеләр, шатланып ризалаштым. Беренсенән,башҡа район-ҡалаларҙан килгән коллегаларымменән танышыу, бер-беребеҙҙең эш шарттарынсағыштырыу булһа, икенсенән, был сара һөнәри оҫталығымды күтә-реүҙә ҙур ярҙам буласаҡ. Мин бында тәүгә, фестиваль хаҡында бикяҡшы фекерҙәр ишетергә тура килгәйне, ниһайәт, унда үҙемә лә ҡатна-шырға насип булды.

u Андрей Линдер, Эмиль Бассареев һәм Айрат Ибәтуллинға фестиваль бикоҡшай.

u Йәш журналистар һәр сығышты иғтибар менән тыңлай.Лилиә ХӘЛИТОВАЮлай КӘРИМОВ фотолары

“ҠАЛА МӨХИТЕ”ФЕСТИВАЛЕНӘҠУШЫЛЫҒЫҘ!

VIII “Ҡала мөхите – 2012” социальреклама фестиваленә эштәр ҡабулителә башланы. Уҙған йылдарҙағыкеүек үк, был сара киҫкен йәмәғәтпроблемаларын социаль рекламааша хәл итергә мөмкин булыуынаышанған ижади кешеләрҙе берләш-терәсәк. Уның маҡсаты – рекламаөлкәһендә профессионал бул-маған, әүҙем тормош позицияһынбиләгән кешеләрҙе берләштереү.

“Ҡала мөхите”, йылдағыса, рек-лама өлкәһендәге билдәле Рәсәйбелгестәрен ҡабул итәсәк. Уларбыл өлкәлә тәүге аҙымдарыняһаған йәштәр менән тәжрибәуртаҡлашасаҡ.

Әгәр ҙә социаль сирҙәргә бита-раф булмаһағыҙ, уға ҡаршы бер-гәләшеп көрәшәйек. Фестивалгәҡушылығыҙ, ҡатнашығыҙ һәм еңе-геҙ! Эштәр 20 октябргә тиклемҡабул ителә.

414 сентябрь,йома,2012 йыл.

Рәғиҙә СӘЙФУЛЛИНА, Өфө ҡалаһы Кироврайо нының 41-се мәктәбе директорының туғантелдәр буйынса урынбаҫары:

– Мәктәптә өс башҡорт теле уҡытыусыһыэшләй, сәғәттәр һаны барыһына ла етерлек.Ғөмүмән, беҙҙең мәктәптә башҡорт телен дәүләттеле булараҡ өйрәнеүгә лә, туған тел булараҡуҡытыуға ла һәр ваҡыт ыңғай ҡараш йәшәп килде.Әле лә ул туған тел булараҡ та, дәүләт теле була-раҡ та барлыҡ кластарҙа ла уҡытыла, бер ниндәйҙә ҡыҫҡартыуҙар булманы. Ул ғына ла түгел,башҡа мәктәптәрҙә директорҙың туған телдәрбуйынса урынбаҫары вазифаһы бөтөрөлһә лә,беҙҙә уныһы ла һаҡланып ҡалды.

Илүзә ЯХИНА, туған телдәр буйынса методист,Өфө районы:

– Башҡорт теле дәрестәре ҡыҫҡара, тигәнһүҙҙәр йөрөһә лә, беҙ улай тип әйтә алмайбыҙ.Уҡыу планына ярашлы, башҡорт теле дәүләт телебулараҡ 2-се синыфтан 9-сы синыфҡа тиклембарлыҡ мәктәптәрҙә лә аҙнаһына ике сәғәт уҡы-тыла. 10 – 11-се синыфтарҙа ҡайһы бер мәктәп -тәр ҙә өйрәнелә, ҡайһыларында юҡ, сөнки ул мәк-тәп ҡарамағында, улар үҙҙәре хәл итә. Бынантыш, башҡорт теле туған тел булараҡ та инә. Былваҡытта инде ул аҙнаһына өс сәғәттән тура килә.

Туған телдәргә килгәндә, үткән йылдарҙабеҙҙең районда уларға сәғәттәр әҙерәк бүленәине, әлеге ваҡытта туған телдәргә сәғәттәрҙе арт-тырыу өҫтөндә эшләйбеҙ. 1-се кластан 5-сесиныф ҡа тиклем туған телдәрҙе күбәйтергә иҫә-бебеҙ. Дөрөҫ, был сәғәттәр башҡорт теленә генәкитә, тип әйтеп булмай. Беҙҙең мәктәптәрҙә русһәм татар телдәре лә туған тел булараҡ уҡытыла.Туған тел итеп был фәндәрҙе һайлаусы уҡыусы-лар күберәк тә, сөнки район халҡының күбеһеношо милләт вәкилдәре тәшкил итә.

Лариса СӘХИБГӘРӘЕВА, Илеш районы Исәмәтмәктәбенең башҡорт теле уҡытыусыһы:

– Беҙҙең мәктәптә башҡорт теле дәүләт телебулараҡ 1-се синыфтан 10-сы синыфҡа тиклемуҡытыла. 1-се синыфта ул түңәрәк булараҡ инә,2-се синыфта мәктәп компоненты булараҡ уҡыты-ла. Ҡалған синыфтарҙа уҡыу планына ярашлыаҙнаһына ике сәғәт дәүләт теле итеп өйрәнелә.Элек тә шулай уҡытыла ине, дәрестәр һаныҡыҫҡарманы. Ғөмүмән, районда башҡорт телендәүләт теле булараҡ уҡытыуға зарланырлыҡ урынюҡ. Беҙҙә барыһы ла тейешле кимәлдә ойошто-ролған, дәреслектәр менән тәьмин итеү ҙә яҡшыҡуйылған.

С. ЛОТФУЛЛИНА әҙерләне.

ААҘҘННААһорауы

Быйылғы уҡыу йылы уҡытыусыларға,ата-әсәләргә, уҡыусыларға бик күп көтөл-мәгән сюрприз әҙерләне. Әле был райо -нда, әле тегенеһендә мәктәптәр ябылы-уы, кластарҙы ҡушыу, уҡытыусыларҙыңэшһеҙ ҡалыуы, ата-әсәләрҙең балаларынкүрше ауылға йөрөтөп уҡытырға мәжбүрбулыуы тураһында борсоулы хәбәрҙәралып торабыҙ. Шулай уҡ мәктәптәрҙәреспубликабыҙҙың аҫаба халҡының теленуҡытыу мәсьәләһе лә йәмәғәтселектәборсолоу уята. Бындай ҡыҫҡартыуҙарбашҡорт телен өйрәнеүгә кире йоғонтояһамаҫмы, нисәмә йыл дәүләт телен уҡы-тыу буйынса алып барылған эш бөгөнкилеп йәнә юҡҡа сығарылмаҫмы?! Хәлдеасыҡларға тырышып, бер нисә уҡытыу -сыға мөрәжәғәт иттек.

БАШҠОРТ ТЕЛЕНУҠЫТЫУ НИСЕК

ҠУЙЫЛҒАН?

БАШҠОРТ МИЛЛИ МӘҒАРИФЫ… ҺУҢҒЫЙӨҘ ЙЫЛЛЫҠТЫ ҒЫНА КҮҘҘӘН ҮТКӘРГӘН-ДӘ ЛӘ ҒӘЛӘМӘТ ҘУР ҮҘГӘРЕШТӘР КИСЕР-ГӘН УЛ. БЕР ҠАЛҠҠАН, БЕР БАТҠАН ТИГӘН-ДӘЙ. ФИЗИКА, МАТЕМАТИКА, ТАРИХ, ХИМИЯДӘРЕСЛЕКТӘРЕНЕҢ БАШҠОРТСА БАҪЫЛЫ-УЫ ҺӘМ УҠЫТЫЛЫУЫ ЛА БУЛДЫ БИТ ТАРИХ-ТА. ШУЛ УҠ ВАҠЫТТА БАШҠОРТ АУЫЛДАРЫН-

ДАҒЫ МӘКТӘПТӘРҘӘ БАЛА -ЛАР ҒА БЕЛЕМДЕ ТИК РУССАҒЫНА БИРЕҮ ҘӘ БЕР МӘЛ“МОДАҒА” ИНГӘЙНЕ. Ә ИНДЕБЕҘГӘ ЯҠЫН УҘҒАН ЙЫЛДАР -ҘА, ҺУҢҒЫ ЕГЕРМЕ ЙЫЛДЫӘЙТӘМ, ТЕЛЕБЕҘҘЕ, МӘҘӘ-НИӘТЕБЕҘҘЕ, ТАРИХЫБЫҘҘЫӨЙРӘНӘБЕҘ, ТЕРГЕҘӘБЕҘ,ҺАҠЛАЙБЫҘ, ТИП КҮПМЕ КӨСҺАЛДЫҠ. БӨГӨН КИЛЕП, БЫЛ-ТЫРЛЫ-БЫЙЫЛЛЫ БАШҠОРТТЕЛЕ ЙӘНӘ ХӘҮЕФ АҪТЫНДАҠАЛҒАН КЕҮЕК.

БӨТӘ ДОНЪЯ БАШҠОРТТАРЫҠОРОЛТАЙЫ БАШҠАРМАКОМИТЕТЫНЫҢ БАШҠОР -ТОСТАН РЕСПУБЛИКАҺЫНДАБАШҠОРТ МИЛЛИ МӘҒАРИ-ФЫН ҺАҠЛАУ ҺӘМ ҮҪТЕРЕҮТУРАҺЫНДАҒЫ УЛТЫРЫШЫ ЛАЮҠҠА ҒЫНА УҘҒАРЫЛМАНЫ.ПРОБЛЕМА БАР. БЫҒА ИЛБУЙЫНСА БАРҒАН ҠУЛАЙЛАШ-ТЫРЫУ ҒӘЙЕПЛЕМЕ, ӘЛЛӘБЕҘҘЕҢ НИНДӘЙҘЕР КИМӘЛ-ДӘ, КЕМ АЛДЫНДАЛЫРКӨСҺӨҘЛӨКМӨ, БӘЛКИ, БИТА-РАФЛЫҠТЫР? АНЫҠ ЯУАП, ҺӘРВАҠЫТТАҒЫСА, БАР ҘА, ЮҠ ТА.

Филология фәндәре кан-дидаты, БДУ-ның башҡорттеле һәм дөйөм тел ғилемекафедраһы доценты ФәнзилСанъяровтың сығышын тың-лағандан һуң, әллә беҙ кире-гә табан китеп барабыҙ инде,тигән уй тыуҙы. Кирегә тигә-нем шул: башҡорт телентуған тел, дәүләт теле була-раҡ уҡытыуҙа ирешкәндәр -ҙән ҡолаҡ ҡағып, яңынантуҡһанынсы йылдар кимәле-нә тәгәрәү күҙ алдына баҫала баһа. Был айырыуса ҡалашарттарында асыҡ сағыл -ғандай.

“Мәғарифта оптималләштереү, рефор-малар ысынында иһә милли юҫыҡтағыбелем биреүгә аяҡ сала, хатта ҡаршыкилә. Бер ҡараһаң, милли төбәк компо-нентын уҡытыуҙа бер ниндәй ҙә пробле-ма булырға тейеш түгел. “БашҡортостанРеспубликаһында милли мәғарифтыүҫтереү концепцияһы”н оноторға ярамай.

Һандарға туҡталғанда, 2011/2012 уҡыуйылында республикала 1678 дөйөмбелем биреү мәктәбе эшләне, шуларҙың578-е – милли мәктәп. 345 башҡорт мәк-тәбе, уларҙың 332 филиалы теркәлгән.

БР Мәғариф министрлығы мәғлүмәт-тәренә ҡарағанда, уҙған уҡыу йылында 32башҡорт мәктәбе филиал итеп үҙгәртел-

гән. Тимәк, улар тулы урта мәктәп стату-сын юғалтҡан. Төп мәктәпкә барған бала-ларҙың артабан туған телен һәм әҙәбиә-тен уҡый алыуы бик икеле”.

Сығыш яһаусының был һүҙҙәренән һуңтағы һорау тыуа: “Ә ни өсөн үҙгәртел-гән?” Был, моғайын да, ҡулайлаштырыу -ҙың башҡорт мәктәптәренә төшкән ауыртуҡмағылыр. Тап шул туҡмаҡтың, башлы-са, беҙҙең башты нығыраҡ “яратыуын”әйт әле…

Фәнзил Санъяров билдәләүенсә, мәк-тәптәрҙә шундай күренештәр ҙә етерлек– башҡорт балаһы башҡорт телен дәүләттеле булараҡ өйрәнә, ә туған теле итептүгел. Был нисек була инде? Хәйер,ошондай мәғәнәһеҙлектәргә артабан даюл ҡуйылһа, киләсәктә нимә күреп, нимәкисерәсәгебеҙ билдәһеҙ.

Йәнә бер һанға туҡталайыҡ. Башҡортдәүләт телен бөгөн бүтән милләт уҡыусы-ларының 87 проценты өйрәнә. 2006йылда ул күрһәткес 97,26 процент булған.Ә бит, киреһенсә, ошо алты йылда элеккекүрһәткес яҡшырырға тейеш ине.

Хәтеремдә, Башҡорт дәүләт универси-тетын тамамлағанда, 1996 йылда, беҙҙеэшкә Өфө ҡалаһы мәктәптәренә бүлеп

сыҡтылар. Беҙ телебеҙҙе туған тел була-раҡ та, дәүләт теле булараҡ та өйрәтергәтейеш инек. Ул саҡта, милли мәғарифяңы ҡолас алған мәлдә, әлбиттә, кәртә-ләр ҙә етерлек булды, әммә рус мәктәп-тәрендә ете, ун баланан торған башҡорткластары ла асылғайны. Башҡорт миллә-тенән булмаған директорҙар беҙгә шарт-тар тыуҙырырға тырышты. Йәш белгес -тең алдына башҡорт телен, әҙәбиәтенуҡырға теләмәгән бүтән милләт балаһын-да нисек ҡыҙыҡһыныу уятыу проблемаһыла килеп баҫты. Әкренләп ул проблема лабөтөүгә табан юлланды, уҡыусылар әҙме-күпме телде аңлай башланы, яҡшы баһа-лар ҡуйылды. Сөнки был процесс респуб-лика кимәлендә ныҡлы аҙымдар менәналға бара ине. Бөгөн иһә күптән яйғаһалынырға тейешле мәсьәлә йәнәҡалҡып сыҡты. Һөҙөмтәлә уҡытыусылар -ҙың эшһеҙ ҡалыуына “ирешелде”. Шулинеме милли мәғарифты үҫтереү буйын-са ҡуйған маҡсаттар?

“Беҙ тиҙ арала барабан һуҡмаһаҡ,милли мәғариф концепцияһы иҫтәлекдәфтәре булып ҡына ҡаласаҡ”, − тине,сығышын дауам итеп, Фәнзил Санъяров.

Шулайын-шулай, барабан тауышыбылай алыҫ ҡына ишетеләлер ҙә ул, тикуны ишетергә теләүсе булырмы ла, хәс-рәттәребеҙҙе аңларҙармы?

“Йәшлек” гәзитенә уҡытыусыларҙыңбайтаҡ зары йыш ишетелә.Проблемаларын күңелебеҙҙән үткәреп

тыңлайбыҙ, мөмкин булғандагәзиттә баҫып та сығарабыҙ.Әммә матбуғаттың да әлегәниндәйҙер кимәлдә хәлһеҙлә-неү осоро шул. Кем әйтмеш-ләй, бөтөнөһө лә үрҙә хәлителә. Шулай булмаһа, дүртен-се кластан ингән яңы фән –дини мәҙәниәттәр һәм донъяуиэтика нигеҙҙәре − бер сәғәткәбашҡорт телен дәүләт телебулараҡ өйрәнеү иҫәбенә өйрә-нелер инеме?

Ултырышта ҡатнашыусыларбер-бер артлы сығып, ҡулай-лаштырыуҙың кире яҡтары,уҡытыусыларҙың кемдәндерҡурҡып-өркөп йәшәүе, ҙур-ҙурмәктәп биналарының биклетороуы, ғөмүмән, проблемалыхәл-торош хаҡында әсенепһөйләне. Йәмәғәт эшмәкәре,ғалим Фәнил Фәйзуллиндың:“Үҙ илеңдә, үҙ ереңдә үҙ туғантелеңде өйрәнә алмау – траге-дия”, − тигән һүҙҙәре лә уйлан-дырмай ҡалманы.

Сараға республиканың мәға-риф министры Әлфис Ғаязов тасаҡырылғайны, әлбиттә. Мәға -рифта барған үҙгәрештәрҙе,реформаларҙы был ведомствохеҙмәткәрҙәре йөрәгенән үткә-рә, тиһәк тә, хата булмаҫ. Сөнкиреспублика, ил етәкселегетарафынан ниндәй генә күрһәт-мә килһә лә, уны тулыһынсаүтәргә, бойороҡтарға, указдар -ға буйһонорға кәрәк. Хаттакилешмәгән хәлдә лә. Әлегеултырышта министрлыҡ яғынала арыу ғына таш ырғытылды.

“Проблемалар бар, шул уҡваҡытта бергә эҙмә-эҙлеклебашҡарған эштәрҙе лә иғти -бар һыҙ ҡалдырыу ярамаҫ, −тине министр. – Ыңғай күрһәт-кестәр тураһында һүҙ. Эйе,ҡулайлаштырыу еңел түгел.Шул уҡ ваҡытта дәүләт законы

булған мәғариф стандарттарын үтәмәү –енәйәткә тиң”.

Тағы бер хәл уйландыра: ҡалаларҙаасылған башҡорт гимназия-лицейҙарын-да бөгөн рус һәм башҡа милләт балаларыһаны арта. Быны башҡортса белем, тәр-биә алырға теләгәндән тип уйлайһығыҙ-мы? Бәлки, “йән башына ҡарап аҡсатүләү” касафатылыр? Әйҙә, тир түгепасылған уҡыу йорттарын ҡатнашҡаәйләндерәйек тә яйлап ҡына, байрам -дар ҙы, класс сәғәттәрен һ.б. сараларҙырусса ғына уҙғара башлайыҡ (беҙҙә беррус телле өсөн йөҙ кешенең русса һөйлә-шеүе киң таралған). Аҙаҡтан милли мәға-риф, ау-у, һин ҡайҙа, тип олорғаяҙмаһын…

Алһыу ИШЕМҒОЛОВА Көнүҙәк мәсьәлә

МИЛЛИ МИЛЛИ МӘҒАРИФ, МӘҒАРИФ,

ХӘЛЕҢ НИСЕК?ХӘЛЕҢ НИСЕК?Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы башҡарма

комитетында башҡорт телен уҡытыу мәсьәләһенәарналған ултырыш үтте

Йәнә бер һанға туҡталайыҡ. Башҡорт дәү-

ләт телен бөгөн бүтән милләт уҡыусыла-

рының 87 проценты өйрәнә. 2006 йылда ул

күрһәткес 97,26 процент булған. Ә бит,

киреһенсә, ошо алты йылда элекке күрһәткес

яҡшырырға тейеш ине.

514 сентябрь,йома,2012 йыл.

ҠЫҘЫУ СӘЙӘСИ КӨҘ ЕТӘ, ТИГӘЙНЕ ТЕЛЕВИ-

ДЕНИЕЛА ҮҘ ТАПШЫРЫУЫ ХАҠЫНДА АЛХӘБӘР

БИРГӘНДӘ ВЛАДИМИР СОЛОВЬЕВ. ӘЛЛӘ НИ

ҠЫҘЫУЛЫҠ КӘРӘКМӘҪ ТӘ УЛ. ӘММӘ БЕҘҘӘН

ТОРМАЙ. АНА, ОППОЗИЦИЯ, ЫСЫНЛАП ТА,

КӨҘҘӨҢ АРЫУ ҒЫНА “ЭҪЕ” ЯҢЫЛЫҠТАР КИЛТЕ-

РӘСӘГЕНӘ ЫШАНА. УЛАР, АЛДАН ВӘҒӘҘӘЛӘ-

ГӘНСӘ, “МИЛЛИОНДАР МАРШЫ”НА СЫҒЫРҒА

ӘҘЕРЛӘНӘ. ҠАТНАШҠЫҒЫҘ КИЛМӘЙМЕ?

МӘСКӘҮҘӘР ИРТӘГӘ ҮТКӘРЕРГӘ НИӘТЛӘП

ТОРА. АКЦИЯНЫ ОЙОШТОРОУСЫЛАР МЭРИЯ

МЕНӘН ЯРАЙҺЫ ҒЫНА БӘХӘСКӘ ИНЕП АЛҒАН.

ТӘҮГЕЛӘРЕ МАРШТЫҢ ҠАЙҘАН, НИСЕК УҘЫ-

УЫНА ҠАРАТА ҮҘ ВАРИАНТЫН ТӘҠДИМ ИТҺӘ,

ИКЕНСЕЛӘР РИЗАЛЫҠ БИРМӘЙ ҠАҢҒЫРТҠАН.

ӘҮҘЕМ ОППОЗИЦИОНЕР СЕРГЕЙ УДАЛЬЦОВ

ӘЙТЕҮЕНСӘ, “МИЛЛИОНДАР МАРШЫ” БАРЛЫҠ

РЕПРЕССИЯЛАРҒА ЛА ЯҠШЫ ЯУАП БУЛАСАҠ. УЛ

ВЛАСҠА ҠАРШЫ ҺҮҘ ӘЙТЕҮСЕ КӨРӘШТӘШТӘ-

РЕН, ШУЛ ИҪӘПТӘН ҮҘЕН ДӘ ВАҠЫТЫ-ВАҠЫТЫ

МЕНӘН ҠУЛҒА АЛЫП, КЕМДӘРҘӘН ШТРАФ

ТҮЛӘТЕП, КЕМГӘЛЕР СТАТЬЯ СӘПӘҮҘӘРЕН КҮҘ

УҢЫНДА ТОТА. НИМӘГӘ ИРЕШЕРГӘ ТЕЛӘЙ ҺУҢ

ОППОЗИЦИЯ? ЯУАП ШУНДАЙ – ИҢ БЕРЕНСЕ

ҮҘӘК ТЕЛЕКАНАЛДА БЕР СӘҒӘТ ТУРА ЭФИР.

ТАҒЫ ЛА МАЙҘАНҒА ПУТИН, МЕДВЕДЕВТЫҢ ЙӘ

УРЫНБАҪАРҘАРЫНЫҢ КИЛЕҮЕ, ОШОНДА УҠ

ҺӨЙЛӘШЕҮҘӘР БАШЛАП, ӘҘМЕ-КҮПМЕ УРТАҠ

ҠАРАРҒА КИЛЕҮ.

МАРШТЫ МӘСКӘҮҘЕҢ “ПУШКИН” МЕТРОҺЫ-

НАН САХАРОВ ПРОСПЕКТЫНА ТИКЛЕМ “ҺУҘЫУ”

КҮҘАЛЛАНА. ВЛАСТАР ҠАТНАШЫУСЫЛАР

ҺАНЫН ИКЕ ТАПҠЫР КӘМЕТКӘН – ОППОЗИЦИЯ

50 МЕҢ КЕШЕГӘ РӨХСӘТ АЛЫРҒА ТЕЛӘҺӘ ЛӘ,

МЭРИЯ 25 МЕҢГӘ ГЕНӘ РИЗАЛАШҠАН.

ШУЛАЙ ИТЕП, ҺАУМЫ, “ҠЫҘЫУ КӨҘ”!

Себеште көҙ һанайҙар

Һаумы, тигәндән, Дәүләт Думаһы депу-таттары ла каникулын тамамланы. Бында лакөҙгө сессияны ҡыҙыу буласаҡ тип юрайҙар.Әллә юрый, әллә ысын, бөтөн нәмәгә ҡыҙыуһүҙен ҡушаларсы.

Иҫегеҙҙә булһа, парламент ҡарауға йәйиндерелгән закон проекттарына тотонасаҡ.Улар дәүләт хеҙмәткәрҙәренең сит илдәиҫәп асыуына һәм йорт һатып алыуынаҡаршы. Тәүге эш көнөндә 450 депутаттың426-һы килеүе теркәлгән. Башҡалар әлләкәрәк тип тапмаған, әллә эшенән дә мөһимэш тапҡан.

Эш тигәндән, бизнесмен-депутаттар ман-датынан яҙырға тора бит әле. “ҒәҙелРәсәй”ҙең Геннадий Гудковы тирәләй ананисек шаулашалар. ”Берҙәм Рәсәй” ҙәэшҡыуарҙарҙан ҡотолорға тигән күрһәтмәалған. Был киләһе көндәрҙә партиялар буй-лап арыу ғына етди тикшереү үтәсәк тигән-де аңлата.

Нишләргә? Дума бушап ҡалһа тим дә. Ултикшереүҙәрҙә бөтөнөһө лә дөрөҫ яуапбирһә, эшҡыуарлығын йәшермәһә ярай ҙа.Дөрөҫлөктө йәшереү ят эш түгел инде.Былай үҙе һайлаған депутатын әҙме-күпмебелә халыҡ. Төбәктә уның нисә гектар еребар, ҡайһы ҡалаларҙа фатиры, нисә бизне-сы – бөтөн нәмә ус төбөндә. Тик беҙ үҙе-беҙҙекеләрҙе һатмайбыҙ. Сөнки урындағытүрәләр ауыҙҙы баҫыңҡырарға өйрәтеп бөт-кән. Үткән һайлауҙарҙа ла тәғәйен ниндәйкандидатҡа тауыш бирергә ап-асыҡ итепаңғартылды, йәнәһе, был кеше депутатбулып китһә, быны алып бирә, тегене таба,имеш тә, ул ғәләмәт бай. Бай, тимәк, аҡса-лы. Унан йәшәйәсәкбеҙ гөрләтеп. Халыҡҡани, бар тиһәң – бар, юҡ тиһәң – юҡ. Халыҡ –бөтөн нәмәлә ирекле. Һүҙ әйтһә лә, феке-рен еткерһә лә, уйлаһа ла. Һүҙ иң ҙур түрә-ләр хаҡында булһа ла. Иң мөһиме, ашарғабулһын да, икенсе эш хаҡына йә пенсияғасакөшөлөктә тиндәр ҡалһын.

Тинде телгә алғас, уның янына ҙурыраҡ“туғандары” – һум һәм иҡтисад хаҡында лабер кәлимә һүҙ.

Рәсәйҙең Иҡтисади үҫеш министрлығыүҙенең рәсми сайтында "Тышҡы иҡтисадиэшмәкәрлекте үҫтереү" дәүләт програм-маһы проектын баҫып сығарҙы. Был доку-мент, һәр ваҡыттағыса, беҙҙекеләрҙеңярай һы ғына амбициоз икәнен йәнә берраҫлай. Алты йылға иҫәпләнгән программаҡаҙнаға 1,3 триллион һумға төшәсәк, имеш.Ошо программа тирәләй РФ Финансминистрлығы менән дә оҙайлы ғына бәхәсбара, сөнки финансистар проекттың идео-логияһы менән дә, хаҡы менән дә ризатүгел. Программаны 533 миллиард һумлыҡитергә лә була, ти Финанс министрлығыбелгестәре. Ә Хөкүмәткә ике ведомство лараҫлаған документ октябрь аҙағында ебә-релергә тейеш.

Маҡсаттары ниндәй һуң? Программабуйынса тауарҙарыбыҙҙың экспорт күләменөстән бер өлөшкә күтәреп, донъяла иң яҡшыунау исемлегендә нығынырға. Йыл һайыншул уҡ экспортта машиналар, ҡорамал һәмтранспортҡа ҡағылышлы башҡа тауар күлә-мен 10 процентҡа арттырып барырға. Бынан

аңлашылалыр ҙа – ситкә продукцияһынсығарыусы ойошмалар һанын да күбәйтеүкәрәк. Программала ҡаралғанса, улар 1,5тапҡырға артырға тейеш. Етмәһә, беҙҙеңалда Бөтөн донъя банкы һәм донъя иҡтисадфорумы төҙөгән исемлектәрҙә иң шәп егер-ме иҫәбенә инеү ҙә тора.

Гүзәл зат белә ул кемде яратырға

Иң шәп тигәндән, Бөтөн Рәсәй йәмәғәтфекерен өйрәнеү үҙәге һуңғы арала әүҙемэшләп, ҡыҙыҡ ҡына һығымталарға килгән.Баҡһаң, ил халҡы ПрезидентыбыҙВладимир Путинды герой һымаҡ ҡабулитеүҙән туҡтаған. Һуңғы ун йыл эсендә баш-лығыбыҙҙы әҙерәк ярата башлағандар.Тәүҙәрәк Путин халыҡтың 79 процентындаыңғай фекер ҡалдырһа, хәҙер ошо күрһәт-кес 59-ға ҡалған. Президент ҡатын-ҡыҙҙарараһында популярыраҡ.

Глеб Павловский атлы политолог ниндә-йҙер бер матбуғат баҫмаһына интер-вьюһында шулай тигән: ”Путин әле үҙен“яңырта”, киләсәк сценарийы төҙөй, ниәт-тәре хаҡында уйлана. Был тәүҙәге Путинғаоҡшамаған. Башта импровизатор һымағы-раҡ ине… Ахыры, ул яңы халыҡ сәйәсәтеэҙләй”.

Күпселек рәсәйҙәр Путиндың йоғонтоһоныҡ көслө булыуына ышана. Һорашыуҙаркүрһәтеүенсә, 60 процент кеше тап ошолайтип баш ҡаҡҡан. Ҡағиҙә булараҡ, ыңғайҡарашын “Берҙәм Рәсәй” партияһы яҡлы-лар (88%), үрҙә әйткәнсә, ҡатын-ҡыҙҙар(65%), әҙерәк белемлеләр (69%) һәм ауылхалҡы (64%) еткерә.

Президент тирәләй һүҙ башлағас, йәнә ләфараздарға ла туҡталып китеү мөһимдер.Үрҙә телгә алыуымса, “ҡыҙыу көҙ”ҙөң ҙурғына өлөшө, моғайын, октябргә тура килер.Ҡайһы берәүҙәр Путин тыуған көнөн,дөрөҫөрәге, 60 йәшлек юбилейын, үткәр-гәс, ил буйлап яңы отставкалар, тәғәйен-ләүҙәр “тайфуны” башланасағын юрай.Юғарылағы түрәләрҙе пыр туҙҙырасаҡтаринде улайһа. Беҙ был хәлгә өйрәнеп бөттөк.Тик бына ҡайҙа ниндәй чиновник күсепултырғанын, бәғзеләренең исем-шәрифтә-рен ятлап өлгөрөп тә булмай. Бында,йәмәғәт, ҡуйын дәфтәре кәрәгәсәк.

