244

3. Etkinlik Kıtalar Geçmişte Bir Bütün müydü?Gözlemleyelim, ‹nceleyelim

Bunları Yapalım

• Afla¤›da verilen şekillerin büyük hâlini çizgisiz dosya kâğıtlar›na çizelim.

• Çizdiğimiz flekilleri makasla keselim.

• Dünya haritasını inceleyelim ve kestiğimiz flekilleri s›ram›z›n üzerinde dünya haritas›ndaki gibi yerleştirmeye çalışalım ve oluflturdu¤umuz flekil üzerinde kıta adlar›nı uygun yerlere yazalım.

• Daha sonra parçaları birlefltirerek bütün bir kıta oluşturmaya çalışalım.

Sonuca Varalım

• Parçalardan bir bütün oluşturabildik mi? Kıta parçalarının girinti ve çıkıntıları birbirine uydu mu?

• Kendi çalışmamızla arkadaşlarımızın çalışmalarını karşılaştıralım. Çalışmalarımız arasında benzer ya da farklı olan noktaları belirleyelim.

Araç-GereçlerAraç ve Gereçler

♦ çizgisiz dosya kâğıtlar›

♦ makas

♦ dünya haritası

Anahtar Kavramlar

levhadeprem

Yer Kabu¤unu Etkileyen Levha Hareketleri

Alman bilim insanı Alfred Wegener (Alf›red Vegen›r), 1912 yılında, bütün kıtaların 250 milyon yıl önce tek parça hâlinde dev bir kıta olduğunu öne sürdü. Ona göre bu dev kıta daha sonra küçük kıtalara bölünmüş ve bunlar da zamanla birbirlerinden ayrılmışlardı. Gelin, yapacağımız bir etkinlikle Wegener’›n bu görüşünü hep birlikte anlamaya çalışalım.

Yapt›¤›m›z etkinlikte bir araya getirilen k›ta parçalar›n›n birbirini tamamlad›¤›n› fark ettiniz mi? Bu durum Wegener’›n görüşünü desteklemekte midir? Peki, günümüzdeki kıta parçaları geçmişte tek bir kıta ise nasıl oldu da parçalara ayrılarak birbirinden uzaklaştı? Onları hareket ettiren etki neydi?

Sıradağlar, okyanuslar, volkanlar... Bu yeryüzü şekilleri nasıl oluflmufl olabilir? Dünya’mızın görüntüsü 250 milyon yıl önce de bugünkü ile aynı mıydı acaba? Geçmişte de kıtalar şu andaki yerlerinde miydi? Gelecekte Dünya’mız bugünküyle aynı görünümde mi olacak? Kim bilir belki de bugün birbirinden ayrı olan bazı kıtalar birleşecek ve Dünya’mız yeni bir görünüme kavuşacak...

245

Bir kapta ısıtılan su, I. şekildeki gibi hareket ederek yukar› do¤ru yükselir ve yüzeyde soğuyup yoğuşarak tekrar alta doğru hareket eder. Magma da II. şekildeki gibi çekirdekten aldığı ısı nedeniyle suya benzer bir hareket yapar. Is›n›n şekillerdeki gibi konveksiyon yoluyla da yayılabildi¤ini daha önceki bilgilerimizden biliyoruz. Yerkürenin katmanları arasındaki sıcaklık farkından kaynaklanan konveksiyon hareketi de; yer kabuğunun üst katmanlarında, bir bütün hâlinde olmayan ve “levha” olarak adlandırılan tabakaları sürekli hareket ettirmektedir. Yerküremiz büyük bir yap-boz gibi birbirini tamamlayan bu levhalardan oluşmaktadır. Levhaların sürekli hareket hâlinde olması, dev kıtayı bölmüş ve yeni oluşan parçalar da bu hareketler nedeniyle yavaş yavaş birbirlerinden uzaklaşarak günümüzdeki kıtaları oluşturmuştur.

Wegener bu soruları, kıtaların okyanus tabanı üzerinde kaydığını öne sürerek cevaplamaya çalışsa da bu görüşüne çoğu bilim insanı katılmadı. ‹lerleyen yıllarda Hary Hammond Hess (Hery Hemınd Hes), bilimsel araştırmalarının bir sonucu olarak kıtaların hareketi yanında okyanus tabanının da hareketli olabileceğini öne sürdü. Çünkü okyanus tabanı, tam ortada, sırt adı verilen noktada ayrılmaktaydı. Onun okyanus tabanı yayılması olarak adlandırılan bu teorisi k›talar›n hareketini aç›klamaktayd›.Çünkü bilim insanları bu doğrultuda yaptıkları araştırmalar sonunda kıtaların ayrılmasına, ateş küredeki hareketliliğin neden olduğunu keflfetmifllerdir. Buna göre yandaki şekilde görüldüğü gibi Dünya’mızın katmanlarından biri olan ateş kürede, magma olarak adlandırılan sıcak ve akışkan bir madde bulunmaktad›r. Ateş küredeki hareketliliğe de bu magma neden olmaktadır. Aşağıda yer alan şekiller arasında benzeşim kurarak bu durumu kavramaya çalışalım.

