197

III. KUTSAL METÝNLERve DÝNÎ LÝTERATÜR

Yahudilik kitabî bir dindir ve Hýristiyan-lýðýn aksine dinin merkezine kutsal kitabýkoymakta, bu yönüyle Ýslâm’a benzemek-tedir. Yahudi inancýna göre Mûsâ pey-gamberlerin en büyüðüdür, ancak yahu-di dininin temeli Mûsâ ve onunla ilgili te-lakkiler deðil kutsal kitabý Tevrat’týr. Hýris-tiyanlýk’ta ise dinin temel niteliklerini Hz.Îsâ’ya dair özellikler meydana getirir veÎsâ’nýn biyografisi olan Ýnciller, Îsâ’nýn ha-yatýný ve mesajýný içermesi yönünden birdeðer ifade etmektedir. Yahudilik’te kut-sal metinler ve dinî literatür denilince ön-celikle baþta Tevrat olmak üzere Ahd-i Atîk,yahudilerce Þifahî Tora (Torah) diye adlan-dýrýlan Miþna ve Talmud ile kutsal kitabýntefsiri kabul edilen midraþik literatür an-laþýlmaktadýr. Mistik ve apokrifal literatürde bu kapsamda ele alýnabilir.

A) Yahudi Kutsal Kitabý. Yahudi kutsalkitabýna Rabbânî literatürde “bible” keli-mesinin Ýbrânîce karþýlýðý olarak “ha-sefe-rim” (kitaplar) denildiði gibi “sifre ha-kodeþ”(kutsal kitaplar) ve “kitve ha-kodeþ” (kutsalyazýlar) adý da verilmektedir. Fakat alýþýl-mýþ yaygýn isim Tanah’týr (Tanakh), bu dayahudi kutsal kitabýný teþkil eden üç bö-lümün isimleri olan Tora, Neviim ve Ketu-vim’in baþ harflerinden meydana gelensuni bir kelimedir (The Oxford Dictionaryof the Jewish Religion, s. 121). Tanah’aBatý dillerinde Ancien Testament (Fr.), OldTestament (Ýng.) ve Alten Testamentum(Alm.) denilmektedir; Arapça karþýlýðý el-Ahdü’l-kadîm, Türkçe karþýlýðý Ahd-i Atîkveya Eski Ahid’dir. Ancak hýristiyanlara aitolan bu adlandýrma yahudilerce kullanýl-mamakta, yahudi kutsal kitabýnýn tama-mý içindeki en önemli bölüm olan Tevrat’-tan dolayý Tevrat diye adlandýrýlmaktadýr.Tevrat ismi geniþ anlamýyla Mûsâ peygam-bere Sînâ’da Tanrý tarafýndan verildiði ka-bul edilen bütün yazýlý ve sözlü öðretileri(Tevrat ve Talmud), Ahd-i Atîk olarak bili-nen yazýlý yahudi kutsal kitap literatürü-nün tamamýný (Tanah) ve her dönemin ih-tiyaçlarý doðrultusunda geliþerek bugünekadar gelen yahudi hukukunu ifade eder.Geleneksel yahudi inancýna göre Tanrý,Mûsâ peygambere yazýlý Tevrat’a ilâvetenonun yorumunu þifahî olarak bildirmiþ veÞifahî Tora adý verilen bu Tevrat nesildennesile aktarýldýktan sonra milâdî III. yüz-yýlýn baþlarýndan itibaren yazýya geçirilmiþ-tir. Tanah yahudilerin tasnifine göre top-lam yirmi dört (Josephus’a göre yirmi iki),Katolikler’in tasnifine göre ise otuz dokuzkitaptan müteþekkil zengin muhtevalý bir

literatürdür, tek bir kiþi tarafýndan bellibir dönemde yazýlmayýp uzun asýrlar içe-risinde kaleme alýndýðý için dilinde ve üs-lûbunda farklýlýklar söz konusudur.

Yahudi kutsal kitabý Tora, Neviim ve Ke-tuvim olmak üzere üç bölüme ayrýlmakta-dýr. 1. Tora (Tevrat). Beþ kitaptan oluþmak-tadýr; bunlara Ýbrânîce’de Bereþit (Tekvîn =Yaratýlýþ), Þemot (Huruç = Mýsýr’dan Çýkýþ), Va-yikra (Levililer), Bemidbar (Sayýlar) ve Deva-rim (Tesniye) denilmektedir. Tevrat’ý milât-tan önce III. yüzyýlýn ortalarýnda Yunan-ca’ya çeviren mütercimler bu bölümlereiçeriklerini yansýtan isimler vermiþlerdir;Kitâb-ý Mukaddes’in Türkçe tercümesin-de de bu isimlerin Türkçe karþýlýklarý kul-lanýlmýþtýr. Tevrat Ezrâ ve Nehemya dö-nemlerinden itibaren beþ bölüme ayrýlmýþ,bu sebeple ona Hamiþah humþe Torahadý da verilmiþtir. Yahudi geleneðinde Tev-rat’ýn Tanrý tarafýndan vahyedildiði ve Mû-sâ tarafýndan yazýya geçirildiði (Tesniye,31/9), orijinal ve otantik þekliyle günümü-ze kadar geldiði kabul edilmektedir. Tev-rat’ýn Tekvîn bölümünde yaratýlýþtan Yû-suf’un ölümüne kadar geçen, diðer bölüm-lerde ise Mûsâ’nýn dünyaya geliþinden ve-fatýna kadar cereyan eden hadiseler an-latýlmaktadýr. Bunun yanýnda Tevrat ya-hudi þeriatýný teþkil eden kurallarý da ih-tiva etmektedir, dolayýsýyla bir adý da þe-riat kitabýdýr ve özellikle bu yönüyle çokönemlidir. 2. Neviim (Peygamberler). Ýlk ne-bîler ve sonraki nebîler olmak üzere ikikýsma ayrýlmaktadýr. Bu bölüme Neviim

ma konumunu muhafaza etmekte, Gü-ney Afrika Cumhuriyeti ve Avustralya’daise tek mezhep olmaktadýr. Ancak Fran-sa’da Arjantin örneðinde görüldüðü gibiSefarad kesimi geleneksel dindarlýðý sür-dürürken Aþkenazi kesimi büyük orandaasimilasyona uðramýþ durumdadýr. Bunakarþýlýk Ýngiltere’de ve Rusya’da Ortodoksdýþý gruplar, bilhassa Reformist Yahudi-lik güç kazanmaktadýr. Macaristan’da iseMuhafazakâr Yahudiliðe yakýn bir Yahu-dilik (neolog) hâkim durumdadýr.