Әйткәндәй, Президенттың эргә-тирәһен,командаһын баштан-аяҡ яңынан ҡарапсығыуы файҙалы ул. Әле тиҙҙән Федеральһаҡ хеҙмәте (ФСО) офицерҙары таулыурындарҙа эшләр өсөн махсус уҡыу ҙа үтер-гә әҙерләнә. 15 хеҙмәткәр иҫәбенә Путинменән Медведевта эшләүсе һаҡсылар ҙаингән. Етәкселәребеҙ тау саңғыһында лашыуырға ярата. Етмәһә, ана, бер көндө генәПрезидент дельтапланда торналар алдынаносто.

Хушығыҙ, торналар!

Президент Владивостокка АТЭС-ҡа (Азия-Тымыҡ океан илдәре саммиты) китепбарышлай Ямалдағы орнитология стан-цияһына инеп сыҡты. Бында ул Ҡыҙылкитап ҡа ингән торналарҙы һаҡлау сигендәге“Өмөтлө осош” проектында ҡатнашты.

Путин йыш ҡына үҙен хәүеф алдына ҡуя.Премьер-министр булғанында археологикҡаҙыныуҙарҙа ҡатнашып, һыу төбөнәсумғайны, самолетта урман янғынын һүнде-реүсе булараҡ та осто. Әле килеп, һаҡсыла-рын тағы ҡалтырарға мәжбүр итте. Тотҡондаүҫкән торна тубына юлбашсы булып һауағакүтәрелде ул. Ҡоштарға йылы яҡҡа китергәкәрәк тә инде. Эксперимент рәүешендәбулды был осош. Тәүҙә ҡоштар бик һағайыпҡына күҙәтте, унан һуң берәү дельтапланартынан һауаға күтәрелде, унан тағы бернисәү. Ошо күренеште тәнҡитләп тә мата-шыусылар табылды. Йәнәһе, “лидер” ҡош-тарҙы артынан эйәртә алманы.

“Ысынлап та, бөтөн торналар ҙа минеңарттан османы, сөнки үҙем тиҙлекте ҡапыларттырҙым, буғай, – тине Путин, һәр ваҡыт-тағыса, йылмайып. – Ә тәнҡитләүселәрүҙҙәре барһын да осһон”.

АҠШ дәүләт департаменты беҙҙеңПрезиденттың был акцияла ҡатнашыуынхупланы. Видеонан күҙәтеп, илебеҙ етәк-сеһенең ҡырағай тәбиғәтте һаҡлауға иғти-барын ныҡ оҡшатҡан американдар. Былюҫыҡта улар беҙҙең менән берлектә эшләр-гә теләй. Торналар ғына түгел, юғалыпбарған юлбарыҫтар, леопардтар, полярайыуҙар ҙа бар әле.

Ә был ваҡытта…

Августың һуңғы аҙнаһында ТөньяҡКавказда федераль көстәрҙең 15 офицер-һалдаты һәләк булған һәм 11-е йәрәхәтлән-гән. Был юғалтыуҙы, ысынлап та, ғәскәрҙәрһуғыш алып барған тиҫтә йылдар самаһыэлекке кимәл менән сағыштырырға була.Оборона министрлығынан белдереүҙәрен-сә, әгәр ҙә был төбәктә хәрби хеҙмәткәр -ҙәргә һөжүмдәр дауам итһә, ведомствобоевиктарға, бандиттар төркөмөнә ҡаршыхәрби операция башлаясаҡ. Хәрби опера-ция икән, алйотҡа ла аңлашылалыр – тимәк,ҡорбандар ҙа буласаҡ. Нисәмә йыл тыныс -лана алмаған Кавказда күпме боевик бар-лығын бер кем дә һанап ҡарамаған. ҺаманРәсәй төбәктәренә, шул иҫәптән беҙҙеңБашҡортостанға ла был тарафтарҙан табут-тар ҡайта.

Их, бандиттарҙы эйәртеп ситкә осоусы латабылһа…

йәки Алдағы өс ай беҙгә ниндәй яңылыҡтар килтерер?

Алһыу ИШЕМҒОЛОВА

Донъяла вуздарыбыҙ

баһаһы –

йөҙөнсө,

ике йөҙөнсө…

Һандар телендә

КӨҘ – ҠОШТАР КҮСЕШЕГЕНӘ ТҮГЕЛ, Ә БАШТАР“ОСОШО” МИҘГЕЛЕ ЛӘ

Йыл һайын “QS” компанияһы донъ-яның иң яҡшы институт-университет-тары исемлеген төҙөй.

Әле бынан ике йыл элек кенәЛомоносов исемендәге Мәскәү дәүләтуниверситеты 93-сө урында ине,быйыл иһә 116-сыла ғына (рейтингылаилдән иң шәбе).

Исемлекте Массачусетс технологияинституты башлап ебәрә лә, артынануҡ Кембридж, Гарвард вуздарын эйәр-тә. Санкт-Петербург дәүләт универси-теты 253-сө урында. Былтырғынан икеюлға төшкән.

Әлбиттә, рейтинг 100 процент теүәлбаһа бирә тигән һүҙ түгел. Етмәһә, ул

әллә ниндәй сит ил компанияһы.Шулай ҙа беҙҙең вуздарға шикләнепҡарау, ышанмау, һанға һуҡмау күрене-ше бар.

Исемлек төҙөүҙә алты критерийҡарала – академик мөхиттәге абруй,вуз тамамлаусыларға эш биреүселәр -ҙең мөнәсәбәте, хеҙмәткәрҙәр публи-кацияларының популярлығы, уҡы тыу -сы һәм студенттарҙың һаны сағышты-рылыу, сит ил ғалимдары һәм студент-тары һаны.

Lenta.ru сайтынан Айсын АҠБУЛАТОВА әҙерләне.

14 сентябрь,йома,2012 йыл.

6

УРМАН БАШҠОРТОСТАНДЫҢ ИҢҘУР БАЙЛЫҒЫНАН ҺАНАЛА. РЕСПУБ -ЛИКАНЫҢ ЙӘШЕЛЛЕККӘ КҮМЕЛЕПУЛТЫРЫУЫ УҒА ЙӘМ ӨҪТӘП КЕНӘҠАЛМАЙ, ИҠТИСАДИ ҮҪЕШЕНӘ ЛӘШАҠТАЙ ӨЛӨШ ИНДЕРӘ. БИЛДӘЛЕБУЛЫУЫНСА, УРМАН КОМПЛЕКСЫНҺАҠЛАУ ҺӘМ ҮҪТЕРЕҮ, ХУЖА ЛЫҠЭШМӘКӘРЛЕГЕНЕҢ ҺӨҘӨМТӘЛЕЛЕ-ГЕНӘ ИРЕШЕҮ, УРМАНДАРҘЫ ҺАҠ-ЛАУ, ЯНҒЫНҒА ҠАРШЫ САРАЛАРМЕНӘН ТЕЙЕШЕНСӘ ТӘЬМИН ИТЕҮЭШТӘРЕН ЭЛЕК-ЭЛЕКТӘН УРМАНХУЖАЛЫҠТАРЫ БАШҠАРЫП КИЛДЕ.ЯҢЫ ШАРТТАРҘА ИҺӘ БЫЛ ЭШТӘРДӘҮЛӘТ УНИТАР ПРЕДПРИЯТИЕЛА-РЫНА ЙӨКМӘТЕЛГӘН. БЫЛ ЯҘМАЛАҺҮҘ ШУЛАРҘЫҢ БЕРЕҺЕ –«СТӘРЛЕТАМАҠ УР МА НЫ» ДӘҮЛӘТУНИТАР ПРЕДПРИЯТИЕҺЫ ХАҠЫН-ДА. УНЫҢ ҠАРАМАҒЫНА АУЫРҒАЗЫ,СТӘРЛЕТАМАҠ, СТӘРЛЕБАШ,ФЕДОРОВКА РАЙОНДАРЫ БИЛӘМӘ-ЛӘРЕНДӘГЕ УРМАНДАР ИНӘ.

– Урмандар – беҙҙең ғорур-лығыбыҙ һәм милли байлығы-быҙ. Уны ҡәҙерләп һаҡлау – һәркемдең изге бурысы, – ти пред-приятие директоры, Башҡор -тостандың атҡаҙанған урманхужалығы хеҙмәткәре ВәзирСәғәҙиев. – Әгәр ҙә беҙ, урман-сылар, урмандарҙы тергеҙеүбуйынса комплекслы сараларкүрмәһәк, улар бик тә ярлыла-ныр ине. Шуның өсөн урманмайҙандарын һаҡлау һәм яңыр-тып тороу һәр саҡ иғтибар үҙә-гендә. Ә инде үҫентеләрҙеҡарап үҫтереү өсөн һәр бер хеҙ-мәткәрҙән ҙур көс, тырышлыҡ,сабырлыҡ талап ителә.

Етәксенең һүҙҙәрен хуплап,урмансылар – ауырлыҡтарғатүҙем халыҡ, тип тә өҫтәге килә.Сөнки улар йылдың төрлө миҙ-гелендә урманда булып, килептыуған мәсьәләләрҙе урындахәл итә. Быйыл урмансыларайырыуса ал-ял белмәй эшлә-гән. Сөнки эҫе йәй урмандарҙаянғын хәүефен көсәйтте. Ейән -сура, Мәләүез, Ауырғазы урман-дарында янғын сығанаҡтарын

тиҙ арала һүндергәндәр. Быныңөсөн предприятиела мобильянғын һүндереү бригадалары

төҙөлгән. Райондарҙағыянғын һүндереү хеҙмәттәременән дә тығыҙ хеҙмәттәш-лек итәләр. Шуға күрә ҙурянғындарға юл ҡуйылмай.

Шул уҡ ваҡытта пландағыэштәрҙе лә билдәләнгәнграфик буйынса башҡара-лар. Предприятиеның алтыпитомнигы бар. Быйыл унда2 миллион 500 мең төптөрлө урман культураһыултыртҡандар. План күпкәарттырып үтәлгән. Стан -дартҡа ярашлы ултыртыуматериалы ла 750 мең төпкәарттырылған. Тимәк, алдағыйылда 1 миллион 200 меңүҫентене (ҡарағай, шыршы,пирамидаль то поль, Себерҡарағайы һ.б.) һатыуғасығарыу мөмкинлеге лә

буласаҡ. Үҫентеләрҙе тирә-яҡҡала-райондарҙан, хатта күршеөлкәләрҙән дә килеп алалар.Питомниктарҙа емеш һәм деко-ратив ағас, ҡыуаҡ үҫентеләре-нең төрлөһөн һайлап алырғамөмкин. Уларҙы орлоҡтан үҫте-

рәләр. Был үтә ҙур тырышлыҡһәм түҙемлек талап итә.Әйтәйек, йүкә орлоғоноң ки -лешле тупраҡҡа һалынғаносраҡта ла ике йылдан һуң ғынашытым биреүе ихтимал.

– Ағас үҫентеләре үтә нәзә-кәтле, уларҙы бала кеүек ҡарар -ға кәрәк, – ти Вәзир Сәғәҙиев.

Питомниктарҙа һәр ваҡытбулып, күрһәтмә, кәңәштәренбирергә өлгөрә етәксе.

Предприятиела урман май -ҙандарын ҡороған, зарарланғанағастарҙан таҙартыу ҡаралған.Элек утын өсөн ағас бик күпҡырҡылһа, инде ауылдарға газингәс, бындай ихтыяж кәмегән.Ауырғазылар түбән сортлы ағас -тарҙан ҡотолоу яйын да тапҡан.Талбазыла яңы кирбес заводытөҙөлә. Ағасты ошо төҙөлөшкәоҙаталар.

Вәзир Әсхәт улы үҙенең хеҙ-мәттәштәре тураһында ғорур-ланып һөйләй. Директор урын-баҫары, Башҡортостандыңатҡаҙанған урман хужалығы хеҙ-мәткәре Риф Мостафин, башиҡтисадсы Зөлфиә Иҙрисова,баш хисапсы Әнүдә Хәсәнова,35 йылға яҡын ғүмерен хисапсыэшенә бағышлаған НәфисәУразбахтина, Федоровка участ-каһы начальнигы Иван Рогожа,Ашҡаҙар участкаһы начальнигыЮрий Левчугов, Туҡай участ-каһы начальнигы Юрий Зайкин,Белогорский участкаһы началь-нигы Моисей Германов,Талбазы питомнигы хеҙмәткә-ре Галина Герасимова – үҙ эше-нең оҫталары. Һәр участканачальнигы урында эштеһөҙөмтәле ойоштора.

Ашҡаҙар питомнигындаҡарағай тубырсыҡтарын кипте-реү ҡорамалы эшләй. Ҡышайҙарында тубырсыҡтарҙыорлоҡтарынан айырып алып,сорттарға бүләләр. Уны латабыш сығанағы иткәндәр.Тубырсыҡтарҙы күпләп респуб-ликала һәм күрше өлкәләргәһаталар. Предприятие участка-

ларында алты ағас эшкәртеүцехы эшләй. Стәрлебаш участ-каһындағы Марс Йосопов етәк-селегендәге цех һөҙөмтәлеэшмәкәрлеге менән айырылыптора. Улар таҡта яра, бурабурай, кәртә, бағаналар, шта-кетник етештерә. Һәр урман-сыға план буйынса йылына 250мең һумлыҡ продукция етеште-реү ҡаралған. Йыл тамамланыу -ға хәтһеҙ ваҡыт булһа ла ИльясУразбахтин, Сергей Кузнецов,Марат Мырҙагилдин, МарсельШәмсетдинов, Нәфис Вәлиевпландарын арттырып үтәүгәирешкән.

Предприятие эшсәндәреүҙҙәренең һөнәри байрамыняҡты йөҙ, хеҙмәт дәрте һәмкүңел күтәренкелеге менән ҡар-шылай.

1 6 с е н т я б р ь – У р м а н х у ж а л ы ғ ы х е ҙ м ә т к ә р ҙ ә р е к ө н ө

БУЛДЫҠЛЫЛЫҠ УРМАНДА ҺЫНАЛА

Гөлназ ҒИЛӘЖЕВАЮлай КӘРИМОВ фотолары

u Коллективтың бер төркөм уңған эшсәне.

Рек

лам

а.

u Предприятие директоры ВәзирСәғәҙиев.

– Үҙем Баймаҡ районының Күсейауылында тыуһам да, ИҫкеСибайҙа үҫтем. Шунда мәктәпкәбарҙым, ошо ауылдан әрме хеҙмә-тенә алындым, ошондағы «Сибай»совхозына тракторсы булып эшкәтөштөм. 1996 йылда, вакансиябарлыҡҡа килгәс, миңә урмансыэшен тәҡдим иттеләр. Ваҡыт үткәндә киткән: хәҙер инде «Баймаҡурмансылығы» дәүләт бюджетучреждениеһында мастер булыпэшләйем. Был вазифаны 2008йылдан башҡарам.

– Урмансы «икмәге»н ниндәйкөс менән табып була?

– Беҙҙең ил күргәндәрҙеңбарыһын да башҡалар менәнбергә күреп барҙыҡ: аҡсаһыҙ-лығын да, билдәһеҙлеген дә тигән-дәй. Хәҙер, коллегаларыма ҡара-йым да, тик тәбиғәткә, үҙенеңэшенә тоғро булғандар ғынаҡалған икән, осраҡлы кешеләртороп ҡалмаған, тип уйлап ҡуям.Эшкә килгәндә, беҙҙең өҫкә урманмассивтарын һаҡлау, план буйын-са ағас диләнкәләрен билдәләпбүлеү һәм, әлбиттә, яңы ағас үҫен-теләрен ултыртыу йөкмәтелгән.Яланлы урман зонаһы булғас, беҙағас үҫентеләрен күпләп ултырт-майбыҙ: быйыл 5 гектар майҙандаағас ултыртһаҡ, киләһе йылға планда 10гектар үҫентеләр ултыртыу ҡаралған.Элегерәк йылына 30 гектарлап үҫентеултырта инек. Тик, һуңғы йылдарҙағыҡоролоҡ касафатымы, көндәр эҫе тороу -ҙанмы, ағас үҫентеләре йүнләп үҫеп китәалмай ултыра, шуға эс боша.

Урманды һаҡлауға килгәндә, быныһыиң мәшәҡәтлеһе. Үкенескә, беҙҙә кешеурман ға, ғөмүмән, тәбиғәткә ял итергәсыҡһа, ут менән һаҡһыҙ ҡылана, йә арты-нан ҡалған сүп-сарҙы йыйыштырмай.Һирәкләп булһа ла осрап торған әҙәплетуристарҙы ихтирам итәм: усаҡ урынында, сүп-сарҙы ла күмеп, урындарынйыйыштырып китә ундайҙар. БыйылБайыш янында сыҡҡан ҙур янғынға,мәҫәлән, тап шул ут менән һаҡһыҙ ҡыла-ныу сәбәпсе. Бесән әҙерләүселәр,сапҡыстарын йүнләп көйләмәү сәбәпле,бесәнгә ут ҡаба йәки тракторҙың тор-баһынан осҡон сыға. Тәмәке тартыуҙанда тәбиғәт зыян күрә: янғындарҙың берөлөшөндә улар ҙа ғәйепле. Ғөмүмән,урманды ҡырҡыу, сүп-сарға күмеү кеүектәртип боҙоуҙарға ҡаршы эске эштәрбүлеге, прокуратура менән берлектәэшләйбеҙ. Төркмән ауылы участковыйыНәзир Атанғолов, уның коллегаһы РәилҠасҡынов, үҙебеҙҙең ауылдың участко-выйы Айнур Сибаев – был егеттәр урман -

ға һаҡсыл ҡарашлы булыуҙары менәнайырылып тора. Беҙ урман һаҡлағандауларҙан һәр саҡ ярҙам ға өмөт итә ала-быҙ.

– Байрам алдынан берәй хыялығыҙменән уртаҡлашһағыҙ ине.

– Эшкә ҡағылышлы хыялым – урмансы-лар штатын ҡайтарһындар ине! Элегерәк,беҙҙең Сибай урмансылығында ғына 17урмансы бар ине, ауыл һайын тиерлек.Урманды рөхсәтһеҙ ҡырҡыуҙы киҫәтергә,халыҡты өмәләргә йәлеп итергә, шул уҡянғындарҙы һүндереүҙе ойошторошор ға– барыһына ла өлгөрәләр ине. Хәҙер иһәӘбйәлил районынан алып Ирәндек тауҙа-рының был яғындағы Хәйбулла райо нынатиклемге ерҙәрҙе, бөтәһе 11 000гектарҙан ашыу ерҙе, лесничий ИлдусСәфәрғәле улы Бикбаев менән икәүләпкенә күҙәтеп, ҡарап торорға мәжбүрбеҙ.«УАЗ» машинаһына ултырып алаһың да,аҙнаһына бер нисә тапҡыр 100 – 150 саҡ-рым араны үтеп, хужалыҡты байҡапсығаһың. Штаттан тыш ярҙамсыларыбыҙбар ҙа ул. Тик улар даими аҡса алып,үҙҙәрен яуаплы тойоусы хеҙмәткәр түгелбит инде, ни тиһәң дә. Шуға күрә, урман-сыларҙың һөнәрен тергеҙһәләр ине, типхыялланам.

Илшат ҠАНСУРИН әңгәмәләште.

Баймаҡ районының Иҫке Сибай ауылында йәшәүсе ӨлфәтВәлиәхмәт улы ҒӘЛИӘХМӘТОВ та был көндәрҙе байрам типҡабул итеүселәрҙән буласаҡ: бына инде тиҫтә йылдан ашыуул үҙенең хеҙмәт юлын урмансылыҡ менән бәйләгән.«Тапалған» хәбәр булһа ла, әйтеп үтәйем инде: Өлфәт ағаййортон да һалған, ағасын да ултыртҡан, ир балаларҙы латәрбиәләп үҫтергән – берәү түгел, өсәүҙе! ХеҙмәтеБашҡортостан урман хужалығы министрлығының Маҡтауҡағыҙҙары, шулай уҡ Баймаҡ район хакимиәтенең Маҡтауҡағыҙҙары менән билдәләнгән.

УРМАНСЫ ҺӨНӘРЕН ТЕРГЕҘҺӘЛӘР ИНЕ

МИН ЛИЛИӘ ХӘЛИТОВАҒА «ӨФӨ ҮҘӘНДӘ-РЕ» ГӘЗИТЕНДӘ ЭШЛӘГӘН ОСОРОНДА УҠИҒТИБАР ИТТЕМ.

Бер-береһенә һыу кеүек оҡшаған районгәзиттәренән ҡырҡа айырылып торған,күп кенә баҫмаларға өлгө булырлыҡ Өфөрайоны гәзитен сығара ине ул. Лилиәне«Йәшлек» гәзитенә саҡырғас, йәш автор

айырым район ғына түгел, ә тотош рес-публика халҡын үҙенсәлекле материалда-ры менән ҡыҙыҡһындырасаҡ тип, бикҡыуандым. Ысынлап та, йәш журналистяңы урында ең һыҙғанып эш башланы.Уның һәр мәҡәләһен күҙәтеп барам.Һуңғы баҫылып сыҡҡандарының береһен– ҡасандыр Әбйәлил районында булғанавиаһәләкәт тураһындағы «Ҡарағанда

ҡуласаһы ҡайҙа илтә?» мәҡәләһен бертынала уҡып сыҡтым.

Бындай шәхси тикшеренеүҙәр менәняҙылған журналист мәҡәләһе – Баш -ҡортостан матбуғатында бик һирәк осрайторған күренеш. Онотолоп бөткән ваҡиға-ны автор йылдар буйы күңелендә йөрө-төп, оҙаҡ ваҡыт өйрәнгән һәм архивтарҙафажиғә факттарын эҙләгән. Йән өшөткөсбыл хәлдең шаһиттары, ҡайһы бер оло

йәштәгеләр, авиаһәләкәтте хәтерләп,мәҡәләне илап уҡыныҡ, тине. Мине, былхаҡта тәүгә ишеткән кешене, күпме ваҡытүтһә лә, тыуған районымда ҡасандырсамолет шартлауы тетрәндерҙе. Бындайаяныслы фажиғәләр тураһында онотоуһис ярамай, тип дөрөҫ фекер йөрөтәавтор. Яманмы, яҡшымы, ул − беҙҙеңтарих, уны өйрәнергә, белергә кәрәк.

Өмөтлө йәш авторға уңыштар теләйекһәм яңынан-яңы, ҡыҙыҡлы материалда-рын көтөп ҡалайыҡ!

Илдар ҒӘБИТОВ.

Өфө ҡалаһы.

Шаңдау

ТӘҮГӘ ИШЕТЕП ТЕТРӘНДЕМТӘҮГӘ ИШЕТЕП ТЕТРӘНДЕМ(«Ҡарағанда ҡуласаһы ҡайҙа илтә?», «Йәшлек», № 67, 31 август, 2012 йыл)

14 сентябрь,йома,2012 йыл. 7

20 СЕНТЯБРҘӘ МӘЖИТ ҒАФУРИ ИСЕМЕНДӘГЕБАШҠОРТ ДӘҮЛӘТ АКАДЕМИЯ ДРАМА ТЕАТРЫҮҘЕНЕҢ 93-СӨ ИЖАД МИҘГЕЛЕН АСАСАҠ. ЙЫЛҺАЙЫН СЕЗОН БАШЛАНҒАН КӨНДӘ ПРЕМЬЕРАСПЕКТАКЛЕ ТӘҠДИМ ИТЕҮ БЫНДА МАТУР ТРАДИ-ЦИЯҒА ӘЙЛӘНГӘН. ТАМАШАСЫЛАРҒА БЫЛ ЮЛЫСОФОКЛДЫҢ “ЭДИП БАТША” ТРАГЕДИЯҺЫ ТӘҠ-ДИМ ИТЕЛӘ. СПЕКТАКЛДЕ САНКТ-ПЕТЕРБУРГТАНРЕЖИССЕР ИЛДАР САКАЕВ СӘХНӘГӘ СЫҒАРА.

Яҙмыштан ҡотолоп буламы? Һәм, ғөмүмән,мөмкин эшме был? Әллә ул кеше тормошоменән үҙе теләгәнсә шаярамы?

Быуаттар буйына әҙәм балаһы ошо мәңге-лек һорауҙар алдында баш вата. Тәҡдир көсөалдында бирешеп ҡалғандар бар. Уны еңерөсөн юҡ көсөн бар итеп ҡабаттан аяҡҡабаҫҡандар бар. Билдәле бит – Ер йөҙөндәкүпме әҙәм булһа – шунса уҡ яҙмыш.

Софокл трагедияһының төп геройы Эдипта уҙырға тырыша үҙ яҙмышын. Үҙе донъяғакилгәнсе үк яҙмышына яҙылған ҡара мөһөр -ҙән арынырға тырышып, ниҙәр генә ҡылмайул!

Бер ҡарағанда, уның барыһы ла бар кеүек.Ҡөҙрәтле батша ғаиләһенең берҙән-бервариҫы. Муллыҡ, байлыҡ, дан, хатта батша-

лыҡтың үҙе үк тыумыштан уҡуның аяҡ аҫтарына түшәлгән.Тик Олимп аллалары уныңменән шаярырға ҡарар ҡыла.Бер мәл килеп был батшавариҫы үҙ атаһын үлтерәсәк һәмәсәһенә өйләнәсәк, тигән хөкөмҡарары сығара улар. Саҡ донъя -ға килгән сабый өсөн ҡәтғимебыл ҡарар? Әлбиттә. Ә үҙвариҫына ҙур өмөттәр бағлағанатай кеше ни эшләргә тейеш?Эдиптың атаһы – Лай батша үҙҡарарын ҡыла – улын үлтертергәхәл итә.

Тик бына уның хеҙмәтсеһенеңгенә был эшкә ҡулы күтәрелмәй.Ул сабый ҙы, йәлләп, Коринф

көтөүсеһенә ҡалдырып китә. Эдип Коринфбатшаһы Полиб ғаиләһендә үҫеп буй еткерә.Үҙен үҫтергән ата-әсәһенең үҙ ҡаны түгелле-ген генә белмәй ул.

Егет ҡорона ингән Эдип алдында йәнә берһынау: яҙмыш юраусы уға үҙ атаһын үлтерә-сәген әйтә. Был бәләнән ҡотолорға ынтылғанегет сәфәргә сыға һәм… тар юлда Лай батшаменән ҡара-ҡаршы осраша. Артабан индеваҡиғалар тап Олимп аллалары юрағанса…

Донъя мәҙәниәтендә был тарих киң билдә-ле. “Эдип батша” – Софоклдың әлегә саҡлыбилдәле булған ете трагедияһының береһе.Һәм, моғайын, иң аяныслыһылыр ҙа.

Был тетрәткес тарихты һәр режиссер өр-яңынан үҙенсә аса. Тик шуныһы ғәжәп – ошотрагедия сәхнәләрҙә уйналған һайын әлегә-сә күрелмәгән яҡтары менән ҡабаттанбалҡып китә.

Башҡорт дәүләт академия драма театрын-да ҡуйыласаҡ был спектакль уның тарихындасағыу бит буласағына тулы ышаныс бар.

Фәниҙә ИСХАҠОВА.

ПремьераларСӘХНӘЛӘ –“ЭДИП БАТША”

ХАҠ ТӘҒӘЛӘБЕҘ ЕР ЙӨҘӨНДӘГЕНИҒМӘТ, БАЙЛЫҠТАРҘЫ КЕШЕ ӨСӨНЯРАЛТ ҠАН… ТӘБИҒИ БАЙЛЫҠТАРЫ-БЫҘ АЛЛАҺ ТАРАФЫНАН БИРЕЛГӘНБЕР БҮЛӘКТЕР, ТИП ҠАБАТЛАРҒА ЯРА-ТАБЫҘ. ЫСЫНЛАП ТА, БҮЛӘК. Ә УЛА-РҘЫҢ ҠӘҘЕРЕН БЕЛӘБЕҘМЕ ҺУҢ?!

Беҙ бөгөн килеп тәбиғәт миҙгел-дәренең үҙ ваҡытында, көҙҙөң көҙурынында, ҡыштың ҡыш булып,яҙҙың яҙға оҡшап килеренә лә ике-ләнә башланыҡ шикелле. Киң мәғ-лүмәт сараларында ла тирә-яҡмөхиттең үҙгәреүе, тәбиғәттәгесиктән тыш хәлдәрҙең йышайыуытураһында ла көндән-көн йышыраҡһөйләйҙәр. Сөнки донъялағы эко-логик хәл, ысынлап та, яҡшыларҙантүгел. Миҫалға Күгәрсен районы-ның Эйек ҡурсаулығын килтерергәмөмкин. Ул райондың ҙур өлөшөн үҙэсенә ала.

Аңлауым һәм белеүем буйынса,ҡурсаулыҡ ‒ тирә-яҡ мөхитте тә -би ғи хәлендә һаҡлай торған урынтигәнде аңлата. Тимәк, ҡурсаулыҡбулдырғанда тәбиғәтте һаҡлапалып ҡалыу, уны тәләфләүгә юлҡуймау һәм уны бысратыусылар, үҙмәнфәғәтен ҡайғыртып ҡул һуҙыу -сыларҙы иҫкәртеү маҡсат итепҡуйыла. Ҡурсаулыҡтар буйынсадәүләт тарафынан ҡабул ителгәнҡарарҙар тураһында ла йыш ишетә-беҙ. Ҡурсыуға алынған тәбиғәтмөйөшөн бысратҡан, зыян килтер-гән кеше язаға ла тарттырылырғатейештер. Бында урман хужалығыхеҙмәткәрҙәре, урман һаҡсылары,экологтарҙың роле беренсе урынғасыға. Эколог, БашҡортостанРеспубликаһының тәбиғәтте ҡулла-ныу үҙенсәлектәренә арналған кан-дидатлыҡ диссертацияһы авторы,фән кандидаты Гөлназ Кинйәбаеваәйтеүенсә, кеше факторынанбашҡа ла Башҡортостандың тәбиғимөхитенә нефть сығарыу, уныэшкәртеү һәм иҡтисади яҡтан күтә-релеш вәғәҙә иткән башҡа өлкәләр -ҙән бик ҙур зыян килә. Атап әйткән-дә, Өфө, Салауат, Стәрлета маҡтанғына ла 70 процент зарарлы ҡал-дыҡ бүленеп сығыуы билдәле.

Туризмдыүҫтереүселәр ҡайҙа

әҙерләнә?Быйыл ҡышҡы ялда Әбйәлил

райо нының Яҡтыкүл, Белорет райо -нының дан алған Абҙаҡ ҡышҡы ялбазаһын күреп ҡайтыу форсатытейҙе. Ял итеүселәр араһында үҙе-беҙҙекеләргә ҡарағанда күршеөлкәләрҙән, хатта сит илдән килеү-селәр күберәк тойолдо. Ҡыҙы -ғыуҙары ла бер ҙә юҡҡа түгелдер,моғайын. Сөнки илебеҙҙең һәрмөйөшө үҙе бер ожмах.