ÇekirdekAtefl küre

Yer kabu¤u

1. Konveksiyon hareketi, sıcak suyu alttan yukarı doğru hareket ettirir.

2. S›cak su yüzeyde so¤uyarak kendisinden daha s›cak olan dipteki su ile yer de¤ifltirir.

3. Su tekrar ısınır ve yeniden yükselir.

1. Ateş küreden çıkan magma yükselir.

3. Levhaların uzaklaştığı yerde soğuyan bir levha komşu levhanın altına girer.

2. Magma, levhaların uzaklaşmasına ve yenilerinin oluşmasına neden olur.

4. Ateş küreye batan bu madde, ısınarak tekrar yükselir.

Bir önceki konuda Dünya’mızın en son 1,5 milyar yıl önceki hâlini görmüştük. Şimdi de aşağıdaki şemayı inceleyerek bilim insanlarının görüşlerine göre, kıtaların 240 milyon yıl önceki halini ve gelecekte nasıl olabileceğini görelim.

240 milyon y›l önce

60 milyon y›l önce Günümüzde

Gelecekte

I. fiekil: Kaynayan suyun konveksiyon hareketini aç›klar. II. fiekil: Levha hareketlerinin sebebini aç›klar.

246

Değişik kaynaklardan, levhaların hareketleri hakkında bilgi edinelim. Edindiğimiz bilgiler doğrultusunda -yandaki modeli dikkate alarak- oyun hamurundan önce dünyanın katmanlarını oluşturalım, ardından levhaları modelimizin üzerine yerleştirelim. Model üzerinde, belirlediğimiz levha adlarını çubuklarla gösterelim. Kendi modelimizi arkadaşlarımızın hazırladığı modellerle karşılaştırarak benzerlik ve farkl›lıklarını belirleyelim.

Araflt›ral›m, Haz›rlanal›mAraflt›ral›m, Haz›rlanal›m

Bilim insanları, belli bir süre sonra kıtaların levha hareketleri sonucunda birleşerek gelecekte tek bir kıta hâline geleceğini öne sürmektedirler. Geçmiş zamanlarda da defalarca dev kıtalar oluşmuş ve konveksiyon hareketinin etkisiyle bu k›talar da tekrar ayrılmıştır. Başka bir deyişle, kıtalar milyonlarca yıl sürebilen uzun süreçlerde birleşmekte ve sonra tekrar parçalanmaktadır.

Bunlar› Biliyor muydunuz Bunlar› Biliyor muydunuz ??

Günümüzden 250 milyon yıl kadar önce, kıtaların tek ve kocaman bir parça halinde olduğunu söyleyen bilim insanları, bu kıtaya Pangea (Panciya) adını vermişlerdir.

Günümüzde yer kabuğunda hareket hâlinde bulunan, yedi tane büyük, çok sayıda da küçük levha bulunmaktadır. Bu levhalar afla¤›daki haritada görülmektedir. Bir levha üzerinde, sadece okyanus bulunabileceği gibi sadece kıta ya da hem kıta hem de okyanus bulunabilir. Bulunduğu yere göre okyanusal levha, kıtasal levha ya da okyanusal–kıtasal levha olarak adlandırılan bu levhaların büyüklüğü, birkaç yüz km2den milyonlarca km2ye kadar değişebilir. Bu durumda bulunduklar› yere göre Kuzey Amerika ve Antartika levhalar›n› nas›l adland›rabiliriz? Peki, haritay› inceledi¤imizde Türkiye’nin hangi levhalar üzerinde oldu¤unu söyleyebiliriz?

Kuzey Amerika Levhas›

Karayip Levhas›

Kokos Levhas›

Nazka Levhas›

Pasifik Levhas›

Güney Amerika Levhas›

Antartika Levhas›

Arap Levhas›

Afrika Levhas›

Anadolu Levhas›

Avrasya Levhas›

Filipin Levhas›

Hindistan - Avustralya Levhas›

1. Uzaklaflma hareketi 2. Yaklaflma hareketi 3. Yanal hareket

levha levhaAtefl küre

Levha hareketleri üç farklı biçimde gerçekleşir; yukar›daki flekillerden birincisindeki gibi birbirlerinden uzaklaşabilir, ikincisindeki gibi birbirlerine yaklaşabilir ya da üçüncüsündeki gibi birbirlerine yatay olarak aynı ya da zıt yönde sürtünebilir. Yukar›daki haritay› inceledi¤imizde her bir levha için hangi hareketi yapt›¤› söylenebilir?

Levha s›n›r›

5

147. s.

247

Yer Kabu¤unu Etkileyen Levha HareketleriDo¤al Süreçler

Levha hareketleri sürekli olarak devam eden bir süreçtir. Bu hareketlilik sonucunda levha sınırlarında; kısa zaman dilimlerinde ani ve şiddetli, uzun zaman dilimlerinde ise yavaş ve sürekli şekil değişiklikleri meydana gelir. Bu değişiklikler levhaların türlerine ve hareket biçimlerine göre yeni okyanusların, kıtaların, sıradağların ve volkanların oluşmasına neden olur. Peki, bu yapıların oluşumu nasıl gerçekleflir?

4. Etkinlik Hamur Y›¤›n›na Ne Oldu?Gözlemleyelim, ‹nceleyelim

Araştırma Sorusu: Levhaların hareketleri ile dağların oluşumu arasında bir ilişki var mıdır?

Bunlar› Yapal›m

• Etkinliğimizi sıranın üzerine koyacağımız mumlu kâğıt üzerinde yapalım.

• Pembe renkli oyun hamurundan 1 cm x 3 cm x 10 cm boyutlarında iki adet şerit yapalım.

• Bu şeritlerin uçlarını birleştirerek 20 cm uzunluğunda yeni bir şerit elde edelim.

• Yukarıdaki 2. ve 3. adımları, diğer renklerdeki oyun hamurları ile de tekrarlayalım.