BÝBLÝYOGRAFYA :

F. Josephus, The Complete Works (trc. W.Whiston), Nashville 1998, s. 416-417, 426-427;L. W. Schwarz, Great Ages and Ideas of the Je-wish People, New York 1956; J. Parkes, A His-tory of the Jewish People, Middlesex 1969; D.Rudavsky, Modern Jewish Religious Movements:A History of Emancipation and Adjustment,New York 1979; N. de Lange, Judaism, Oxford-New York 1987; a.mlf. – M. Freud-Kandel, Mo-dern Judaism, Oxford 2005; Cambridge His-tory of Judaism II: The Hellenistic Age (ed. W.D. Davies – L. Finkelstein), Cambridge 1989; C.S. Liebman – S. M. Cohen, Two Worlds of Juda-ism: The Israeli and American Experiences, NewHaven 1990; The Jews of the Ottoman Empire(ed. A. Levy), Princeton 1994; L. Koehler – W. Ba-umgartner, The Hebrew and Aramaic Lexiconof the Old Testament (trc. M. E. J. Richardson),Leiden 1994, I, 220, 234, 347; Ahmet HikmetEroðlu, Osmanlý Devleti’nde Yahudiler: XIX.Yüzyýlýn Sonuna Kadar, Ankara 1997; D. Biale,Cultures of the Jews, New York 1999; H. Küng,Judaism: Between Yesterday and Tomorrow,New York 1999; Cambridge History of JudaismIII: The Early Roman Period (ed. W. Horburyv.dðr.), Cambridge 1999; L. L. Grabbe, JudaicReligion in the Second Temple Period: Beliefand Practice from the Exile to Yavneh, London2000; Contemporary Jewries: Convergence andDivergence (ed. E. Ben-Rafael v.dðr.), Leiden2003; D. Cohn-Sherbok, Judaism: History, Beli-ef and Practice, London-New York 2003; J. Ne-usner, “Defining Judaism”, The Blackwell Com-panion to Judaism (ed. J. Neusner – A. Avery-Peck), Oxford 2003, s. 3-8; a.mlf., Judaism: TheBasics, London-New York 2006; K. Atkinson, Ju-daism, Philadelphia 2004; Cambridge History ofJudaism IV: The Late Roman-Rabbinic Period(ed. S. Katz), Cambridge 2006; R. Goldenberg,The Origins of Judaism: From Canaan to the Riseof Islam, Cambridge 2007; Salime Leyla Gürkan,“Türkiye Yahudileri”, Yaþayan Dünya Dinleri(ed. Þinasi Gündüz), Ankara 2007, s. 266-275;a.mlf., Yahudilik, Ýstanbul 2012; Nuh Arslantaþ,Ýslam Toplumunda Yahudiler, Ýstanbul 2008; A.Mittleman, “Judaism: Covenant, Pluralism andPiety”, The New Blackwell Companion to the So-ciology of Religion (ed. B. S. Turner), West Sus-sex 2010, s. 340-363; M. L. Satlow, “Defining Ju-daism: Accounting for ‘Religions’ in the Studyof Religion”, Journal of the American Academyof Religion, LXXIV/4 (2006), s. 837-860; SergioDellapergola, World Jewish Population, 2010,Mandell L. Berman Inst., North American JewishDatabank (www.jewishdatabank.org).

ÿSalime Leyla Gürkan

YAHUDÝLÝK

Galata Zülfaris Sinagogu’nda üzerinde Tora tacý ve on emir

levhasý tasviri bulunan 1924 tarihli “prokhet” (Ehal örtüsü)

198

YAHUDÝLÝK

lunmuþ, kitap krala okunmuþ ve otantiksayýlmýþtýr (II. Krallar, 22, 23. bablar). KralYoþiya’nýn gerçekleþtirdiði dinî reform Tev-rat’ýn Tesniye bölümündeki esaslara uy-maktadýr. Tevrat’ýn kanonizasyonuyla ilgilibir diðer metin ise Nehemya’da (8-10) yeralmaktadýr ve Ezrâ’nýn milâttan önce 444yýllarýnda Mûsâ’nýn Tevrat kitabýný halkaokumasýný konu edinmektedir. Tanah’ýnkanonizasyonundaki ikinci safha Neviim’ioluþturan kitaplarýn gruplandýrýlmasýylabaþlamýþtýr ve bu külliyata Haggay, Zekar-ya, Malaki kitaplarý da eklenmiþtir. Rab-bânî geleneðe göre peygamberlerin so-nuncusu Malaki’dir. Öte yandan Neviimbölümünün kanonizasyonunun Pers Dev-leti’nin yýkýlýþýndan (m.ö. 333) önce tamam-landýðý kabul edilmektedir (Dictionnaireencyclopedique du Judaïsme, s. 157-158).Ýsrâiloðullarý’na ait eski literatürün bütü-nüyle sonraki dönemlere intikali söz ko-nusu deðildir. Bizzat Tanah’ta Rabbin Sa-vaþlarý Kitabý’ndan (Sayýlar, 21/14), Doðru-luk Kitabý’ndan (Yeþû, 10/13; II. Samuel,1/18), Ýsrâil ve Yahuda Krallarýnýn TârihlerKitabý’ndan (I. Krallar, 14/19-29) bahsedil-mektedir, ancak bu kitaplar günümüzeulaþmamýþtýr.

Helenistik döneme ait kaynaklarda Ta-nah’ýn üçlü tasnifinin mevcudiyeti göste-rilmekte, fakat Torah ve Neviim’in aksineüçüncü grup belli bir isim taþýmamakta,bu grup “Mezmûrlar ve diðer yazýlar” ya-hut “diðer kitaplar” gibi isimlerle anýlmak-tadýr. Bu üçüncü bölüm Grek-Roma döne-minde kesin olarak tamamlanmýþtýr (a.g.e.,s. 158). Ketuvim bölümünde yer alan ki-taplardan bazýlarý Neviim bölümünün bazýkitaplarýyla çaðdaþtýr, bazýlarý ise çok da-ha sonra kaleme alýnmýþtýr. Bu arada Me-seller, Vâiz, Neþîdeler Neþîdesi ve Ester ki-taplarýnýn listeye alýnmasýyla ilgili olarakbazý tartýþmalarýn yapýldýðý bilinmektedir(Megillah, 7a; Yadayim, 3, 5). Ben Sira ki-tabý, rabbiler tarafýndan listeden çýkarýlýn-caya kadar yahudi cemaatleri arasýnda he-men hemen kanonik sayýlýyordu. Yahudikutsal kitabýnýn kesin kanonizasyonu Yam-nia (Yavne) Sinodu’nda (m.s. 90) gerçekleþ-mekle birlikte Ketuvim’le ilgili tartýþma-lar ancak II. yüzyýlýn ikinci yarýsýnda sonaermiþtir. Filistin yahudilerinin kutsal kitap-lar listesi, Yunanca tercümeyi esas alanÝskenderiye yahudilerinin listesinden hemkitap sayýsý hem de sýra ve tertip yönün-den farklýdýr. Ýbrânî alfabesi ünsüzlerdenoluþtuðu için Tanah metni de ünsüzlerdenoluþuyordu. Bu metne seslendirme iþa-retleri Ortaçað’da masoretler tarafýndankonulmuþtur. Ünsüzlerden meydana ge-