Бөгөн эске туризмды үҫтереүтураһында йыш ишетәбеҙ.Республикабыҙҙа туризм буйынсабелгестәр әҙерләп сығарыусы иңҙур уҡыу йорто – Өфө дәүләт иҡти-сад һәм сервис академияһы.

Киләсәктә туризм юҫығын үҫте-реүҙә ҡатнашасаҡ белгестәрҙеәҙерләүсе факультет 1996 йылданэшләп килә. Бөгөнгө көнгә һандарҙа ярайһы... Быйыл академиятуризм буйынса 134 белгес әҙерлә-гән, шуларҙың 23-ө бакалаврбаҫҡысында.

Эшмәкәрлеген тик эске туризмғағына йүнәлткән туризм агентлыҡта-ры, яңы маршруттар ҙа барлыҡҡакилә башланы. Быныһы, әлбиттә,һөйөнөслө хәл.

Күгәрсендә ни хәлдәр?

Күгәрсен районында ла эскетуризмды үҫтереүгә өлөш индерер-лек урындар бихисап. Туристарараһында Мораҙым тарлауығыменән Йомағужа һыу һаҡлағысыайырыуса ныҡ популяр.

Районда мәктәп балалары өсөнйәш туристар үҙәге эшләп килә.«Беҙҙең үҙәккә йөрөгән уҡыусыларрайон эсендә генә түгел, Ирәмәл,Шүлгәнташтың да кеше белмәгәнурындарын ҡыҙырып сыҡты», – тиүҙәк етәксеһе Закир ағайЙәрмөхәмәтов.

Уның менән быйыл ғына Өфө дәү-ләт иҡтисад һәм сервис акаде-мияһының коммуникация һәмтуризм бүлеген тамамлап, әлегекөндә алған һөнәренең серҙәренғәмәли яҡтан үҙләштереүсе 23йәшлек Гөлназ Йәнтүрина ла киле-шә. «Районда туризмды үҫтереүөсөн бөтә мөмкинлектәр ҙә бар», –ти ул.

Гөлназ, туризмды һөнәре итепһайлауҙан тыш, үҙенең дипломэшендә район эсендә булдырыр-лыҡ туристик маршруттар теҙмәһендә тәҡдим итә: «Абысҡан» иппоүҙә-ге, Йомағужа һыу һаҡлағысы,«Аҡтау» турбазаһы, мәсет һәм сир-кәүҙәр, Бикбулат ауылыныңЭйәрлетау ҡосағы, Бәндәбикәкәшәнәһе, республикала киң бил-дәле шәхестәр 3әйнәб Биишеваһәм Шәһит Хоҙайбирҙиндыңмузей ҙары.

«Тәбиғәт хазиналары буйлапсәйәхәттәрҙе һәр ерҙә ойошторопбула. Сөнки туристарҙы ҡыҙыҡһын-

дырырлыҡ объекттар һәр райондабар. Башҡортостандың тәбиғәте,уны тирә-яҡҡа данлаған башҡортнефте, бал, ҡурай, ҡымыҙ кеүек үк,үҙенә күрә бер визит карточкаһыбулып китә ала. Тик еренә еткерепэшкә тотонорға ғына кәрәк», – тийәш белгес.

Райондағы «Абысҡан» иппоүҙәгеһәм «Аҡтау» турбазаһын булдырыу -ҙы үҙ ҡарамағына алған «Күпертөҙөү» ябыҡ акционерҙар йәмғиәтеетәксеһе урынбаҫары Әхтәм Әҙһәмулы Абдуллин да объекттар хаҡындабылай ти: «Аҡтау» 1995 йылда үҙе-беҙҙең эшселәребеҙҙең ялынойоштороу өсөн булдырылғайны.Ул Күгәрсен районының Ыуары ауы-лынан бер саҡрым алыҫлыҡта, бикматур урында урынлашҡан. Ял итеү-селәрҙең уңайлыҡтары өсөн йорт-тар һалынды. Эргәләге быуағабалыҡ ебәрелде. Был да халыҡтыылыҡтырҙы. Ошо уҡ урында күптәрбелмәгән мәмерйә лә бар. Күп тәүтмәй, кешеләр ҡыҙыҡһына башла-ны һәм шишмәле, балыҡлы былурын уларҙың иң яратҡан урында-рының береһенә әүерелде.

Киләсәктә Ыуарынан – Нөгөшкә,Нөгөштән – Бөрйәнгә, БөрйәндәнБелоретҡа ат сәйәхәттәрен (марш-руттарын) булдырыу ҡаралған».

Ашаған ҡаҙанға төкөрөп...

Миҙалдың икенсе яғына күсәйек.Элек-электән һәр төбәктең изгеурындары булған. Ауыл халҡы былурынға ғибәҙәт ҡылыу, әруахтарҙыиҫкә алыу өсөн йыйылған. Күгәрсенрайонының ожмахтай тәбиғәтҡосағында урынлашҡан Эйәрлетауитәге лә ошондай матур урындар -ҙың береһе.

Борон-борондан Бикбулат ауылыхалҡы ошо урынды төйәк итеп,еләк-емешен йыйырға ла, балығы-на ла Эйәрлетау итәгенә йөрөнө.Бер нисә йыл рәттән райондыңйәштәр һабантуйы, ауыл халҡыныңмилли байрамдары ла ошонда уҙға-рыла килде.

Тап ошо хозур урында БөйөкВатан һуғышы алдынан ауылдыңир-уҙамандары, урман хужалығыэшселәре ҡарағай үҫентеләренултыртып ҡалдыра. Бөгөн шаулапүҫеп ултырған ҡәләмдәй төҙҡарағайҙарҙа яу яланында ятыпҡалған батырҙарыбыҙҙың да рухыһаҡлана. Ошонан сығып та, ауылхалҡы был урынға иҫтәлек итепҡарап өйрәнгән.

Ғөмүмән, был матур тәбиғәтҡосағынан кеше өҙөлгәне юҡ.Айырыуса ҡала ерендә йәшәүселәрүҙ итә уны. Кеше бит тәбиғәтбалаһы. Ни тиһәң дә, тормош ығы-зығыһын да, көндәлек мәшәҡәттәр -ҙе лә бер аҙға онотоп торғо килә...

«Күпер төҙөү» ябыҡ акционерҙарйәмғиәте етәксеһе урынбаҫарыӘхтәм Абдуллин үрҙә телгә алғанаттарҙа сәйәхәт итеү маршрутындала Эйәрлетау аша үтеү күҙ уңындатотола.

Белеүемсә, ҡурсаулыҡ билә-мәһендә һунар итеү, хатта бер аға-сын ҡырҡыу өсөн дә бик күп ҡағыҙэше аша үтергә кәрәк.

Ҡасандыр барыһын да хозурлығыменән үҙенә ылыҡтырып торғанбиләмә, дөрөҫөн генә әйткәндә,бөгөн ҡыйлыҡ, сүплек урынынхәтерләтә. Эйәрлетау аша аҡҡанКесе Эйек йылғаһы ла, кем тарафы-нандыр өҫ яҡтан аяуһыҙ быуылып,ауыл яғына ағыр өлөшө бөтөнләйҡорор сиккә еткән. Ҡасандыр бала-саға тауыштарынан шау-гөр килепторған Эйек буйы бөгөн етемһерәпҡалды. Йәй башынан уҡ хәтфә үләнтапандыға әүерелә. Йылға ярҙарыһут һауыттары, быяла ярсыҡтары,пластик пакеттар, шешәләр менәнтула. Күрәһең, артыҡ ныҡ ял иткән-дән һуң арттарынан йыйырға хәлдә-ренән килмәйҙер инде.

ҺығымтаТаҙартҡан ерҙә түгел, бысрат-

маған ерҙә таҙа, тиҙәр.Республикабыҙ киләсәген тап эскетуризмды үҫтереү менән бәйләгән-дә, тәбиғәткә айырыуса һаҡсылҡараш талап ителергә һәм уныңбайлыҡтарын бөтә тулылығындаһаҡлап ҡалыу ҙа күҙ уңындатотолор ға тейеш. Бер нисә йылэлек кенә кеше аяғы баҫмаған сафмөхитебеҙ менән маҡтана инек.Маҡтаныуҙан ары китә алмай, әлегенә һоҡланыу тыуҙырған матурурындарыбыҙ юҡҡа сыҡһа, нимәэшләрбеҙ? Тәбиғи байлыҡтарҙы,матурлыҡты кире ҡайтарып булма-уы ҡурҡыныс.

Бик күп сит илдәр юғары кимәл-дәге туризм селтәрҙәре менәнтанылған. Ысынлап та, бер нисәйылдан хеҙмәтләндереү юғарыкимәлдә булған туризм тармаҡтарыныҡлы аяҡҡа баҫыу менән бөтәБашҡортостандың да киләсәгеүҙгәреүе бар. Яҡшы яҡҡа. Әгәр ҙәтәбиғи байлыҡтарыбыҙҙы тәләф-ләүгә бошмай ҡарауҙан арынһаҡ.

Алтынай КИНЙӘБАЕВА.

Тәбиғәт һәм беҙҠУРСАУЛЫҠТАР ҠУРСЫЙМЫ?

йәки Башҡортостан туризм мәккәһенә әйләнһен өсөн тәбиғәткә ҡарашты үҙгәртергә кәрәк

u Йомағужа һыу һаҡлағысы.

u Бәндәбикә кәшәнәһе.

u Репетиция барышы.

14 сентябрь,йома,2012 йыл. 8

З. ЙӘҺҮҘИНА әҙерләне.

ҠЫЙЫУ АУЫЛДАШЫМ

БОРОН-БОРОНДАН БЕҘҘЕҢ ЯҠТАРҘА ЙЫЛҠЫСЫЛЫҠМЕНӘН ШӨҒӨЛЛӘНГӘНДӘР. МИҺРАН ОЛАТАЙЫБЫҘҘЫҢ ДАБЕР НИСӘ ӨЙӨР ЙЫЛҠЫҺЫ БУЛҒАН. ҒАИЛӘҺЕ ЙЫЛҠЫ ИТЕМЕНӘН ТУҠЛАНЫП, ҠЫМЫҘ ЭСЕП КӨН КҮРГӘН. КИЛГӘНҠУНАҠТАРҘЫ ЛА ШУЛ УҠ АҘЫҠТАР МЕНӘН ҺЫЙЛАҒАНДАР.УНЫҢ АТТАРЫН МАЛАЙҘАРЫ МЕНӘН БЕРГӘ ҠАРАШЫРҒААҒАЙҘЫҢ УЛЫ ЛА КИЛЕР БУЛҒАН. ШӘКИР ЯЗДАН УЛЫЯЗДАНОВ ЙӘШ САҒЫНАН УҠ АТ ЯРАТҠАН, ЗАМАНЫНДА БИКЕТЕҘ ҺЫБАЙЛЫ БУЛҒАН.

Һуғышта ла ул атлылар полкында хеҙмәт итә.Ворошилов исемендәге 20-се полктың ҡылыссыларвзводы командиры була. Взводтар араһында ат сабыш-тары, төрлө күнекмәләр үтергә тейеш булалар. Бындайярыштарҙа Шәкир Яздан улы үрнәк күрһәтә. Һөйләптораһы ла юҡ, ул оҫта һыбайлы була.

Һыбайлыларға «джигитовка» үтәргә ҡушалар: атсабып барған 100 метр арала һыбайлы 12 тапҡыр эйәр -ҙән төшөп, яңынан ултырырға тейеш була. Белоретрайо нының Манышты ауылы «казагы» Язданов ҡушыл -ғанды бик яҡшы башҡара. Ул иптәштәрен оҫталығыменән хайран ҡалдыра: сабып барған аттың ҡорһаҡаҫтынан эйәргә тотоноп үткән. Ошондай сығыштарыныңбереһенән һуң, маршал, дивизия командиры Г. Жуковуға эйәр бүләк итә. Шунан һуң Георгий КонстантиновичШ. Яздановты үҙенә ат ҡараусы итеп ала.

Шәкир Язданов яҡшы саңғысы ла, футболсы ла була.Хәрби округ командованиеһы теләүселәрҙе үҙ иркеменән саңғысылар батальонына яҙа башлағас, яугиршунда бара. Был батальон Финляндия менән һуғышбашланыр алдынан Выборг ҡалаһында урынлаша.Көндәр бик һалҡын тора, ә һалдаттар палаткаларҙа ғына

йәшәй. Тимер мейестәр аҙ, булғандары ла штабофицер ҙарына тапшырыла.

Һалдаттар юғалып ҡалмай. Буш снаряд гильзаларыналып, унда спирт һалып яндырып йылыналар. Спиртбиҙрәләп таратылғас, уның менән сәғәт һайын тәндәреныуып та йылыналар. Ошондай саралар ярҙамындаһалҡынға бирешмәйҙәр.

Батальонды штабҡа саҡырып, хәрби бурыс йөкмәтә-ләр. Күл буйлап барып, ағас баштарында ултырғанснайперҙарҙы (һалдаттар уларҙы «кәкүк» тип йөрөткән)табып юҡ итергә ҡушыла.

Саңғысылар бик һаҡ ҡына алға хәрәкәт итә. Бер саҡатыу тауышы ишетелә. Бөтәһе лә ҡарға ята. Ағас башын-да ултырған «кәкүк» саңғысыларға атып, үҙенең «оя»һынбелдерә. Беҙҙең снайперҙар уны шунда уҡ атып төшөрә.

Юлдарын ары дауам итәләр. Һул яҡта, ҡарға күмелеп,беҙҙең танк ултыра. Уға барып еттем тигәндә генә ҡапылкөслө шартлау яңғырай. Ошо ваҡытта Шәкир Яздановөсөн тирә-яҡ ҡараңғылыҡҡа күмелә.

Саңғысыларҙан арттараҡ ҡалып килеүсе саперҙарошо урындан үтеп барғанда ҡар өйөмөнән саңғының беросон шәйләп ҡала. Ҡар өйөмө ҡыбырлап ҡуйған кеүек тәбула…

Улар был саңғы күренгән урынды ҡаҙырға була һәмшулай итеп Шәкир Яздановты ҡар аҫтынан ҡаҙып сыға-рып санчасҡа оҙаталар. Ул унда оҙаҡ дауалана, конту-зияһы, ауыр яралары шулай оҙаҡ уңала. Госпиталдәнһауығып сыҡҡас, Шәкир Язданов һыбайлылар баталь-онында хеҙмәт итә.

Нурулла МИҺРАНОВ,Белорет районы һәм ҡалаһының почетлы ветераны.

Белорет районы,Манышты ауылы.

u Шәмсурий, Клара, Шәкир Яздановтар һәм мин. 1964 йыл.

Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында тиңһеҙ батырлыҡтаркүрһәткән 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы илебеҙтарихында алтын хәрефтәр менән яҙылған. Немец илбаҫар -ҙарына ҡаршы көрәштә ҡаһарманлыҡтары өсөн 3860 меңяугиры орден-миҙалдар менән наградланған, 78 СоветтарСоюзы Геройы биргән бер генә дивизия ла булмай.

Кавалеристар Украинаны, Белоруссияны, Польшаныдошмандарҙан азат итеп, Көнсығыш Померан, Берлин опе-рацияларында ҡатнаша, күптәр унда башын һала.

Тарихи хәтер онотолмай. Йылдар үтһә лә, украиндар үҙҙә-ренең ауылдарын немец илбаҫарҙарынан ҡотҡарғанбашҡорт атлылары хаҡында яҡты хәтирәләр һаҡлай, ҡәбер -ҙәрен, обелискыларын тәрбиәләп тота.

Август айында 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһыныңшанлы юлдары буйлап дивизия хаҡында материалдартуплау, легендар командир Миңлеғәле ШайморатовҡаРәсәй Геройы исемен юллау ниәтендә ойошторолғанйәмәғәт акцияһының географияһын киңәйтеү маҡсатындаБөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы башҡарма комитеты,112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы музейы, яугирҙарҙыңтуғандары, йәштәргә патриотик тәрбиә биреү үҙәге вәкилдә-ре автомобиль сәйәхәтендә йөрөп ҡайтты.

Матбуғат конференцияһында улар юл тәьҫораттарыменән уртаҡлашты.

Вәлиәхмәт БӘҘРЕТДИНОВ, Бөтәдонъя башҡорттары ҡоролтайыбашҡарма комитеты ағзаһы:

– Беҙ йәштәрҙе патриотик тәрбиәгәәйҙәгән хәрәкәттәрҙе һәр саҡ хуплапҡаршы алабыҙ. БР Йәштәр сәйәсәтеһәм спорт министрлығы, Бөтә донъябашҡорттары ҡоролтайы башҡармакомитеты, 112-се Башҡорт кавалериядивизияһы, БР Йәштәргә патриотиктәрбиә биреү һәм хәрби хеҙмәткә әҙер-ләү үҙәге ойошторған автомобиль сәйә-хәтендә булып, яугир яҡташтарыбыҙүткән юлдарҙан уҙып, әллә күпме тәьҫо-рат алып ҡайттыҡ. Украин халҡы беҙҙебик йылы ҡабул итте. Улар: «Һеҙ,башҡорттар, маладисһығыҙ, яуҙабашын һалған яҡташтарығыҙҙы онот -май һығыҙ. Йыл һайын килеп, йылыосрашыуҙар, митингылар үткәреп, мәр-хүмдәр рухына доғалар уҡытыптораһығыҙ”, – ти. Ҡайҙа ғына булмаһын,Польшамы, Белоруссиямы, беҙ 112-сеБашҡорт кавалерия дивизияһын белгәнкешеләр менән осраштыҡ, улар хаҡын-дағы документтарға юлыҡтыҡ.Белоруссияның Галки ауылындадивизияның һигеҙ СоветтарСоюзы Геройы ерләнгән.Осрашыуҙарҙа Анна Ефимовнаисемле 1930 йылғы әбей менәнһөйләшергә тура килде. „Днепрбуйлап ултырған ауылдарҙынемецтар тулыһынса яндырҙы.Фашист илбаҫарҙарынан беҙҙетик 112-се кавалерия дивизияһығына ҡотҡарҙы. Улар килмәһә, беҙтере ҡалыр инекме икән?” – типкүҙҙәренә йәш алып һөйләне ул.

Юл насар булыуға ҡарамаҫтан,Днепр йылғаһының беҙҙең яугир -ҙар кисеп сыҡҡан урынына лабарырға тура килде. Күпме өнһөҙтарихты, яугирҙарҙың һөйәктәренһаҡлай был йылға. Дивизиякомандиры, генерал МиңлеғәлеШайморатовҡа Рәсәй Геройы исе-мен юллауға ҡултамғалар йыйы-уыбыҙҙы белгәс, украиндарсикһеҙ ҡыуанды. Үҙҙәре лә ҡул -там ғалар йыйып ебәрәсәктәренәйттеләр. Әгәр ҙә был мөмкин бул-маһа, беҙ уға Украина Геройы исе-мен юллаясаҡбыҙ, тигәндәре биге-рәк хайран ҡалдырҙы.

Илүзә ҒӘЙНУЛЛИНА, 112-сеБашҡорт кавалерия дивизияһы музе-йы директоры:

– Автосәйәхәттән бик күп документ-тың күсермәләрен, фотоһүрәттәр,обелискыларҙы, ҡәберлектәге яҙыу -ҙарҙы фотоға төшөрөп алып ҡайттыҡ.Беҙҙең кавдивизияның Саранскөлкәһе Хвалынск ҡалаһында йәшәүсефотографы Георгий Платонов менәносрашырға яҙҙы. Ул үҙенең архивын-дағы фотоларҙы бирҙе. Музейҙа уныңкүргәҙмәһен асасаҡбыҙ. Ли -пецкиҙағы “Зверобой” эҙәрмәндәрклубы етәксеһе Виталий Лавреловаша кавалерия дивизияһының хәбәр -һеҙ юғалған 31 яугирының һәләкбулған урынын асыҡланыҡ. Улартуғандар ҡәберлегендә ерләнгән. Ситөлкәләрҙә дивизияның байтаҡ вете-раны йәшәй. Уларҙан да күп экспонат

алып ҡайттыҡ. Киләһе йыл атаевсы -лар ҙың батырлығына 70 йыл тула.Был сараға Атаевтың улын саҡырыпҡайттыҡ. Штеровкала дивизияла хеҙ-мәт иткән хәрби прокурор АвзалҒималетдиновҡа ла туғандары беҙҙеңменән барып иҫтәлекле таҡтаташҡуйып ҡайтты.

Украин халҡының үҙҙәренең тари-хына шул тиклем хөрмәт менән ҡара-уы, ихласлығы хөрмәт уятты. Бындаһәр мәктәп, һәр музейҙа Шайморатовмөйөшө бар. Хатта 112-се Башҡорткавалерия дивизияһы тураһындакитап та сығарғандар. Әле беҙҙеңмузей алып ҡайтҡан документтарөҫтөндә эшләй. Хәбәрһеҙ юғалғанкавалеристарҙың күбеһенең исемен,ерләнгән урынын асыҡларбыҙ типуйлайым.

Гурий ПОЛЯКОВ, Йәштәргә патриотиктәрбиә биреү һәм хәрби хеҙмәткә әҙерләүүҙәге етәксеһе:

– Автосәйәхәттә дивизия оборона тотҡанокоптарҙа, блиндаждарҙа булырға яҙҙы,уларҙың дошманды ниндәй урындарҙа ҡый-ратҡанын үҙ күҙҙәребеҙ менән күрҙек, әлләкүпме документ менән таныштыҡ. Донбассҡалаһы бөлгөнлөк хәлендә. Унда беҙҙеңкавалерия дивизияһына ҡуйылған һәйкәл-дәр бик насар хәлдә. Шулай булыуға ҡара-маҫтан, урындағы халыҡ уларҙы тәрбиәләптота. Автосәйәхәт хаҡында документальфильм төшөрөргә ниәтләйбеҙ.

ШАНЛЫ ЯУ ЮЛДАРЫ БУЙЛАП

u “Украин халҡының дивизия яугирҙары хаҡындағы яҡты хәтерҙе ҡәҙерләп һаҡлауы,обелиск-ҡәберҙәрен тәрбиәләп тороуы һоҡландырҙы“, – ти автосәйәхәттә ҡатнашыусылар.

Украина генерал Миңлеғәле

ШайморатовҡаГерой исеменбирергә әҙер

u Башҡортостан вәкилдәре башҡорт атлылары ерләнгән һәр ҡәберлеккә сәскәләр һалды.

14 сентябрь,йома,2012 йыл. 9

Шаршамбы битемә тамған тамсыуятты. Ямғыр шул тиклем туҡтамайҡоя, хатта редакцияның затлы палат-каһы ла түҙмәй башланы шикелле,һыу үткәрмәксе. Хафаланыуым юҡҡабулды, бер йыйырсыҡлы урынданғына мине уятыр өсөн бер нисәтамсы эскә үк юл ярған икән. Сығып,ептәрҙе ныҡлап тарттырып ҡуйғас,ваҡытлы өйөм ҡәлғәгә әйләнде.Ямғыр ғына түгел, тәлмәрйен,сысҡан кеүек йән эйәләре лә үтерлектүгел хәҙер. Тик ҡабырсаҡтарынансығып, оҙон бармаҡтай һуҙылған бернисә ҡусҡар минең өйөм cтенаһынайәбешеп, донъяны күҙәтә ине.Тыштағы ҡунаҡтарға эстән оҙаҡҡарап яттым. Ата-бабамдарҙыңнескә генә йәне булып, бер-берниҙер өндәшергә килмәнеләрмеикән тип, уларҙы йыйып алып үләнгәебәрҙем: «Аҙашып йөрөмәгеҙ, улай,үҙ донъяғыҙға ҡайтығыҙ». Ҡусҡарбашҡортта бер мифик зат, уныАллаһтың һыйыры тип тә атайҙар.Шуға ла, бәлки, ҡусҡар, ҡусҡар,мөгөҙөңдө сығар, тип арбау һүҙҙәреәйткәнбеҙҙер ҙә. Бында арбарға лакәрәкмәй, мөгөҙҙәрен сығарып,үҙҙәре беҙгә ихлас йылмайған кеүек-тәр. «Айғыр ҡалдырһаң – йүнлеһен,ҡусҡар ҡалдырһаң, йөнлөһөн ҡал-дыр» тигән әйтем дә иҫемә төштө,тимәк, ул именлек, етеш тормошбилдәһе лә. Өйөмә юҡҡа килепҡунаҡламағандар икән.

Был төндө мин һағыраҡ үткәрҙем.Нисектер шундай данлыҡлы ла,яралы ла ерҙә ниндәй төштәр күрер-мен, ата-бабам рухы берәй төрлө ымбирмәҫме, тип һиҫкәнеңкерәпяттым. Йоҡом тынысһыҙыраҡ булһала, татын юғалтманы, хатта төш тәкүрмәнем, бәлки, күрһәм дә оно-тҡанмындыр. Быҫҡаҡлап яуғанямғыр палаткаға туп та туп килгәс,талғын ғына тәбиғәт көйөнә ойоп тикятҡанмындыр.

Тәүҙә урманлыҡ эсенә инеп, ҡороутындар алып килергә булдым.Ағастар араһынан атларлыҡ та түгел,аҙым һайын – ҡусҡар, япраҡ-үлән-дәргә һуҙылышып ятҡандар ҙа ямғырсимфонияһын тыңлайҙар. Миңә генә

тып-тып килгән ария оҡшамай, былтиклем дымда ҡоро утын табып була-мы. Әле баҫып торған бер нисәҡороған ағасты ауҙарып та, һынды-рып та алып сыҡтым, ысыҡ булыпҡойолған тамсыларҙан өҫтөм лысһыу булды. Күп кенә ҡоро гәзитһалып, махсус яндырғысты ҡулла-нып, нисектер усаҡты тоҡандырыпалдым. Ут ул – йәшәү, ялҡын телдәременән йылылыҡ ҡына түгел, күңелкүтәренкелеге лә килде.

Сәй ҡуяйым әле, һыу, тип, Колочьйылғаһына төштөм. Эсәр һыу килте-рергә тейештәр ҙә, тик ул ҡасан булаәле. Был ямғырҙа һаҙлыҡлы урынғамашиналар үтә лә алмай, унан биге-рәк әле иртә, беҙ Өфө ваҡыты менәнйәшәйбеҙ: уларса сәғәт етенсе яртығына.

Атайымдың, бесәндә сәй ҡуйған-да, ағып ятҡан һыуҙан да таҙаһы юҡ,тип әйткәне иҫкә төштө. Колочь таҙа,шәп кенә тиҙлекле өс-дүрт метр киң-легендәге йылға. Йылға өҫтөнә оҙаҡҡына ҡарап ултырам. Сылтыр-сыл-тыр аҡҡан һыу өҫтөндә ямғыр тамсы-

лары бейешә. Бынау тыныс тормош-та илаһи күренеш инде уйлаһаң. Әике йөҙ йыл элек... тып-тып тамғанямғыр тамсылары менән тып-тыпҡан тамсылары ла тамғандыр, әлегеасыҡ йылға ҡыҙыл төҫкә мансылған-дыр, башҡорт яугиры яраһын дайыуғандыр, ҡанлы ҡылысын да һыуйөҙөнә ҡаҙап алғандыр, аттарынһыулауға төшөргәндер... Ул саҡтайылға ла, бәлки, киңерәк булғандыр.Ә мин сәйгә һыу алам. Тыуған яғым-дан мәтрүшкә алып килдем, Колочьбуйы Башҡортостан үләненең тәме-нә туласаҡ.

Сәй ҡайнауға егеттәр ҙә торҙо.Сәйҙе уртлағас та тәүҙә Илшат Иманулы телгә килде:

– Мәтрүшкә? Кем алып килде?– Асыуланмаһаң, мин инем әле,

командир, – тим. Ул делегация етәк-сеһе булғас, уны командир типнарыҡлағайныҡ.

– Бындай тәмле мәтрүшкәбеҙҙә-ә генә үҫә-ә! Үә-әт,шәп! – командир бик ҡәнәғәтйылмайҙы. Күшектерә алма-ны ямғыр, үләнле сәй эскәс,кәйефтәр күтәрелде.

Тып-тып баҫып килә аттар

Башҡорттар яуға ат ҡушар-лап сапҡан: атының береһеарыһа, яугир икенсеһенменеп алған. Йөктән бушан -ғаны яугир аҫтындағыһынантотам да артта ҡалмай саба.Ғәҙәттә, ул теҙгененән етәк-ләтмәйсә лә йәнәш сабыпкилә.

Ҡушарлап саба торған яуаттарын, ҡолон саҡтарынануҡ әсәһенән дә, башҡа йылҡымалынан да айырып, бергәтәрбиәләйҙәр. Улар инәһенәҡолоно нисек эйәләшә, бер-береһенә шулай эҫенә.Берәүһен тотоп менһәң,

ҡалғаны йүгәнһеҙ ҙә, саҡырыуһыҙ ҙауның артынан ҡалмаҫ була. Шуға ла«ат ҡушарлап сапҡан» тигән һүҙ аттыҡушлап сабыуҙы ғына аңлатмай. Ә яуюлында әҙме ҡорал-яһау, ашау-ятыукәрәк-ярағын, башҡаһын алырғакәрәк. Мең ярымдан ашыу алыҫлыҡ-та ятҡан баш ҡалаға барып етәһе лә.Ата-бабаларыбыҙ сәфәр, яу тормо-шона яраҡлаша, оҙон юлды ла ҡыҫҡаитеү сараларын атҡара белгәндер.Уйлаһаң, иҫең китерлек бит, нисә айбуйы ат өҫтөндә, ил, Рәсәй тип, кил-мәк кәрәк. Алда йүнле генә өмөтө ләюҡ әле уның, әллә әйләнеп киреҡайта алаһың, әллә юҡ... Әле беҙуңайлы, ятыуға ла, ултырыуға ла көй-ләнгән, ике телевизорлы, DVD-һыбулған автобуста тәүлектән ашыубарып, ныҡ арығайныҡ. Юлдағызатлы кафелар аҡсаһы булғандарҙыишектәрен шар асып көтөп тора.Ҡыҫҡаһы, ас та булманыҡ, тик юлялҡытты.