• Farklı renklerdeki oyun hamurlarından elde ettiğimiz 20 cm’lik şeritleri üst üste koyarak birbirlerine yap›flmalar› için üstlerinden iyice bast›ral›m.

• Oluşturduğumuz hamur yığınlarının her iki ucuna tahta bloklarımızı yerleştirelim ve tahta blokları birbirine doğru itelim.

• Bu sırada ortadaki hamur yığınında meydana gelecek değişiklikleri gözlemleyelim.

• Hamur yığınının nasıl göründüğünün resmini defterimize çizelim.

Sonuca Varal›m

• Etkinliğimizdeki modelle dağ oluşumu arasında nasıl bir ilişki kurabiliriz?

• Yeryüzündeki da¤lar›n oluflmas›na sebep olan etkiler nelerdir?

• 10 cm uzunluğundaki hamur şeritlerinin birbirinden uzaklaştığını düşünelim. Bu durumda şeritlerin bağlantı noktasında ne gözlemlenebilir? Bu olay, hangi yeryüzü şeklinin oluşmasına neden olabilir?

Araç-GereçlerAraç ve Gereçler

♦ mumlu kâğıt

(yağlı kâğıt)

♦ 3 farklı renk oyun hamuru

♦ 2 adet tahta blok

♦ cetvel

Etkinliğimizde, tahta blokların birbirine yaklaştırılması aradaki hamur yığınının şeklini etkilemiştir. Benzer şekilde yer kabuğundaki levhaların da yaklaşarak çarpışması ya da uzaklaşması yeryüzünün şeklini etkilemektedir. Yukarıda da belirtildiği gibi uzun zaman dilimlerinde gerçekleşen bu levha hareketleri dağların ve okyanusların oluşmasına neden olmaktadır. Gelin hep beraber levha hareketlerini inceleyerek bu yapıların nasıl oluştuğunu aç›klamaya çalışalım.

Bunlar› Biliyor muydunuz Bunlar› Biliyor muydunuz ?? Dünyan›n en yüksek noktas› Asya’da Tibet ile Nepal aras›nda yer alan Himalaya S›rada¤lar›’ndaki Everest Tepesi’dir. Bu tepe yaklafl›k 8848 m yüksekli¤indedir. Bilim insanlar› Everest Tepe’sinden daha yüksek bir tepenin Dünya’m›z›n içine do¤ru bir çökme meydana getirebilece¤ini söylüyorlar. Bu, Everest Tepesi’nden daha yüksek bir tepenin a¤›rl›¤›na yer kabu¤unun dayanamayabilece¤i anlam›na geliyor.

248

Okyanusal Levha ile Kıtasal Levha Yaklaflmas›

Bu levhalar bir araya geldiğinde okyanusal levha kendisine göre daha az yoğun olan kıtasal levhanın altına doğru dalar. Bu hareket nedeniyle yüzeyde bir hendek (çukur) oluşur. Bu olayın meydana geldiği alan dalma-batma bölgesi olarak adlandırılır. Diğer yandan ateş küre içinde giderek daha derine inen okyanusal levha ise eriyerek magmaya karışır. Magma da zayıf noktalardan yeryüzüne doğru yükselerek yukarıda volkanları oluşturur. Bu tür levha sınırlarında üstte kalan kıtasal levhadaki yer kabuğunun sıkışması nedeniyle dağlar da oluflabilir.

Okyanusal Levha ile Okyanusal Levha Yaklaflmas›

Bu levhalar bir araya geldiğinde ikisi de birbirinin altına dalmaya çalışır. Sonunda yoğunluğu fazla olan levha dalmayı gerçekleştirir. Bu hareket nedeniyle derin hendekler oluşur. Dalmay› gerçeklefltiren levha battığı noktada ateş küre ile temas ederek erir ve magmaya karışır. Magma da okyanus tabanında bulduğu zayıf noktalardan yeryüzüne doğru yükselmeye başlar ve yukarıda volkan dizilerini oluşturur. ‹lerleyen sayfalarda volkan oluşumunu daha detaylı şekilde öğreneceğiz.

“Hamur Yığınına Ne Oldu?” adlı etkinlikte iki tane kıtasal levhanın yaklaşmasını görmüştük. Ege bölgesinin en yüksek dağları olan Bozdağlar bu şekilde gerçekleşen levha hareketleri sonucunda meydana gelmiştir. Etkinliğimizin son sorusunu hatırlayalım ve levhaların uzaklaşma hareketini inceleyerek bu soruyu tekrar cevaplayalım.

Levhaların Uzaklaşma Hareketi Ateş küredeki konveksiyon hareketi zaman zaman da iki levhanın birbirinden uzaklaşmasına neden olur. Bu durumda neler olduğunu aşağıdaki şekiller üzerinde görelim.

1. Ateş küredeki konveksiyon hareketi nedeniyle iki levha zamanla birbirinden uzaklaşır.

2. Aralarında bir çukur oluşur ve ateş küredeki magma, oluşan bu çukurdan yukarı doğru yükselir ve burada soğur.

3. Soğuyan magma levha kenar-larında katılaşarak yeni bir okyanus tabanı oluşturur. Okyanuslardaki bu tabanlar da yayılma sırtlarını meydana getirir.

