1

XEM LAÏI MOÄT VAÁN ÑEÀ NGÖÕ AÂM TIEÁNG VIEÄT: CAÁU TRUÙC AÂM TIEÁT

Ñoaøn Xuaân Kieân

I

1 Trong sinh hoaït haèng ngaøy, chuùng ta chæ noùi naêng vôùi nhau qua töøng caâu noùi. Moãi caâu noùi laø moät chuoãi daøi ngaén nhöõng maåu aâm thanh caét rôøi nhau, goïi laø tieáng. Caâu noùi: Caùi baøn naøy hình baùn nguyeät coù saùu tieáng. Moãi tieáng nhö theá, ñöùng treân bình dieän ngöõ aâm, laø moät aâm tieát. AÂm tieát laø moät caáu truùc cô baûn cuûa moät caâu noùi veà maët phaùt aâm. AÂm tieát laø moät khaùi nieäm thuoäc ngöõ aâm hoïc phöông taây ñeå chæ moät ñôn vò lôøi noùi ñöôïc phaùt ra. Tröôùc kia, chuùng ta chæ goïi ñôn vò naøy laø moät tieáng. Moät "tieáng" trong tieáng Vieät ñöôïc noùi leân laø moät ñôn vò ngöõ aâm, vaø cuõng laø moät ñôn vò ngöõ phaùp. Moät "tieáng" laø moät ñôn vò phaùt ngoân, vaø laø moät ñôn vò cuaû lôøi noùi ñeå taïo ra nhöõng keát caáu lôøi noùi trong hoaït ñoäng noùi naêng giao tieáp. Ñaëc tính naøy cuaû tieáng chính laø moät tính caùch loaïi hình cuaû tieáng Vieät, trong ñoù moãi ñôn vò phaùt aâm truøng khít vôùi ñôn vò ngöõ phaùp (hình vò, vaø töø). Khi xeùt treân bình dieän ngöõ aâm, tieáng laø moät ñôn vò cuaû ngöõ aâm, töùc laø moät aâm tieát. Caâu tieáng Vieät sau ñaây laø moät taäp hôïp 6 aâm tieát: " treøo leân caây böôûi haùi hoa ", vaø laø saùu töø, moãi töø laø moät hình vò -neáu nhìn töø caáp ñoä ngöõ phaùp. Tính caùch naøy cuaû tieáng cuaû tieáng Vieät seõ khoâng tìm thaáy trong ngoân ngöõ thuoäc loaïi hình ngoân ngöõ bieán hình cuaû AÁn-AÂu, trong ñoù ba caáp ñoä ñôn vò keå treân hoaøn toaøn khoâng truøng nhau. Caâu noùi " I climbed the grapefruit tree picking some of its flowers " coù 10 töø nhöng 13 aâm tieát vaø 15 hình vò. Ba caáp ñôn vò naøy ñöôïc xem xeùt ôû ba caáp ñoä ngoân ngöõ khaùc nhau. AÂm tieát / klaimd / coù hai hình vò, vaø phaûi caên cöù vaøo hai hình vò ñoù môùi hieåu ñuùng yù nghiaõ cuaû töø 'climbed'; do vaäy, caáp baäc aâm tieát trong ngoân ngöõ AÁn-AÂu laø moät caáp ñoä phaân tích khoâng ñaày ñuû. Trong caùc ngoân ngöõ nhö theá, vieäc phaân tích aâm vò seõ coù vai troø khaù quan thieát: aâm vò / d / ôû sau aâm tieát vöaø keå laø moät aâm vò khoâng theå boû qua, vì noù laø cô sôû cuaû phaân xuaát hình vò chæ thì quaù khöù cuaû ñoäng töø 'treøo' trong tieáng Anh. Vai troø cuaû aâm tieát trong loaïi hình ngoân ngöõ AÁn-AÂu khoâng coù yù nghiaõ aâm vò hoïc ñaëc bieät, cho neân trong moät coâng trình ngöõ aâm hoïc veà tieáng Anh tröôùc ñaây, Chomsky vaø Halle (1968) ñaõ khoâng heà nhaéc nhôû gì ñeán aâm tieát caû. Vai troø cuaû aâm tieát trong tieáng Vieät coù khaùc vôùi aâm tieát trong caùc ngoân ngöõ AÁn-AÂu. Moãi aâm tieát tieáng Vieät laø moät caáu truùc oån ñònh, vaø laø cô sôû ñeå phaân xuaát caùc thaønh phaàn caáu taïo tröïc tieáp. Tröôùc khi tieáp xuùc vôùi phöông taây, vieäc tìm hieåu "tieáng" cuaû chuùng ta theo truyeàn thoáng aâm vaän hoïc Trung Hoa maø phaân xuaát moät "tieáng" laø hai thaønh phaàn: khuoân thanh (thanh maãu) vaø khuoân vaàn (vaän maãu). Ví duï: tieáng baøn goàm thanh maãu laø b- vaø vaän maãu laø -aøn. Vieäc chieát xuaát moät "tieáng" ra hai thaønh phaàn nhö theá coù yù nghiaõ raát