len metnin tarihi, metinler arasýnda hembüyük farklýlýklarýn bulunduðunu hem degeçmiþte deðiþik nüshalarýn mevcut oldu-ðunu göstermektedir. Tanah metnindekitekrarlarla (Çýkýþ, 20/2-14 ile Tesniye, 5/6-19’da yer alan on emir; Asurlular’ca Ku-düs’ün kuþatýlmasýna dair II. Krallar, 18/13-20/19 ile Ýþaya, 36-39; Ýþaya’nýn eska-tolojik vizyonuna dair Ýþaya, 2/2-4 ile Mi-ka, 4/1-3) Samuel ve Krallar kitaplarý ileTârihler bölümü arasýndaki paralellikler bu-nu göstermektedir. Eski tercümelerde demetnin eski durumu hakkýnda bilgiler var-dýr. En eski çeviri olan Yunanca çeviriyle(Septante) Süryânîce (Peþitta) ve Latince(Vulgate) çeviriler, ayrýca Ârâmîce çeviri-leri teþkil eden targumlar metnin teþek-külü ve farklýlýklarý hususunda bilgi ver-mektedir. Tanah metninin oluþumuna enfazla ýþýk tutan kaynaklar Ölüdeniz (Kum-ran) yazmalarýdýr. Bir diðer kaynak ise ikin-ci mâbed döneminde (Philon, Josephus, Ahd-iCedîd gibi metinler) Tanah’tan yapýlan na-killerle Rabbinik literatürdeki alýntýlardýr.Rabbinik literatürde de metnin intikali sü-recine dair bilgiler yer almaktadýr. Öte yan-dan istinsah safhasýnda yazýcýlarýn düzelt-meleri de söz konusudur. Bir rivayete göreTevrat’ýn tapýnakta muhafaza edilen rulohalinde bir nüshasý bulunuyor ve düzelt-meler için ona müracaat ediliyordu. Milâ-dî I. asrýn sonunda bu nüsha yegâne ge-çerli nüsha kabul edilmiþ, diðerleri atýl-mýþ veya unutulmuþtur. Ýbrânîce metinleilgili günümüze ulaþan en eski yazmalarIX. yüzyýla aittir ve bunlar masoretik ge-leneði yansýtmaktadýr. Tanah’ýn metni buyüzyýlda derin eleþtirel çalýþmalar sonun-da kesin biçimde ortaya konmuþtur. Baþ-langýçta Ýbrânîce metinler kelimeleri bir-birinden ayýrmaksýzýn (harflerin birbirini ta-kip etmesi þeklinde) yazýlýyor, bu da karýþýk-lýklara sebep oluyordu. VI-X. asýrlar arasýn-da masoretler metni düzenleyip kelime-lere, cümlelere ve bablara bölmüþ, seslen-dirme iþaretlerini koymuþ, kelimelerin ya-zýlýþýyla okunuþu arasýndaki farklýlýklarý vedüzgün yazý kurallarýný belirlemiþtir.

Kutsal Kitap Tefsirleri. Yahudiler, tarih-lerinin ilk binyýlýnda kutsal metinleri biraraya getirme endiþesi taþýmýþ, kutsal ki-taplar listesi teþekkül edip kesinlik kazan-dýktan sonra da bunlarý tefsir etmeye veyorumlamaya koyulmuþtur. Çünkü zamaniçerisinde þartlar deðiþiyor ve yeni mese-leler ortaya çýkýyordu. Öte yandan kutsalmetinler farklý rivayetleri ihtiva ediyor, bir-biriyle çeliþen ifade ve kurallarýn uzlaþtýrýl-masý gerekiyordu. Bu sebeple yahudi top-lumunun kutsal kitabýna kavuþmasýndan

adýnýn verilmesi, içerdiði metinlerin pey-gamberler tarafýndan yazýldýðý inancýnaveya bunlarda peygamberlerin faaliyetle-rinden söz edilmesine dayanmaktadýr. Ýlknebîler bölümünde yer alan Yeþû, Hâkim-ler, Samuel (I-II) ve Krallar (I-II) tarih tü-ründe kitaplardýr ve Ýsrâiloðullarý’nýn tari-hini Tevrat’ta kaldýðý yerden itibaren Bâ-bil esaretine kadar (m.ö. 586) devam et-tirmektedir. Gelenekte bu bölümün pey-gamberler tarafýndan yazýldýðý söyleniyor-sa da (Talmud, Babba Batra, 14b) bilimselaraþtýrmalar ve metin içi tenkit hareketibunu doðrulamamaktadýr. Sonraki nebî-ler bölümünde on beþ peygamberin ha-yatý ve teblið faaliyetleri anlatýlýr; Ýsrâilo-ðullarý’nýn tarihi kronolojik sýrayla milâttanönce V. yüzyýla kadar getirilir. 3. Ketuvim(Yazýlar). Ýlâhi ve münâcâtlar (Mezmûrlar veMersiyeler), aþk þiirleri (Neþîdeler Neþîdesi),hikmetler (Meseller, Eyub, Vâiz) ve târihler(Rut, I ve II. Târihler, Ester, Ezrâ, Nehemya) gi-bi yazýlardan meydana gelmektedir. Bubölümdeki Daniel kitabý ise hem tarihîhem apokaliptik türdedir. Ketuvim içinde-ki bu beþ kitap beþ rulo (megillot) adýný alýr;bunlardan Neþîdeler Neþîdesi Fýsýh bayra-mýnda, Rut kitabý Þavuot (haftalar) bayra-mýnda, Mersiyeler bölümü 9 Av’da (Tiþabe-Av), Vâiz kitabý Sukkot (çardaklar) bayra-mýnda ve Ester kitabý Purim bayramýndasinagogda okunmaktadýr.