Okyanus taban›nda iki levhanın birbirinden uzaklaşmakta olduğu sınırda, magmanın çoğu levha kenarlarında katılaşıp kalırken bir kısmı da çatlaklardan yüzeye ulaşarak yayılma sırtları olarak adlandırılan volkanik sıradağları meydana getirir. Sürekli olarak biçim değiştiren okyanus tabanları zaman zaman yok olsa da bunların yerine yenileri oluşur. Milyonlarca yıldır devam eden levha hareketleri, bundan milyonlarca yıl sonra da günümüzdeki okyanusların şeklinin değişmesine ya da yeni okyanusların oluşmasına neden olacaktır.

Şimdiye kadar levhaların birbirlerinden uzaklaşmaları ve yaklaşmaları sonucunda meydana gelebilecek oluşumları öğrendik. Peki, levhalar yanal hareket yaptıklarında acaba nasıl bir etki olur?

Bozda¤lar

Levhaların Yaklaşma Hareketi Birbirine yaklaşan levhalar bir süre sonra birbiriyle çarpışır. ‹ki levhanın çarpışmasıyla oluşan yeryüzü şekli, yaklaşan levhaların türüne göre değişir. Bu durum üç farklı flekilde gerçekleşir;

Kıtasal Levha ile Kıtasal Levha Yaklaflmas›

Bu levhaların yoğunlukları azdır. Bunlar yaklaşarak çarpıştıklarında levha kenarlarındaki yer kabuğu, çok büyük kıvrımlar oluşacak biçimde yukarı doğru itilir. Milyonlarca yıl içinde gerçekleşen bu olay sonucunda kıvrımlı sıradağlar oluflur. Ancak bu hareket çok güçlüyse da¤ oluflumu gerçekleflmez ve yer kabuğu eğilebilir, yatık bir hâl alabilir ya da kırılabilir.

6

147. s.

249

Yer Kabu¤unu Etkileyen Levha HareketleriDo¤al Süreçler

Levhaların Yanal Hareketi

Yer Sarsıldı¤ında... Kasım, 1999

12 Kasım akflamı televizyonda haberleri izlerken yüzlerce kamyonun aynı anda tafl

boflaltması gibi, yerin altından gelen büyük bir gürültü ve beraberindeki sarsıntı ile

aya¤a fırladım. Sonra pencereden etrafın kısa bir an aydınlandı¤ını gördüm. fiiddetli

sars›nt›lar›n etkisiyle kanepenin önüne do¤ru düfltüm. Binanın sa¤a-sola, öne-arkaya

yatması bir an durur gibi oldu. Sonra alttan gelen yeni bir sarsıntıyla birlikte duvarlar

yerlerinden söküldü ve bina yerle bir oldu. Bu arada dolabın baflımı koruyacak flekilde

üzerime yıkıldı¤ını fark ettim. Sarsıntının fliddetinden etrafta büyük bir yıkım oldu¤unu

düflünüyordum. Böyle bir durumda beni ne zaman kurtarmaya gelebilecekleri belli de¤ildi.

Tam bu sırada mahallemizdeki komfluların bana seslendiklerini duydum. Ben onların sesini

duyuyordum ama ba¤›rd›¤›m hâlde onlar beni duymuyordu. Aradan biraz daha zaman geçti

ve konuflma seslerini tekrar duydum. Etrafımdaki duvar yıkıntılarına da vurarak nihayet

sesimi onlara duyurabildim. Kuzey Anadolu Fay Hattı’nın neden oldu¤u, merkez üssü

Düzce olan 7,5 büyüklü¤ündeki depremden, 4-5 saat süren bir kurtarma çalıflmasıyla sa¤

kurtulmufltum. Sonradan ö¤rendi¤ime göre sadece 30 saniye süren bu deprem, benim için

saatlerce sürmüfl gibiydi. Abdullah MAÇKA

Yukarıdaki metin Düzce depremini yaşamış olan Abdullah Bey’in günlüğünden alınmıştır. Siz de daha önce bir deprem yaflad›n›z m› ya da depremi yaflayan birini dinlediniz mi? Acaba deprem s›ras›nda neler hissedilir? Deprem olarak adlandırdığımız bu şiddetli sarsıntılar›n sebebi nedir? Bu durumun levha hareketleri ile bir ilgisi olabilir mi? Peki, metinde geçen “fay hattı”, “deprem büyüklüğü”, “merkez üssü” gibi kavramları biliyor muyuz? Bunlar ne anlama gelmektedir?

Gelin yapacağımız bir etkinlikle hem bu soruların cevabını arayalım hem de bir depremin nasıl oluştuğunu öğrenelim.

249

250

5. Etkinlik Deprem Hattı OluşturalımGözlemleyelim, ‹nceleyelim

Bunlar› Yapal›m

• Üç farklı renkteki oyun hamurundan 1 cm x 3 cm x 10 cm boyutunda ikişer tane şerit yapalım.

• Farklı renk oyun hamurundan yapılmış üç şeridi üst üste koyarak istifleyelim ve üzerine hafifçe bastıralım. Aynı işlemi kalan şeritler için de yapalım.

• Oluşturduğumuz bu iki hamur yığınını, uzun kenarları yan yana gelecek şekilde birbirine dayayalım.

• Yığınlar› foto¤raftaki gibi ayn› yönde fakat biri daha h›zl› gidecek flekilde itelim.

• Ard›ndan hamur y›¤›nlar›ndan birini ileriye iterken di¤erini geri çekelim.

Sonuca Varal›m

• Her bir hamur yığını ve bu y›¤›nlar aras›ndaki s›n›r gerçekte neyi temsil ediyor olabilir?

• Etkinli¤imizde hamur y›¤›nlar›n›n birbirinden ayr›lmas› için neler yapt›k?

