Cümle bilgisi

Yapı

• Cümleler sözcük dizisi değildir. Sözcükler → öbekler → cümle ör. Bir adam beylik tabancasını çıkardı. Bir adam beylik tabancasını çıkardı. × Bir adam beylik tabancasını çıkardı. • Sezgisel olarak kimi sözcükler diğerleriyle daha yakın ilişkide

Kurucu: Bir bütün halinde faaliyette bulunan bir sözcük grubu ya da bu grubun bileşenleri Hiyerarşik yapı – Bir öğe daha büyük bir öğenin öğesi olan bir öğenin öğesidir. → Yani kurucular iç içe geçerek daha büyük kurucular oluşturur.

Hiyerarşik Yapı

• Parantez

[ yeni ödevleri ]

• Ağaç diyagramı

yeni ödevleri

Hiyerarşik Yapı

• Hiyerarşik yapı

C AÖ FÖ İS S A AÖ F Şu yaşlı hoca S A okudu yeni ödevleri

Hiyerarşik Yapı

C = AÖ + FÖ

AÖ = İS + S + A

FÖ = AÖ + F

…

• Alternatif: Parantezleme?

[C [AÖ [İS Şu ] [S yaşlı ] [A hoca ] ]

[FÖ [AÖ [S yeni ] [A ödevleri ] ] okudu ] ].

Hiyerarşik Yapı

• Kurucular gerçekten var mı? [In her hope of marrying] An҉na was unrealistic.

‘Evlenme umudunda olmakla Anna gerçekçi değildi.’

[Harry’s hope of marrying An҉na] was unrealistic.

‘Harry’nin Anna ile evlenme umudu gerçekçi değildi.’

[In her hope of marrying] An҉na was unrealistic.

[Harry’s hope of marrying An҉na] was unrealistic.

Kurallar ve Ağaçlar

• Ağaç ← kurallar – öbek yapısı kuralları – ağaçları üretir.

! Kuralları yapı ile ilgili genellemelerimizden çıkarsarız.

Kuralların yapısı:

XÖ → X Y Z ↑ ↑ ↑

kurucunun etiketi «-den oluşur» kurucunun bileşenleri

• Ad öbekleri – başlangıç…

ör. 1 Şu kutu

AÖ → İS A

‡ Ağaç…

Kurallar ve Ağaçlar

ör. 2 Bu pofuduk minder AÖ → İS S A ‡ Ağaç… ör. 3 Ali, insanlar vs. AÖ → A ‡ Ağaç… ! Seçimlik öğeler AÖ → (İS) (S) A

ör. 4 Cem’in bu pofuduk minderi AÖ → (AÖ) (İS) (S) A ‡ Ağaç…

Kurallar ve Ağaçlar

o Tekrarlanan öğeler ör. 5 Madhu’nun bu pofuduk pembe minderi AÖ → (AÖ) (İS) (S+) A ‡ Ağaç… • Zarflar ve sıfat öbekleri ör. şu kızgın büyük adam (şu kızgın adam) şu gayet büyük adam (*şu gayet adam) [şu kızgın büyük adam] [şu [gayet büyük] adam] SÖ → (Z) S AÖ → (AÖ) (İS) (SÖ+) A ‡ Ağaçlar…

Kurallar ve Ağaçlar

Altın Kural

Niteleyiciler her zaman niteledikleri öbeğin içine eklenir.

! Başlar hiçbir zaman öbek değildir; tek sözcüktür.

• Edat öbekleri

ör. Eve doğru, okuldan beri, şu balta ile, portakal ağacı için

EÖ → AÖ E

‡ Ağaç…

Kurallar ve Ağaçlar

• Fiil öbekleri ör. 1 Şükûfe [annesi ile hızlı hızlı koşuyor]. FÖ → (EÖ+) (Z+) F ör. 2 Şükûfe [koşuyor]. FÖ → F ör. 3 Şükûfe [annesi ile hızlı hızlı yemeğini yiyor]. FÖ → (EÖ+) (Z+) (AÖ) F ör. 4 Şükûfe [annesine yemeğini verdi]. FÖ → (EÖ+) (Z+) (AÖ) (AÖ) F ‡ Ağaç…

Kurallar ve Ağaçlar

• Cümleler

ör. 1 [C [AÖ Şükûfe] [FÖ annesi ile hızlı hızlı yemeğini yiyor]].