Ул яугирҙарҙы кафелар ҡаршыалмаған бит. Ите-ризығы шәп атта-рына эйәргән алаша ла булдымыикән? Бара-бара өҫтөндәге йөгө бөт-

кәс, үҙен һуйып ашағандарҙыр.Беҙҙең туҡлыҡлы талҡан, бал, ҡорот,ҡаҡланған ит һ.б. тәндә энергия-көстө ныҡ һаҡлағандыр, унан һуңбаяғы беҙҙең мәтрүшкә кеүек шифа-лы үләндәр сит климатта адаптацияүтергә ярҙам иткәндер. Ат өҫтөндәйөрөү − үҙе үк һаулыҡ. Ҡырҙа ҡуны-рға тура килгәндә, йылан килмәһен,төрлө зәхмәт ҡағылмаһын өсөнүндек түшәп, ятҡан ерҙе уратып дил-бәгә, эйәр, йүгән-ҡамыт һалалар.«Төньяҡ амурҙары»нан берәүҙең,Азат Ҡужин булдымы шул, боронғо-лоҡтан килтергән бер миҫалы хайранитте. Яу, оҙон походтар осорондабашҡорттар һум итте ҡыҫҡа таҫма-лар кеүек киҫкән дә, эйәр менән атарҡаһы араһына, дөрөҫөрәге, үндекаҫтына һалған. Аттың тире менән иттоҙланып, ыҫланып барған. Һәмвитаминдары ла һаҡланған, туҡлыҡ-лы ла булған. Хайран ҡалырлыҡ мөғ-жизә лә инде. Нисек тә яраҡлашабелгәнбеҙ бит. Боронғолоҡтоң,зирәклектең бер өлгөһө был!

Башҡортостандан ике атҡа бөгөн-гө байрамда ҡатнашыу бәхете тейҙе.Әйҙә ҡушарлап сапһын башҡортаттары, тигәндәрҙер. Был ҡәҙерлесаптарҙар беҙҙең арттан ҡалмай,шулай уҡ тәүлек ярым эсендә көплө,аттарға ҡулайлаштырылған «ГАЗель»машинаһында һоло, бесән ашапиркәләнеп килде. «Өфө» дәүләтконюшняһының баш ветеринар таби-бы Заһир Уразов менән водительРишат Хужағәлиев үҙҙәре лә бигерәкат йәнле ағайҙар.

– Беҙҙең аттар Иҙелдең дә,Каманың да, Волганың һәм башҡайылғаларҙың да тәмен белә хәҙер,– тип йылмая Азат ағай.

– Сарсатманыҡ, ас тотманыҡ,һуғыш еренә булған көстәрен,таһыллыҡтарын юғалтмай килепетһен тинек, – Заһир атын һөйөпбер була. – Килгәс, бында үҙҙәренауыр тойорҙармы, тип бер аҙ бор-солғайным да, шөкөр, юлды еңелүттеләр, ашауға ла талымһыҙҙар,егеттәргә лә яғымлылар.

Егеттәр тәжрибәле, һыналғанаттарҙы алып килергә тырышҡан.Тоҡом айғыры Саян тиҫтәнән ашыуйыл ғүмер кисерһә, Хонда исемлебейәгә – ете йәш.

– Икеһе лә бик сыҙамлы ат. Ысынбашҡорт аттары. Улар бында ҡышҡаҡалһа ла астан да, һыуыҡтан даүлмәйәсәк. Кәрәк икән, үҙҙәретабып, тояҡтары менән тибенепашаясаҡ. Шунан һуң улар шул тик-лем аҡыллы заттар. Әйткәнде аңла-йҙар, ҡысҡырыу кәрәкмәй уларға, –Заһир үҙе һүҙгә әүәҫ.

Ысынлап та, айғыр ҙа, бейә ләхужалары кеүек бик ипле булыпсыҡты. «Яуҙа» ҡатнашасаҡ яңыхужалары Юлай Ғәлиуллин һәмМәжит Ибраһимовты ла тиҙ үк үҙиттеләр. Башҡаларға ла һыртҡабартманылар, фотоға төшөргәкилеүселәр менән дә ғорур ғына«позировать» иттеләр. Шулай уҡүҙҙәрен цирк-тамаша аттары кеүекнаҙлатып та барманылар. «Һуғыш»та«дошман»ға ҡаршы уҡтай атылды-лар, пушкаларҙың атыуына, туп

шартлауына, мылтыҡ тауыштарынаөркмәнеләр, яуға икән – яуға, тигән-дәй, өҫтөндәге яугир командаһынатоғро ҡалдылар. Ысын яугирҙыңысын толпары ине Саян да, Хонда ла.

Алдан әйткәйнем инде,Бородинола йыл да сентябрҙеңберенсе йәкшәмбеһендә һуғышбарған көн билдәләнә, йәғни алыш-тың хәрби-тарихи реконструкцияһыкүрһәтелә. Пехотасы, кавалерист,гусар, кирасир, улан, гренадер,француз һалдаттары һәм башҡаларбулып кейенеп, Рәсәйҙән генә түгел,бар Европа илдәренән килгән рекон-структорҙар ысын пушкалар, мыл-тыҡтарҙың атыу тауышы, ҡылыс-һөң-гөләр сәкәләшеүе аҫтында «һуғы-ша». Эйе, ситтән ҡарап торһаң, үле-месле алыш барған кеүек.Пушкаларҙың атыуынан ер һелкенә,быуындар ҡалтырап китә, аттарҙыңтегеләй-былай уйнап сабыуҙары,һыбайлыларҙың ҡылыстарын һел-тәй-һелтәй дошманға аяу белмәйташланыуҙары берсә күңелдә дәртуята, берсә ҡаушатып та ҡуя. Яһауһалып ҡабынған мылтыҡтарҙың шартта шорт килеүе компьютерҙа уйнаплазер автоматтарға өйрәнгәнкүҙҙәргә бер мөғжизә кеүек күренә.

Унда беҙҙең ике толпарҙан башҡа,тағы урындағы ике ат та өҫтәлде.«Төньяҡ амурҙары»ның етәксеһеИлдар Шәйәхмәтов бында йыл дакилә һәм икенсе йыл инде бер аттығына менеп, «яу»ға инә. Малҡайҙыңисеме лә ҡыҙыҡ, тарихы ла. Лагерға

килеп урынлашҡан көндөң иртәгәһе-нә үк Илдар түҙмәй башланы:«Мерлинды барып алырға кәрәк,түҙеп булмай, күрге килә. Ни хәлдәикән?» – яугирҙарына эш ҡушҡанарала ла шулай тип һөйләнә. Биктынысһыҙ күренгәс, һорамай булды-ра алманым:

– Кемде шул тиклем түҙемһеҙлә-неп көтәһең?

Тәүҙә мин, дөрөҫөн әйткәндә,берәй ҡыҙ хаҡында һүҙ барамы, типуйланым.

– Кемде булһын, атымды. Берәйһегенә алып китмәһә ярар ине.Өлгөрөргә кәрәк.

Төштән һуң сығып китте был.Эңерҙә ҡәнәғәт йылмайып ҡайтты.Атҡа атланған сабый кеүек бәхетлеине командир. Ысынлап та, ялтырапторған ҡола айғыр дан ине. Һомғолуҡ булмаһа ла, барышы ла, ҡарашыла яғымлы ине аттың. Ҡарап тороуыкинәнес. Ғәҙәттә, бындай ат ярһыукүңелде нисектер тынысландыра,ҡәҙимге тормошҡа алып ҡайта. Уныңөҫтөндә ерҙең ныҡлығын нығыраҡтойған кеүекһең. Һуңынан киске ашмәлендә командир был изге йәнгәнисек юлыҡҡанын һөйләне.

– Үткән йыл ат таба алмай моңайыплагерға ҡайтып киләм. Ҡаршыма икеһыбайлы туҡтаны, француз кирасир -ҙары икән. Һин нимә, башҡорт,атһыҙ, был һиңә килешмәй, тибылар, сәмгә тейеп. Ярата уларбеҙҙе, ата-бабаларыбыҙ аша ла,беҙҙе танып, һанлап та. Хәлемдеһөйләгәйнем, былар, тиҙерәкБеззубово ауылына табан йүгер,ундағы хужалыҡта хужаһыҙ өс ат барәле, тиҙәр. Йүгерҙем, туҡтауһыҙ-ниһеҙ сәғәттән ашыу йүгерҙем.Барып индем дә, хайран ҡалдым, атһарайында башҡорт аты мөлдөрәпмиңә ҡарап тора. Шатлығымданкүҙҙән йәштәр атылып сыҡты.

Баҡһаң, «Тройка» крәҫтиән хужа-лығы етәксеһе Иван ПетровичПрокутин уны Башҡортостанданһатып алған икән. Ат ҡараусы –ҡырғыҙ егете Бәхтийәр, ҡулға килептотторҙо ла, исеме Мерлин, ти, тикмин улай инглизсә иҫләй алмайым,шуға Мөхәммәт-Рәсүл тип йөрөтәм,ти. Бына шулай тоғро дуҫымды, яҡта-шымды Мәскәү артында таптым, –тип тамамлай һүҙен ИлдарШәйәхмәтов.

Аттарҙы беҙҙең егеттәр ваҡытлысаҡуртымға ала. Хаҡтар, әлбиттә,бында ярайһы уҡ ҙур, көнөнә 7 меңһум. Был сумманы беҙҙең Йәштәрсәйәсәте һәм спорт министрлығыҡаплай. Егеттәр, министрлыҡҡа рәх-мәт әйтергә онотма инде, тип бернисә тапҡыр ҡабатланы. Егеттәрҙеатҡа атландырған өсөн рәхмәт,министрлыҡ хеҙмәткәрҙәре.

Быйыл Баймаҡ егете АйбулатБайғотлинға ла урында бер йәш тайтаптылар. Йәшлеге, тәжрибәһеҙлегеүҙенекен итәме, тыңлашмай бербулды. Урындағы хужалыҡ юҡҡабашҡорттарға тәҡдим итмәгәндер,сөнки бынан алда дүрт һыбайлыныалып бәргән икән ул. Ул хәбәрҙе беҙһуңынан ғына белдек, әлбиттә.Әзмәүерҙәй, боронғо башҡорттарҙыхәтерләткән киң яурынлы, ауыркәүҙәле Айбулат теҙгенде ныҡ тотопматашты ла ул... тик һуғышта һынатаяҙҙы ир-егеткәй менән ат башы.Һыбайлы үҙе әйтеүенсә, толпар үҙетырыш та, етеҙ ҙә ул, пушкаларҙың,мылтыҡтарҙың көслө тауышынанҡурҡмай ҙа, ә бына елберләгән бай-раҡтарҙан, һелтәнгән ҡылыстан,хатта ерҙә елгә тегеләй-былай кил-гән пакеттан өркә икән. Тотоп алыр-мын тимә.

Яу барышында Баймаҡ егетенеңөркәк аты, бер яҡҡа тайшанып, дош-мандың бейек аты менән йөҙгә-йөҙбәрелешә яҙҙы. Егетебеҙ йүгәненөҙә тартып өлгөрҙөмө, ат туҡтапҡалды. Тик бәһлеүәнебеҙ эйәренәнҡоламаны, киреһенсә, ауып барғанеренән дошман атын этеп ебәреп,ҡалҡынды ла, артабан елде. Беҙ,тамашасылар, хайран ҡалып ҡул сап-тыҡ.

Егеттәр менән аттарыбыҙ «яу»ҙылайыҡлы үтте. Ватан һуғышы ҡаһар-маны, шағир Денис Давыдовбашҡорттар тураһында: «Йәйә һәмуҡтар менән ҡоралланып, ҡолаҡсынбүрек, халатҡа оҡшаш кафтандаркейеп, тәпәшәк аттарға атланып,улар Наполеонға ҡурҡыу һалырға,Рәсәйгә буйһонған бөтә халыҡтарбаш күтәргән тигән фекертыуҙырыр ға ебәрелгәйне...» – типюҡҡа ғына яҙмаған икән.

Мөнир ҠУНАФИН.Мәскәү өлкәһе,Бородино ауылы.

АВТОР фотолары.

Юлъяҙмалар

(Дауамы. Башы 69-сы һанда).

ЕР ХӘТЕРЕ ХӘТӘРИКӘН ДӘ...

u «Өфө» дәүләт конюшняһының баш ветери-нар табибы Заһир Уразов башҡорттарҙыңхәрби кейемен кейеп, һөңгө тотоп, атҡа атлан-майса түҙмәне.

u Бәһлеүән Айбулат Байғотлинды нин-дәй генә сая тайҙар ҙа эйәренән алыпташлай алманы.

u Саян, Хонда, Мерлин өҫтөндә Мәжит Ибраһимов, Юлай Ғәлиуллин, Илдар Шәйәхмәтов үҙен ышаныслы тоя.

14 сентябрь,йома,2012 йыл.

10

– Һүҙҙе шунан башлайыҡ: һинеңсә,нимә ул журналистиканың асылы һәмижад сере?

– Киң ҡолас менән ҡарағанда, журна-листика – халыҡҡа, ҙур төркөмдәргәситтән тәьҫир итеп, бик күп кешенеңаңын, фекерләү рәүешен кәрәкле яҡҡайүнәлтеү системаһы ул. Был бик ҡат-марлы, ҡатлы-ҡатлы ҡоролош. Әйҙә,уны ябай ғына миҫалда ҡарайыҡ.Ойошмаға, әйтәйек, берәй төр тешпастаһын һатырға кәрәк, ти. Идеальвариантта алғанда, иң тәүҙә кешеләргәни өсөн тештәре һыҙлауын аңлатыр ға,унан һуң һыҙламаһын өсөн теште көнһайын таҙартып торорға кәрәклегенһеңдерергә кәрәк. Шуға ышандырыпбөткәс кенә тап шул теш пастаһының иңфайҙалы икәнлеген дәлилләй башлай -һың. Был система теш пастаһын һаты-уҙа ла, ике илде бер-береһенә ҡаршыһөсләтеүҙә лә бер төрлө эшләй, бер үкысулдар ҡуллана. Беҙҙең осраҡта теш-тең ниңә һыҙлауы һәм уны таҙартырғакәрәклеге беҙгә тиклем үк иҫбатланған,кешенең ҡанына уҡ булмаһа ла, аңынаһеңдерелгән тип ҡарайбыҙ һәм эшебеҙяртылаш еңелләшә. Йәғни тарихҡа һәммедицинаға, һуңғы фән ҡаҙаныштары-на һылтанып тороуҙың кәрәге юҡ. Әммәартабан һин башҡортҡа һәм ҡытайға –төрлөсә, оло кешегә һәм балаға ла төр-лөсә, гәзит һәм радио аша ла төрлөсәаңлатырға тейеш булаһың. Иң мөһиме –һиңә ышанырға тейештәр: әгәр кешебөгөн шул теш пастаһын алмаһа, иртәгәүк тешһеҙ ҡаласаҡ! Ә ошо хаҡта ул күр-шеһенә һөйләй башлаһа, үҙенән-үҙе“ҡайҙа яҙылған, кем яҙған” тигән һорау -ҙар ҡалҡасаҡ. Бына шунда инде баҫма-ның һәм айырым журналистың абруйыкүренә: кеше “әй, улмы ни” тип ҡул һел-тәп ҡуямы, әллә “ай-һай, былар юҡҡаһөйләмәҫ” тигән шиктә нығынамы...

Ижад сере һәр журналиста үҙенсәбула. Минең командировкаға бөтөнләйбармайынса ла, барып ҡайтҡан һымаҡматериалдар яҙған хәбәрселәрҙе күр-гәнем булды. Ә үҙемдең, әйтәйек,ҡайҙалыр барырға сыҡҡанда, сығараһыматериалым башымда тыуған була ине,уның дөрөҫлөгөнә инаныр өсөн генәюлға сыға торғайным. Бының өсөняҙаһы темаңды яҡшы белергә генәкәрәк. Йыш ҡына, командировкағабарып ҡайтып та, бигерәк тә низағосраҡтарында, материалдың баҫылыпсыҡмауы яҡтарҙы килешеүгә булышлыҡитә торғайны – бүре лә туҡ, һарыҡ таимен була инде. Ул ваҡытта хәбәрсеяраштырыусы ҡазый ролен үтәй, яма-натты сығарыу кем файҙаһына икәнле-ген самалай. Үҙ исемеңде сығарыу өсөнмахсус рәүештә низағлы тема эҙләпйөрөмәһәң, әлбиттә.

Ә шулай ҙа ижад серенең асылда-рын, ғөмүмән, яҙыу асылында эҙләргәкәрәктер. Әйтәйек, барыһы ла белгәнберәй күренеште, ваҡиғаны ла бит тағыла күберәк кешегә һөйләр өсөн береһелә яҙырға ултырмай бит, уның өсөн мах-сус рәүештә хәбәрсене саҡырталар.Журналистарҙы ауылдағы ғәйбәтсеменән дә сағыштыралар, бында ла хаҡ-лыҡ юҡ түгелдер. Икеһе лә бер үк эштебашҡара бит – хәбәр тарата. Тик ғәй-бәтте күп башлы дейеү менән сағышты-ралар – береһен ҡырҡһаң, тағы икәүһеүҫеп сығып тора, ә журналист хәбәреөсөн үҙ башы менән яуап бирә.Әйткәндәй, баш менән яуаплылыҡбеҙҙең илдә тамыр йәйә башланышикелле. Мин, мәҫәлән, Өфө – аэро-порт юлын ҡайтанан эшләтеүҙәренәһөйөнөп бөтә алманым: хаталар өсөнһорауҙар күренә башланы түгелме?

– Нимә ул ҡәләм ҡөҙрәте?– Һүҙ менән кешене терелтеп тә,

үлтереп тә була, тибеҙ. Ошоноң менәнбарыһы ла әйтелгән тиер инең. Ләкинуныһы әле ғәйбәт, ошаҡ кеүек аҫтыртынһүҙҙәр тураһында әйтелгән. Ҡәләм ҡөҙ-рәте тураһында һөйләгәндә, беҙ яҙма,икенсе төрлө әйткәндә, баҫма һүҙҙе күҙуңында тотабыҙ, йәғни – асыҡтан асыҡғәм халыҡ хөкөмөнә сығарылған мәғлү-мәтте. Уның аныҡ авторы була һәм улкеше үҙ һүҙе өсөн яуап та тота. Былхаҡта беҙ тағы халыҡта “тураһын әйткән– туғанына ярамаған” тигән һәм тағы лабик күп мәҡәл-әйтемде беләбеҙ. Тимәк,

ҡәләмде ҡөҙрәтле итеп тотоу, ай-һай,еңел эш түгел! Беҙгә йыш ҡына кешелә-рҙең “былай ғына әйтәм, яҙып ҡуй-мағыҙ” тигән иҫкәрмәһен ишетергәтура килә, урыҫ телендә “не для прото-кола” тигәнде беләбеҙ, былар ҙа яҙмаһүҙҙең хәүефен, тимәк, ҡөҙрәтен күрһә-тә.

Матбуғатты дүртенсе власть тип ата-йҙар. Ул закон сығарыу, башҡарма һәмсудтан ҡала, халыҡ хөкөмө тигәндеаңлата. Элек беҙҙең илдә уны ниңәлертуранан-тура ҡабул итеп өйрәнгәйне-ләр – гәзиткә яҙһаң, власты ҡулланыу ғабәрәбәр ине. Халыҡ хөкөмөнөң ниндәйоло власть икәнен дә беләбеҙ: йорттансүпте сығармаҫ өсөн кешеләр ниҙәргәгенә бармай!

Икенсе яҡтан, ҡәләм бит тик киреэштәрҙе фашлауҙа ғына ҡөҙрәтлетүгел. Бик шәп эштәрҙе, уларҙы башҡа-рған яҡшы кешеләрҙе, мөһим тарихиваҡиғаларҙы яҡтыртыуҙа ла уныңөлөшө баһалап бөткөһөҙ. Моғайын, һәржурналистың күңелендә көйөк булыпкем менәндер ваҡытында күрешеп ҡал-мауы, шул арҡала бөтөнләйгә юғалыпҡалған мәғлүмәттәр, яҙылмаған ҡыҙыҡ-

лы материалы йәшәйҙер. Журналистҡәләменең ҡөҙрәте шунда – ул яҡшыбашланғысты күптәр өсөн өлгө итептәҡдим итә ала, ә насар эштәрҙе иһәғибрәт алыр өсөн сығара.

– “Йәшлек” гәзитен даими алдырыпуҡыусылар Дамир Шәрәфетдинов атлыҡыйыу, үҙенсәлекле журналисты иҫлә-йҙер әле. Шул осорҙа иң иҫтә ҡалғанберәй хәлде һөйләп үтмәҫһеңме?

“Йәшлек”тән хәтерләрлек нәмәләркү-үп, мин әле лә студент йылдарын,унан һуңғы ғүмеремде йәшлек йылдарытип түгел, ә тап гәзиттә эшләгән дәүе-рҙе ялҡынлы һәм дәртле йәшлегем типиҫәпләйем. Премьер-министрҙың ҙурбер кәңәшмәлә: “Йәшлек”тән бармыәле бында берәйһе?” – тип баҫтырыпҡуйып тороп, гәзит өсөн мине әрләпташлағаны хәтерҙә. “Эшкә килгәс тә иңберенсе “Йәшлек”те алып ҡарап сығам.Тик быны маҡтау тип ҡабул итмәгеҙ –тағы берәй этлек сығарманылармыикән былар, тип тынысланыр өсөн ҡара-йым мин уны!” – тигәйне ул ғәм халыҡалдында. Һәм йыйылған етәкселәрҙеиҫкәртергә лә онотманы: “Ана, ҡарағыҙ,һеҙ миңә әйтмәй ҡалдырғандарҙы уларбарыбер күрәсәк, улар аша булһа лакилеп етәсәк, белеп ҡуйығыҙ – һеҙҙеңяңылышҡанығыҙҙы көтөп ултыраларулар!” Кәңәшмәләрҙә артҡы рәттәрҙәжурналистар ҙа теҙелешеп ултырғаносор ине, унан сыҡҡас, үҙемдең бикмөһим эш башҡарғаныма ышанысбермә-бер артып киткәйне.

– Бар журналистар ҙа аналитикфекерле булырға тейешме?

– Журналист мотлаҡ аналитик булы-рға тейеш. Нимә ул анализ? Бик күптөрлө мәғлүмәтте йыйып алып, иләкаша үткәрергә лә, тейешле һығымталаряһарға кәрәк. Хәҙерге заманда мәғлү-мәт былай ҙа күп йыйыла, сөнки уныбер-береңә еткереү, таратыу сараларыкүбәйҙе һәм тиҙләште. Ләкин кеше шул

мәғлүмәт урманы эсендә аҙашып ҡала,зиһене томалана. Тағы ла күпселекөсөн хас ялҡаулыҡты ла онотмайыҡ;килешерһегеҙ, хәҙер кеше башын әлләни эшләтергә өйрәнмәгән, әҙерҙе генәҡабул итергә ярата. Журналистың ана-литикаһы – ана шул мәғлүмәт урманыэсендәге күрһәткестәр, сәйнәп ҡаптыр -ғанды йоттороу ул. Оҫталыҡ та анашунан тора: кеше һинең яҙғандарыңдыуҡып сыҡҡас, был асыш-һығымталарғаүҙе килеүенә инанырға тейеш, йәғни“дөрөҫ яҙған, мин дә күптән шулайуйлай инем ул” тиергә тейеш уҡыусы.Һәр кешелә тиҫкәрелек бар, ул көсләп

таҡҡандыяратмай, ә журналист аналитикаһы уны:“Ана бит, бер мин генә түгел, хатта уларҙа шундай фекерҙә!” – тип үҙ пози-цияһын нығытыуға этәрергә тейеш.Шуға ла журналистар бәхәс тыуҙырыр-лыҡ темаларҙы ярата, үҙ сығышынаяуаптар көтә. Бәхәстә хәҡиҡәт эҙләүтүгел ул, ә иләүҙе болғап ебәреп, кеше-ләрҙең мөнәсәбәтен самалау – ҡайһы“ем”де йоторҙар?

Бындай тәжрибәләрҙе, халыҡҡа таш-ланған имеш-мимеш рәүешендә,беҙҙең ил етәкселәре лә әленән-әлеһынап ҡарай: йәнәһе, әҙерҙәрме яңыборолошҡа?

– Бөгөнгө башҡорт журналистикаһы-на ҡарашың нисек? Ҡәләм көсөн нисекбаһалайһың?

– Үҙем шул журналистика вәкилебулғас, ни әйтһәң дә хилаф булырһымаҡ. Әммә шуны беләм: тиҙлекетешмәй, тынғыһыҙлыҡ етешмәй,ҡолас киңлеге етешмәй бөгөнгө журна-листикаға. Әҙерәк кенә алданыраҡбулыу ҙа ҡамасауламаҫ ине. Булғансаранан әллә ниндәй репортажэшләһәң дә, ул туй үткәс дөмбөр ҡағыуғына була бит, ә башҡортта шундайәйтем бар: туйҙың үҙенән була тигәнеҡыҙығыраҡ... Тимәк, журналист мәҡә-ләһе туйҙан һуң түгел, ә туйға тиклемсығырға тейеш, халыҡты шуға әҙерләр-гә тейеш. Репортаждар өсөн сит илдәр -ҙә репортер тигән һөнәр бар, улар,ғөмүмән, редакцияға килеп тә урамай,ваҡытын төрлө сараларҙа үткәрә.Иҫләйһеңме икән, “Йәшлек”тә “летуч-ка”ларҙа мәҡәләләрҙе тикшереү китһә,ул саҡтағы баш мөхәррир НиязСәлимов: “Йүнле нәмә редакцияла эшваҡытында түгел, ә төндә тыуа!” – типәйтергә ярата ине. Уның был фекеренеңтағы бер ишараһы бар: журналисткөнөн бүлмәгә бикләнеп үткәрергәтейеш түгел, ул хәрәкәттә булырғабурыслы, ә яҙыу, ижади эш булараҡ,аулаҡ һәм яңғыҙлыҡ талап итә.

Үҙең барып ҡараған тамашаны уныҡарамаған кешеләргә яҙып аңлатыпбиреү (шулар сығыш яһаны, былар кил-гәйне һ. б.) журналистика түгел ул. Уныхәҙер интернет селтәрендә бала-сағала эшләй. Журналистың эше – ҡарамайҡалған кешене уйға ҡалдырыу: “Нисеккүрмәй ҡалғанмын, әлдә бармағанмын,алйоттар – ни ҡылалар тиң...” Анашунда ул ҡәләм көсө – меңәрләгәнкешенең уй-кисерешен дөрөҫ тойом-лап, уны дөйөмләштереү һәм “бынашундай хәлдәр!” тигән дәлилде сыға-рып һалыу.

– Торғонлоҡ осоро менән сағышты-рғанда, бөгөн журналистика ниндәйфункция үтәй икән? Цензура, өлгө алы-рҙай, таянырҙай, остаз булырҙай ҡәләмоҫталары бармы?

– Бая әйткәнемсә, журналистикатөрлө осорҙа ла, төрлө системаларҙала бер үк эште башҡара. Минеңсә,торғонлоҡ осоронда ла ул үҙ эшен яҡшыбашҡарған – халыҡтың аңында “беҙҙеңил иң шәбе” тигән фекер сәскә атмайинеме ни? Ул фекерҙе әле һаман еме-реп бөтөп булмай түгелме? Ә бөгөнгөжурналистика шуны емерергә тейеш:беҙ үҙ йәмғиәтебеҙҙең ниндәй сир

менән ауырыуына дөрөҫ диагноз ҡуйы-рға бурыслы. Юғиһә бәләләрҙең осонһаман ситтән эҙләйбеҙ, әйтерһең дә,башҡа илдәрҙең, халыҡтарҙың беҙҙеҡыйырһытыуҙан, талауҙан башҡамәшәҡәте юҡ.

Дәүләт булғанда, цензура һәр ваҡытбуласаҡ. Бер хөкүмәт тә үҙ халҡынтеләһә кем, теләһә ҡайһы яҡҡа борғос-лауына юл ҡуймаясаҡ. Бының өсөн һәрдәүләттең бик ҡатмарлы һәм көслөинституттары бар, уларға бик ҙурсығымдар түгелә. Тик беҙҙә цензураныбик ябай күҙ алдына килтерәләр:йәнәһе, кемдер берәү ултыра ла, нимә-не яҙырға ярай, ә нимәне ярамай икә-нен күрһәтеп, ярамағанын һыҙып, ярат-маған авторына ишеккә күрһәтеп улты-ра. Ул юл үткән быуатта ҡалды, хәҙерцензор һәр яҙыусының күңеленә инепултырған. Дөрөҫөрәге, беҙ уны үҙебеҙиндереп ултыртабыҙ, “тыялар” тип сит-тәргә һылтаныу еңелерәк бит.

Цензура бар, әммә ул беҙ уйлағанса“тоталь” түгел, рәсми рәүештә тыйыл -ған темалар бик әҙ генә ул. Ҡалғаныуның – “ас тамағым, тыныс ҡолағым”тип йәшәүселәрҙең кредоһына аҡланыуғына. Ысын сенсация, йәмғиәттә бомбашартлатырлыҡ материалды әҙерләүһәм сығарыу өсөн ғәләмәт ҙур көс,ҡеүәт, тәүәккәллек талап ителә, ә эшхаҡы былай ҙа килеп торғанда, нимә типкүрәләтә алышҡа ташланырға?

– Тормошобоҙҙа интернет, электронсаралар, телесистемалар ныҡлы урыналып бара. Киләсәктә гәзит-журналдар ҙы ҡулға тотоп уҡыу кәрәкле-ге булмаясаҡ, тигән хәүеф беҙгә яна-маймы икән, һин был турала нимә уйла-йһың?

– Уны мин хәүеф тип әйтмәҫ инем.Гәзит тигән нәмә булмағанда ла хәбәрнисектер таралған бит, ул бөтһә лә әлләни үҙгәрмәҫ. Бәләкәй саҡта беҙ Морзеәлифбаһын өйрәнеп, малайҙар үҙ-арастена аша туҡылдатып аралаша инек.“Пейджер” тигән хатсыҡ тапшырғыс таүтте беҙҙең тарихтан... Әле бына кон-верттарҙағы хаттар, уларҙы ташыусыпочтальон һөнәре юҡҡа сығырға тора...

Ә журналист материалы, ул ҡағыҙҙаяҙылһынмы, экран аша килһенме, үҙасылын юғалтмай. Электрон баҫмала-рҙы ла кемдер эшләп ултырырға тейеш.Интернетта ни өсөн насарлыҡ күп?Сөнки оҫта журналистар нисбәте әҙунда, улары әлегә ҡағыҙ баҫмаларҙанбушай алмай. Үҙем сайт һәм блог алыпбарғас, уны эшләүҙең ни икәнен беләм.Ана шул интернет беҙҙең дөйөм аң-белем кимәлен асыҡ күрһәтә лә инде:һәр кем үҙе инеп, теләгән нәмәһен ҡуяалған заманда ни өсөн интернетта иҫкитерлек бер нәмә лә пәйҙә булманы?Юҡ улар, сөнки булмаған да. Техник

саралар артыу менән аҡыллы баштаркүберәк булып китмәй шул. Яңы техно-логиялар ҡулланыусылар даирәһенгенә арттыра, ә ижади кешеләрйәмғиәттә һәр осорҙа ла бер нисбәттәҡала. Әллә һеҙ, гәзиттәрҙә урын етмәүарҡаһында әллә күпме шәп нәмәбаҫылмай ятҡан, интернет тигән икһеҙ-сикһеҙ донъя асылып киткәс, яҙыусы-лар һаны ла иҫәпһеҙ булып китер, типуйлайһығыҙмы?