• Bu etkinlikle depremler arasında nas›l bir ilişki kurulabilir?

Araç-GereçlerAraç ve Gereçler

♦ 3 farklı renkte

oyun hamuru

♦ bıçak

♦ cetvel

Etkinliğimizdeki hamur yığınları gibi yan yana olan iki levha eflit ya da farkl› süratlerle ayn› yönde ya da z›t yönde kayarak hareket edebilir. Levhaların bu hareketi yanal hareket olarak adland›r›l›r. Bu tür levha sınırlarında kısa zaman dilimlerinde ani ve şiddetli şekil değişiklikleri meydana gelir. Yanal hareket sırasında bir levha diğerine dayandığında arada kalan kayalar sıkışarak yerlerinden oynar ya da kırılır. Etkinli¤imizde buna benzer bir durum gözlemledik mi? Bu kırılma ve kopmalar sonucu açığa çıkan enerji dalgalar hâlinde yayılarak yeryüzünde sarsılmaya neden olur. Bu olaya deprem denir. Depremlerin büyük bir bölümü levhaların bitişme yerleri üzerinde olur. Genellikle depremler bir dakikanın altında bir süre ile sınırlı kalır, fakat üç dakika kadar süren depremlere de rastlanmıştır. Önce aşağıdaki şekli inceleyerek depremle ilgili temel kavramları öğrenelim sonra da Afet Eğitimi adlı dergiden alınmış olan röportajı dikkatlice okuyarak depremle ilgili teknik kavramlar hakkında bilgi sahibi olalım. Unutmayalım ki, depremden korunmanın ve zararlarını en aza indirmenin önemli yollarından birisi de depremle ilgili doğru bilgilere sahip olmaktır.

Deprem Dalgas›: Odak noktas›ndan çevreye do¤ru yay›lan titreflimlerdir.

Merkez Üssü: Deprem dalgalar›n›n yeryüzüne en k›sa yoldan ulaflt›¤› yerdir.

Odak Noktas›: Yer alt›nda depremin meydana geldi¤i noktad›r.

Resme göre depremlerin en fazla hasar› nereye verdi¤ini söyleyebiliriz?

Fay: Yer kabu¤unda oluflan arazi k›r›¤›d›r. Bu k›r›¤›n bafllama ve bitme noktas› aras›ndaki mesafeye fay hatt› denir.

251

Yer Kabu¤unu Etkileyen Levha HareketleriDo¤al Süreçler

Afet Eğitimi: Öncü deprem nedir?A. Tekin: Ana depremden önce meydana gelen küçük sarsıntılar, öncü depremlerdir. Bu depremler, kendisinden sonra büyük bir deprem meydana geldiği için öncü deprem olarak nitelendirilmiştir.Afet Eğitimi: Artçı deprem nedir?A. Tekin: Ana depremden sonra kayaçların yerlerine oturması sürecinde meydana gelen, ana depremin büyüklüğünü geçmeyen sarsıntılar artçı depremlerdir. Artçı depremlerin belli bir süresi yoktur, bir ay ya da bir yıl süresince zaman zaman tekrarlayabilir.Afet Eğitimi: Deprem büyüklüğü nedir?A. Tekin: Depremin merkezinde açığa çıkan enerjinin miktarı, depremin büyüklüğüdür. Büyüklük, yer sarsıntısının sismograf adı verilen aletlerle ölçülmesiyle belirlenen bir değerdir. Afet Eğitimi: Deprem şiddeti nedir?A. Tekin: Şiddet, depremin binalar ve insanlar üzerinde meydana getirdiği hasarın derecesidir. Bu etki, depremin merkezinden uzaklaştıkça değişebilir. Bir depremin, farklı yerlerde farklı şiddet değerleri olabilir. Depremin büyüklüğü arttıkça açığa çıkan dalgalar daha uzağa yayılarak etkiledikleri alan büyüyeceğinden depremin şiddeti de artar. Şiddet değeri, I ve XII aralığındaki Romen rakamları ile ifade edilir. Bu rakamların hiçbir matematiksel temeli yoktur, bütünü ile gözlem bilgilerine dayanır. Depremin şiddeti, depremin büyüklüğüne, odak noktasının derinliğine, zemin yapısına ve yapıların dayanıklılığına bağlı olarak değişir. Afet Eğitimi: Depremin şiddeti ile büyüklüğü arasında ne fark vardır?A. Tekin: Depremlerin büyüklüğü ve şiddeti, genellikle birbirine karıştırılan iki kavramdır. Büyüklük, depremin kaynağında açığa çıkan enerji ile ilişkili bir değerdir ve ölçüm cihazları ile ölçülür. Şiddet ise deprem bölgesindeki hasara göre belirlenen bir değerdir. Aşağıda yer alan çizelgede depremin büyüklüğü ile şiddeti karşılaştırılmıştır.

Afet Eğitimi: Deprem bölgesi ne demektir?A. Tekin: Depremlere sebep olan levha hareketleri, volkanik püskürmeler gibi olayların yer kabuğu üzerinde nerelerde olduğu bilinmektedir. Bu olayların gerçekleştiği ve fayların çok olduğu bölgelere deprem bölgesi denir. Levhalar açısından ele aldığımızda ülkemiz; Avrasya, Arap ve Afrika levhalarının etkisindedir. Bu levhaların hareketlerinden dolayı ülkemizde sık sık depremler olmaktadır.