C → AÖ FÖ

‡ Ağaç…

ör. 2 [C Cem Denize [C Şükûfe koşuyor] dedi]

[C Cem [C Şükûfe koşuyor] sanıyor]

FÖ → (EÖ+) (Z+) (AÖ) ({AÖ/C}) F

ör. 3 [C Cem [Şükûfe hızlı koşuyor diye] düşünüyor].

(diye = tümleyici)

Kurallar ve Ağaçlar

ör. 3ʹ [C Cem [Şükûfe hızlı koşuyor diye] düşünüyor].

[C Cem [Cʹ[C Şükûfe hızlı koşuyor] [T diye]] düşünüyor].

Cʹ → C T

FÖ → (EÖ+) (Z+) (AÖ) ({AÖ/C/Cʹ}) F

‡ Ağaçlar…

Kurallar ve Ağaçlar

• Özet: İlk tur…

AÖ → (AÖ) (İS) (SÖ+) A

SÖ → (Z) S

EÖ → AÖ E

FÖ → (EÖ+) (Z+) (AÖ) ({AÖ/C/Cʹ}) F

C → AÖ FÖ

Cʹ → C T

Üretici Gramerin formel/biçimsel kurallarının bir eskizi…

Sonsuz Sayıda Cümle

• (Öz)yineleme

C → AÖ FÖ

FÖ → (EÖ+) (Z+) (AÖ) ({AÖ/C/Cʹ}) F

Sonsuz Sayıda Cümle

[C Cem [C Deniz [C Şükûfe [Cʹ [C … ] diye] düşünüyor] dedi] sanıyor].

Sonsuz Sayıda Cümle

• (Öz)yineleme

AÖ → (AÖ) … A

AÖ → (AÖ) … A

[[[[[…] eşinin] babası]nın dedesi]nin kitabı]

Ağaç nasıl çizilir?

• Aşağıdan yukarıya (en güvenli yöntem) 1. Cümleyi yaz, sözcük türlerini teşhis et. 2. Neyin neyi nitelediğini teşhis et. (bk. Altın Kural) 3. Hangi kuralın uygulanması gerektiğini bul ve harfiyen uygula. 4. i. Niteleme ilişkisi içinde bulunan öğeleri birleştir.

ii. Yan yana duran sözcüklerden başla. iii. En sağdan başlamak kolaylık sağlar.

5. Kuralları şu sırada uygulamaya çalış: SÖ, AÖ/EÖ, FÖ, C 6. Sağlama yap! Ağacın her aşamasının kurallar tarafından üretilip

üretilmediğini kontrol et.

ör. Bu pek küçük çocuk şu kedinin kuyruğunu çekti.

Ağaç nasıl çizilir?

• Yukarıdan aşağıya

1. Cümleyi yaz, sözcük türlerini teşhis et.

2. C budağını koy. Ondan özne AÖyü ve FÖyü çıkart.

3. AÖ kuralını kullanarak özneyi oluştur. İleriye bak.

4. FÖnün kurucularını hallet.

5. Sağlama yap! Ağacın her aşamasının kurallar tarafından üretilip üretilmediğini kontrol et.

ör. Bu pek küçük çocuk şu kedinin kuyruğunu çekti.

Alıştırmalar

1. Aşağıdaki cümlelerin ağacını çizin.

i. O çok küçük çocuk okuldan beri çılgınca koşuyor.

ii. Akıllı sihirbazlar doğru aletler ile kolayca seyircilerini aldatabilir.

iii. Beceriksiz Veli dikkatli dikkatli Ali’nin babasının beyaz saçlarını kesti.

iv. Şu sinir musluk akşamdan beri devamlı damlıyor.

v. Ali’nin kedisi kırmızı kalem kutusunu aldı.

vi. Gürültücü sporcu kafilesi sabahtan beri otobüs ile Ankara’ya doğru gidiyor.

vii. Deniz Cem lahana için çok az para ödedi sanıyor.

Alıştırmalar

viii. Ahmet uskumruyu, Mehmet ıstakozu pişirdi.

ix. Muş ovası bitti mi Bingöl Dağları başlar.

x. İhtiyar adam hanımının pişirdiği balığı yedi.

xi. Cem’in nemrut karısından bıkan arkadaşı keçileri kaçırmamak için evi terk etti.

xii. Polis hırsızların yaşlı kadınları ve erkekleri soyma planını bozdu.