2

lôùn trong giaùo duïc töø haøn, vì kieán thöùc veà vaän maãu laø cô sôû ñeå gieo vaàn trong thi (thô ca) vaø phuù (vaên bieàn ngaãu). Caùc nhaø aâm vaän hoïc Trung Hoa veà sau coøn chia khuoân vaàn thaønh caùc nhieáp vaø töù thanh. Nhieáp laø nhöõng vaän boä coù aâm cuoái nhö nhau, coù aâm chính gioáng hoaëc gaàn gioáng nhau. Töù thanh laø heä thoáng thanh thuoäc khuoân vaàn. Töù thanh goàm coù thanh "bình" (baèng), "thöôïng" (leân), "khöù" (ñi), "nhaäp" (vaøo). Thanh "nhaäp" laø nhöõng thanh ñi vôùi caùc aâm cuoái nhaäp ( töùc laø caùc aâm /-p,-k, -ch, -t/. Heä thoáng töù thanh laïi chia hai baäc boång traàm maø caùc nhaø aâm vaän hoïc Trung Hoa goïi laø baäc "thanh" (trong) vaø "troïc" (ñuïc). Heä thoáng thanh coù theå saép xeáp nhö sau: Bình Thöôïng Khöù Nhaäp Phuø thanh ngang thanh hoûi thanh saéc khöù thanh saéc nhaäp Traàm thanh huyeàn thanh ngaõ thanh naëng khöù thanh naëng nhaäp Tuy vaäy, vieäc tìm hieåu aâm vaän hoïc Trung Hoa thôøi coå chöa giaûi quyeát nhöõng moãi quan heä beân trong caáu truùc cuaû caùc "tieáng". Khi baét ñaàu cuoäc giao tieáp vôùi phöông taây, vieäc tìm hieåu ngöõ aâm tieáng Vieät tieán sang moät höôùng khaùc. Heä thoáng chöõ vieát theo maãu töï Latin ñaõ daãn ñeán söï kieän laø "chöõ quoác ngöõ" laø moät heä thoáng chöõ vieát ghi aâm laø moät thuaän lôïi, coäng theâm vaøo ñoù laø nhöõng thuaän lôïi veà nhöõng tieán boä cuaû vieäc nghieân cöùu ngöõ aâm cuaû phöông taây. Caùc nhaø ngöõ aâm ñaõ coù nhöõng coá gaéng moâ hình hoaù caùc quy taéc chung veà hoaït ñoäng cuaû aâm tieát (Hyman, 1975: 189). Nhöõng quy taéc ñoù coù theå ñöôïc dieãn giaûi khaùc nhau, nhöng chuùng khoâng ngoaøi moät soá tính caùch chung sau ñaây: (a) aâm tieát phaûi coù tính vang; (b) moãi aâm tieát phaûi coù boä phaän haït nhaân goàm ít nhaát moät nguyeân aâm; (c) aâm tieát luoân coù khuynh höôùng taêng khaû naêng keát hôïp cuaû aâm ñaàu, vaø khuynh höôùng haïn cheá khaû naêng keát hôïp cuaû aâm phuï cuoái. Ñiaï vò cuaû aâm tieát trong phaân tích aâm vò hoïc phöông taây ñaõ traûi qua nhieàu thaêng traàm, vôùi raát nhieàu quan ñieåm khaùc bieät nhau. Ngoaïi tröø moät tröôøng hôïp duy nhaát laø Chomsky vaø Halle (1968) trong ñoù aâm tieát khoâng heà ñöôïc nhaéc ñeán moät caùch minh nhieân, nhìn chung thì caùc khuynh höôùng khaùc nhau ñeàu coù chuù yù ñeán vai troø cuaû aâm tieát trong phaân tích ngöõ aâm-aâm vò hoïc. 2 AÂm tieát laø moät caáu truùc, nghiaõ laø moät toång theå ñöôïc caáu taïo töø caùc ñôn vò aâm thanh, goïi laø aâm vò. Moãi ngoân ngöõ coù theå choïn löaï trong kho aâm vò töï nhieân cuaû ngoân ngöõ loaøi ngöôøi, ñeå laäp rieâng cho mình moät heä thoáng aâm vò phuø hôïp vôùi loái phaùt aâm cuûa ngoân ngöõ mình söû duïng. Caùc aâm vò trong tieáng Vieät coù ba loaïi: nguyeân aâm, phuï aâm vaø thanh. Nguyeân aâm vaø phuï aâm laø nhöõng aâm vò tuyeán tính, nghiaõ laø nhöõng aâm vò keát hôïp vôùi nhau theo traät töï tröôùc sau trong quaù trình phaùt aâm. Chuùng laø nhöõng aâm vò coù theå phaân taùch ra thaønh töøøng ñôn vò nhoû hôn, neân coøn goïi laø nhöõng aâm vò ñoaïn tính. Traùi vôùi loaïi aâm vò treân, thanh laø aâm vò phi tuyeán tính, vì noù laø moät aâm vò bao truøm toaøn boä aâm tieát, vaø gaén lieàn vôùi aâm tieát trong suoát quaù trình phaùt aâm moät aâm tieát. Thanh khoâng theå chieát ra khoûi aâm tieát ñöôïc, maø nhaát thieát laø noù phaûi gaén vôùi aâm tieát, vì theá neân thanh coøn goïi laø aâm vò sieâu ñoaïn tính. Toùm laïi, aâm tieát , hay "tieáng" cuaû tieáng Vieät laø moät ñôn vò cuaû lôøi noùi nhöng aâm tieát tieáng Vieät cuõng laø moät ñôn vò ngoân ngöõ. AÂm tieát laø moät chænh theå ngöõ aâm. AÂm tieát laø cô sôû phaân tích caáu truùc keát hôïp caùc aâm vò, nhöng chính aâm tieát laø moät chænh theå ñôn vò nhoû nhaát cuaû phaân tích lôøi noùi.