Afet Eğitimi: Depremlere sadece faylar mı sebep olur?A. Tekin: Depremler genelde, levhaların birbirine sürtündükleri, birbirlerini sıkıştırdıkları, birbirlerinin üstüne çıktıkları ya da altına girdikleri yerlerde oluşur. Ancak başka etkenler de depreme sebep olur. Örneğin volkanik püskürmeler de depremlere sebep olabilir. Ateş kürede bulunan magmanın yeryüzüne çıkışı sırasında, fi ziksel ve kimyasal olaylar sonucunda oluşan gazların sebep olduğu patlamalar depremleri meydana getirir.Bu tip depremlere volkanik depremler denir. Bir başka tip deprem ise yeraltındaki boşluklarda (mağaralarda), kömür ocaklarında tavanların çökmesi ile oluşan çöküntü depremleridir. Enerjileri az olan volkanik depremler ve çöküntü depremleri bölgeseldir ve genellikle fazla hasar vermez.

Afet uzmanı “Ali Tekin”e depremle ilgili teknik kavramları sorduk. Kendisiyle gerçekleştirdiğimiz söyleşimizi sunuyoruz:

Büyüklük Şiddet Etki Dünyadaki Yıllık Deprem Sayısı

0’dan 1,9’a I Sadece aletler kaydeder. Çok fazla sayıda

2’den 2,9’a II Çok hassas olanlar hisseder. Asılı objeler sallanır. 300 000

3’ten 3,9’a III Bazı insanlar hisseder. Ağır bir kamyon geçiyor gibi titreme olur. 49 000

4’ten 4,9’a IV–VPek çok insan hisseder. Asılı objeler sallanır. Tabaklar, pencereler şangırdar ve kırılabilir. 6200

5’ten 5,9’a VI Herkes tarafından hissedilir. İnsanlar korkar. Bacalar devrilir. 800

6’dan 6,9’a VII–IX İnsanlar paniğe kapılır. Binalar güçlü sarsıntıdan etkilenirler. 120

7’den 7,9’a X–XIHalk içinde yaygın bir panik durumu olur. Sağlam binalar ayakta kalır. Yer kabuğunda büyük kırılmalar oluşur. Heyelanlar meydana gelir. 18

8’den 8,6’ya XII Her yer harap olur. 0,2 (3-5 yılda bir)

251

AFET E⁄‹T‹M

‹

AFET E⁄‹T‹M

‹

Depremle ‹lgili Bildiklerimiz...

Kuzey Anadolu Fay›

Do¤u Anadolu Fay›

AVRASYA LEVHASI

7

148. s.

252

Afet Eğitimi: Depremler önceden tahmin edilebilir mi?A. Tekin: Deprem öncesinde hafif sarsıntılarla meydana gelen öncü depremlerin oluşması, kuyu suyu seviyesindeki değişmeler, radon gazı artışı, bazı hayvanların davranışlarındaki değişiklikler gibi depremi haber veren işaretler olsa da depremlerin ne zaman ve nerede olacağı henüz bilinememektedir. Depremlerin önceden tahmin edilebilmesi için levha sınırlarının ve levha hareketlerinin niteliğini doğru olarak yorumlamak gerekir. Bilim insanları depremleri önceden belirleyebilmek için çalışmalarını sürdürüyorlar.Afet Eğitimi: Peki, bu çalışmalar kimler tarafından yapılmaktadır? Depremle ilgili konuları hangi bilim dalı incelemektedir? A. Tekin: Depremlerin oluşumunu, ölçü aletlerini, ölçme yöntemlerini ve deprem ile ilgili diğer konuları inceleyen ve değerlendiren bilim dalına sismoloji (deprembilim), bu alanda çalışan bilim insanlarına ise sismolog (deprembilimci) denir. Bazen, konu hakkında uzman olmayan kişiler çeşitli yorumlar yaparak maalesef halkımızı yanlış bilgilendirmektedir. Bilinçli kişiler olarak bizler daima, konuyla ilgili eğitim almış uzman kişilerin görüş ve önerilerine itibar etmeliyiz. Afet Eğitimi: Son olarak depremden korunmak için neler yapmalıyız?A. Tekin: Depremler birer doğa olayıdır ve önlenmeleri imkânsızdır. Ancak depremden korunmak için şunları yapabiliriz:Deprem Öncesinde Yapılabilecek Hazırlıklar:• Depreme dayanıklı evlerde oturalım. • Deprem olduğunda ailece uygulayacağımız bir plan

yaparak ortak bir buluşma yeri belirleyelim, önemli telefon ve adresleri kaydedelim.

• Evimizdeki eşyaları depremden korunacak şekilde yerleştirelim; yatağımızı camlardan ve dolaplardan uzak tutalım, ağır eşyaları üst rafl ara koymayalım. Devrilme ihtimaline karşı kitap rafl arını ve dolapları duvara iyice sabitleyelim. Gece yatarken oda kapılarını açık bırakalım ve eşyaları çıkışları engellemeyecek şekilde yerleştirelim.

• İçine acil kişisel ihtiyaçlarımızı koyacağımız bir çantayı kolayca ulaşabileceğimiz bir yerde bulunduralım. Bu çantada su, enerji veren yiyecekler, yedek pilleri ile radyo ve fener, ilkyardım malzemeleri, kişisel reçete ve ilaçlar, düdük, kâğıt, kalem, bir miktar para, içinde

önemli telefon numaralarının ve iletişime geçilecek kişilerin bilgilerinin bulunduğu dosya bulunmalıdır. Bu malzemeler, depremden sonra yardım gelene kadar bize destek olacaktır.