Интернет та тиҙҙән был “сирен” үткә-рәсәк, иректән кире ситлеккә ҡайтҡанҡошсоҡ хәленә төшәсәк. Уның тик яҡшыяҡтары – бик күп күләмдән шәхси һай-лау мөмкинлеге һәм тиҙлек кенә ҡалыр,уларына әлегә алмаш юҡ. Яңы уйын-сыҡтан ялҡҡан бала һымаҡ, халыҡ табиҙер был тәтәйҙән, мәғлүмәт урма-нында һөрән һалып эҙләнеп ялҡып,аныҡ күрһәткестәр таптырасаҡ. Анашунда журналистар кәрәк булыр тағы...

– Нишләп беҙҙә Мәскәү журналиста-ры кеүек тәүәккәллек, глобаль фекер-ләү үҫешмәгән? Аш һоғондора беләбеҙҙә, ә ниңә таш ата белмәйбеҙ икән?

– Бының сәбәптәрен мин беҙҙең сиң-дең үтә бәләкәй булыуында күрәм.Урыҫтарҙа “ҙур карапҡа – оло диң-геҙҙәр” тигәнерәк төшөнсә бар, анашул әйтем килешер ине һорауыңа яуа-пҡа. Беренсе һорауыңда уҡ журнали-стика асылын асыҡлағайныҡ инде,тимәк, башҡорт теле менән генә донъякимәленә сығып булмаҫын да танырғатейешбеҙ. Ул үҙ бурысын башҡортхалҡы араһында, Башҡортостандаүтәргә тейеш. Ситкә эшләү өсөн һәрведомствола махсус рәүештә матбуғатхеҙмәте эшләй, тап улар үҙ мәнфәғәт-тәрендә үҙҙәренең ҡаҙаныштарынбашҡаларға таратыу менән шөғөлләнәлә инде. Һәм етештереүсе ойошмаларғына түгел, ә ҙур илдәр ҙә рекламаөсөн, хатта юҡты бар итеп күрһәтеүөсөн дә бик күп аҡса түгә.Олимпиадаларҙы ғына алып ҡарағыҙ! Әнасар яҡты күрһәтер өсөн әллә ни талапителмәй, уны беҙҙән башҡалар ҙа аҙымһайын күҙәтеп, соҡсоноп, тағы нимәтабып яманлайыҡ икән, тип кенә йөрөй -ҙәр. Кешене яманлау аша үҙеңде шәпкүрһәтеү, йәғни ҡара пиар тип аталабыл.

Ә беҙҙә донъя үтә тар, уныһын һәржурналист белә – өсөнсө быуынғатөшөп китһәң, һәр ауылда тиерлек йәтуғаныңа, йә ҡоҙаңа юлығыу ихтимал-лығы бар. Ана шуның өсөн дә беҙҙә, һинәйтмешләй, “аш һоғондороу” яйғаһалынған. Уның да саралары күп,әлбиттә. Миңә, мәҫәлән, “Шоңҡар”журналы әле алып барған сәйәсәтоҡшай: улар үҙ статусына – йәштәр баҫ-маһына ярашлы, өлгөр һәм уңышлыйәштәр тураһында күп яҙа, шулай итеп,уңышҡа ирешеү өсөн кәрәклесифаттар ҙы пропагандалай.

“Таш атыу” өсөн журналист үҙ аллыбулырға тейеш. Минең бер дуҫым,көслө журналист, кешегә “юҡ” тип әйтерөсөн, һин унан бәйһеҙ булырға тейеш -һең, тип әйтергә ярата, йәғни ул кеше,берәй яйын табып, һинең тәгәрмәсеңәтаяҡ тыға алмаһын. Кешенең юлынҡыяһың икән, тимәк, һиңә ҡаршы лашундай саралар күреләсәк икәнетәбиғи. Ана шул ваҡытта һине бөтөнләйбөтөрөп ташламаһындар өсөн журна-листика “үҙйөрөшлө” булырға тейеш тәинде. Журналистарҙы яҡшы нәмәләртураһында яҙған өсөн аталар һәм шарт-латалармы ни?

Ә һөрөлөү, кире һөжүмгә әҙер булма-йынса, һин башҡа кеше баҡсаһына “ташата” алмайһың. Ана шул тылыңдың йом-шаҡ булыуы иң беренсе сиратта беҙгәэске цензор булып инеп ултыра лаинде. Ни өсөн бер журналистың да үҙауылына ҡайтып, ундағы кире күренеш-тәрҙе ҡағыштырып, усаҡты дөрләтепебәргеһе килмәй? Сөнки унда тағы лаҡайтаһы бар әле, үҙең булмаһа ла,туғандарыңа шунда йәшәйһе.Мәсетленән бер авторҙың хикәйәһен-дәге геройҙарҙа ла үҙҙәрен танығанауылдаштарының асыулы хатын иҫлә-йем, Пушкиндың көҙгөнө бәреп ватҡанбатшабикәһе һымаҡ... Донъяның тар-лығы һәм интернеттың киңлеге беҙҙәюҡҡа сығып бөткән анонимдар систе-маһын ҡайтанан тергеҙеп ҡуймағайы,тигән шик тә бар. Изге урын буш тор-май, тигән һымаҡ, ысын журналистикабөткән ерҙә тыуа ул аноним хаттар һәмавторһыҙ шикәйәттәр. Юҡҡамы нибөгөн полиция ла, төрлө башҡа орган-дар ҙа халыҡтан сигналдар һорай, граж-данлыҡ әүҙемлеге талап итә. Ул таштар -ҙы тап ана шул рәсми яуаплылығыбулған журналистар, улар терәге булғанбаҫмалар атырға тейеш, шул саҡта ғынахалыҡ араһында болғансыҡ имеш-мимештәр әҙерәк йөрөйәсәк.

Мөнир ҠУНАФИН әңгәмәләште.

Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге хөкүмәт премияһына тәҡдим ителде

– Журналист мотлаҡ аналитик булырға тейеш. Нимә ул анализ? Бик күптөрлө мәғлүмәтте йыйып алып, иләк аша үткәрергә лә, тейешле һығымта-лар яһарға кәрәк. Хәҙерге заманда мәғлүмәт былай ҙа күп йыйыла, сөнкиуны бер-береңә еткереү, таратыу саралары күбәйҙе һәм тиҙләште. Ләкинкеше шул мәғлүмәт урманы эсендә аҙашып ҡала, зиһене томалана. Тағы лакүпселек өсөн хас ялҡаулыҡты ла онотмайыҡ; килешерһегеҙ, хәҙер кешебашын әллә ни эшләтергә өйрәнмәгән, әҙерҙе генә ҡабул итергә ярата.Журналистың аналитикаһы – ана шул мәғлүмәт урманы эсендәге күрһәт-кестәр, сәйнәп ҡаптырғанды йоттороу ул. Оҫталыҡ та ана шунан тора: кешеһинең яҙғандарыңды уҡып сыҡҡас, был асыш-һығымталарға үҙе килеүенәинанырға тейеш, йәғни “дөрөҫ яҙған, мин дә күптән шулай уйлай инем ул”тиергә тейеш уҡыусы.

ТЕШ ПАСТАҺЫННИСЕК ҺАТЫРҒА?

йәкиЖурналистика

сере хаҡында беркәлимә

ДАМИР ШӘРӘФЕТДИНОВ. БЫЛ ИСЕМ ГӘЗИТ-ЖУРНАЛ УҠЫУСЫЛАРҒА ЛА,ӘҘӘБИӘТ ҺӨЙӨҮСЕЛӘРГӘ ЛӘ, ИНТЕРНЕТ ИЛЕН ГИҘЕҮСЕЛӘРГӘ ЛӘ ЯҠШЫТАНЫШ. СИРЕК БЫУАТ ЙЫЛ ИНДЕ УЛ ЕҢ ҺЫҘҒАНЫП ЖУРНАЛИСТИКА ҺӘМШИҒРИӘТ ИЛЕНДӘ ХЕҘМӘТ ИТӘ. ЗАМАНСА ЗИҺЕН ТУПЛАП, ҠЫЙЫУ ЯҘЫЛҒАНКӨНҮҘӘК МӘҠӘЛӘЛӘРЕ, ТӨРЛӨ ЖАНРҘАҒЫ УЙЛАНДЫРҒЫС ҺӘМ ҠАБАТЛАН-МАҪ ФЕКЕРҘӘРЕ ӨСӨН ДАМИРҘЫ УҠЫУСЫЛАРЫ ЯРАТА. ЯҢЫРАҠ БИЛДӘЛЕЖУРНАЛИСТЫ РЕСПУБЛИКА БАҪМАЛАРЫНДА, ШУЛАЙ УҠ ИНТЕРНЕТТАБАШҠОРТОСТАНДЫҢ СОЦИАЛЬ-ИҠТИСАДИ ҮҪЕШЕ, ЙӘМҒИӘТ ИМЕНЛЕГЕМӘСЬӘЛӘЛӘРЕН САҒЫЛДЫРҒАН МАТЕРИАЛДАР СЕРИЯҺЫ ӨСӨН ШӘҺИТХОҘАЙБИРҘИН ИСЕМЕНДӘГЕ ХӨКҮМӘТ ПРЕМИЯҺЫНА ТӘҠДИМ ИТТЕЛӘР.ОШО АЙҠАНЛЫ БЕҘ УНЫҢ МЕНӘН ӘҢГӘМӘ ҠОРҘОҠ.

1114 сентябрь,йома,2012 йыл.

Э ЛЕК, ҡалаға яңы ғынакүсеп килгәс, беҙ бербиш ҡатлы йортта фати-

рҙа йәшәгәйнек. Шул ваҡытта,сентябрь айының сыуаҡ көнөндә,балалар менән ихатаға уйнарғасыҡҡас, ялбыр ағас төбөндәгеэскәмйәлә ултырған сит кешекүҙгә салынды. Ул беҙҙең балко-нға төбәлгәйне. Был мине бер аҙшомландырҙы, әммә тиҙҙән уныңтурала шар ҙа шор килеп уйнағанбалалар онотторҙо. Әммә аҙаҡ,йоҡлар алдынан бәләкәстәрҙеңйыуылған кейемдәрен балкондансығып алғанда, ҡараңғыла ят аға-йҙың шәүләһен сырамытып, тағыһиҫкәндем − ул һаман беҙҙеңтәҙрәләрҙән күҙен алмай улты-рғандай ине. Ирем эштә, балала-рым кескәй, улар өсөн ҡурҡыта(әҙме ни донъяла насар уйлы бән-дәләр?), шулай ҙа түҙмәнем,янына сыҡтым. Эскәмйә тирәләйер тәмәке төпсөктәре менәнтулғайны. Асыуланып (бына тәр-типһеҙ әҙәм!):− Һеҙгә бында нимә кәрәк? −

тип ҡаты ғына һораным.− Ә-ә, ни тинегеҙ, аңламаным?

− ул минең янына килеп торо-уымды ла абайламай ҡалғайны,ахыры, тертләп китте, ауыҙынасҡан ыңғайы танауымды араҡыеҫе томаланы.− Һеҙ нимә көнө буйы беҙҙең

тәҙрәләрҙән күҙегеҙҙе алмай -һығыҙ, һеҙгә беҙҙән ни кәрәк? −һаҫыҡ еҫтән бер аҙым артҡа шыл-дым.− Ә-ә, унда хәҙер һеҙ йәшәйһе-

геҙме ни, – тип аптырағандайһуҙҙы һалмыш ир. − Тиҫтә йылэлек унда беҙ йәшәнек, тәүгекәләшем менән. Хәҙер алыҫтайәшәйбеҙ, икенсегә өйләнгән-мен, туғандар ҡунаҡҡа саҡырғай-ны, бында килмәй түҙә алманым.Килеүен килдем дә, китеп булмайҙа ҡуя. Уйҙар башты томалай.− Уйҙар түгел, араҡы һеҙҙең

башты томалай, – тинем йом-шағыраҡ тауыш менән. − Һеҙмине ҡурҡытаһығыҙ, зинһар,китегеҙ.− Китәм, китәм, − ул урынынан

торҙо, салбарын ҡаҡты. Шунан,кинәт кенә нимәнелер иҫләгән-дәй, кире ултырҙы. − Балкондағыкер бауын мин элгәйнем. Минәүәл эштән ҡайтҡанда тәүҙә гелбалконға күҙ һала торғайным. Кербауында берәй нәмә эленепторһа, ҡыуаныстан ҡанатланыпкитәм, тимәк, кәләшем айыҡ −эсмәгәнендә көн дә кер йыуа ул.Йыуырға башҡа нәмә булмаһа,таҫтамалдарҙың кәрәген бирәине.

Ирекәй, нимәнелер иҫләп,ҡыҫҡа ғына көлөп ҡуйҙы. − Ә әле ул ҡайҙа? − китергә

йыйынмағас, һүҙ юҡта һүҙ булһынтип кенә һораным.− Мәрхүм булды кәләшем, −

ирекәй тәмәке алып тоҡандырғас,мин ирекһеҙҙән тағы ситкәрәккүстем. − Йәшләй генә. Ә уныңменән танышҡанда беҙгә унбишәр йәш ине... Мин үҫмерсаҡта атай бер май байрамынанһуң боларып китеп, әсәйҙе күм-күк иткәнсе туҡмағайны. Хәйер,ул эскән һайын туҡмағы миңә лә,ике ҡустыма ла күп эләкте. Әммәбыл юлы әсәйем, башҡаса түҙәалмайым, тип беҙҙе алды ла, үҙе-нең тыуған ауылына ҡайтып китте.Беҙ унда йыш барманыҡ, ике-өсйылға бер генә, сөнки районыалыҫ, юлдар юҡ, машиналар ҙаиҫәпле. Барһаҡ та, гел эш менәнбулабыҙ, шуға таныштар ҙа аҙ.Өләсәйҙең йорто бәләкәс кенә,тығыҙ, әсәй менән өләсәй урын-дыҡта йоҡлап йөрөй, беҙ өсөбөҙиҙәндә ҡунабыҙ. Мәктәпкәбарғас, барыһы ла ситләткәнһымаҡ, айырыуса егеттәр бүрекүҙҙәре менән ҡарай. Бер генәҡыҙ миңә йылмайып баҡты ла,күптәнге таныштар һымаҡ һөйлә-шеп китте. Кәйефем юғыраҡ ине,орҙо-бәрҙе генә һорауҙарынаяуап бирҙем. Түңәрәк аҡ йөҙлө,

ҡыҫҡа сәсле Сәлиә исемле ҡыҙы -ҡай ҙың йөҙөнән йылмайыу өҙөл-мәй. Кеше шул тиклем дә алсаҡбулыр икән, тип ҡыуаныр урынғаниңәлер йәнем ҡарайҙы. Бер-икеаҙнанан синыф мине ҡабул итте.Минең менән һөйләшә башланы-лар, айырыуса ике егет менәнһүҙебеҙ беректе − улар ҙа техни-ка менән ҡыҙыҡһыналар икән. Иңтәүҙә һүҙ ҡушҡан ҡыҙыҡай менәнгенә борсаҡ бешмәне. Мәктәптән

ҡайтһам, йөҙө күҙ алдымдан кит-мәй, нисек итеп уға һүҙ ҡушырғаикән, тип баш ватам. Икенсекөнөнә мәктәптә Сәлиәнең һәркем менән йылмайып-көлөп кенәһөйләшкәнен күрәм дә, йәнемкөйә. Миңә һүҙ ҡушһа, теш ҡыҫыпҡына яуаплайым, ҡаш аҫтынанһөҙөп ҡарайым, йәнәһе лә, нимәкәрәк һиңә, нимә кешегә бәйлә-нәһең. Инде уҡыуҙар тамамлан -ғас, документтарымды колхозүҙәгендәге һөнәрселек учили-щеһына тапшыр ҙым. Унда сти-пендия түләйҙәр, ашаталар,кейендерәләр. Киң профиллетракторист-машинисҡа уҡыпсыҡҡас, колхозда эшләп алдым,унан аҙаҡ хәрби хеҙмәткә барырваҡыт етте. Бәләкәй генә ауылдайәшәһәк тә, өс йыл эсендәСәлиәне бер нисә тапҡыр ғынакүрергә яҙҙы. Ул унынсыны уҡыпбөткәс, юғары уҡыу йортонауҡыр ға инеп маташ ҡан, тик беле-ме етмәгән. Ҡалала балалар баҡ-саһына эшкә урынлашып, ауылғааҙна һайын ҡайтты. Һирәк күрһәмдә, үҙен уйламаған көнөм юҡ.Эсемдә ҡайнаған хис-тойғоларҙыуға белдереп яҙырға ҡат-ҡатуҡталдым да ярты юлда туҡтапҡалдым, ул көлөр, мине мәмәйтип ҡабул итер, тип яндым. Сәлиәтип ут йотҡанымды башҡаларғаасыу түгел, хатта үҙемдән йәшер -ҙем. Клубҡа, тансыларға йөрөргәәүәҫлегем булманы, ә ул кешеуртаһында ҡайнарға яратты.Тансыға барып сыҡһам, уныңйырлап, бейеп күңел асҡанынкүрәм дә, үҙен быуып үлтерерхәлгә етәм. Сөнки башҡа егеттә-рҙең ҡулдары уның йылы устары-нан тота, йомшаҡ биленә ҡағыла,күҙҙәре осҡонло күҙҙәренәҡарай... Ә уның өсөн мин бар ни,юҡ ни, уға барыбер. Шарҡылдапкөлөп, елбәҙәк күбәләк кеүекосоп-ҡунып тик йөрөй. Шулай ҙабер көн, армияға китергә ике айваҡыт самаһы ҡалғайны, буғай,бөтә батырлығымды йыйып, уны

бейергә төшөрҙөм. Ул йылмайыпусын усыма һалды, ҡыймай ғынаҡулымды биленә төшөрҙөм.Бәхеттән таҡта кеүек ҡаттым.Аяҡтарына баҫа-баҫа (ә ул сыты-раймай ҙа, башҡа ҡыҙҙар кеүекюрый асыуланып ҡысҡырмай ҙа,әйтерһең дә, һиҙмәй!) бер-икенеәйләнеп тә өлгөрмәнек, гармунсыкөйҙө тамамланы ла ҡуйҙы. Сәлиә

инде китәйем тигән саҡта, ҡулымяңылыш уның ҡабарып торғантүшенә тейҙе. Тәнемде токһуҡҡандай тойолдо! Усым өрөлөпянып сыҡтымы ни, шундай ҡыҙҙы!Сәлиә бер ни булмағандай китепбарҙы, ә мин аңшайып тороп ҡал-дым. Аҙаҡ ҡып-ҡыҙыл булып,йылғаға һыпырттым. Барғаныңғайы усымды еҫкәйем, һиҙе-лер-һиҙелмәҫ кенә Сәлиәнең еҫекилә. Үҙем иҫерәм был еҫтән,үҙем барыһы менән дә бейергәәҙер булған, үҙенең тәненә ятҡулдарҙы ҡағылдырған көләкәсҡыҙға енләнәм. Асыуымданярыла яҙып, усымды һалҡынһыуҙа әллә күпме йыуҙым, ә улһаман янды... Хәҙер генә ул егет-тәр менән ҡыҙҙар ғишыҡ-мишыҡуйындарын иртә башлай, былбарыһы өсөн дә ғәҙәти хәл. Әбеҙҙең саҡта ҡыҙҙарға ҡағылыуҡайҙан, оялдыра ине. Армияғакиткәнсе башҡа тансыға аяҡ баҫ-маным, Сәлиәне оноторға маташ-тым. Хеҙмәттә саҡта танауҙарынаеҫ керә башлаған ҡустыларымданоҙаҡ ҡына уның турала һорашы-рға ҡыйыулығым етмәне. Шулайҙа бер йылдан һуң синыфташта-рҙың (барыһын да исемләп) хәленһорап яҙҙым. Яуапты зарығыпкөттөм. Минән ике йәшкә кесеҡустым хатында барыһы тураһын-да ла тәфсирләп яҙып тормаған,теге кейәүгә сыҡты, был армияла,ә был уҡып йөрөй, теге урамда б...тибә, ә быларҙы белмәйем, тиеүменән сикләнгәйне. Мине иң ныҡҡыҙыҡһындырған Сәлиә хаҡындаләм-мим. Шуға, Сәлиә лә кейәүгәсыҡтымы әллә, тип төпсөнөпяҙыр ға тура килде. Яуап хатынтыным менән һурып алғандай-мын. Өс аҙна тигәндә, ниһайәт,яуап килде. Ҡустым, механизаторярҙамсыһы булып эшләйем,баҫыуҙан һуң арып ҡайтыла, шуғаяуапты тотҡарланым, тигән.Бында һинең төн йоҡоларын йоҡ-ламай хат көтөүеңдә эше юҡ.Йөрәгемде өҙгән һорау ға,

Сәлиәгә нимә булһын, йөрөйшунда ихахай-михахай килепһикерәңләп, тип яуаплаған. Беряҡтан, Сәлиәгә шулай һүҙ тейҙер-гәне өсөн ҡустыма асыуланам,икенсе яҡтан, һөйөнәм − иң мөһи-ме, ул кейәүгә сыҡмаған! Күңелтөбөндә йәшерен уй нығынған-дан-нығына − ҡайтҡас та Сәлиәгәөйләнәм. Ә Сәлиә миңә кейәүгә

сығамы-юҡмы, тип баш ҡатырма-йым, сөнки ул турала уйлай баш-лаһаң, ниәтеңдән ваз кисергә ләмөмкин. Армиянан, барыһына лабүләктәр алып, изге йома көнөелкенеп ҡайтып төштөм. Сәлиәгәтигән бүләкте − модалы ҡайышты− сумаҙандың иң төбөнә йәшер-гәнмен. Минең иҫән-һау ҡайты-уым хөрмәтенә әсәйемдәр табынәҙерләне. Әсәйҙәрҙән йәшерепкенә ҡустылар менән бал эсепҡыҙышып алғас, тиҙерәк клубҡаашыҡтыҡ. Йәштәр күп, минармияла саҡта үҫеп буй еткергән-дәр байтаҡ, улар араһында Сәлиәкүренмәй. Барыһы ла килеп минеҡосаҡлай, күрешә, ҡыуана, әминең танау һәленде. Индебөтөнләй кәйефем төштө тигән-дә, Сәлиә килеп инде. Ул өлкәнә-йеп киткәндәй, һурылған йөҙөндәборсолоу күләгәһе. Шулай ҙамине яҡын кешеһендәй күреп,ҡосаҡлап алды, хәлдәрҙе һораш-ты. Ҡыуанысымды күрһәгеҙ!Түбәм күккә тейҙе, тигәндәреншунда белдем. Хәҙер мин етлек-мәгән үҫмер түгел, ир ҡоронаингән кеше. Шуға ла бөтә күңе-лемде асып һалам, тип дәртлә-неп, уны етәкләп урамға, кешекүҙенән алыҫҡараҡ алып киттем.Клуб артына сығып, икәүҙән-икәүҡалғас, әсегән бал шатлыҡ менәнҡушылып мине бөтөнләй иҫертте.Бүләгемде усына йомдороп, минһине оҡшатам, тигәс, Сәлиә:«Нимәмде оҡшатаһың һуң, минбит ни сибәр түгел, ни һомғолтүгел?» − тип ҡайышты әйләнде-реп-тулғандырҙы, ипле генәкөлдө. Ана шул саҡта миңә уныҡосаҡлап ирендәренән һурыпүбәһе лә бит, ә мин иҫерек баш-тан, һуң һин уйнаш ҡына бит, типяңылыш әйттем дә ташланым.Көләкәс, уйынсаҡ ҡынаһың, типәйтергә теләгәйнем, ә ауыҙымданбөтөнләй икенсе һүҙ килеп сыҡты.Сәлиә көлөүҙән шып туҡтаны,битемә шап иттереп сапты ла,һинең ни хаҡың бар миңә шулай

тиергә, тип ҡараштары менәнкөйҙөрөп ҡарап, бүләк ҡайыштыйөҙөмә бәреп, ҡараңғылыҡҡаатылды. Башымда балдың эҙе ләҡалманы. Мин артынан ынтыл-дым: «Ғәфү ит мине, зинһар, ғәфүит, мин һине бөтөнләй уйнаш типуйламайым, һине яҡты йөҙлө,барыһы менән дә аралашыпбараһың, тиергә генә теләгәй-нем». Ләкин ул артына боролоп таҡараманы, өйҙәренә инеп юғал-ды. Таңғаса ишек алдарындаэскәмйәлә ултырып, башымдыташҡа бәрерҙәй булып, ҡара яныпҡайттым. Хеҙмәттән һуң ял итергәваҡыт бирелһә лә, шул уҡ көндөҡалаға йүнәлдем, торлаҡ-комму-наль хужалыҡҡа эшкә урынлаш-тым. Сәлиәнең эшләгән урынынбелешеп, янына барҙым. Ләкинул минең менән һөйләшергә ләтеләмәне. Ныҡышып, көн дәэштән һуң балалар баҡсаһынайөрөнөм, артынан бер тотам ҡал-

май, ятағына ҡәҙәр оҙатып ҡуяинем. − Әсәй! Әсәй, һин

ҡасан керәһең? −балкондан ишетелгән

тауышҡа икебеҙ ҙә берюлы һиҫкәндек. Ағайҙың

тауышына иҙрәп, уның хикә-йәһен мөкиббән китеп тыңлап,янына эскәмйәгә үк килеп ҡунаҡ-лағанмын, имеш. Ырғып торҙомда, хәҙер, балам, саҡ ҡына көтөптороғоҙ, хәҙер инәм, тип балконяғына өндәштем. Улым, ярайатыу, тип, кире инеп китте. − Артабан ни булды? − тим,

ҡарһаланып. Сәйер ағайҙыңмөхәббәт тарихы ни менән бөткә-нен ишеткем килә. Ул тәмәкеалып, ҡабындырырға уйланы ла,был уйынан дүнеп, сигареттыбөтәрләргә тотондо.− Шул... − өҙөлгән фекер ебен

яңынан тотоп алып, дауам итте. −Тамсы ташты тишер, тип, һөйләш-кеһе лә килмәгән Сәлиәгә тәҡдимяһаным. Баш тартыр, типуйлағайным, ә ул, бер генә күтә-релеп ҡараны ла, ризалашты лаҡуйҙы. Тиҙ генә туй яһаныҡ.Сәлиә мәжлес мәлендә аш бүл-мәһенә аҫтыртын ғына инеп-сығып йөрөй торғас иҫерҙе һәмкитте шашып: бейейме, йырлай-мы шунда, барыһын да ҡосаҡлапүкһеп илаймы, шарҡылдап көлә-ме. «Һин ниңә минең кеүекуйнашты бисәлеккә алдың ул?» −тип күҙенең ағын әйләндерепминең муйынға аҫылынамы...

Был тамашаға эсеп иҫергәнҡунаҡтарҙың иҫе китмәне, айыҡ-тар ғына аптырап баш сайҡаны.Сәлиәнең ата-әсәһе, туғандарыиһә ҡыҙарынып-бүртенде, унытыйырға маташты. Минең күңел-дә ҡапма-ҡаршы хистәр бураныуйнаны. Үҙем бер грамм да эсмә-нем. Беренсе никах төнөн бертуҡтау һыҙ уҡшыған кәләшкәҡарап үткәрҙем. Икенсе көнө улсәсрәп ауырып китте, машинаяллап ҡалаға алып килдем, унышунда уҡ дауаханаға һалдылар.Һалҡын тейҙергән, тинеләр.Әммә эш һалҡында ғына түгелине шикелле. Отгул алып, улятҡан палатаға ингәйнем, миңәтура ҡарар ға уңайһыҙланып,күҙҙәрен стенаға төбәп тик ятты,һөйләшкеһе лә килмәне, «эйе»,«юҡ» тип кенә башын ҡаҡты. Берай икебеҙ ике ятаҡта йәшәнек.Аҙаҡ миңә эштән ошо йортта бербүлмәле фатир бирҙеләр. Тәүҙәнүк тормошобоҙ көйләнмәне. Бынаүҙең уйлап ҡара − ул минеңзаконлы ҡатыным, ә беҙҙең йоҡ-лағаныбыҙ ҙа юҡ. Мине үҙенәяҡынлатмай һәм вәссәләм. Беркөн мин эштән бер аҙ төшөрөпҡайтҡайным, иркәләнеп артынанкилеп ҡосаҡланым, ә ул мине уҫалғына этәрҙе. Ҡаным ҡайнап киттелә, ҡулын шаҡарып тотоп ирендә-ренән үбергә тотондом, диванғаэтәрҙем...

(Дауамы бар).

Тормош юлдары ҡатмарлыБаныу ҠАҺАРМАНОВА

«УЙНАШ, ТИПЙӨҘӨМДӘН

АЛДЫҢ...»йәки

Бер мөхәббәт

тарихы

Рөстәм ИЛТЕНБАЕВ коллажы.

14 сентябрь,йома,2012 йыл. 12

БЫЛ ЙӘШӘГӘН ДОНЪЯНЫҢСЕРҘӘРЕНӘ ТӨШӨНӨП БӨТӘАЛМАҪҺЫҢ. ҠАЙСАҠТА УЙЛАҺАҢ,УЙЫЛЫП КИТЕРҘӘЙ ҒӘЛӘМӘТ ХӘЛ-ДӘР БУЛА, ЫСЫНБАРЛЫҠҠА ӘЙЛӘН-ГӘН ТӨШТӘР КҮРЕП АПТЫРАЙҺЫҢ,Һ.Б., Һ.Б. ТОРМОШ ЫҒЫ-ЗЫҒЫҺЫМЕНӘН УЛАРҘЫҢ КҮПТӘРЕ ХӘТЕ-РҘӘН ЮЙЫЛА БАРЫП, БӨТӨНЛӘЙОНОТОЛОУЫ ЛА МӨМКИН. ЛӘКИНҠАЙҺЫ БЕРҘӘРЕ ШУНДАЙ КӨСЛӨТӘЬҪИР ҠАЛДЫРА – ӘЙЛӘНӘҺЕҢ ДӘШУҒА ҠАЙТАҺЫҢ, НИҢӘ ШУЛАЙБУЛДЫ ИКӘН, НИМӘ АҢЛАТА ИКӘН,ТИП БАШ ВАТАҺЫҢ. ҮҘЕМ МЕНӘНБУЛҒАН БЕР НИСӘ СӘЙЕР, МӨҒЖИ-ЗӘЛЕ ХӘЛ ТУРАҺЫНДА ЯҘЫП ҮТМӘК-СЕМЕН.