II. Caùc quan ñieåm veà caáu truùc aâm tieát

Cho ñeán nay, trong truyeàn thoáng phaân tích ngöõ aâm phöông taây, coù ít nhaát laø naêm quan ñieåm khaùc nhau veà caáu truùc noäi taïi cuaû aâm tieát. Sau ñaây laø phaùc hoaï caùc moâ hình caáu truùc aâm tieát: (a) caáu truùc CV, nghiaõ laø khoâng coù thaønh phaàn keát caáu theo taàng baäc, maø chæ coù caùc thaønh phaàn caáu taïo tröïc tieáp neân aâm tieát, töùc laø caùc aâm vò nguyeân aâm (V=vowel) vaø phuï aâm (C=consonant). Ñieån hình cho quan ñieåm caáu truùc phaúng laø moâ hình caùc caáu truùc aâm tieát goïi laø phoå bieán cho moïi ngoân ngöõ, do Clements & Keyser (1983) ñeà nghò trong coâng trình quan troïng cuaû hai oâng:

Loaïi 1: CV Loaïi 2: V Loaïi 3: CVC Loaïi 4: VC Trong soá caùc taùc giaû Vieät Nam, coù Leâ Vaên Lyù (1948) cuõng duøng coâng thöùc nhö vaäy khi moâ taû caùc aâm tieát tieáng Vieät. (b) caáu truùc phaân nhaùnh, goàm coù ba nhaùnh vôùi caùc thaønh phaàn caáu taïo lieân quan ñeán töøng nhaùnh. Theo moâ hình naøy, aâm tieát caáu truùc nhö sau (theo McCarthy, 1979, Vennemann, 1984): phaàn chính cuaû aâm tieát laø toå hôïp cuaû phaàn aâm môû ñaàu vaø phaàn haït nhaân cuaû aâm tieát, phaàn phuï laø phaàn coøn laïi cuaû aâm tieát: σ σ: AÂm tieát Syllable Phaàn chính: Body Phaàn chính Phaàn phuï Phaàn phuï: Coda Phaàn môû: Onset Phaàn môû Haït nhaân Haït nhaân: Nucleus