Yahudi kutsal kitabý belli bir kiþi tara-fýndan yazýlmadýðý ve uzun bir süre için-de oluþtuðundan kutsal kitaplar listesinintesbiti (kanonizasyon) milâdî I. yüzyýlýnsonlarýnda gerçekleþtirilmiþ, ancak Tanah’-taki kitaplarýn hepsi tartýþmasýz listeyegirememiþ, bazýlarýyla ilgili uzun ve derintartýþmalar yapýlmýþ, bazýlarý da uzun sü-re listede yer almadýðý halde kanonik ka-bul edilmiþtir. Listeye alýnmanýn temel þar-tý söz konusu metnin ilâhî ilham mahsulüolduðuna inanmaktýr. Kanonik kabul edil-diðinde artýk o metne herhangi bir mü-dahale yapýlamamakta, kutsal metinlerkoleksiyonu bütünüyle kesinleþtiðinde iselisteye baþka kitap eklenememektedir.Mevcut þekliyle Tanah’ý meydana getirenkitaplar listesi karmaþýk bir edebî ve ta-rihî süreç sonunda teþekkül etmiþtir. Ta-nah’ýn üç bölüme ayrýlmasý da tarihî birtekâmül neticesindedir ve bölümlerdenher biri farklý bir dönemde kanonik kabuledilmiþtir. Tevrat’ýn kanonizasyonuyla il-gili en önemli olaylardan biri Kral Yoþiyadöneminde cereyan etmiþtir. Yoþiya’nýnkrallýðýnýn on sekizinci yýlýnda (m.ö. 622) ozamana kadar kayýp olan Tevrat (veya Ahid)kitabý baþkohen tarafýndan mâbedde bu-

199

Yahuda ha-Nasi Þifahî Tora ile ilgili riva-yetleri derleyerek Miþna’yý oluþturmuþtur.Ýkinci nesil din âlimleri (amoraim) yazýya ge-çirilen bu sözlü geleneðin yorumunu yap-mýþ, bu yorumlar daha sonra Miþna’yý daihtiva edecek þekilde derlenerek Talmud’umeydana getirmiþtir. Barayta, Miþna’dayer almayan Þifahî Tora rivayetlerine ve-rilen addýr. Miþna’yý derleyen Yahuda ha-Nasi, çeþitli ekollerin çok sayýdaki rivayet-leri arasýnda bir seçim yaparak bir kýsmý-ný dýþarýda býrakmýþtýr; bunlara Ârâmîce’-de “barayta” (dýþarýda kalan, çoðulu “ba-raytot”) denilmekte ve birçoðu Talmud’-da zikredilmektedir. Tosefta, âlimlere da-yanmakla birlikte Miþna’ya girmemiþ Þi-fahî Tora rivayetlerinin toplandýðý eseri ifa-de etmekte ve “ilâve” anlamýna gelmek-tedir. Diðerleri arasýnda bir bütün halindegünümüze ulaþan yegâne nüsha olan buderleme açýklayýp tamamladýðý Miþna ilesýký bir benzerlik içindedir. Tosefta, Miþna’-da belirtilen farklý yorumlara yer vermeklebirlikte bazan da Miþna’ya aykýrý düþmek-tedir. Tosefta’nýn Miþna’nýn derlenmesin-den bir veya iki asýr sonra Rabbi Hiyya barAbba ve talebesi Rabbi Oþaya tarafýndanderlendiði kabul edilmektedir. Miþna ileayný düzende olan Tosefta, hacim baký-mýndan Miþna’nýn altý katýdýr ve ondan da-ha düþük bir otoriteye sahiptir. Talmud’-da birinci kaynak olarak Miþna kabul edil-mekte ve herhangi bir barayta Miþna’yaaykýrý düþtüðünde Miþna’nýn nakli doðrusayýlmakta, eðer Miþna’da bir boþluk var-sa o takdirde barayta geçerli sayýlmakta-dýr (The Oxford Dictionary of the JewishReligion, s. 700; Dictionnaire encyclopedi-que du Judaïsme, s. 1140).

2. Talmud. Miþna üzerine Filistin ve Ba-bilonya akademilerinde yapýlan gelenek-sel yorumlara Gemara, Miþna ile Gema-ra’nýn birleþiminden oluþan literatüre iseTalmud adý verilir; Gemara ve Talmud isim-leri genellikle birbirinin yerine geçecek bi-çimde kullanýlýr. Talmud’la ilgili Miþna hük-münün ardýndan bu hüküm üzerine amo-raimler tarafýndan ortaya konan tartýþmave açýklamalar yer alýr. Gemara, Miþna’-nýn yaný sýra Miþna dýþýnda kalan ve Miþ-na apokrifasý denilen hukukî metinleri veamoraimler tarafýndan bu metinlere ya-pýlan yorumlarý da içerir. Miþna üzerineFilistin akademilerinde yapýlan yorumlaraKudüs Talmudu, Babilonya akademilerin-de yapýlan yorumlara da Bâbil Talmudu de-nilir (bk. TALMUD).

3. Midraþ. Kutsal metinlerin anlaþýlabil-mesi için birtakým kurallarýn bilinmesi vemetnin ehil kiþilerce yorumlanmasý gere-

kir. Bu sebeple geleneksel öðretinin üs-tatlarý olan hahamîm tefsir alanýnda ge-çerli olacak yorum kurallarýný hazýrlamaküzere ekoller kurmuþtur. Tannaim döne-mi üstatlarý, kutsal kitabýn izahýný yapar-ken bu konuda uyulmasý gereken kural-larý da tesbit etmiþlerdir. Bu baðlamdaHillel (ö. m.s. 10) yedi kural belirlemiþ, Ýþ-mael b. Eliþa bunlarý on üçe ve Rabbi Eli-ezer ben Yosse ha-Galili otuz ikiye çýkar-mýþtýr. Rabbi Akiva bu çalýþmalarý dahada ilerletmiþ ve bazý ilâve kurallar koymuþ-tur. Sonunda Rabbi Akiva ve Rabbi Ýþma-el ekolü olarak iki büyük midraþik yorumekolü meydana gelmiþ, bu ekoller büyükönemi olan midraþ mecmualarýný düzen-lemiþtir (a.g.e., s. 166-167). Kitâb-ý Mu-kaddes’in tefsirinde dört yorum tarzý var-dýr ve bunlara PaRDeS denilmektedir.Bu da “peþat” (basit ve lafzî yorum), “re-mez” (felsefî-mecazî yorum), “deraþ” (de-rinlemesine inceleme) ve “sod” (mistik-bâtýnî yorum) kelimelerinin kýsaltmasý-dýr (a.g.e., s. 847). Talmud ve midraþ âlim-lerinin kutsal kitap yorumlarý midraþiktarzdadýr, ancak onlar da metnin lafzî mâ-nasýný gözden uzak tutmamýþtýr. Raþi ken-di Tevrat tefsirinde bu metodu uyguladý-ðýný belirtmiþtir. Kitâb-ý Mukaddes yorum-cularýndan Abraham Ýbn Ezra, Samuel b.Meir ve David Kimhi peþat metodunu ter-cih etmiþtir. Remez metodunda metninmecazi anlamý ve harflerin nümerik de-ðerlerinden yahut kelimelerin kýsaltmala-rýndan hareketle gerçekleþtirilen, bir yo-rumlama yöntemi uygulanmýþtýr. Sod isemistik ve kabalistik yorumu ifade eder.Midraþ dört temel yorum metodundanbiridir. Bu hem hermenötik açýdan hemde karþýlaþtýrmalý olarak yapýlan bir yorumtarzýdýr. Midraþýn amacý kutsal yazýlarýnmânasýný açýklamak, metinden yeni kuralve esaslar çýkarmak, metne müracaatlagerçek dinî ve ahlâkî doktrinleri tesis et-mektir (DB, IV/2, s. 1077; IDB, III, 376).Rabbânî gelenek midraþý Tevrat’ýn norma-tif yorumunun en eski þekli kabul etmek-te, mânevî deðerler hiyerarþisinde Miþnave Talmud’dan daha üstün saymaktadýr(Hruby, IX, 125). Rabbânî gelenekte mid-raþ çalýþmalarý Ezrâ dönemiyle baþlatýlýr.Muhtemelen bu dönemden itibaren bellibir süre midraþ Þifahî Tora’nýn yegâne þek-lini teþkil ediyordu. Bu metot Ezrâ’dansonra soferim tarafýndan devam ettiril-miþ, bunlarýn faaliyeti milâttan önce 270’-lerde sona ermiþtir. Onlarý takiben Zugot-lar devreye girmiþtir ki sonuncularý ve bü-yükleri milâttan önce I. yüzyýlda yaþamýþolan Þammay ile Hillel’dir ve her biri tan-