• İlk yardım hakkında bilgi edinelim.Deprem Anında Yapılması Gerekenler:• Panik yapmayalım ve sakin olmaya çalışalım.• Kapalı bir mekânda iken çıkışa yakınsak en kısa sürede

binayı terk edelim. Eğer çıkışa çabuk ulaşamayacaksak içeride kalalım ve duvarlara yaklaşmayalım. Hemen güvenli bir yer bularak başımızı ve boynumuzu

korumak amacıyla yanda görüldüğü gibi “çök-kapan ve tutun” pozisyonu alalım. Bu pozisyonu kapalı mekânlarda buzdolabı, çamaşır makinesi gibi sağlam eşyaların yanına diz çökerek alabiliriz. Sokak ya da park gibi yerlerde ise bu pozisyonu alırken etrafımızda, direk ya da ağaç gibi üstümüze devrilebilecek bir nesne olmamasına özen gösterelim.

• Sarsıntı bittiğinde en kısa sürede binayı terk edelim. Asansörü kesinlikle kullanmayalım.

• Eğer dışarıdaysak binalar, köprüler, geçitler, tüneller ve yüksek gerilim hatlarından uzakta açık bir alana gidelim. Aracımızda mümkün olduğunca az kalarak trafi kten sakınalım.

Depremden Sonra Yapılması Gerekenler:• Hareket etmeden önce düşebilecek nesnelere karşı

biraz bekleyelim. • Ailemizden ayrıysak onlarla daha önceden belir-

lediğimiz yerde buluşmak için buluşma noktasına ulaş-maya çalışalım.

• Evden çıkarken gaz vanaları ile elektrik sigortalarını kapatarak yangın tehlikesine karşı önlem alalım. Suyun sızma ihtimaline karşı su vanalarını kapatalım.

• Yetkililer duyuru yapıyorlarsa onları dinleyelim. Ancak bir duyuru yapılmıyorsa, sarsıntının bittiğinden tamamen emin olduktan sonra, en kısa sürede açık bir alana gidelim ve hasarlı binalardan uzak duralım.

• Artçı depremlere karşı hazırlıklı olalım.

Deprem, volkan patlaması ya da toprak kayması gibi yer hareketleri, deniz tabanında alçalmaya ya da yükselmeye neden olur. Bu süreçte oluşan dev deniz dalgalarına Tsunami (Tusunami) denir. Tsunami dalgaları, saatte 950 km’ye kadar varabilen çok yüksek süratlerde ilerler. Genellikle okyanuslarda görülür. Kıyıya yaklaştıkça dalgaların sürati düşer ama yüksekliği artar. Bu dev dalgalar kıyıya eriştiğinde büyük su baskınlarına sebep olur.

??Bilmediklerimiz

252

Sürat : 60 km/h 300 km/h 800 km/h Derinlik : 20 m 800 m 5000 m

Odak noktas› 8

149. s.

253

Yer Kabu¤unu Etkileyen Levha HareketleriDo¤al Süreçler

Türkiye bir deprem ülkesidir. Deprem ülkelerinde yaflayan pek çok insan gibi bizler de Türkiye’nin hemen hemen her yerinde deprem tehlikesi ile karşı karşıyayız. Peki, Türkiye’nin bütün bölgeleri aynı derecede mi deprem riski taşımaktadır?

253

Ülkemizde görülen depremler, Kuzey Anadolu Fayı ve Doğu Anadolu Fayı gibi iki büyük fayın hareketi sonucunda oluşmaktadır. Yandaki haritada deprem bölgeleri görülmektedir. Buna göre,

• Harita üzerinde ülkemizdeki levha sınırlarını ve fay hatlarını belirleyerek bu fayların nasıl meydana geldiğini açıklayalım.

• Deprem bölgeleri ile fay hatları arasında bir ilişki olup olmadığını araştıralım. Buna göre haritadan da faydalanarak ülkemizde farklı deprem kuşaklarının bulunmasının sebebini açıklayan bir hipotez kuralım.

Araflt›ral›m, Haz›rlanal›mAraflt›ral›m, Haz›rlanal›m

Volkanlar (Yanardağlar)

1963 yılında, ‹zlanda açıklarında avlanmakta olan balıkçılar, denizden duman yükseldi¤ini gördüler ve bir teknenin yandığını düşündüler. Ancak gerçekte gördükleri duman değil, denizin altında püskürmekte olan bir volkandan çıkan buhar ve küllerdi. Volkan tepesinin deniz yüzeyine ulaflmas›yla birlikte fliddetli bir püskürme meydana geldi. Bu olaydan sonraki dört y›l içinde volkan aral›klarla püskürmeye ve yükselmeye devam etti. Böylece günümüzde “Surtsey (Sörtsey)” olarak bilinen volkanik ada olufltu.

Peki, depremlere de sebep olan bu volkanlar acaba nasıl meydana gelmektedir? Volkanları yakından tanımaya ne dersiniz? Afla¤›da yer alan resmi inceleyelim ve ilgili aç›klamalar› okuyarak volkanlar›n nas›l olufltu¤unu anlamaya çal›flal›m.

Volkanik patlamalarda gaz, toz ve buhar bulutlar› çok yükseklere ç›kabilir.

Krater volkan›n a¤z›d›r.

Baca magman›n yeryüzüne ç›kmak için takip etti¤i yoldur.

Lav yeryüzüne ç›kan magmaya denir. Lav›n so¤umas›yla volkanik tafllar oluflur.