3

Hình 1: Moâ hình aâm tieát coù caáu truùc taàng baäc

Moâ hình caáu truùc phaân nhaùnh coøn ñöôïc theå hieän theo chieàu ngöôïc laïi: tröôùc heát laø phaân laäp giöaõ phaàn ñaàu cuaû aâm tieát vaø phaàn coøn laïi cuaû noù laø phaàn vaàn, keá ñoù laø phaân laäp giöaõ hai thaønh phaàn cuaû vaàn laø phaàn haït nhaân vaø phaàn cuoái vaàn. Ñaây laø moâ hình caáu truùc aâm tieát ñöôïc caùc nhaø aâm vaän hoïc Trung Hoa aùp duïng, chaúng haïn caùc hoïc giaû ñôøi Toáng khi bieân soaïn boä Ñaúng Vaän Thö. Moâ hình naøy ñöôïc trình baøy trong Chao (1948) vaø Karlgren (1954), Pike & Pike (1947), Halle & Vergaud (1978), Selkirk (1982). Döôùi ñaây laø moâ hình cuaû Pike & Pike (1947): AÂm tieát AÂmtieát: Syllable AÂm ñaàu: Onset Haït nhaân: Neucleus AÂm ñaàu Haït nhaân Cao ñieåm: Peak AÂm phuï: Coda

Cao ñieåm AÂm phuï

Hình 2 : Caáu truùc aâm tieát theo Pike & Pike (1947) Moâ hình aâm tieát naøy veà sau ñaõ trôû thaønh moät coâng thöùc quen thuoäc trong caùc saùch giaùo khoa ngöõ aâm-aâm vò hoïc, vôùi moät vaøi thay ñoåi teân goïi. Chaúng haïn, thaønh phaàn goïi laø "haït nhaân" trong sô ñoà caáu truùc cuaû Pike ñaõ chuyeån thaønh "vaàn", vaø thaønh phaàn "cao ñieåm" nay thöôøng goïi laø "haït nhaân" trong sô ñoà aâm tieát ñöôïc duøng hieän nay. AÂm tieát AÂm ñaàu Vaàn

4

Haït nhaân AÂm cuoái

Hình 3 : Sô ñoà caáu truùc aâm tieát ñaõ ñieàu chænh töø sô ñoà cuaû Pike (c) caáu truùc phaân nhaùnh hình reõ quaït: moâ hình naøy ñöa ra thaønh phaàn caáu thaønh aâm tieát xeáp haøng ngang nhau. Moâ hình naøy cuõng ñöôïc nhieàu nhaø nghieân cöùu aùp duïng, nhö Hockett (1955), Haugen (1956), Davis (1985), Noske (1992), Hall (1992). Moâ hình reõ quaït thöôøng ñöôïc trình baøy nhö sau: σ Phaàn môû O: Onset Haït nhaân N: Nucleus O N C Phaàn phuï C: Coda Phuï aâm C: Consonant C V C Nguyeân aâm V: Vowel

Hình 4 : Moâ hình aâm tieát coù caáu truùc reõ quaït (d) caáu truùc "Mora" (laø caùc yeáu toá coù yù nghiaõ aâm vò hoïc trong aâm tieát, xeùt töø quan ñieåm meänh danh laø ngöõ aâm hoïc caân phöông - metrical phonology). Caùc nhaø ngöõ aâm hoïc Hyman (1985), McCarthy & Prince (1986), Hayes (1989) ñaõ duøng moâ hình naøy ñeå phaân tích aâm tieát cuaû caùc ngoân ngöõ coù nhieàu daáu nhaán (nhö tieáng Nhaät, tieáng Nga, tieáng Anh, tieáng Phaàn Lan), maø nhöõng sô ñoà aâm tieát quen thuoäc xöa nay ñeàu khoâng bieåu hieän ñöôïc. Caáu truùc 'mora' seõ laøm noåi leân nhöõng yeáu toá mang troïng aâm hay keùo daøi hôn so vôùi nhöõng yeáu toá khaùc. Döôùi ñaây laø moät thí duï veà moâ hình caáu truùc aâm tieát vôùi caùc 'mora' (Hayes, 1989): σ σ σ Syllable: aâm tieát μ μ μ μ Mora t a t a

Hình 5: Moâ hình aâm tieát 'mora'