Ҡөрьән китабыныңбер хикмәте

Бер мәл ғәрәп алфавитын, мосолманғөрөф-ғәҙәттәрен өйрәнер өсөн түңә-рәккә йөрөп алдым. Беҙҙе уҡытҡанГөлүсә апай шундай яғымлы һәм һәйбәткеше, йөҙөнән нур ағылған кеүек. Миңәул бер ваҡыт ай-вайыма ҡуймай Ҡөрьәнкитабы алып бирҙе. Ҡалын, матур итепэшләнгән, хәрефтәре ап-асыҡ булыпярылып ята, рәхәтләнеп уҡырлыҡ.

Ун өс квадрат метрлы ғына бүлмәмдәәйбер күп. Ҡөрьәнде аҫҡа ҡуйырға яра-май, тигәнде ишеткәнем бар ине. Шуғауны алып ҡайттым да шығырым тулыстенкамды асып, өҫкәрәк ҡуйҙым.

Тормош ығы-зығыһы менән ҡайнап,уның барлығы һирәк иҫкә төштө. Ләкинәленән-әле асып уҡый инем. Көндәр үтә.Яҙҙың матур бер иртәһе. Ҡыҙым менәнсәй эсергә йөрөйбөҙ. Ҡапыл стенканыңкәштәһендә нимәлер ватыл ған кеүекбулды. Ҡараһам, шарап эсә торған оҙонбокал икән. Ҡунаҡ-фәлән килгәндә, бай-рамдарҙа ҡулланылған ябай бокалдар.Ундай һауыт-һаба һәр бер йортта булабит инде. Ғәжәпләндем, уларҙы әлләнисәмә ай урындарынан да ҡуҙғатҡан юҡине, быяла кәштәне еүеш сепрәк менәнһөрткәнгә күрә аяҡтары йәбешеп ҡатҡан,саҡ-саҡ айырып ала торған бокал нисекеңел генә төшөп ватылған һуң әле, типуйлап ҡуйҙым. Был хәлгә әллә ни әһә-миәт бирмәнем, ярсыҡтарын ташланымда оноттом.

…Бер аҙна тирәһеләй ваҡыт үткәс,тағы ла бер бокал төшөп ватылды. Бында

ла ярсыҡтар ҙы сүпләп алдым да, тағыоноттом. Ләкин бер ун минут ваҡытүткәс, стенканан тағы ватылған тауышишетелде. Асып ҡараһам, бер юлы икерюмка ватылған.Ҡыҙым менән һағаятөштөк. Ул аптырап миңә ҡарай, мин уғаҡарайым. Күңелдә шик уянды. Нимәлерулай түгел бит, мин әйтәм. Ултырғыстыалып, кәштәнең тигеҙлеген тикшерергәбулдым. Ҡыйшайғандыр, тип уйланым.Һелкетеп ҡарайым, тигеҙлеген үлсәйем.Юҡ, быяла кәштә бер миллиметрға лаҡымшанмай ҙа, нисек ҡуйылған шулайтип-тигеҙ тора. Ә иң ҡурҡытҡаны –эреле-ваҡлы бокалдар, рюм калар ҙы ныҡҡына итеп ҡаҡшатмайынса урындарынанҡуптарып та алырлыҡ түгел ине… Икенсефараз ҡылып ҡарайым – бәлки, ватылғанбокалдарҙы ҡасандыр иң ситкә ҡуйған-мындыр ҙа (ә бының булыуы мөмкинтүгел), шуға төшкәндәрҙер.Эксперимент үткәрергә булдым. Икебокалды кәштәнең иң ситенә ултырттымда юрый ишеген ныҡ итеп шапылдатыпяптым. Ҡымшанманылар ҙа!

Бөтөнләй ҡурҡыуға төштөм. Тағы ластенканың эсенә башымды тығып тиер-лек тикшеренеү үткәрә башланым.Ҡараһам, Ҡөрьән китабының бер ситерюмка-бокалдарға тейеп тора! Был хәл-дең изге китап менән бәйләнеше юҡмыикән, тигән шик төштө. Шуға күрә китап-ты рюмкаларҙан алыҫыраҡ шыуҙырыпҡуйҙым да тынысландым.

Ун биш минут та үтмәгәндер, тағы лаватыл ған тауышҡа инде терт итеп ҡал-дыҡ.

Бөтөнләй ҡурҡыуға төшөп, шул көндөүк тиҙ генә кәштәне бар эсемлек һалаторған рюмка-бокалдарҙан арындырып,таҙа итеп һөрттөм. Үҙем Ҡөрьән китабы-нан ғәфү үтенәм. Шунан һуң ап-аҡ ҡынатуҡыма киҫеп алып, тегеп, ситтәренбөгөп, үтекләп, изге китапты шуға төрөпҡуйҙым. Белмәйем, бәлки, был хәл бикябай ҙа аңлатылалыр. Ләкин беҙҙең өсөнысын мәғәнәһендә мөғжизә булды ул.

Был хәл тураһында Гөлүсә апайға һөй-ләнем. Ул быны, юғары көс ҡөҙрәте,ниндәйҙер иҫкәртеү булған, тип фаразитте.

Ҡара төндә йөрөмә!

Йәш саҡтараҡ бер егет менәнтаныш ҡайным. Холҡо һәйбәт булһа ла,тора-бара бының эсергә яратҡанынбелдем. Йыш ҡырын тейәп килә баш-лағас, ауыр булһа ла араны өҙөргә бул-дым. Етмәһә, йүнләп бер ҡайҙа ла

эшләй алмай икән үҙе. Июль айыныңэҫе, томра бер төнөндә кеҫә телефо-ным шылтыраны. Егет йоратым икән.Бер сәғәттән мин килеп етәм, сығы-рһың әле, ти. Мин, төн бит инде, типәйтеп ҡарайым, юҡ, әле осрашырғакәрәк, әйтәсәк мөһим һүҙҙәрем бар,ти. Ярата инем шул һаман, онотаалмай йонсоған сағым. Биҙәнә-төҙәнәбашланым.. Өйҙә кеше күмәк кенә.Туғандар килеп төшкәйне. Улар әрләй,төндә ҡайҙа бараһың, тип.Тыңламайым. Эҫелектән интегеп, уларҙа йоҡлай алмай ята. Бер егерме-утыҙлап минут үткәс, тағы телефоншылтыраны.

– Мин килеп етер саҡта тағы лашылтыратырмын, – ти егетем. Яйлапэргәлә генә торған һәйкәл эргәһенәбарып торорға ҡуша.

Төн булһа ла матур күренергә кәрәкбит инде.

Биткә пудра һылайым. Ул арала апа-йым, сәй эсәм, тип тороп йөрөй баш-ланы. Бүлмә бәләкәй булғас ни,әйбер-фәләнгә бәрелмәйенсә йөрөпбулмай. Апайым кейем шкафыныңтышында сөйҙә эленеп торған ниҙертултырылған бер һәлмәк кенә тоҡсай -ға ҡағылды. Ҡағылғас, физика ҡанун-дарына ярашлы, әлбиттә, тоҡсай бераҙ һелкенеп торҙо. Ләкин, бер аҙҙаннин дәй ҙер хәрәкәт иғтибарымдыйәлеп иткәс, ҡарап ебәрһәм, тоҡсайһаман да һелкенә!

Аптыраным. Апайым да был күре-нешкә шаҡ ҡатҡан. Туҡтамай ҙа! Уныңһелкенеүен мин «юҡ!» тип башсайҡағанға оҡшата башланым бермәл. Ысынлап та, нимәнәндер баштартырға ҡушҡан кеүек ине ул.Ҡурҡыныс булып китте.

Егетем дә ниңәлер шылтыратмай,мин шылтыратһам – бәйләнеш юҡ.Тағы ла дуҫтары менән сығып киткән-дер, һәр ваҡыттағыса, тип фараз ҡыл-дым. Таңға тиклем көтһәм дә унанбашҡаса хәбәр булманы.

Иртәгәһенә белдем: һәйкәл янынакилеп етәрәк, бының ҡаршыһына өсәҙәм килеп сыҡҡан да, иң тәүҙә эсер-гәндәр, аҙаҡ һүҙгә килешеп, ныҡ итептуҡмап, аҡсаһын, кеҫә телефонын,курткаһын һалдырып алғандар, ә былиҫерек булғас, ҡайҙа йығылған, шундаятып йоҡлап киткән.

Шулай итеп, тоҡсайҙың сайҡалыуынниндәй ҙер көстөң тышҡа сығыуҙанбаш тартырға кәрәклеген, бәлә була-сағын иҫкәртеүе кеүек ҡабул итергәгенә ҡала.

Эйе, асылмаған серҙәр бихисап былйыһанда. Кем белә, бәлки, әллә ҡасанбеҙҙе яҡты донъяны ташлап киткәнғәзиздәребеҙ шулай төрлө бәләләр -ҙән ҡурсаларға тырышалыр. Ә бәлки,изге фәрештәләр, ниндәйҙер юғарыкөс ярҙамға киләлер…

Миңзилә ХӘКИМОВА.Өфө ҡалаһы.

УЙЛАНЫРҒА СӘБӘП БАРйәки Тәү ҡарашҡа ваҡ-төйәк тойолған

күренештәрҙең дә ғилләһе бар

ЙӘНДӘРНИМӘ

ТУРАҺЫНДА ҺӨЙЛӘЙ?

Кеше бик ҡатмарлы струк-

туранан тора. Тәнебеҙҙән

тыш, йәнебеҙ – биологик ҡат-

ламыбыҙ, йәғни аурабыҙ бар.

Кеше үлгәс, йән мәғлүмәт-

энергетик киңлеккә китә, ә тән

серей башлай. Америка реа-

ниматорҙары йәндең мас-

саһын да үлсәп ҡараған –

яҡынса 30 грамм. Ошо материаль булмаған

утыҙ грамда кешенең иң ҡат-

марлы өлөшө – рухы тупланған

да инде. Уның өсөн аралар ҙа,

сиктәр ҙә юҡ. Йәндәр һәм өрәктәр

тураһында уйҙырма, легенда

бихисап. Улар араһында ысын-

дары ла етерлек. Ауылда бер әбей үлә. Ул бар

мөлкәтен һәм өйөн ҡалала

йәшәүсе берҙән-бер ҡыҙына

васыят итеп ҡалдырған була.

Ҡыҙы, йортто тәртипкә килтер-

гәнсе тип, ваҡытлыса ауылда

торор ғаҡарар итә. Бер мәл төн уртаһын-

да уянып китһә, яңы күлдәк кей-

гән әсәһе уға текләп ҡарағанын

күрә. – Әсәй, һин нимә? – ҡото алы-

нған ҡатын ҡысҡырғас, әсәһе-

нең йәне уны ҡулы менән әйҙәп,

мейескә күрһәтә. Икенсе төндә лә шул хәл

ҡабатлана. Шунан ҡатын әсәһе

күрһәткән урындан кирбесте

емерә. Ә унан ҡулъяулыҡҡа

төрөлгән Николай батша зама-

нындағы ун дүрт алтын тәңкә

табыла. Ошо хәлдән һуң әсәһе-

нең йәне ҡабаттан күренмәй.

Тағы ла бер осраҡ.

Уйламағанда-көтмәгәндә бер

ҡатын йәшләй генә вафат була.

Уны ерләп бер нисә көн уҙғас,

ул төн уртаһында йоҡлап ятҡан

улы янына килә һәм шкафтың

башына төртөп күрһәтә.

Иртәнсәк улы шул урынды

ҡараһа – шаҡ ҡата, унда ҙур

суммаға кредит алыныу

тураһындағы документ табы-

ла. Баҡтиһәң, әсәһе ғаилә

ағзаларына өндәшмәй генә

кредит алған булған.

Ҡатындың рухы, бурыс ваҡы-

тында ҡапланмаһа, артып

китер, тип киҫәтергә тырыш -

ҡан.

Ҡайһы саҡ ҡасандыр нәҡ ошоурында булған кеүек тойғо бар-лыҡҡа килә. Кешеләр, яҡты-лыҡтың нисек төшөүе, яңғы-раған һүҙҙәр, төҫтәр –барыһы ла таныш тойола.Һәр беребеҙ менән шундайхәл булғаны барҙыр.Аҡылың менән, был кешене,ошо уҡ урынды беренсе мәртә-бә күргәнеңде аңлайһың, әммәбарыһы ла таныш. Әйтерһең дә,шул саҡ үткәндәр менән хәҙергезаман тоташа...

Был феномен “дежавю” (француз һүҙе “күптән күрелгән”)тип атала. Ошо күренеш бик күп яҙыу сының, режиссерҙыңәҫәрендә лә урын алған. Мәҫәлән, Джек Лондон, Конан Дойл,Клиффорд Саймактарҙың китабында сағылыш тапҡан.Бының сере нимәлә һуң? Әллә йәнебеҙ үткәндәрҙе хәтеренәтөшөрәме?

Массачусетс технологик университеты белгестәре ошоһо рау ға яуап тапҡан. Улар кешенең мейеһендә ошо серлетойғо өсөн яуап биреүсе өлөштө билдәләгән. Нобель пре-мияһы лауреаты, биолог Судзум Тонегав: “Эксперименттанкүренеүенсә, мейенең хәтер үҙәгендә нейрон дар – гиппо-камп (тешле мейе йыйырсыҡтары) төп ролде уйнай. Шуларбеҙгә быға тиклем күргән образдарҙы иҫкә төшөрөргә ярҙамитә. Ябайыраҡ әйткәндә, гиппокамп кеше тормошон үткән-дәргә һәм бөгөнгә бүлеүсе функцияны үтәй”, – ти. Ғалимәйтеүенсә, кеше арыһа йәки стресс кисерһә, гиппокампэшендә тайпылыш була. Шул арҡала мейебеҙ беренсетапҡыр күргән картинаны йәки ишеткән һүҙҙе быға тиклембулған хәл кеүек ҡабул итә. Ана шул арҡала дежавю кисерә-беҙ.

Йоҡламаусы кеше64 йәшлек Вьетнам гражданы

Тай Нгок йоҡоноң нимә икәнлегендә онотҡан. Ул 1973 йылда биҙгәкменән ауырый. Шунан алып ул 39йыл инде бер төн дә йоҡламаған.Әммә ирҙең сәләмәтлегендә берниндәй ҙә тайпылыш күҙәтелмәй.Тай Нгок көндөҙ йөк ташыусыбулып эшләй, ә төндә китап-гәзитуҡый, телевизор ҡарай.

Иң аҡыллы кешеМиссури штатында

йәшәүсе Мерилин ВосСавант донъяның иңаҡыллы кешеһе типтабылған. Уның аҡылкоэффициенты (IQ) 228берәмек тәшкил итә.Исеме ун йәшендә үкГиннестың рекордтар

китабына индерелгән. Мерилин 1946 йылдың 11 авгусын-да донъяға килгән. Ике йыл университетта уҡығас, таш-лай. “Унда һөнәр алып була, әммә аҡыл бирмәйҙәр”, –тип аңлата был ҡылығын.

Белгестәр бөйөк шәхестәрҙең IQ күләмен иҫәпләпсығарған. Гетеныҡы – 200, Ньютон менән Вольтерҙыҡы –190, Галилейҙыҡы – 185, Леонардо да Винчиҙыҡы – 150,Бах менән Дарвиндыҡы – 140, Коперниктыҡы 130 берә-меккә тиң булған.

Иң түлле атайXVIII быуат башында хакимлыҡ иткән Марокко

башлығы тарихтағы иң түлле атай булараҡ билдәле. Ул342 ҡыҙға һәм 525 малайға ғүмер биргән. Ә 1721 йылдауның ир енесле вариҫтарының һаны ете йөҙгә барыпеткән.

Иң оҙон кеше31 йәшлек төрөк Солтан Козен һаман буйға үҫеүенән

туҡтамай. Мардинҡа лаһында тыуғанбала кескәй саҡтанг и п о ф и з ы н д а ғ ышеш тән яфалана. Анашул арҡала организ-мында үҫеү гормон-дары һаман бү ленә.Бөгөн уның буйы 2метр 54 сантиметрғаеткән. Сол тан Козен:“Өйлән гем килә.Әммә миңә ниндәйҡыҙ ҡара һын?” – типбик борсола икән.Күптән түгел опера-ция ярҙамында мейе-ләге шешен алдыр -ған. Әммә ул һаманүҫә.

Ҡыҙыҡлы шәхестәр

ДЕЖАВЮйәки Мин бында булдым кеүек...

Г. ЯХИНА әҙерләне.

14 сентябрь,йома,2012 йыл.

13

Б АРЫЙ – балта оҫтаһы.Йәш сағында ҡулынанбалтаһы төшмәне.

Элегерәк уның тураһында,Барый йоҡлағанда балтаһынҡосаҡлап ята, тигән уйынлы-ысынлы имеш-мимеш хәбәрҙәрҙә таралды. Былай, бер төшө-рөп ҡайтып, балтаһын ҡуйынынаһалып йоҡлауы хаҡында үҙе ләҡыҙыҡ итеп һөйләй ул ҡайһываҡыт. Балта оҫтаһы булғас ни,ҡайҙа ла ишек асыҡ ине уға.«Ҡалым» эшләргә сиратҡаяҙыла торғайнылар хатта.Шулай Барый, таныштан-таны-шҡа эшләп йөрөй торғас, хәмерэсергә оҫтарып киткәнен дәһиҙмәй ҡалды. Һуңғы йылдарҙабыл яҡлап маһирлығы нығыраҡасыла башланы хатта.

Ана бит, дүртенсе көнөнәБарыйҙың йәнә тамағы ҡысырғатотондо. Тамаҡ ҡытыҡлағас,билдәле инде: ҡулға – эш,тамаҡҡа аш бармай башланы.Балта, сүкешен ситкә ҡуйып, ул,ғәҙәтенсә, һыра кибетенәюлланды. Ә уны бында юғалт -ҡандар икән.

– Бәләкәй генә бизнес асыпебәргән тип ишеткәйнек. Әлләкафе, ресторандар ишеген ҡағабашланыңмы? – тине шешәләшдуҫтарының береһе.

Теге көндө кеҫәһе ҡалынбулғанда дуҫ түгелдәре лә дуҫбулып китһә, бөгөн иһә ысындуҫ тигәндәре лә уның янынантабан ялтыратыу яғын хәстәр-ләй. Шулай булмай ни. Кеҫәгәсуҡмарҙай ике йоҙроҡ һыйыр-лыҡ та баһа. Барый, был юлығорурлығын еңеп, ҡайтыу яғынатабан ыңғайланы. Теләнселәпйөрөп үҙен кәм-хур иткеһе кил-мәне. Кәйефһеҙ генә подъездэргәһендәге эскәмйәгә барыпултырҙы. “Их, ә шулай ҙа берстакан һыра эскәндә ҡамасау-ламаҫ ине”, – тип уйлай үҙеэстән. Теге көндө аҡсаһы күпине бит. Ҡәҙерен генә белмәнешул. Әллә ниндәй әтрәгәләм -дәр ҙе һыйлап, хәҙер үҙе асҡалды. Нисауа, тағы кеҫәһенәаҡса төшһөн генә әле. Никакуйкеше һыйламаясаҡ. “Еҫенһиҙҙеңме?!” – тип, ҡуҡышкүрһәтәсәк. “Бизнес асып ебәр-гәнһең”, – тип көләләр түгелмехатта. Күрһәтермен мин уларғабизнесменды”, – тигән асыулыуйҙар үтте ирҙең башынан.Әллә үҙ теләге менән, әллә тегедуҫтарына үс итеп, ул баянанбирле күрше подъезд тирәһен-дә тапанған йыуантаҡ бербесәй ҙе фатирына алып инде.

Был бик тыныс бесәй булыпсыҡты. Өйҙө лә туҙҙырмай,һалһаң, ашай, һалмаһаң – юҡ.Ашамлыҡты ла һайламай.Алдына нимә ҡуяһың – шуғариза. Күберәк йоҡоно хуп күрә.Барый, төн еткәс, ҡала урамынаяҙып әҙерләгән иғландарынэлеп сыҡты. Бынан һуң бер көнүтте, ике көн үтте, хатта өсөнсөкөн дә үтеп китте. Ләкин бесәй -ҙе килеп һораусы ла, таптырыу -сы ла юҡ. Ә уныһы инде һәүе-темсә, алдына ҡуйған ашам-лыҡҡа риза булып, тәртип боҙ-май ғына үҙ өйөндәге кеүекрәхәтләнеп кирелеп йоҡлауынбелә.

Дүртенсе көнөнә Барый иртәнуянып залға сығып үҙ күҙҙәренәүҙе ышанмайынса бағана төҫлөҡатып ҡалды. Аптырарһың да.Өйҙә бер бесәй урынына етебесәй булып киткән. Атаҡ, атаҡ,ҡайһы арала көсөкләп өлгөргәнул? Үәт, хәҙер башҡа бәлә.Нисек ҡотолорға уларҙан?Сығарып ташлар ине, гонаһы нитора. Етмәһә, ураҙа айы лабаһа. Бесәй ҙә әүәлгесә тикятмай хәҙер. Барыйҙың аяғынаһырылып, ниҙер таптыра.

Асыҡҡандыр, мәхлүк. Ни тиһәңдә, алты балаһын имеҙергәкәрәк. Барый банка төбөндәҡалған һөттө һауытҡа һалып,бесәй алдына ултыртты.Уйындан уймаҡ сығарыу тигән-дәре ошо булалыр инде.

Уйға батып торғанда, телефоншылтыраны. Бәй, таң һарыһыменән кем шылтырата икән?Барый ашығып килеп трубканыалды. Ҡатыны Гөлниса икән.

– Алло! Эйе... Хәлдәр яҡшы...Эйе, эйе, арыу ғына. Ҡасан?Бөгөн ҡайтаһығыҙмы? Кис -кәме? Ярай, аңлашылды.

Барый уйсан ғына трубканыһалып ҡуйҙы. Кискә ҡатыныбалалары менән ҡайтасаҡ. Үәт,ғауға ҡуптарасаҡ улар былбесәйҙе күреп ҡалһа. Ни эшлә-мәк кәрәк?

Боҙоғон ҡайҙа йәшерергәбелмәй йөрөгәндә, ир бесәйҙәнҡотолоу сараһын уйлап тапты.Дуҫтары танымаҫлыҡ итеп кейе-нергә лә, “Отдам в добрые руки”тигән яҙыу яҙып, баҙарға барыпултырырға. Моғайын, берәйһебесәйгә мохтажлыҡ кисерәлерәле. Эйе, Барый шулай итергәбулды. Бесәйҙәр ҙе кәрзингәһалды ла, өҫтөн сепрәк менәнҡаплап, иғлан яҙылған яҙыуҙыалып, таныштары танымаҫлыҡитеп кейенеп, баҙарға ашыҡты.“Әле халыҡтың унда күпләпағыл ған сағы. Мөмкинлектәнфайҙаланып ҡалырға кәрәк.Юғиһә пропала башка. Ҡатынбелеп ҡалһа, теңкәне ҡоротасаҡҡына”, – тип уйланды үҙе.

Бәй, баҙарҙа бер ул ғынабесәй йөкмәп йөрөмәй икән дәбаһа. Ана, анау-у-у тирәгә бай-таҡ ҡарт-ҡоро теҙелеп ултыр -ған. “Отдам в добрые руки”,“Отдадим в надежные руки”,“Настоящий сиамский кот.Никого не обидит”, “ЛасковоеЛеопольдино ишет ласкового

хозяина”, “Я добрая, но ненави-жу мышек и крыс” тигән һәмбашҡа сәйер яҙыуҙар ирҙеңкүҙенә сағылып ҡалды. Ай-һай,бәләһенән ҡотола алырмы икәнүҙе? Ана, күпме хужа бесәйенәнҡотола алмай зарығып ултыра.Барый шундайҙарҙың янынанурын алды. Тегеләре, түрҙән уҙ,тигән кеүек, уға ҡарап-ҡарапҡуйҙы.

– Нисауа, бер алып китерҙәрәле. Ташларға йәлке. Өсөнсөкөн бындамын, – тип телгәкилде Барый янында ултырғанҡарт.

Барый өндәшмәне. Ишеттем,аңланым тигән ым-ишара ғынаяһаны. Ҡарт, күршеһенең һөй-ләшергә теләмәүен һиҙеп,башҡаса һүҙ ҡушманы. Өнһөҙултыра торғас, бер сәғәт үтте,ике сәғәт үтте, өс сәғәт тә үтепкитте. Барыйҙың кәрзиненә күҙһалып китеүселәр булманытүгел, булды былай.

Теге ҡарт күңелһеҙ генә уры-нынан тороп, ойоған аяҡтарыныуа-ыуа:

– Ярай, үҙемдән дә артмай -һың әле. Һиңә лә урын етерөйҙә, миңә лә... Әбейҙе берәйнисек күндерермен ҡалдыра-йыҡ тип. Тик ҡара уны, башҡасатәртип боҙа күрмә, – тип бесә-йен иркәләй-иркәләй ҡуҙғалыпкитте.

Унан һуң тағы бер нисә хужабаҙарҙан табан ялтыратты.

Барый көтмәгәндә таныштауыштарҙы ишетеп, һиҫкәнепҡуйҙы. Атаҡ, атаҡ, баҙарҙы беритеп теге шешәләш дуҫтарызыҡ ҡубып йөрөй ҙә баһа. Үәт,әтрәгәләмдәр. Эсмәгән көндә-ре юҡ. Толик руссалап таҡмаҡәйтеп ебәрә хатта. Хәкиме, унанҡалышмайым тип, башҡортсатаҡмаҡ һуҙа. Бәй, таҡмаҡ тигән-

дәре таҡмаҡ та түгел икән.Оятһыҙ һүҙҙәрҙе әйтә битйәшәмәгерҙәр. Кем кемдеуҙҙыра ғына. Араларында Иванда күренеп ҡалды. Уныһы күлдә-ген сисеп ташлаған да, ҡамсыурынына һауала өйрөлтә. Ә сал-барының төбө һүтелеп сыҡҡан.Үәт, хәшәрәт! Барый танышта-рын ҡырҙан күҙәтеп, ошо ҡиә-фәттә күреп, оялышынан ертишегенә инеп китерҙәй булды.Бәй, эскән сағында үҙе ләшулар ҙан ҡалышмай түгелмеһуң? Арттырып ебәрә бит хатта.

Был минуттарҙа ир үҙе-нең иҫерек сағын ҡырҙанкүҙәткәндәй булды. Унан күңе-ле болғанып, йөрәге дерелдәп,тамағына төйөр килеп тығылды.Бер килке әлеге лә баяғыоятһыҙ Иван менән Хәким яға-лаша башланы.

– Несчастный башкирин! – тиИван Хәкимгә.

– Русский дурак! – тип екерәХәким тегегә.

– Ты деньги Бори пропил. Ты– вор!

– Һинең Боряңды мең йылкүрмәһәм дә ризамын.

– Этот ваш Боря тупой алко-голик. Ему хоть воду с сольюсмешивай – выпьет. Из-за како-го-то дурака спорите, – типһүҙгә ҡушыла Толик.

Был минутта Барыйҙы йәшенаттымы ни? Ултырған ерендәшиңеп, ҡуҙғала алмай тора.Анау алйоттар уны һөйләйтүгелме? Етмәһә, аҡсаһын сәл-дергәндәр иҫерек сағында.Бергә сәкәштереп эскәндә“Боря шәп” тә “Боря щедрый”тип ауыҙ һыуҙарын ҡоротопмаҡтаған булалар. Былар эскән-дә генә дуҫ икән. Ә арттан йоҙ-роҡ күрһәтәләр, ҡәһәр һуҡҡыр -ҙар. Ҡыҙмаса булһа, суҡмарҙаййоҙроғо менән бысраҡ ирендә-рен төйөр ине.

Был арала күк көмбәҙе болот-лап, елләп, ваҡ ҡына ямғырһибәләй башланы. Күптәр өйҙә-ренә ашыҡты. Ҡайтмай ҡалғанһатыусылар тауарҙарын шып-тыр менән ябып, килем килепкереренә өмөтләнеп, һаман датора бирҙе. Әле генә күс шикел-ле мыжғыған баҙар тымыпҡалды. Хатта теге әтрәгәләмдәрҙә күҙҙән юғалды. Бесәйле -ләрҙән Барый бер үҙе генәултыра бирҙе. Ул да ахырысиктә урынынан ҡуҙғалырғабулды. Шул саҡ балаһын етәк-ләп ашығып ҡайтып барған оҙонплащтағы ханымға күҙе төштө.Биш йәштәр самаһындағымалайы Барыйҙың бесәйҙәреянында туҡтап ҡалды.

– Улым, тиҙерәк ҡайтырғакәрәк. Йәшенләп ямғыр килә, –тип ханым балаһын ашыҡтырҙы.

– Әсәй, әйҙә бынау бесәйбалаларын алайыҡ.

– Юҡ, улым, нишләтәһеңулар ҙы. Киттек, киттек...

– Алайыҡ, әсәй, алайыҡ!– Юҡ, тип әйттем бит һиңә бер

тапҡыр!– Минең бесәй балаларын

алғым килә, – тип малай үҙһүҙен бирмәй баҫҡан урынындатыпырсынып иларға тотондо.

Бер килке әсә менән улараһында көрәш башланды.

Береһе лә һүҙен бирергәтеләмәй.

– Әсәй, алайыҡ бесәйҙәр -ҙең барыһын да. Мин уларҙыиркәләп йоҡлатҡым килә, –тип малай үкереп иларғатотондо.

Көслө йәшен йәшнәп,ҡойоп ямғыр яуырға кереш-те. Ханым, йәшендән ҡур -ҡып, үҙен ҡайҙа ҡуйырғабелмәне. Ә малай, ямғырғала, йәшенгә лә төкөрөп тәбирмәй, теләген даулап,балауыҙ һығыуын дауам итә.

– Кәрзине менән бирепебәрәм, алығыҙ, – тип

йылы йылмайҙы Барыйханымға.

Ханымдың нисаҡлы асыуы

килһә лә:– Минең малай

шулай ул. Үҙе некен һүҙитмәйенсә тыйылмай, –

тип Барыйға хәйерлекаҡса тотторҙо ла, бер ҡулы-

на кәрзинде алып, икенсеһеменән улын етәкләп, йәшен-

дән ҡурҡа-ҡурҡа, оҙон плащынелпелдәтеп, өйөнә ашыҡты.