Okyanusal LevhaK›tasal Levha

Okyanus S›rt›Dalma-Batma Noktas›

Patlamanın şiddetinden etrafa kara bulutlar çöker. Volkandan çıkan bu gaz, toz ve kül bulutu suyla karışırsa çamur akıntısı (lahar) denilen bir çamur nehri oluşur.

Ateş kürede artan basınç nedeniyle yeryüzüne doğru hareket eden magma yüzeye çıkmak için farklı yollar bulur.Bacadan geçen magma kraterden dışarı püskürür.

Sıcak ve akışkan olan lavlar

dağın yamaçları boyunca

akarken gaz, toz, kül ve

volkan bombası (sert lav

parçalar›) gibi maddeler de

büyük bir bulut oluşturur. Bu

bulutun patlaması ile birlikte

kül ve volkan bombaları

çok yükseklere çıkabilir.

Etrafa dağılan volkan

gazı temelde buhar,

karbon dioksit ile

diğer gaz ve tozlardan

meydana gelir ve çürük

yumurta gibi kokar.

9

150. s.

10

151. s.

11

151. s.

I. Derece II. Derece III. Derece IV. Derece V. Derece

254

Kendimizi De¤erlendirelim

Afla¤›daki sorular› defterimize cevaplayal›m.

1. Yandaki resmi defterimize çizerek burada okyanusal levha, kıtasal levha ve volkanın bulunduğu yerleri üzerine yazal›m. Bu volkanın nasıl oluştuğunu aç›klayal›m.

2. Yandaki resmi inceleyerek aşağıdaki soruları cevaplayal›m.

• En güçlü sarsıntı, A noktasında mı yoksa B noktasında mı olur? Nedenlerini açıklayalım.

• En fazla yıkım, A noktasında mı yoksa B noktasında mı olur? Nedenlerini açıklayalım.

• Resimdeki depremin büyüklü¤ünün 6 yerine 7 oldu¤unu düflünerek bu durumun ne tür farkl›l›klara neden olaca¤›n› aç›klayal›m.

• B noktasında, sabah 05.00’te mi yoksa 10.00’da mı deprem olsa daha büyük tehlike oluflturur? Nedenini aç›klayal›m.

Volkanların oluşum sürecini öğrendik. Peki, önceki konuda edindiğimiz bilgilerden hareketle bu oluşuma neyin sebep olduğunu söyleyebiliriz? Volkan oluşumundaki en önemli etken ne olabilir?

Yeryüzünü incelediğimizde levhaların uzaklaştığı ya da yakınlaştığı sınırlarda volkanik ada ve dağ oluşumlarını görebiliriz. Ancak bazen levha sınırlarından uzak noktalarda da volkanik oluşumlar gözlenmektedir. Sıcak nokta olarak adlandırılan bu yerler magmanın yer kabuğunun uyguladığı basıncı yenerek yeryüzüne ulaştığı noktalardır. Halen sıcak nokta üzerinde bulunan Hawaii (Havai) Adaları bu oluşumun güzel bir örneğidir. Volkanik oluşumlar sonucunda meydana gelen bir diğer yeryüzü şekli de volkanik göllerdir. Bu göller volkanik patlamalar sonucunda oluşan kraterlerin yağışlarla dolmas›yla meydana gelir. Foto¤raftaki Meke gölü bunun güzel bir örne¤idir.

Volkanlar bir yandan yer kabuğunu etkileyerek çeşitli yeryüzü şekilleri meydana getirirken bir yandan da aşağıda verilen Pompei (Pompeyi) örneğinde olduğu gibi bizim hayatımızda olumsuz etkilere sebep olmaktadır.

Sınıfımızda beşer kişiden oluşan volkanlar ve depremler grubu oluşturalım. Gruplarımız aşağıda verilen münazara konusunun tercih ettikleri yönünü savunsunlar. Sınıfımızdaki diğer öğrenciler de seyirciler olarak soracağı sorular ya da yapacağı katkılarla bu grupları desteklesinler. Münazara öncesinde konunun seçtiğimiz yönüyle ilgili araştırma yaparak münazara sırasında da kullanabileceğimiz dokümanlar toplamayı unutmayalım. Münazara sonucunda ulaştığımız sonucu bir cümle ile ifade edelim.

Münazara Konusu: ‹nsan hayat› üzerinde volkanlar m›, depremler mi daha etkilidir? Hangisinin olumsuz etkileri daha fazlad›r?

Araflt›ral›m, Haz›rlanal›mAraflt›ral›m, Haz›rlanal›m

C’de 6 büyüklü¤ünde bir deprem meydana gelmifltir.

C (Odak Noktas›)

A (Orman)

B (fiehir merkezi)

Okyanus

Bunlar› Biliyor muydunuz Bunlar› Biliyor muydunuz ?? MS 79 yılında, ‹talya’da Vezüv volkan› birdenbire faaliyete geçmiş ve yakınındaki kasabalar, kentler; yanardağın püskürttüğü sıcak lav, kül ve zehirli gazlarla yok olmuştur. Bu kentlerden biri olan Pompei, 1711 yılında yapılan kazılar sonucu ortaya çıkarılıncaya kadar, 6 m kalınlığındaki volkanik kül örtüsü altında kalmıştır. Bu kül örtüsü, kentteki her şeyi o zamanki biçimleriyle korumuştur. Kentin bulunduğu kazı alanı, küllerden ve kükürt dumanlarından kaçmaya çalışırken ölen insanlara ait kalıntılar ile doludur.

Konya-Karap›nar, Meke Gölü Konya-Karap›nar, Meke Gölü

12

152. s.