sonra Ezrâ’dan itibaren (m.ö. V. yüzyýl)yaklaþýk 1000 yýllýk bir süre, kutsal kitabýnhem ahkâma dair bölümlerinin hem detarihî ve ahlâkî kýsýmlarýnýn sistematik in-celenmesine ve tefsirine tahsis edilmiþtir(The Oxford Dictionary of the Jewish Re-ligion, s. 125; Dictionnaire encyclopedi-que du Judaïsme, s. 166). Kitâb-ý Mukad-des metni hemen hemen bütün yahudiliteratürünün ve bütün yorumlarýn üre-tilmesinde ana kaynaktýr (a.g.e., a.y.).Filozof Filon’un alegorik yorumlarý, tarih-çi Josephus’un Tanah’ýn tarih ve kýssalar-la ilgili kýsýmlarýnýn açýklamasý mahiye-tindeki Antiquités juives’i kutsal kitapmetninin kaynak oluþuna örnek gösteri-lebilir. Ortaçað’da Ýslâm ve Hýristiyanlýk’lamücadele çerçevesinde telif edilen enönemli felsefî eserlerde Kitâb-ý Mukad-des’ten ilham alýnmýþtýr. Tanah, Kabala veHasidilik þeklinde ortaya çýkan yahudi mis-tisizmini de besleyen en önemli kaynaktýr.

B) Rabbânî Literatür. Yahudi kutsal ki-tabý Tanah’tan sonra en kutsal yahudi met-ni Miþna ve onun yorumundan oluþan Tal-mud’dur. Dar anlamýyla Rabbânî litera-tür, Þim’on ha-Tsaddik’ten (m.ö. IV-III. yüz-yýllar) Bâbil Talmudu’nun tamamlanma-sýna kadar (milâdî 499) geçen dönemde,Þifahî Tora’nýn vârisi olup onu elinde bu-lunduran yahudi fukahasýna ait olduðuileri sürülen söz, davranýþ, tartýþma vekararlarýn toplandýðý yazýlar bütünüdür(DBS, IX, 1019). Geniþ anlamýyla bu tabir,Tevrat ile Ahd-i Atîk’in diðer bölümleriüzerine yazýlan tefsir mahiyetindeki Mid-raþ metinlerini de kapsamaktadýr. 1. Miþ-na ve Tosefta. Rabbânî gelenekteki inaný-þa göre Tanrý, Sînâ daðýnda Mûsâ’ya yazýlýTevrat’ýn (Torah þe-bihtav) yaný sýra onunaçýklamasý niteliðindeki sözlü Tevrat’ý da(Torah þe-beal pe) vermiþ, Mûsâ’nýn ya-zýya aktarmayýp þifahen Yeþû‘a, ondan Ýs-râiloðullarý’nýn ileri gelenlerine, onlardanpeygamberlere, peygamberlerden büyükmeclis üyelerine, onlardan da yazýcýlara(soferim) ve nihayet ilk dönem yahudi dinâlimlerine (tannaim) intikal eden (PirkeAboth, 1/1) Þifahî Tora III-VII. yüzyýllar ara-sýnda bu âlimler tarafýndan Miþna, Tosef-ta ve ikinci nesil âlimleri tarafýndan Tal-mud metinlerini oluþturacak þekilde der-lenmiþtir. Þifahî Tora da vahiy mahsulüdürve yazýlý metnin anlaþýlmasý için zorunlu-dur. Þifahî Tora’nýn yazýya geçirilmiþ þekliolan Miþna yahudi kutsal kitabýndan son-ra en önemli dinî kaynaktýr ve Talmud’untemelini teþkil etmektedir. Milâttan önce20 – milâttan sonra 200 yýllarý arasýndaÞifahî Tora ile meþgul olan bilginlerden