Барый ҙа ҡайтыу яғына табанюл тотто. Юл буйына иҫерекдуҫтары, үҙенең уларҙан алда-нып, шулар кеүек нисек иҫереп,кеше көлкөһөнә ҡалып йөрөүетураһында уйланды. Өйөнә ҡай-тышлай магазиндан икмәкменән һөт һатып алды. Ҡалғанаҡсаһын кеҫәһенә һалып ҡуйҙы.Өйгә ингәс, ҡатыны менән бала-ларының ҡайтыуына тип, сәйҡуйҙы ла, тиҙ-тиҙ генә бүлмә -ләр ҙе йыйыштырыр ға тотондо.Иҙән сепрәген еүешләп,Гөлсирәһе менән йоҡлағанкарауат аҫтын һөрткөләгәндә,ҡулына ниндәйҙер йөнлө йом-шаҡ нәмә ҡағылды. Иғтибарлапҡараһа, был нәмә бесәй булыпсыҡты. Атаҡ, Барый бесәй бала-ларының береһен торғоҙоп ҡал-дырған да баһа. Карауат аҫтын-да нисек пәйҙә булған мәхлүк?Күҙе лә асылмаған бесәйбалаһын Барый ҡулына алыпиркәләне. Көтмәгәндә ишеккәшылтыраттылар. “Әһә, Гөл -нисалар ҡайтты”, – тип, хужаусында бесәй тотҡан килештулҡынланып ашығып барыпишекте асып ебәрҙе. Ә ундатаныш түгел ҡатын-ҡыҙ баҫыптора.

– Һаумыһығыҙ, мин һеҙгәиғлан буйынса. Бесәйемдеалыр ға килгәйнем, – тине ятҡатын ышаныслы тауыш менән.

Барый бер ҡатынға, бер усын-да тотоп торған бесәй балаһынаҡараны ла:

– Бесәйегеҙҙән ошо ғынаҡалды инде, – тип йән эйәһентупһа аша уға тоттороп, уңай -һыҙланып, теләр-теләмәҫ кенәишекте япты. Унан ары ишеккәбашҡаса шылтыратыусы бул-мағас:

– Ҡотолдом, буғай, – типиркен тын алып, йәнә фатирынтәртипкә килтерергә кереште.

Был арала болоттар таралып,көн аяҙыта башланы. Барыйҙыңсәй ҡайнатып, донъяны таҙар-тып көткән ғаиләһе күптән индеярты юлда ине.

Ринат СӨЛӘЙМӘНОВ.

БӘЛӘКӘЙБИЗНЕС

(Юмористик хикәйә)

(Аҙағы. Башы 69-сы һанда).

14 сентябрь,йома,2012 йыл. 14

ҺӘЙКӘЛ

Һәр бер яугир хаҡлы һәйкәлгә. Хәким Ғиләжев.

Геройҙарға халыҡ һәйкәл һала, Һәйкәл – тик геройҙар өлөшө.

Ғәйнан Әмири.

Ғүмер генә ә тигәнсе үтә, әһәйкәлдәр оҙаҡ һалына.

Назар Нәжми.

Һәйкәлдәр тереләр өсөн. Фәрит Иҫәнғолов.

Яңғыҙ һәйкәл... Миллион ҡул-дар уны күтәргән.

Рәшит Шәкүр.

ШАТЛЫҠ

Шатлыҡ ҡанатлы заттан ул –кәрәкмәй уға терәү.

Мостай Кәрим.

Бәхет ваҡ-ваҡ шатлыҡтарҙан торалыр,

Шатлыҡ ваҡ-ваҡ сафлыҡтарҙан торалыр.

Әҙәми зат ғүмер буйы уларҙы Ваҡ-ваҡ нурҙар киҫәгенән

йыялыр. Рәсих Ханнанов.

ШАТЛЫҠ – ҠАЙҒЫ

Яҙмыштың был әллә ҡарғышымы,

Көлөүеме әллә мыҫҡыллап: – Тауҙай итеп бирә ҡайғыларын, Шатлыҡтарын бирә

мыҫҡаллап. Рәми Ғарипов.

Бер үк юлдан килә шатлыҡтары,

Шул уҡ юлдан килә ҡайғыһы. Ниндәй тойғо хужа был йөрәккә, Типтерә һуң уны ҡайһыһы?

Әхмәт Ғайсин.

Шатлыҡ менән хәсрәт – ике көндәш,

Береһенән-бере йылғыр, көслөрәк.

Бере – ләззәт, бере – ут, көйҙөрә,

Икәүһенә миндә бер йөрәк. Сәләх Кулибай.

Сабый бишектә ята, Шатлығын йыуа ата. Бала табутта ята, Ҡайғыһын йыуа ата.

Зөһрә Ҡотлогилдина.

Шатлыҡ тәмен әҙәм тоймайикән, ҡайғы тигәндәрен белмә-һә.

Мөнир Ҡунафин.

ШЕЛТӘ

Хаҡ һүҙ өсөн алған шелтәорден менән бәрәбәр.

Марат Кәримов.

Кеше өсөн шелтә алып йөрөүегетлек түгел.

Әкрәм Вәли.

ШИШМӘ

Ер йөҙөндә шишмәләр күп, Һанап бөтөрмөн, тимә. Һәр шишмәнең үҙ йыры бар, Аңлап бөтөрмөн, тимә.

Рамаҙан Шәғәлиев.

Һәр шишмәнең үҙ тәме. Ғайса Хөсәйенов.

Шишмә шишмә буламы ни,китә алмаһа күҙенән.

Мөхәммәт Закиров.

Һәр йылғаға йәшәү биргәншишмәләр бар.

Фәйзи Ғүмәров.

Шишмәләрҙе бороп ағыҙып була,

Шишмә башын булмай күсереп.

Рауил Бикбаев.

Рубриканы Факил МЫРҘАҠАЕВ алып бара.

Әйтһәм, белеп әйтәм

Өмөтбай.

Ылаҡ (22.12 – 20.01)Аҙна башы үткән ваҡиғалар,ҡайтарылмаған бурыстартураһында бер аҙ хәтерлә-

теп торор. Артабан йондоҙҙарулар ҙы оноторға ярҙам итер.Ниндәйҙер серле эштәр менәнбулышырға тура килер һымаҡ.

Үлсәү (24.09 – 23.10)Аҙнаны әүҙем генә үткәрер -һегеҙ һымаҡ. Эшегеҙҙә һәрсаҡ нимәлер етмәгәнен

тойор һоғоҙ. Шаршамбыла ниндәй -ҙер юғалтыу ҙа кисерерһегеҙ. Аҡсаһәм ярҙам һорау файҙаһыҙ булыр.

Арыҫлан (24.07 – 23.08)Аҙна башының бер аҙбуталсыҡ килеүе ихтимал.Эштәрегеҙҙе тәртипкә кил-

тереү күп көс талап итер. Әлегехәлгә тыныс ҡарағыҙ – бында һеҙҙеңғәйебегеҙ юҡ.

Саян (24.10 – 22.11)Ҡатмарлы саҡта эске тауы-

шығыҙға ышанығыҙ, улдөрөҫ юлды күрһәтеп торор.

Шишәмбелә иғтибарлыраҡбулығыҙ, кемдер һеҙҙе уҙып китеүебар. Йомала күптәнге таны-шығыҙҙың ярҙамы тейеүе мөмкин.

Балыҡ (20.02 – 20.03)Тормошоғоҙға үҙгәрештәриндерергә тырышырһығыҙ,моғайын. Ҡәҙимге эшегеҙ

ялҡытҡыс күренер. Шар -шамбыла күптән көткән яңылыҡты лаишетерһегеҙ, бәлки. Һәр саҡ ыша-

ныслы кешеләргә мохтаж булыр -һығыҙ.

Игеҙәктәр (22.05 – 21.06)Аҙна барышында мөһимваҡиғалар күп булыр.Шуларҙың ҡайһы берҙәре

киләсәгегеҙгә лә йоғонтояһауы мөмкин. Шаршамбыла эштә-регеҙгә бәғзе берәүҙәрҙең аяҡсалғанын асыҡ күрерһегеҙ, бәлки.

Ҡыҙ (24.08 – 23.09)Был арала һеҙгә ниндәйҙеретди һәм абруйлы эш йөкмә-теүҙәре бар. Мөмкин тик-

лем тырышығыҙ. Етәкселәргәмөрәжәғәт итеү бер ниндәй ҙә файҙабирмәҫ кеүек. Шуға күрә ваҡы-тығыҙҙы юҡҡа әрәм итмәгеҙ.

Уҡсы (23.11 – 21.12)Был арала ҡырҡа һәмашығыс аҙымдар яһауҙанһаҡланығыҙ. Шаршамбыла

ҡатмарлы хәл булыр-булыуын,ләкин уны сисеү юлдарын табыр -һығыҙ. Аҡса етмәүе йыш һиҙелер.

Йон

доҙн

амә

(17

–23

сен

тябр

ь)

Ҡуҙы (21.03 – 20.04)Был арала һеҙгә алданыуҡурҡынысы янай. Шикле,ышанысһыҙ кешеләр менән

йыш аралашырға тура килер.Йондоҙҙар яңы таныштарығыҙға

артыҡ ышанмаҫҡа ҡуша.

Һыуғояр (21.01 – 19.02)Осор башының мәшәҡәтле-рәк килеүе ихтимал.Уйламаған хәл килеп сығыуы

бар. Ләкин һеҙ быға әҙербулырһығыҙ. Кесе йомала ниндәй -ҙер бик өмөтлө ваҡиға булыр кеүек.

Ҡыҫала (22.06 – 23.07)Һеҙҙең тирәләге ваҡиғаларэшмәкәрлеккә әүҙем этә-рер. Ҡайһы бер кешеләр

менән арағыҙ боҙолор, моғайын.Йомала ҡатын-ҡыҙ менән һүҙгәкилешмәҫкә тырышығыҙ.

Буға (21.04 – 21.05)Бөтә эштәрегеҙҙе алдан

уйлап эш итеүегеҙ бикмөһим. Шулай ҙа ҡорған

маҡсаттарығыҙҙың күбеһетөрлө сәбәптәр арҡаһында бойомғаашмаҫ. Яңы эшкә күсеүҙе уңайлыраҡваҡытҡа күсерергә тура килер.

2014 йылда Бразилияла буласаҡфутбол буйынса донъя беренселе-генең һайлап алыу төркөм уйында-ры башланды. Рәсәй йыйылмакомандаһы яртылаш яңыртылғансостав менән «Ғ» төркөмөндәПортугалия, Израиль, Әзербайжан,Люксембург һәм Төньяҡ Ирландиякомандалары менән берлектәфиналға сығырға бер путевка өсөнүҙ-ара көрәшәсәк. Әлегә ФабиоКапелланың тәрбиәләнеү-селәре уңышлы ғына старталып, ике осрашыуҙа 6мәрәй яулап, үҙ төркөмөнетәкләп ебәрҙе.

Башта Рәсәй футболсы-лары үҙ майҙанындаТөньяҡ Ирландия уйынсы-ларын 2:0 иҫәбенә отто.Һуңынан, йәғни11 сен тябр ҙә Израилдәурындағы команданы 4:0иҫәбенә ҡыйратты. Гол -

дарҙы Фәйзуллин, Кокорин һәмике тапҡыр Кержаков индерҙе.Ғөмүмән, дәғүәсегә килгәндә, уларбыға тиклем үҙ-ара ете тапҡыросраша. Өсөһөндә еңеү тегеләряғында булһа, икеһендә Рәсәйөҫтөнлөк итә, ә ике осрашыу тигеҙиҫәп менән тамамлана. Шуға лаИзраиль командаһы Рәсәй өсөнуңай һыҙ дәғүәсе булып һанала.Тик был юлы улар Рәсәйгә ҡаршы

бер ни ҡыла алмай, моға-йын, әле үк көрәштән баштартыр. Улар һуңғы тапҡырдонъя чемпионатында1970 йылда ғына ҡатнаша.Европа беренселегенәбөтөнләй аяҡ баҫҡаныбулмай. Беҙгә лә маһайы-рға ярамай. Сөнки 2006йылдан алып Рәсәй

командаһы донъя чемпионатынанмәхрүм ҡалып килә.

Әлегә төркөм осрашыуҙарынанПортугалия футболсылары ла алтымәрәй яулап, Рәсәй менән берен-се-икенсе урындарҙы бүлешә. 12октябрҙә улар Мәскәүҙә үҙ-арауйнаясаҡ.

Алһыу ИШМӨХӘМӘТОВА.

Беҙҙең яҡташтарыбыҙ Рәсәй йыйылмакомандаһы составында 12 алтын һәм 5

көмөш миҙал яуланы. М. Аҡмулла исемен-дәге Башҡорт дәүләт педагогия университетыстуденты Оксана Савченко, йөҙөү спорт төрө-нән биш дистанцияла донъя рекордын артты-рып, биш тапҡыр чемпион исемен яуланы.Хәҙер ул Паралимпия уйындарының һигеҙтапҡыр еңеүсеһе булып һанала. «Әҙерәк арыт-ты. Хәҙер бер аҙ ял итеп алғы килә, сөнки һуңғыһигеҙ айҙа бассейндан башҡа әйбер күргәнемюҡ. Дингеҙ буйына барырға ине ниәт. Унанҡайт ҡас та яратҡан шөғөлөмдө дауам итәсәк-мен, сөнки күнекмәләрҙе дауам итмәһәң, үткә-неңде ҡыуып етеүе ауыр», – ти геройыбыҙ.Оксананы әсәһе биш йәшендә бассейнға алып

килә. Ул йыш ауы-рый, күҙе лә насаркүрә, шуға һаулығыннығытыу йәһәтенәнйөҙөүгә ылыҡтыра.Күп тә үтмәй, һөҙөм-тәләре күренә баш-лай. Данлыҡлы яҡта-шыбыҙ, еңел атлети-ка буйынсаПаралимпия уйын-дарының 13 тапҡырчемпионы РимаБаталованы лаҡыуып етергә уға күпҡалманы.

Шулай уҡ еңелатлетиканан Алексей

Лабзин ике алтын һәм бер көмөш,йөҙөүҙән Александр Неволин-Светов бералтын һәм өс көмөш, Михаил Зимин –алтын, еңел атлетиканан Елена Паутова –алтын, Андрей Коптев – алтын, АнастасияОвсянникова – алтын һәм Анна Сорокинакөмөш миҙал яулай.

– Үҙебеҙҙең аш-һыу һағындырҙы. Сит илтиһәләр ҙә, ул йәһәттән беҙҙең яҡҡа етеүсеюҡ, – тине Стәрлетамаҡ ҡыҙы АнастасияОвсянникова.

РФ Президенты Владимир Путин ОксанаСавченкоға Дуҫлыҡ ордены, АлександрНеволин-Световҡа, Елена Паутоваға һәмАлексей Лабзинға Почет ордендарын тап-шырҙы. Дөйөм күрһәткес буйынса Рәсәйпаралимпиясылары һуңғы уйындарҙаһөҙөмтәһен күпкә яҡшыртып, хәҙерҠытайҙан ғына ҡала, икенсе урынға сыҡты.Тик күңелде шул борсой.Паралимпиясыларҙы рән йеткәндәнтүгел, көнөбөҙ шуға ҡалып барамы икән?..

Ғөмүмән, премияларға килгәндә, иңкүбен үҙенең спортсыларына Ҡаҙағстан хөкү-мәте вәғәҙә иткән. Беренсе урынға – 250 меңдоллар, икенсегә – 150 мең доллар һәм өсөнсөбаҫҡысҡа күтәрелеүсегә – 75 мең доллар.Украинаныҡы ла нисауа, тик ҡаҙаҡтарҙан күпкәҡалыша. Беренсегә – 125 мең, икенсегә – 80мең һәм өсөнсөгә – 55 мең доллар. Рәсәй пре-миялар буйынса почетлы өсөнсө урында.Ҡытайҙың еңеүселәре күп булғас, премиякүләме күпкә кәмерәк булһа ла, башҡа илдә-рҙән байтаҡҡа юғарыраҡ. Улар еңеүселәренә,йәғни чемпионға – 78 500 доллар, «көмөш»кә –63 мең һәм «бронза»ға 47 мең доллар бирәсәк.Австралия, Германия, Италия һәм Канада кеүекилдәр олимпиясыларын әллә ни күккә сөймәй,аҡсалата премияларын самалап бирмәксе.Улар чемпионға – 20 мең, икенсе менән өсөнсөпризерға – 15 – 10 мең доллар.

Н. ТИМЕРОВ. А. ДАНИЛОВ фотолары.

«Ғ» төркөмө

У. Е-ү Т.и. Е-леү Т. М.

1. Рәсәй 2 2 0 0 6 – 0 62. Португалия 2 2 0 0 5 – 1 63. Люксембург 2 0 1 1 2 – 3 14. Төньяҡ Ирландия 2 0 1 1 1 – 3 15. Әзербайжан 2 0 1 1 1 – 4 16. Израиль 2 0 1 1 1 – 5 1

БАШҠОРТОСТАНҒА ЛОНДОН ГЕРОЙҘАРЫ ҠАЙТТЫ

u Данлыҡлы яҡташыбыҙ, еңел атлетика буйынсаПаралимпия уйындарының 13 тапҡыр чемпионыРима Баталованың Алексей Лабзинға әйтер һүҙекүп.

u Александр Неволин-Светов.

u Паралимпия уйындары чемпионы ЕленаПаутова туғандары менән.

1â

МАҺАЙЫРҒА ИРТӘРӘК

Сәғәт икегә тиклем профи-лактик эштәр

14.00 «Аҙна яңылыҡтары»(16+)14.30, 16.30, 17.30, 18.30,21.30, 22.30 Яңылыҡтар14.45 «Мин һине эҙләйем»(12+)15.15 «Башҡорт телен өйрә-нәбеҙ» (0+)15.30 “Тау-тау хәбәр” (6+)15.45 «Зеркальце» (6+)16.00 «Бауырһаҡ» (6+)16.15 «Шатлыҡ йыры» (0+)16.45, 17.00 «Туғанлыҡ –‒2012» (0+)17.15 “Белергә кәрәк!” (0+)17.45 “Файҙалы яңылыҡтар”(12+)18.00 “Орнамент” (0+)18.15 “Замандаштар” (6+)18.45 «КХЛ чемпионаты.«Югра» (Ханты-Мансийск)– −«Салауат Юлаев» (Өфө) (0+)22.00 «Ысынлап та» (6+) 23.00 «Следопыт» (0+)23.30 Нәфис фильм (16+)

05.00, 09.00, 12.00, 15.00,03.00 Яңылыҡтар05.05 «Доброе утро» 09.20 «Контрольная закупка»09.50 «Жить здорово!» (12+) 10.55 «Модный приговор»12.20 «Сердце Марии».Сериал13.20 «Время обедать!»14.00 Башҡа яңылыҡтар14.25 «Понять. Простить»(12+)15.20 «Пока все дома»15.55 «Фурцева». Сериал16.55 «Деревенская магия»18.00 Киске яңылыҡтар18.50 «Давай поженимся!»(16+)19.50 «Пусть говорят» (16+)21.00 «Время»21.30 «Единственный мойгрех». Сериал22.30 «Вечерний Ургант»23.00 «Опережая выстрел».Сериал00.00 Төнгө яңылыҡтар00.20 «Без свидетелей».Мелодрама (16+)00.50 «Пропавший безвести». Драма01.40, 03.05 «Кокон».Комедия03.55 «Детройт 1 – 8 – 7».Сериал

05.00 «Утро России»11.30, 14.30, 17.30, 19.40«Местное время. Вести –Башкортостан»09.00 «1000 мелочей». Ток-шоу09.45 «О самом главном»10.30 «Кулагин и партнеры».Сериал (12+)11.00, 14.00, 17.00, 20.00«Вести»11.50 «Тайны следствия».Сериал(12+)12.50 «Люблю, не могу!»(12+)13.50, 16.45 «Вести.Дежурная часть»14.50 «Ефросинья. Таежнаялюбовь». Сериал15.45 «Кровинушка». Сериал17.50 «Без следа». Сериал20.30 «Спокойной ночи,малыши!»20.40 «Тура эфир» (12+)21.25 «Земский доктор.Жизнь заново» (12+)00.20, 04.20 «Городок»01.15 «Девчата» (16+) 01.55 «Вести+»02.20 «Сидячая цель». Нәфисфильм

05.55 «НТВ утром»08.35 «ВозвращениеМухтара». Сериал09.30, 15.30, 18.30 «Обзор.Чрезвычайное происше-ствие» 10.00, 13.00, 16.00, 19.00«Сегодня»10.20 «Живут же люди!»10.55 «До суда» (16+) 12.00 «Суд присяжных» (16+)13.25 «Морские дьяволы».Сериал16.25 «Прокурорская провер-ка» (16+)17.40 «Говорим и показыва-ем». Ток-шоу (16+)19.30 «Улицы разбитых фона-рей». Сериал 21.25, 23.35 «Глухарь.Возвращение». Сериал23.15 «Сегодня». Йомғаҡтар01.35 «Центр помощи«Анастасия» (16+)02.20 «В зоне особого риска»(18+)02.25 «Холм одного дерева».Сериал04.55 «Час Волкова». Сериал

07.00 «Сәләм» (12+)10.00, 12.15, 17.45 «Файҙалыяңылыҡтар» (12+)10.15, 14.15 «Күңелле йәшәй-беҙ» (0+)10.30, 15.30 «Тау-тау хәбәр»(6+)10.45 «Әкиәттәр китабы» (0+)11.00, 18.15 «Замандаштар»(6+)11.15, 18.00 «Орнамент» (0+)11.30, 12.30, 13.30, 14.30,16.30, 17.30, 18.30, 19.30,20.30, 21.30, 22.30Яңылыҡтар (16+)11.45 «Действующие лица»(0+) 12.45, 17.15 «Белергә кәрәк!»(0+)13.00, 22.00 «Ысынлап та»(6+)13.45 «Көҙгө сәскә бәйлә-ме». Концерт (0+) 14.45 «Мин һине эҙләйем»(12+)15.15 «Башҡорт телен өйрә-нәбеҙ» (0+) 15.45 «Цирк в 13 метров»(6+)16.00 «Семәр» (0+)16.15 «ӘЮЯ ҡаласығы» (0+)16.45, 17.00 «Туғанлыҡ –2012» (0+)18.00 «Орнамент» (12+)18.45 «Алтын тирмә» (0+)19.30 Йәйге биатлон буйын-са донъя чемпионатын асыутантанаһы (0+)20.45 «Бизнес-обзор» (0+)21.00 «Беҙҙең йылдар. 1970»(0+)23.00 «Ерҙәге ғүмерҙеңяртыһына еткәндә… АзатНәҙерғолов» (0+)00.00 «Яратҡан моңдары-быҙ» (0+)

05.00, 09.00, 12.00, 15.00,03.00 Яңылыҡтар 05.05 «Доброе утро» 09.20 «Контрольная закупка»09.50 «Жить здорово!» (12+) 10.55 «Модный приговор»12.25 «Сердце Марии».Сериал13.20 «Время обедать!»14.00 Башҡа яңылыҡтар14.25 «Понять. Простить»(12+)15.20 «Пока все дома»15.55 «Фурцева». Сериал16.55 «Среда обитания. Вовсем виноват управдом»18.00 Киске яңылыҡтар18.50 «Давай поженимся!»(16+)19.50 «Пусть говорят» (16+)21.00 «Время»21.30 «Единственный мойгрех»22.30 «Вечерний Ургант»23.00 «Опережая выстрел»00.00 Төнгө яңылыҡтар00.20 «Без свидетелей».Сериал (16+) 00.50 «Белый воротничок» 01.45, 03.05 «Близкиевраги». Нәфис фильм03.55 «Детройт 1 – 8 – 7».Сериал

05.00 «Утро России»06.35, 11.25, 14.20, 17.30,20.30 «Местное время.Вести – Башкортостан»09.00 «1000 мелочей». Ток-шоу 09.45 «О самом главном»10.30 «Кулагин и партнеры».Сериал (16+)11.00, 14.00, 17.00, 20.00«Вести»11.50 «Тайны следствия».Сериал (12+)12.50 «Люблю, не могу!»(12+)13.50, 16.45, 04.45 «Вести.Дежурная часть»14.50 «Ефросинья. Таежнаялюбовь». Сериал15.45 «Кровинушка». Сериал17.50 «Без следа». Сериал20.30 «Спокойной ночи,малыши!»20.40 «Тура эфир» (12+)21.25 «Земский доктор.Жизнь заново». Сериал (12+)00.20 «Красная Мессалина.Декрет о сексе» (18+)01.15 «Вести+»01.40 «Последняя гонка».Нәфис фильм03.40 «Комната смеха»

05.55 НТВ утром08.35 «ВозвращениеМухтара». Сериал09.30, 15.30, 18.30 «Обзор.Чрезвычайное происше-ствие» 10.00, 13.00, 16.00, 19.00«Сегодня»10.20 «Профессия – репор-тер» (16+)10.55 «До суда» (16+)12.00 «Суд присяжных» (16+)13.25 «Морские дьяволы».Сериал16.25 «Прокурорская про-верка» (16+)17.40 «Говорим и показыва-ем». Ток-шоу (16+)19.30 «Улицы разбитыхфонарей». Сериал 21.30 «Глухарь.Возвращение». Сериал22.30 Футбол. УЕФА чем-пиондары лигаһы.«Барселона» /Испания/ –«Спартак» /Рәсәй/. Туратрансляция00.40 УЕФА чемпиондарылигаһы. Күҙәтеү01.10 «Квартирный вопрос»04.10 «Холм одного дерева».Сериал04.55 «Час Волкова». Сериал

07.00, 12.30, 18.30, 21.30Яңылыҡтар (16+)07.15 «Хәйерле иртә!» 08.00 «Балалар өсөн фильм»(0+)09.30 «Һүҙһеҙ генә ҡараш»(12+)09.45 «Белергә кәрәк!» (0+)10.00 «Бәхетнамә» (0+)10.45, 14.45 Йәйге биатлонбуйынса донъя чемпионаты.Спринт. Тура эфир (0+)13.00 «Йырым булһын бүлә-гем!» Концерт (0+)16.45 КХЛ чемпионаты.«Салауат Юлаев»–«Автомобилист»(Екатеринбург) (0+)19.30 «Күңелле йәшәйбеҙ»(0+)19.45 «Башҡорттар» (0+)20.15 «Сәңгелдәк» (0+)20.30 «Дарман» (0+)21.15 «Следопыт» (0+)22.00 «Диспут-клуб «Пятыйугол» (16+)22.45 «Чудесный край благо-словенный» (0+)23.00 «Великий уфимец. К150-летию М. Нестерова» (0+)23.30 «БАССР-ҙың халыҡартисы Ғата Сөләймәновтыңтыуыуына – 100 йыл» (0+)

06.00, 10.00, 12.00 Яңылыҡтар06.10 «Ну, погоди!»06.40 «Тайна красной плане-ты»08.20 «Детеныши джунглей»08.45 «Смешарики. ПИН-код»09.00 «Играй, гармонь люби-мая!»09.45 «Слово пастыря»10.15 «Смак» (12+)10.55 «Сергей Бодров. Где ты,брат?»12.15 «Абракадабра»18.00 Киске яңылыҡтар18.15 «Да, ладно!» (16+)18.50 «Человек и закон»19.55 «Кто хочет стать миллио-нером?». Ток-шоу21.00 «Ваҡыт»21.20 «Сегодня вечером»(16+)22.55 «Антон тут рядом».Закрытый показ02.15 «Большой белыйобман». Нәфис фильм04.00 «Охота на ведьм».Триллер

04.50 «Безотцовщина».Нәфис фильм06.35 «Сельское утро»07.05 «Диалоги о животных»08.00, 11.00, 14.00, 20.00«Вести»08.10, 11.10, 14.20 «Местноевремя. Вести – Башкортостан»08.20 «Военная программа»08.45 «Моя планета. Белаяптица Удмуртии»09.30 «Городок»10.05 «Кавказский пленник.Сергей Бодров-младший» 11.20 «Вести. Дежурная часть»11.55 «Честный детектив» (12+)12.25, 14.30 «Гаишники».Сериал17.00 «Субботний вечер»18.55 «Шоу «Десять миллио-нов»20.00 «Вести в субботу»20.45 «Отцовский инстинкт».Нәфис фильм00.25 «Вторжение». Нәфисфильм02.30 «Горячая десятка» (12+)03.35 «Каникулы в Вегасе»

05.35 «Супруги». Сериал07.25 «Смотр»08.00, 10.00, 13.00, 16.00,19.00 «Сегодня»08.15 «Золотой ключ». Лотерея08.45 «Их нравы»09.25 «Готовим с АлексеемЗиминым»10.20 «Главная дорога» (16+)10.55 «Кулинарный поединок»12.00 «Квартирный вопрос»13.20 Согаз – чемпионатРоссии по футболу, 2012 –2013. «Волга» – ЦСКА 15.30 «Бывает же такое!» (16+)14.00 «Следствие вели…»(16+)17.30 «Очная ставка» (16+)18.20 «Обзор. Чрезвычайноепроисшествие»19.25 «Профессия – репортер»(16+)19.55 «Программа максимум»(16+)21.55 «Ты не поверишь!» (16+)21.00 Русские сенсации (16+)22.55 «Луч Света» (16+)23.30 «Таинственная Россия.Тульская область» (16+)01.15 «Преступление будетраскрыто». Сериал03.15 «Холм одного дерева».Сериал05.05. Час Волкова. Сериал

15АҘНАЛЫҠ ТВ-ПРОГРАММА

14 сентябрь,йома,2012 йыл.

17 сентябрь, дүшәмбе

07.00 «Сәләм» (12+) 10.00, 17.45 «Файҙалы яңы-лыҡтар» (12+)10.15, 14.15 «Күңелле йәшәй-беҙ» (0+) 10.30, 15.30 «Тау-тау хәбәр»(6+)10.45 «Тау батшаһы» (6+)11.15, 18.00 «Орнамент»(0+)11.30, 13.30, 14.30, 16.30,17.30, 18.30, 19.30, 20.30,21.30, 22.30 Яңылыҡтар (16+)11.45 «Асыҡларға ваҡыт» (6+)12.45, 17.15 «Белергә кәрәк!»(0+)13.00, 22.00 «Ысынлап та»(6+)13.45 «Башҡорт йыры – 2012»(0+)15.15 «Башҡорт телен өйрә-нәбеҙ» (0+)15.45 «Әкиәттәр китабы» (0+)16.00 “Борсаҡ” (0+)16.15 «Йырлы кәрәҙ» (0+)16.45, 17.00 «Туғанлыҡ –2012» (0+)18.45 «Байыҡ – 2012» (0+)19.45 «Действующие лица»(0+)20.15 «Сәңгелдәк» (0+)20.45 «ДеловойБашкортостан»21.00 «Беҙҙең йылдар. 1970»(0+)23.00 «Уфимское «Времечко»(12+)23.30 «Криминальныйспектр» (16+)23.45 Нәфис фильм (16+)

05.00, 09.00, 12.00, 15.00,03.00 Яңылыҡтар05.05 «Доброе утро» 09.20, 04.20 «Контрольнаязакупка»09.50 «Жить здорово!» (12+) 10.55 «Модный приговор»12.20 «Сердце Марии».Сериал13.20 «Время обедать!»14.00 Башҡа яңылыҡтар14.25 «Понять. Простить»(12+) 15.20 «Пока все дома»15.55 «Фурцева»16.55 «Народная медицина»18.00 Киске яңылыҡтар18.50 «Давай поженимся!»(16+)19.50 «Пусть говорят» (16+)21.00 «Время»21.30 «Единственный мойгрех»22.30 «Вечерний Ургант»23.00 «Опережая выстрел».Сериал00.00 Төнгө яңылыҡтар00.20 «Без свидетелей».Сериал (16+)00.50 «Обитель лжи». Сериал01.30 «Калифрения». Сериал02.05, 03.05 «Проблескинадежды». Нәфис фильм

05.00 «Утро России»11.30, 14.30, 17.30, 19.40«Местное время. Вести –Башкортостан»09.45 «О самом главном»10.30 «Кулагин и партнеры».Сериал (12+)11.00 , 14.00, 17.00, 20.00«Вести»11.50 «Тайны следствия».Сериал (12+)12.50 «Люблю, не могу!»(12+)13.50, 16.45, 04.45 «Вести.Дежурная часть»14.50 «Ефросинья. Таежнаялюбовь». Сериал15.45 «Кровинушка». Сериал17.50 «Без следа». Сериал20.30 «Спокойной ночи,малыши!»20.40 «Тура эфир» (12+)21.30 «Земский доктор.Жизнь заново» (12+) 23.25 «Специальный коррес-пондент» (16+)00.30 «Битва за Сирию»01.00 «Вести+»01.25 «Честный детектив»(12+)02.05 «Ядовитый плющ – 3».Нәфис фильм03.45 «Комната смеха»

05.55 «НТВ утром»08.35 «ВозвращениеМухтара». Сериал09.30, 15.30, 18.30 «Обзор.Чрезвычайное происше-ствие» 10.00, 13.00, 16.00, 19.00«Сегодня»10.20 «Профессия – репор-тер» (16+)10.55 «До суда» (16+) 12.00 «Суд присяжных» (16+)13.25 «Морские дьяволы».Сериал16.25 «Прокурорская про-верка»17.40 «Говорим и показыва-ем». Ток-шоу19.30 «Улицы разбитыхфонарей». Сериал21.30, 00.40 «Глухарь.Возвращение». Сериал22.30 Футбол. Лига чемпио-нов УЕФА. «Малага»(Испания) – «Зенит» (Рәсәй).Тура эфир01.40 «Главная дорога» (16+)02.10 «Москва – Ялта –транзит».03.10 «Холм одного дерева».Сериал04.55 «Час Волкова». Сериал

18 сентябрь,шишәмбе

19 сентябрь, шаршамбы

07.00 «Сәләм» (12+)10.00, 17.45 «Файҙалы яңы-лыҡтар» (12+)10.15 «Күңелле йәшәйбеҙ»(0+)10.30 «Тау-тау хәбәр» (6+)10.45, 14.45 Йәйге биатлонбуйынса донъя чемпионаты.Ҡатнаш эстафета. Тура эфир(0+)12.30, 13.30, 14.30, 15.30,16.30, 17.30,18.30, 19.30,20.30, 21.30, 22.30 Яңылыҡтар(16+)12.45, 17.15 «Белергә кәрәк!»(0+)13.00, 22.00 «Ысынлап та» (6+)13.45 «Соцветие танца» (0+)16.45 «Туғанлыҡ – 2012» V Халыҡ-ара төрки телдәрфестиваленең йомғаҡлау көн-дәлеге (0+)18.00 «Орнамент» (12+)18.15 «Замандаштар» (6+)18.45 КХЛ чемпионаты.«Салауат Юлаев» –«Металлург» (Магнитогорск)(0+)21.15 «ФК «Уфа»: даешьПремьер-лигу!» (0+)23.00 Нәфис фильм (16+)

05.00, 09.00, 12.00, 15.00,03.00 Яңылыҡтар05.05 «Доброе утро»09.20 «Контрольная закупка»09.50 «Жить здорово!» (12+)10.55 «Модный приговор»12.20 «Сердце Марии».Сериал13.20 «Время обедать»14.00 Башҡа яңылыҡтар14.25 «Понять. Простить» (12+)15.15 «Пока все дома»15.50 «Фурцева». Сериал16.55 «Кармадон. 10 лет спу-стя»18.00 Киске яңылыҡтар18.50 «Давай поженимся!»(16+)19.50 «Пусть говорят» (16+)21.00 «Время»21.30 «Единственный мойгрех». Сериал22.30 «Вечерний Ургант»23.00 «Опережая выстрел»00.00 «Төнгө яңылыҡтар»00.20 «Без свидетелей».Сериал (16+)00.50 «Гримм» (16+)01.40 «Я люблю неприятно-сти». Комедия04.05 «Дейтройт 1 – 8 – 7».Сериал

05.00 «Утро России»11.30, 14.30, 17.15, 19.40«Местное время. Вести –Башкортостан»09.00 «От всей души!»09.45 «О самом главном»10.30 «Кулагин и партнеры».Сериал (12+)11.00, 14.00, 17.00, 20.00«Вести»11.50 «Тайны следствия».Сериал (12+)12.50 «Люблю, не могу!» (12+)13.50, 16.45, 04.45 «Вести.Дежурная часть»14.50 «Ефросинья. Таежнаялюбовь». Сериал15.45 «Кровинушка». Сериал17.35 «Возвращение домой».Мелодрама20.30 «Спокойной ночи, малы-ши!»20.40 «Тура эфир» (12+)21.25 «Земский доктор. Жизньзаново». Сериал (12+)23.25 «Поединок»01.05 «Вести+»01.25 «Мы – одна команда».Драма04.05 «Городок». Дайджест

05.55 «НТВ утром»08.35 «ВозвращениеМухтара». Сериал09.30, 15.30, 18.30 «Обзор.Чрезвычайное происшествие» 10.00, 13.00, 16.00, 19.00«Сегодня»10.20 «Медицинские тайны»(16+)10.55 «До суда» (16+)12.00 «Суд присяжных» (16+)13.25 «Морские дьяволы».Сериал16.25 «Прокурорская провер-ка» (16+)17.40 «Говорим и показыва-ем». Ток-шоу (16+)19.30 «Улицы разбитых фона-рей – 12». Сериал 21.45 «Глухарь.Возвращение». Сериал22.50 «Футбол. УЕФА-ныңЕвропа лигаһы. «Интер» –«Рубин». Тура эфир01.00 УЕФА-ның Европалигаһы. Күҙәтеү01.30 «Дачный ответ»02.35 «Последний бой майораПугачева»04.55 «Час Волкова». Сериал

20 сентябрь, кесе йома

07.00 «Сәләм» (12+)10.00, 12.15, 17.45 «Файҙалыяңылыҡтар» (12+)10.15 «Күңелле йәшәйбеҙ»(0+)10.30, 15.30 «Тау-тау хәбәр»(6+)10.45 «Ғәләмәт донъя» (6+)11.15, 18.00 «Орнамент» (0+)11.30, 12.30, 13.30, 14.30,15.30, 16.30, 18.30, 19.30,20.30, 21.30, 22.30Яңылыҡтар (6+)11.45 «Взгляд без слов» (12+)12.05, 17.15 «Белергә кәрәк!»(0+)13.00, 22.00 «Ысынлап та»(6+)13.45 «Концерт мастеровискусств РБ» (0+)14.45 «Мин һине эҙләйем»(12+)15.15 «Башҡорт телен өйрә-нәбеҙ» (0+)15.45 «Зеркальце» (6+)16.00 «Cулпылар» (0+)16.15 «Тау батшаһы» (6+)16.45 «Автограф. С. Күсимов»(0+)18.45 Футбол буйынса миллилига беренселеге. «Өфө»(Өфө) – «Шинник»(Ярославль) (0+)21.00 «Наши годы. 1970-е»(0+)23.00 «Уфимское «Времечко»(12+)23.30 «Криминальныйспектр» (16+)23.45 «Муз-баҙар» (12+)00.15 «Дарман» (0+)

05.00, 09.00, 12.00, 15.00Яңылыҡтар05.05 «Доброе утро»09.20 «Контрольная закупка»09.50 «Жить здорово!» (12+)10.55 «Модный приговор»12.20 «Сердце Марии».Сериал13.20 «Время обедать!»14.00 Башҡа яңылыҡтар14.25 «Понять. Простить»(12+)15.20 «Пока все дома»16.05 «ЖКХ» (12+)17.00 «Жди меня»18.00 Киске яңылыҡтар18.50 «Поле чудес»19.50 «Пусть говорят» (16+)21.00 «Время»21.30 «Клуб веселых и наход-чивых. Летний кубок в Сочи»23.40 «Без свидетелей».Сериал (16+)00.10 «Сенна».Документальный фильм (16+)02.10 «Смешная девчонка».Комедия05.00 «Дейтрот 1 – 8 – 7».Сериал

05.00 «Утро России»11.30, 14.30, 17.15, 19.40«Местное время. Вести –Башкортостан»08.55 «Мусульмане»09.05 «1000 мелочей». Ток-шоу09.45 «О самом главном»10.30 «Кулагин и партнеры».Сериал (12+)11.00, 14.00, 17.00, 20.00«Вести»11.50 «Тайны следствия».Сериал (12+)12.50 «Люблю, не могу!» (12+) 13.50, 16.45 «Вести.Дежурная часть»14.50 «Ефросинья. Таежнаялюбовь». Сериал15.45 «Кровинушка». Сериал17.35 «Возвращение домой»20.30 «Спокойной ночи,малыши!»20.40 «Прямой эфир» (12+)21.25 «Юрмала – 2012»23.25 «Только ты». Нәфисфильм01.20 «Прячься». Нәфисфильм03.05 «Леди МакбетМценского уезда». Нәфисфильм

05.55 «НТВ утром»08.40 «Женский взгляд» сОксаной Пушкиной. ЛяйсанУтяшева»09.30, 15.30, 18.30 «Обзор.Чрезвычайное происше-ствие» 10.00, 13.00, 16.00, 19.00«Сегодня»10.20 «Спасатели» (16+)10.55 «До суда» (16+)12.00 «Суд присяжных» (16+)13.25 «Суд присяжных .Окончательный вердикт»(16+)14.35 «Таинственная Россия:Саратовская область. Гнездореликтовых змеев?» (16+)16.25 «Прокурорская провер-ка» (16+)17.40 «Говорим и показыва-ем». Ток-шоу (16+)19.30 «Улицы разбитых фона-рей». Сериал21.30 «Глухарь.Возвращение». Сериал00.40 «Невероятный Халк» 02.50 «Холм одного дерева»04.35 «Час Волкова». Сериал

21 сентябрь, йома

22 сентябрь,шәмбе

07.00, 12.30, 18.30, 21.30«Яңылыҡтар» (16+)07.15 «Хәйерле иртә!» 08.30 «Һүҙһеҙ генә ҡараш»(12+)08.45 «Йома» (0+)09.15 «Автограф. Т. Ғарипова»(0+)09.45, 13.15 Йәйге биатлонбуйынса донъя чемпионаты(0+)12.00 «Башҡорттар» (0+)13.00, 19.00 «Күңелле йәшәй-беҙ» (0+)15.30 «Йырым булһын бүлә-гем!» (0+)17.00 «Дорога к храму» (0+)17.30 «Орнамент» (0+)18.00 «Утраченные боги».Документаль фильм18.45 «Башҡорт телен өйрә-нәбеҙ» (0+)19.30 «Тылсымлы ҡурай» (0+)20.00 «Яратҡан эш» (0+)20.30 «Сәңгелдәк» (0+)20.45 «ФК «Уфа»: даешьПремьер-лигу!» (0+)21.00 «Урал лото 6 из 40» (0+)21.15 «ЭшлеклеБашҡортостан» (0+)22.15 «Байыҡ – 2012» (0+)23.00 «Вечер. соm» (12+)23.45 Йәйге биатлон буйынсадонъя чемпионатын ябыу тан-танаһы (0+)00.45 «Яратҡан көйҙәр» (0+)

06.00, 10.00, 12.00 Яңылыҡтар06.10 «Ну, погоди!».Йәнһүрәт06.30 «По улицам комодводили». Нәфис фильм07.45 «Армейский магазин»08.20 «Тимон и Пумба»08.45 «Смешарики. ПИН-код»08.15 «Здоровье» (16+)10.15 «Непутевые заметки»10.35 «Пока все дома»10.25 «Фазенда»12.15 «Александр Белявский.Уйти, не прощаясь»13.20 «Лучшее лето нашейжизни». Мелодрама (12+)17.30 «Большие гонки.Братство колец»19.15 «Большая разница»21.00 «Воскресное «Время»22.00 «Социальная сеть».Нәфис фильм00.10 «Ғасеbоок. Историязвездного мальчика»01.15 «Сумасшедшее серд-це». Нәфис фильм03.20 «Повелитель пластили-новых ворон АлександрТатарский»04.20 «Контрольная закупка»

05.30 «Версия полковникаЗорина». Детектив07.20 «Вся Россия»07.30 «Сам себе режиссер»08.20 «Смехопанорама»08.50 «Утренняя почта»09.30 «Сто к одному»10.20, 14.20 «Вести. Местноевремя»11.00, 14.00, 20.00 «Вести»11.10, 14.30 «Наследница».Мелодрама15.45 «Рецепт ее молодости»16.20 «Смеяться разрешает-ся»18.25 «Битва хоров»21.30 «Обменяйтесь кольца-ми». Нәфис фильм23.30 «Воскресный вечер сСоловьевым» (12+)01.20 «Выбор моей мамочки».Нәфис фильм03.25 «Кавказский пленник.Сергей Бодров-младший»04.20 «Городок»

06.00 «Супруги». Сериал08.00, 10.00, 13.00, 16.00,19.00 «Сегодня»08.15 «Лотерея «Русскоелото»08.45 «Их нравы»09.25 «Едим дома»10.20 «Первая передача»(16+)10.55 «Развод по-русски»(16+)12.00 «Дачный ответ»13.20 «Бомжиха − 2»15.10 «Своя игра»16.20 «Следствие вели…»(16+)17.20 «И снова здравствуйте!»18.20 «Чрезвычайное про-исшествие. Обзор за неде-лю»19.00 «Сегодня. Итоговаяпрограмма»20.00 «Чистосердечное при-знание»21.35 «Тайный шоу-бизнес»22.35 «Метла». Ток-шоу (16+)23.30 «Оружие». Боевик01.15 «Преступление будетраскрыто». Сериал03.15 «Холм одного дерева».Сериал04.55 Час Волкова. Сериал

23 сентябрь,йәкшәмбе

Ойоштороусылары: БР Элемтә һәм киң

коммуникациялар министрлығы, Башҡортостан Республикаһының

«Йәшлек» гәзите редакцияһыҡаҙна предприятиеһы

Баш мөхәррир – 273-46-38факс – 273-46-38Баш мөхәррирурынбаҫарҙары – 273-52-08ижтимағи-сәйәси тормош,әҙәбиәт, мәҙәниәт – 273-31-01яңылыҡтар, социаль өлкә, иҡтисад, ауыл хужалығы 272-17-85мәғариф, хаттар – 272-56-45компьютер бүлеге – 273-50-89бухгалтерия – 272-74-92Үҙ хәбәрселәребеҙ: Учалыла – (34791) 2-04-54Сибайҙа – 8-9659466583

Гәзиткә иғландар бирергә, шулай уҡ туғандарын,яҡындарын ҡотларға теләүселәр почта бүлексәhенәаҡсаны түбәндәге иҫәпкә күсерә:

г. Уфа, ИНН 0278113751, Казенное предприятиеРеспублики Башкортостан редакция газеты «Йэшлек»,р/с 40602810000000000254 филиал ОАО «Уралсиб». вг. Уфе БИК 048073770, к/с 30101810600000000770.

Почтала алған квитанция менән тексығыҙҙы редак-цияға ебәрергә кәрәк. Ҡотлауҙарҙың хаҡы 500 – 700hум, иғландар – 100 – 200 hум.

Редакцияға килгән хаттар hәм ҡулъяҙмаларға баhабирелмәй, улар кире ҡайтарылмай.

Редакция, авторҙың фекерен уртаҡлашмаhа ла,мәҡәләләрен баҫа ала. Мәҡәләләрҙә килтерелгән факт -тар өсөн уларҙың авторҙары яуаплы.

Материалдарҙы «Йәшлек»тән кү сереп баҫҡандагәзиткә hылтанма яhау мотлаҡ.

«Йәшлек»

Редакция эше хаҡындағы бөтәиҫкәрмәләрегеҙҙе һәм теләктәре-геҙҙе БР Элемтә һәм киң коммуника-циялар министрлығының www рres-sаrb.ru сайтында ҡалдыра алаһығыҙ.

Яңылыҡтар, вакансиялар, при-каздар, баһаламалар һәм тәҡдим-дәр, саралар – БР Элемтә һәм киңкоммуникациялар министрлығыныңwww рressаrb. ru сайтында.

С

Гәзит редакцияла компьютерҙайыйылды hәм «Башҡортостан» рес-публика дәүләт нәшриәте типогра-фияhында офсет ысулы менәнбаҫылды.

Адресы: 450079, Өфө ҡалаhы, Октябрҙең 50 йыллығы урамы, 13.

Выпуск издания осуществлен прифинансовой поддержке Федераль -но го агентства по печати и массо-вым коммуникациям.

Гәзит Элемтә һәм киң коммуникацияларөлкәһендә күҙәтеү буйынса федераль

агентлыҡ тарафынан 2009 йылдың 26 февралендә ПИ №ФС77-35471-се таныҡ-

лыҡ менән теркәлде.

Беҙҙең сайт:

www.ye02.ru

Беҙҙең электрон почта:yе02@yandex.ru

Беҙҙең адрес: 450079 Өфө ҡалаhы, Октябрҙең

50 йыллығы урамы, 13, 8-се ҡат.

Индексы – 80148Тиражы – 14477

Гәзит шишәмбе,йома көндәрендә сыға.

Ҡул ҡуйыу ваҡыты –18.00Ҡул ҡуйылды –18.00

Заказ 3576

Мөхәрририәт: Илдар ҒӘБИТОВ, Марат ҒӘЗИЗОВ, Мөнир ҠУНАФИН,Әмир ИШЕМҒОЛОВ, Зөлфиә САБУРОВА,Әлфиә ХӘМИТОВА (баш мөхәррир урынбаҫары).

Баш мөхәррире –Артур ДӘҮЛӘТБӘКОВ.

Редакция телефондары

Дежур:Зөһрә ЙӘҺҮҘИНА,

Гүзәл БИКМӘТОВА.реклама бүлеге – 272-47-59

1614 сентябрь,йома,2012 йыл.

– Ҡәҙерле будильник,башҡаса иртәнсәк миңәшылтыратмауыңды һора-йым! Беҙҙең арала бернәмә лә ҡалманы.

* * *Ҡатын-ҡыҙ менән бәхәсте

тиҙерәк тамамлауҙың иңяҡшы ысулы – үлгән булыпҡыланыу.

* * *– Тиҙ генә әйткән һүҙҙә-

реңде кире ал!– Яҡшы, ҡәҙерлем, алам.

Тик башҡа, бынан да ауы-рыраҡтарын әйтәсәкмен.

* * *– Миңә, оятың юҡ, тиһе-

геҙ, бар ул миндә. Тикбеҙҙең уның менән көн тәр-тибебеҙ генә бер түгел.

* * *Биш-алты йыл элек мәк-

тәпте тамамлаған икесиныфташ осрашып, дуҫта-рын иҫкә ала:

– Иректе күргәнең юҡмы?– Төрмәгә эләкте!– Һин нимә? Нимә булды?– Өйләнде, ә ҡәйнәһенең

баҡсаһы ике гектарҙанашыу.

* * *– Шунан, теш ҡуйҙыра

алдыңмы?– Юҡ. Табип миндә бик

етди тотҡарлыҡтар тапты. – Ниндәй?– Кәрәгенсә аҡса

юҡлығын!

* * *Ире шифаханаға бер үҙе

генә китә. Бер аҙнанан һуңул ҡатынына: «Барыбер тикһине генә яратам!» – тигәнсмс-хәбәр ебәрә. Ҡатыны:«Әлегә һин дә иң яҡшыһы!»– тигән яуап яҙа.

* * *Хәйерселек дауаланмай.

Быны бушлай медицинаиҫбатлаған.

* * *Бер ир бесән урлап

эләгә. Уға:– Партия ағзаһы башың

менән нисек урлашып йө -рөй һөң? – тиҙәр. Ул:

– Минең һыйырым битпартия ағзаһы түгел, – типяуаплай.

Горизонталь буйынса: 5.Көнкүреш. 6. Әйләнсек. 8.Автобиография. 14. Көрәгә.14. Аккорд. 17. Лауреат. 19.Бәйләнеш. 20. Сәмреғош.22. Ауыҙлыҡ. 25. Кәтмән.28. Манара. 30. Сан -инструктор. 31. Мәҙәниәт.32. Ауыртмаҡ.

Вертикаль буйынса: 1.Төрткө. 2. Иретмә. 3.„Әлифба”. 4. Кешмир. 7.Ноябрь. 9. Бура. 10. Рига.12. Риүәйәт. 13. Гөлләмә. 15.Капелла. 16. Окрошка. 17.Линза. 18. Тамуҡ. 21.Эҙемтә. 23. Утын. 24. Ылау.26. Әкәмәт. 27. Нәнкир. 28.Мутлыҡ. 29. Риҙуан.

Гәзитебеҙҙең 69-сы һанында сыҡҡан

кроссвордтың яуаптары

Фәрит РӘМОВТАН суперкроссворд

Горизонталь буйынса: 2. Абруйлы оло ир кеше. 5.АҠШ кешеһе. 10. Һикәлтәле шарлауыҡ. 15. Кешеүлгәндә уҡылған доға. 18. Берәй эшкә бирелгән хаҡ,түләү. 19. Күҙ күреме ергә һуҙылған аралыҡ. 20.Баҙыян менән (…)ҙән сәйнәп кенә тәм ҡала (халыҡйырынан). 21. Көс тапшырыу ҡайышын хәрәкәткәкилтерә торған тәгәрмәс. 22. Быуылта-быуылта йүт-керткән йоғошло балалар ауырыуы. 24. Ҡыллымузыка ҡоралы. 25. Йәбештерә торған ҡуйы шыйыҡ-са. 26. Ата киндер. 27. Әсирлек. 28. Ҡар аҫтында уҡсыға башлаған тамыры ашауға яраҡлы ялтыр япраҡ-лы үҫемлек. 29. Бер айғыр йөрөткән көтөү. 31. Күмерҡыҫҡыс. 34. Үҙ-ара мөнәсәбәттә сама белеү хисе.36. Бала тапҡас, имсәккә төшкән тәүге һөт. 37.Электр шәмдәренә тултырылған газ. 38. Тулҡынҡаҡҡан һыу сите. 40. Ҡушъяулыҡты эйәк аҫтынанэләктергән бау. 41. Ете һаны менән билдәләнгәннәмә. 45. Юғары рухи һәм мораль сифаттарға эйәбулған шәхес. 47. Ситтән буйлатып баҫҡан тар баҙыҡтаҫма. 48. Эйәр аҫтына һалынған кейеҙ. 49.Муйындың артҡы яғы. 51. Ғәскәрҙең ҡырҙағы ваҡыт-лы торағы. 52. Серҙәрем күп, (…) ем юҡ, эстәремһағыш ҡына (халыҡ йырынан). 55. Яуҙағыларҙыңасыҡ һауала дошман пуляһынан һаҡланыу урыны.56. Эшкә, ижадҡа дәрт уятҡан күтәренке рух. 57.

Кешенең рухи хәле, кәйефе. 58. Һуғышта, көрәштә,эш-хеҙмәттә яуланған уңыш. 60. Спортсыларҙыкүнектереүсе. 64. Эре күк есеме. 69. «Ал да нур сәсхалҡыңа!» девизы аҫтында сыҡҡан иң популяр гәзит.71. Иҫке ҡояш календарында июль айы. 72. Күңелдәйөрөтөлгән асыу. 73. Латвияның баш ҡалаһы. 75.Өмәселәрҙе һыйлағанда өлөшләп таратылған ит. 76.Христиандарҙың дин символы. 78. Япраҡтарынанилерткес матдә алынған ҡыуаҡ. 79. Дәүер. 81.Шаҡмаҡлы тығыҙ йөн туҡыманан сәскәле итепэшләнгән шәл. 82. Ҡоралай. 83. Ҡояш календарыбуйынса унынсы айҙың (22/Х − 21/ХI) ғәрәпсәисеме. 85. Ҙур кәүҙәле, көслө, таҙа кеше. 89.Ағайҙың ҡатыны. 90. Дәрестәр араһы. 91. Күлдәкяғаһының үңәс төбөнән бәйләй торған бауы. 92.Һаҡаллы ваҡ мал. 93. Ете көндө үҙ эсенә алған ваҡыт.94. Бер нисә музыкаль тауыштың гармоник ҡушылы-шы. 95. Электр тогының көсөн үлсәй торған прибор.96. Ниҙәндер таралған көслө яҡтылыҡ.

Вертикаль буйынса: 1. Баланың үҙенсә ғүмербиреүсегә иркәләп өндәшеүе. 2. Күп профиллеюғары уҡыу йорто. 3. Фәндәр академияһының тулыхоҡуҡлы ағзаһы. 4. Атлап барыш, йөрөш. 6. Бәләкәйгенә тоҡ. 7. Башлыҡ, түрә. 8. Ҡалын ҡар. 9. Тағылғанисем. 11. Өсмөйөшлө ҡыллы музыка ҡоралы. 12.

Ылыҫлы урманда, дымлы ерҙә үҫкән ҡара еләк. 13.Дәүләт төҙөлөшө, ойошмаһы. 14. Ағас күрке −япраҡ, әҙәм күрке − (…) (әйтем). 16. Помещик. 17.Юғары техник белемле кеше. 23. Һирәк йөн тауарҙантеккән сәкмән. 29. Һыу ҡошо. 30. Тышҡы тән төҙөлө-шө. 31. Ул ҡышты туйҙыра. 32. Ҡырҡыу тәм йәки еҫ.33. Кесе ир туған. 35. Төрлө көмөш аҡса. 39.Христиандар китабы. 42. Билдәһеҙ һанды эсенәалған тигеҙлек. 43. Иртә яҙ сәскә атҡан эре сәскәлеүлән. 44. Оҙаҡ йылдар эшләгән тәжрибәле кеше. 46.Ниҙеңдер йөкмәткеһендәге һәр төрлө ваҡ нескәлек.50. Ҡул бысҡыһының керешен бора торған таяҡ. 53.Комплекслы күмәк спорт ярышы. 54. Ялбыр сәскәлебер йыллыҡ ҡый үләне. 55. Фатир алыу (…)ы. 59.Алыҫ Көнсығышта йәшәгән милләт. 61. Миңрәүләтәторған көслө матдә. 62. Бер-бер артлы теҙелепторған нәмәләр. 63. Философия. 65. Һыу төбөндәгебатҡаҡ. 66. Дана, экземпляр. 67. Икенсе йәшкә кит-кән йылҡы малы. 68. Кешегә хас сифаттар. 69. Йәнрәхәте һөйгән (…) менән (халыҡ йырынан). 70.Йылғаның шәп аҡҡан урыны. 74. (…) барҙа ир үлмәҫ,андыҙ барҙа ат үлмәҫ (мәҡәл). 77. Хор дирижеры.80. Һүрәт. 81. Ҡарауһыҙ кешеләр йорто. 84. Гранат.86. Һылашып торған еүеш балсыҡ. 87. Йән эйәләре-нең тереклек итеүҙән туҡтаған хәле. 88. Билдәнкейелә торған итәкле ҡатын-ҡыҙ кейеме.

Атай барҙа беҙ арҡалы,терәк-таяныслы, ҡалҡанлы.Уның булыуы беҙҙе хатта

тормош елдәренән дә яҡлау-лы, көслө итә. Күңелебеҙҙән

сыҡҡан был йылы һүҙҙәр беҙгәбәхетле бала саҡ бүләк иткән

ҡәҙерле кешебеҙгә лайыҡлы хөрмәтбулыр кеүек. Алтын көҙҙөң муллыҡ көндә-рендә беҙҙең ҡәҙерле атайыбыҙ

Рәҡит Рәшит улы ХӘМИТОВ

60 йәшлек юбилейын билдәләне.

Ҡәҙерлебеҙҙе ғүмер байрамы менән тәб-рикләп, ныҡлы һаулыҡ, Ағиҙел йылғаһын-дай оҙон ғүмер, бәхет-шатлыҡтар теләй-беҙ. Артабан да яҡындарыңдың күңелйылыһын тойоп, изгелектәрен күреп,улар ға ныҡлы терәк, кәңәшсе булып,ҡәҙер-хөрмәт күреп, именлектә ғүмерйомғағыңды тағатырға насип итһен.Йәшеңә йылдар өҫтәлһә лә, йөрәгеңдәгедәрт-дарман һүрелмәһен, тормошоңдосыуаҡ, яҡты көндәр генә биҙәһен!

Иң изге теләктәр менән − ҡыҙыңГүзәлиә, кейәүең Данияр, ейән-ейәнсәр -

ҙәрең Нурзәлиә, Регина, Тимерлан,Илдар.

* * *Асҡын районының Сол танбәк ауылы-

нан әсәйебеҙ Гөлсөм Ғилмулла ҡыҙы

ИМАМОВАНЫ күркәм юбилейы менән ҡайнар ҡотлай-

быҙ.Әсәй! Һин булғанға

болотло көндәр ҙә ҡояшлы,һалҡын бурандар ҙа әкиәт-тәгеләй сихри, тормоштағыаҙымдарыбыҙ ҙа ышаныс-лы, күңелдәребеҙ ҙә бөтөн.Тыуған көнөң менән ҡот-лап, һиңә ныҡлы сәләмәтлек, оҙон ғүмер,беҙҙе ҡайтҡан һайын һәр саҡ ҡыуанды-

рып, тәмле сәйең менән һыйлап, наҙлыһүҙҙәрең менән иркәләп йәшәүеңде, ата-йыбыҙ менән бергә оҙаҡ йылдар имен-лектә, күңел тыныслығында бәхетлеғүмер кисереүеңде теләйбеҙ.

Йөрәгеңә йыйған яҡшылыҡтарИзгелектәр булып ҡайтһындар.Тыуыр таңдар алып килһен һиңә Сәләмәтлек һәм дә шатлыҡтар.Ҡотло булһын тыуған көнөң, әсәй,Оҙаҡ йәшә, бул һин бәхетле.Яныбыҙҙа һин булғанда ғынаТабып була оло бәхетте!

Иң изге теләктәр менән – тормошиптәшең, улың, ҡыҙҙарың, кейәүҙәрең,

ейәндәрең.