YAHUDÝLÝK

200

YAHUDÝLÝK

ekolünün metodu uygulanmýþtýr. Eser herbiri müstakil bir konuya ayrýlan çeþitli bö-lümlerden meydana gelmektedir. Levililerkitabý gibi Sifra da dinî kurallarýn tefsiriniiçermektedir ve içinde çok az agadik kýsýmvardýr. Bu tür midraþlarýn en eskisi olupIII. asrýn ikinci yarýsýna ait olduðu tahminedilmektedir (The Oxford Dictionary of theJewish Religion, s. 452, 643). Sifre, Sayý-lar ve Tesniye kitaplarýnýn tannaim döne-mine ait tefsiridir. Yine Rabbi Akiva eko-lüne nisbet edilen Sifre Devarim’in bazýpasajlarý Rabbi Ýþmael ekolüne baðlýdýr;hem halahik hem de agadik bölümlerinyer aldýðý eser Simeon bar Yohai’ye izâfeedilmektedir (Dictionnaire encyclopediquedu Judaïsme, s. 1054). Gerek kullanýlankaynaklar gerekse takip edilen metot açý-sýndan eser Rabbi Ýþmael’in Mekhilta’sý-na benzemektedir. Midraþim agadik ise Ki-tâb-ý Mukaddes’teki tarihî olay ve kýssa-larla ahlâkî metinleri açýklayan eserlerdir.Tevrat ve beþ “megillot”a dair en önemlimidraþ koleksiyonu Midraþ Rabbah’týr. Buadý, Tekvîn kitabýnýn ilk cümlesinin Rab-bah denilen Rabbi Hoþayah tarafýndan tef-sir edilmesinden dolayý almýþtýr. Bu isimaltýnda toplanan midraþlar homojen de-ðildir ve farklý dönemlerde kaleme alýn-mýþtýr. Rabbah midraþlarýnýn en eskisi V.yüzyýla tarihlenen Genese Rabbah (BereþitRabba) olup Tekvîn kitabýnýn tamamýnýnagadik tefsiridir (The Oxford Dictionary ofthe Jewish Religion, s. 464; Hruby, IX, 127).Tevrat’ýn diðer kitaplarý ile Neþîdeler Ne-þîdesi, Mersiyeler, Vâiz, Rut ve Ester’le il-gili daha sonraki dönemlere ait midraþlarda vardýr. Midraþ agadanýn bir tür proto-tipi Tevrat tefsiri olan Midraþ Tanhuma’-dýr ve Talmud döneminin sona ermesin-den önceye aittir. Agadik midraþlar ara-sýnda Pesikta de-Rab Kahana ile PesiktaRabbati’yi de saymak mümkündür. Samu-el, Yûnus, Mezmûrlar ve Meseller kitap-larýyla ilgili midraþlar olduðu gibi YalkutÞim’oni, Yalkut Makhiri, Midraþ ha-Gadolgibi midraþ koleksiyonlarý da vardýr (Hruby,IX, 127-128). Midraþ türü eserlerin tama-mý Ýbrânîce’dir ve genellikle milâttan ön-ce I – milâttan sonra XIV. asýrlar arasýndameydana geldiði kabul edilmektedir; ka-leme alýndýðý döneme göre de üç grubaayrýlmaktadýr. Eski midraþlar amoraim dö-neminde telif edilmiþ ve sadece yedisi gü-nümüze ulaþmýþtýr. Agadik midraþ türü-nün altýn çaðýný temsil eden bu midraþlarGenese Rabba, Levitique Rabba, Lamen-tations Rabba, Esther Rabba I, Pesiktade-Rav Kahana, Cantique des CantiquesRabba ve Ruth Rabba’dan oluþmaktadýr.

Ecclesiaste Rabba, Midraþ Samuel, Mid-raþ Proverbes, Midraþ Tehillim I, ExodeRabba I orta dönem midraþlarýdýr ve VII-X.yüzyýllar arasýnda telif edilmiþtir. Abba Go-uryon, Esther Rabba II, Midraþ Tehillim IImidraþlarý gibi geç dönem midraþlarý iseXI ve XII. asýrlara aittir. Farklý tarzda vefarklý metotta yazýlmýþ midraþlar da var-dýr; bunlarýn içinde en yaygýn olaný Kitâb-ýMukaddes metnini baþtan sona cümlecümle açýklayaný midraþtýr.

VII. yüzyýldan itibaren Ýslâm’ýn yayýlma-sýyla birlikte Arapça da yaygýnlaþmýþ, BatýAsya ve Kuzey Afrika’da konuþulur olmuþ,ayrýca bilim ve edebiyat dili haline gelmiþ-tir. Bunun etkisiyle kutsal kitap tefsiri ha-reketi yeni boyutlar kazanmýþtýr. SaadiahGaon’un (Saîd b. Yûsuf el-Feyyûmî, ö. 942)Kitâbü’l-Emânât ve’l-i£tišåd adlý eseribu geliþmenin önemli bir ürünüdür. Ayrýcaonun Arapça Tanah çevirisi Ârâmîce ter-cümesi olan targumla yarýþýr hale gelmiþ-tir. Feyyûmî’nin dil bilimine ve felsefeyedayalý bir metot benimsemesi kutsal ki-tap tefsirine yeni bir yön vermiþtir. Yehu-dah ben David Hayyun da dil konusunaönem vererek Tanah’ýn bazý kitaplarýný tef-sir etmiþtir. Abraham Ýbn Azra, Kitâb-ýMukaddes’in birçok kitabýnýn açýklamasýnýyapmýþ, tefsirinde hayalî midraþik yorum-larý reddederek önemli bilgiler vermiþtir.Ancak Ortaçað’ýn en büyük Tevrat ve Tal-mud müfessiri Raþi’dir (ö. 1105). Raþi, Tâ-rihler kitabý dýþýnda bütün Tanah’ý, bazýbölümleri dýþýnda Talmud’u yorumlamýþ-týr, ayrýca 350 fetvasý (responsa) vardýr.Onun Tevrat tefsiri Ýbrânîce basýlan ilk ki-taptýr (1475). Raþi’nin kutsal kitap tefsi-rindeki amacý metnin basit anlamýný (pe-þat) vermektir. Kelimelerin literal anlam-larý konusunda Onkelos’un targumuna da-yanan Raþi peþat metodu yanýnda deraþmetodunu da kullanýyordu. Ýbn Meymûn(Maimonides, ö. 1204) her ne kadar sýra-lý bir tefsir yazmamýþsa da Tevrat’ýn pekçok bölümünü rasyonel biçimde tefsir et-miþtir. David Kimhi (ö. 1235) Neviim veözellikle Mezmûrlar tefsiriyle tanýnmýþtýr.Nahmanides’in (ö. 1270) Tevrat tefsirin-de felsefî, agadik, mistik unsurlar vardýr;onun tefsiri kutsal kitaplarýn mistik yoru-mu konusunda öncüdür.

4. Targumlar. Yahudi kutsal kitabýnýneski Ârâmîce tercümelerine verilen addýr.Targumlar sadece tercüme deðil ayný za-manda kutsal kitabýn tefsiri mahiyetin-dedir ve Filistin ile Babilonya olmak üze-re iki gruba ayrýlmaktadýr. Babilonya tar-gumlarý Ýbrânîce orijinallerine daha yakýn-ken Filistin targumlarý kutsal kitabýn ori-

naimin önemli bir okulunu kurmuþtur (Dic-tionnaire encyclopedique du Judaïsme, s.1231-1232).

Zugotlar’la birlikte yazýlý metne dayan-madan Þifahî Tora’nýn öðrenilmesine yar-dýmcý olan, midraþa rakip yeni bir metotortaya çýkmýþtýr. Bu metotta üstat kutsalkitabýn düzenine sýký sýkýya baðlý kalma-dan istediði konuyu seçebiliyor ve o konu-daki bilgileri naklediyordu. Bu yeni öðret-me metoduna “tekrar” anlamýna gelen“miþna”, metodun uygulayýcýlarýna da Ýb-rânîce’de “tekrarlamak” anlamýndaki “þa-na”nýn varyantý olan, Ârâmîce “tena”dangelen “tanna” (tannaim) adý verilmiþtir (IDB,IV, 512). Miþna metodu midraþ metodu-nu ortadan kaldýrmamýþ ve her iki metotuygulamada varlýðýný sürdürmüþtür; hat-ta midraþýn altýn çaðýnýn tannaim dönemiolduðu (m.s. I ve II. asýrlar) ifade edilmiþ-tir. Zaman içinde midraþ kelimesinin an-lamý geniþleyerek bir yorum metodu þi-fahî geleneðin özel bir þeklini ve bu gele-neðin toplandýðý belgeleri ifade eder halegelmiþtir (Hruby, IX, 126). Midraþ litera-türü “halahik” (halahah) ve “agadik” (agga-dah) olmak üzere iki kýsma ayrýlmaktadýr.Midraþ halahik bilhassa tannaim ve ilkamoraimin görüþlerini içeren oldukça es-ki midraþlardýr. Bu sebeple onlara “tanna-itik midraþim” denilmektedir. Bunlar Þi-fahî Tora’nýn Miþna’nýn tedvininden önce-ki durumunu yansýtmaktadýr. Midraþ ha-lahah yahudi akademilerinde, yazýlý me-tinlerdeki dinî kurallarý en ince ayrýntýlarý-na kadar açýklamak amacýyla yapýlan ça-lýþmalarý kapsayan metinlerdir. Bu mid-raþlar halaha ile ilgili olmakla birlikte aga-dik unsurlar da içerir. Midraþlardan üçü di-ðerlerine nisbetle daha çok tanýnmakta-dýr, bunlar mekhilta, Sifra ve Sifre’dir. Rab-bi Ýþmael (Yiþmael) ben Eliþa ekolünce oluþ-turulan mekhilta Çýkýþ kitabýnýn 12/1-23/19 bölümlerinin I. asrýn sonuna doðru ka-leme alýnan tefsiridir. “Ölçü, metot” anla-mýndaki mekhilta terimi ilk defa Geonimliteratüründe ortaya çýkmýþtýr. Halahik mid-raþlar arasýnda yer almasýna raðmen ya-rýsýndan fazlasý agadik karakterdedir veeserde adý geçen bilginlerin çoðu RabbiÝþmael’in talebeleridir. Diðer taraftan Rab-bi Þim’on Bar Yohai’ya nisbet edilen Mek-hilta adlý eser Tevrat’ýn Çýkýþ kitabý üzeri-ne yapýlan bir tefsirdir ve Rabbi Akiva eko-lüne aittir.

Sifra (Sifra Bemidbar) Levililer kitabýnayazýlmýþ midraþtýr, Torat Kohanim adýylada bilinir. Babilonyalý Geonim buna Sifra(Ârâmîce “kitap”) adýný vermiþtir. Yazarýbelli deðildir, ancak eserde Rabbi Akiva

201

the Jewish Religion, s. 55). “Pseudépig-raphe” (sahte yazarlý) kitaplar ise nisbetedildikleri kiþiler tarafýndan yazýlmayan,dinî alanda otorite saðlamasý için bu yolabaþvurulan eserlerdir. Bunlarýn sayýsý ba-zýlarýna göre on yedi, bazýlarýna göre iseyirmiden fazladýr: Enoh’un kitabý, Jübile-ler kitabý, on iki patriyarkýn vasiyeti, Sü-leyman’ýn Mezmûrlarý, Mûsâ’nýn Urûcu,Ýþaya’nýn Urûcu, Ezrâ’nýn III. ve IV. kitabý,III. ve IV. Makkabiler, Enoh’un Slavca kita-bý, Manasseh’in Duasý, Yûsuf ve Asenath,Âdem ile Havvâ’nýn Hayatý, Ýbrâhim’in Apo-kalipsi, Ýbrâhim’in Vasiyeti, Eyub’un Vasi-yeti ve Yahudi Sibylle gibi. Ýkinci mâbeddönemine ve sonrasýna ait bu tür eser-lerin ikinci mâbed dönemi Yahudiliði ileRabbânî Yahudiliðin metinlerini anlamadaönemli katkýlarý vardýr (DBS, I, 354-358;The Oxford Dictionary of the Jewish Reli-gion, s. 56).

D) Mistik Literatür. Yahudi düþüncesin-de genellikle ezoterik ve mistik öðreti ka-bala ile birleþtirilir, dolayýsýyla kabala de-nilince ikinci mâbed döneminden itibarendevam eden ve yahudi tarihinin temel di-namikleri olan ezoterik akýmlar anlaþýlýr.Bununla birlikte kabala, klasik mistisizm-de bulunmayan özel bir fenomeni ifadeetmekte, hem ezoterizme hem teozofiyedayanmaktadýr. Yahudi mistisizminin eneski kaynaklarý Talmud ve Geonim döne-mine kadar (III-IV. asýrlar) gitmekte, bun-lar Heikhalot ve Merkavah literatürü ola-rak adlandýrýlmaktadýr. Heikhalot litera-türünün ilk örneði Heikhalot Zutrati’dir.Daha sonra Heikhalot Rabbati, MaasehMerkavah, Sefer Heikhalot ve Þiur Komahgelmektedir. XII. yüzyýldan sonra yeni mis-tik ekoller ve Sefer ha-bahir, Sefer ha-Hay-yim ve Sefer ha-navon gibi eserler zuhuretmiþtir. Kabalanýn en temel kaynaðý olanZohar ise XIII. yüzyýlýn sonlarýnda ortayaçýkmýþtýr (Dictionnaire encyclopedique duJudaïsme, s. 786-793).

E) Apokaliptik Literatür. Dünyanýn so-nu ve hüküm günü ile ruhlarýn ölümdensonraki durumlarý hakkýnda bilgi vereneserlerdir. Ýlk apokaliptik eserler milâttanönce III. asra aittir. Ýsrâil ve Mýsýr yahudileriikinci mâbed döneminde ve ikinci mâbe-

din yýkýlýþý sebebiyle bazý apokaliptik eser-ler kaleme almýþlardýr. Tanah’taki Danielkitabý ile apokrif sayýlan IV. Ezrâ, II. ve III.Baruch, II. Enoch apokaliptik literatüreörnek teþkil etmektedir.

BÝBLÝYOGRAFYA :

H. Lesetre, “Midrasch”, DB, IV/2, s. 1077-1080; J. B. Frey, “Apocryphe de l’Ancient Testa-ment”, DBS, I, 354-460; Ch. Touati, “Rabbinique(Litterature)”, a.e., IX, 1019-1045; M. Himmel-farb, “Apocrypha and Pseudepigrapha”, The Ox-ford Dictionary of the Jewish Religion (ed. R. J.Z. Werblowsky – G. Wigoder), New York 1997, s.55-56; B. J. Schwartz, “Bible”, a.e., s. 121-125;L. Moscovitz, “Mekhilta de-Rabbi Shim’on BarYohai”, a.e., s. 452; a.mlf., “Mekhilta de-RabbiYishmael”, a.e., s. 452; a.mlf., “Sifra”, a.e., s.643; P. Mandel, “Midrash Rabbah”, a.e., s. 464;M. A. Signer, “Pardes”, a.e., s. 519; a.mlf., “Pes-hat”, a.e., s. 526; A. Walfish, “Tosefta”, a.e., s.699-700; I. Epstein, “Midrash”, IDB, III, 376-377;a.mlf., “Talmud”, a.e., IV, 511-515; K. Hruby,“Midrash”, Catholicisme, IX, 124-130; Diction-naire encyclopedique du Judaïsme, Paris 1993,s. 157-158, 166, 167, 786-793, 847, 1054, 1105-1106, 1140, 1231-1232.

ÿÖmer Faruk Harman

IV. ÝNANÇ ESASLARI

A) Ýnanç Esaslarýnýn Teþekkülü. Yahudikutsal metinlerinde iman esaslarý açýk bi-çimde belirlenmiþ deðildir ve bu metinler-de kalýplaþmýþ bir inanç sistemi formülü(credo-âmentü) yoktur. Geleneksel kabulegöre her yahudi doðuþtan Tanrý ile Ýsrâilarasýnda mevcut ahid kapsamýnda bulun-duðundan cemaate mensubiyeti ayrýca biriman ikrarýný gerektirmez (EJd., II, 654).Bundan dolayý kiþinin Yahudiliðini ifadeedecek herhangi bir formülasyona, birâmentüye en azýndan kutsal metinlerin ya-zýlýþ dönemlerinde gerek duyulmamýþtýr.Esasen Yahudilik otorite oluþturma nokta-sýnda inançtan ziyade pratiði öne çýkaranbir dindir; ne Hýristiyanlýk’taki gibi kutsalotoriteye dayalý dogmaya ne de Ýslâm’da-ki gibi her devir için baðlayýcý bir âmentü-ye sahiptir (Gürkan, s. 61). Bununla birlik-te Tevrat’taki bazý ifadeler ve özellikle onemir pek çok kiþi tarafýndan bir bakýmaiman esaslarýnýn özeti kabul edilmiþtir. Zi-ra on emirin ilk yarýsý insanýn Tanrý ile, ikin-ci yarýsý insanlarýn birbirleriyle olan iliþkile-rini düzenlemektedir. Ancak hem on emirhem Tevrat’taki 248’i emir, 365’i yasak-lardan oluþan 613 kural bir yahudinin ha-yatýný düzenleyen esaslarý ortaya koymak-tadýr; her ne kadar bunlar kabalistlerceiman esaslarý sayýlmaktaysa da aslýnda sözkonusu emir ve yasaklar birer iman esa-sý olmaktan çok pratik hayata yönelik dü-zenlemelerdir (bk. ON EMÝR).

jinalinde bulunmayan bazý açýklayýcý bilgive tefsirler de içermektedir. Ýbrânîce kut-sal kitabýn bazý pasajlarý Ârâmîce yazýlmýþolan Daniel, Ezrâ ve Nehemya kitaplarýhariç tamamýna dair targumlar vardýr. Tev-rat’ýn Onkelos targumu, Filistin targum-larý, Pseudo-Jonathan targumu, Neofitikodeksi targumu gibi çeþitli targumlarýmevcuttur. Bunlarýn içerisinde Bâbil Tal-mudu’nda da önem verilen ve yüzlerceyazma nüshasý bulunan eser Onkelos tar-gumudur. Targum Þeni ise Ester kitabý-nýn Ârâmîce midraþik açýklamalý tercüme-sidir (Dictionnaire encyclopedique du Ju-daïsme, s. 1105-1106).

5. Ölüdeniz Yazmalarý. 1947-1956 yýlla-rý arasýnda Ölüdeniz’in batýsýndaki Hýrbe-tükumrân, Vâdilmurabbaât, Hýrbetülmirdve Massada’da ele geçirilen yazmalar vefragmanlar koleksiyonudur. Bu yazmalarikinci mâbed döneminin sonundaki Yahu-diliðin incelenmesine önemli katký sað-lamaktadýr. Ölüdeniz yazmalarý arasýndaözellikle Essenîler’e dair çok sayýda dokü-manla Kitâb-ý Mukaddes’i teþkil eden ki-taplara ait nüshalar ve bazý bölümlerinfragmanlarý bulunmuþtur.

C) Apokrifal Literatür. Ýsimlerinden ve-ya konularýndan dolayý ilâhî bir kaynaðadayandýrýlan yahut önceleri bazýlarýnca kut-sal sayýlan, ancak dinî otoritelerce ilhammahsulü kabul edilmeyen, bu sebeple dekutsal kitaplar listesi dýþýnda kalarak dinîalanda otorite sayýlmayan kitaplara apok-rif denilmektedir. Yahudiler ve Protestan-lar, Ýbrânîce kutsal kitapta yer almayýp Yet-miþler çevirisinde ve Jerome’un Latinceçevirisi olan Vulgate’da bulunan kitap veyabölümlere apokrif, Katolikler ise “deutéro-canonique” (ikinci olarak kutsal kitaplarlistesine giren) demektedir. Bunlarýn sa-yýsý I. Ezrâ, II. Ezrâ, Tobit, Judith, Ester ki-tabýna yapýlan ilâveler, Süleyman’ýn Hikme-ti, Ben Sira, I. Baruch, Yeremya’nýn Mek-tubu, Azarya’nýn Duasý ve Üç Genç Ada-mýn Þarkýsý, Suzanna, Bel ve Dragon, Ma-nasseh’in Duasý, I. ve II. Makkabiler olmaküzere on beþtir. Katolik kilisesi bu kitap-lardan Manasseh’in Duasý ile I. ve II. Ezrâdýþýndakileri deutérocanonique olarak ka-nonik saymýþtýr (The Oxford Dictionary of

YAHUDÝLÝK

XIX. yüzyýlýn

baþlarýna ait bir

Ester kitabý

mahfazasý(ÝstanbulHahambaþýlýðý)