Nhöõng moâ hình caáu truùc aâm tieát treân ñaây duø coù khaùc nhau chi tieát, nhöng ñeàu coù moät ñieåm chung laø: chuùng chæ nhaèm moâ taû caùc caùch keát caáu aâm vò trong aâm tieát, vaø quan troïng hôn nöaõ laø aâm tieát trong nhöõng tröôøng hôïp naøy chæ laø moät caáu truùc trung gian giöaõ caùc aâm vò vaø caùc caáu truùc ôû caùc caáp ñoä treân aâm tieát, laø "töø". Moät ñieåm nöaõ laø caùc moâ hình caáu truùc aâm tieát treân ñaây khoâng coù choã ñöùng cho caùc yeáu toá keát hôïp beân ngoaøi yeáu toá lieân hôïp (chaúng haïn caùc moái quan heä tieáp hôïp trong aâm tieát, hoaëc laø thanh ñieäu). Do vaäy, caùc moâ hình caáu truùc aâm tieát naøy chæ laø moâ hình cuaû moät loaïi hình ngoân ngöõ khoâng phaûi laø ngoân ngöõ ñôn tieát, trong ñoù aâm tieát coù vai troø trung taâm cuaû phaân tích aâm vò hoïc.

III. Ñieåm laïi moät soá quan ñieåm veà aâm tieát tieáng Vieät

Tieáng Vieät vaø caùc ngoân ngöõ thuoäc loaïi hình caùch theå, trong ñoù moãi aâm tieát laø moät ñôn vò hoaøn chænh ñöùng ñoäc laäp, vaø laø moät ñôn vò cuoái cuøng trong vieäc phaân xuaát caùc ñôn vò cuaû lôøi noùi. Moät ñaëc tính quan troïng khaùc cuaû aâm tieát tieáng Vieät laø noù coù thanh ñieäu -hieåu laø moät yeáu toá coù giaù trò ngöõ aâm quan yeáu trong vieäc phaân bieät caùc aâm tieát vôùi nhau. Khoâng theå coù aâm tieát tieáng Vieät hoaøn chænh maø khoâng coù yeáu toá thanh ñieäu. Thanh laø moät aâm vò phi tuyeán tính, noù xuaát hieän coäng thôøi vôùi caùc aâm vò tuyeán tính ñeå laøm thaønh moät chænh theå laø aâm tieát tieáng Vieät. Nhöõng moâ hình caáu truùc aâm tieát chæ ghi laïi caùc aâm vò tuyeán tính ñeàu toû ra khoâng phaûn aûnh ñuùng aâm tieát tieáng Vieät, trong ñoù thanh coù vai troø raát khaùc bieät yeáu toá ñieäu tính cuaû ngoân ngöõ AÁn AÂu. Chaúng haïn, khi muoán ñöa thanh ñieäu vaøo caáu truùc aâm tieát tieáng Vieät bieån /bieûn/, quan ñieåm ngöõ aâm phi ñoaïn trình baøy moät moâ hình nhieàu lôùp nhö sau: (a) lôùp thöù nhaát coù theå goïi teân laø taàng khung, trình baøy moâ hình aâm tieát; (b) lôùp thöù nhì ñi vaøo chi tieát veà maët aâm ñieäu cuaû aâm tieát, coù theå goïi teân laø taàng aâm ñoaïn cho thaáy caùc aâm toá phaân boá trong caáu truùc nhö theá naøo; (c) lôùp thöù ba ghi laïi caùc aâm toá xeáp ñaët theo traät töï tuyeán tính cuaû aâm tieát, goïi laø taàng chieát ñoaïn; (d) lôùp cuoái cuøng laø taàng ngoân ñieäu, theå hieän tuyeán ñieäu cuaû thanh trong aâm tieát nhö theá naøo. σ O R

5

C V C taàng khung X X X X taàng aâm ñoaïn b ie n taàng chieát ñoaïn HLH taàng ngoân ñieäu

Hình 6: sô ñoà aâm tieát bieån Moâ hình nhö treân cho thaáy ñöôøng neùt cuaû thanh trong aâm tieát laø ñöôøng neùt cao-thaáp-cao (HLH), nhöng maët khaùc laïi khoâng cho thaáy ñöôïc tính caùch cuï theå cuaû thanh 4 (thanh hoûi), vaø vò trí cuaû noù trong toaøn boä saùu thanh cuaû tieáng Vieät ra sao. Noùi caùch khaùc, moâ hình aâm tieát nhö treân vaãn khoâng theå hieän ñöôïc thanh ñieäu cuaû loaïi ngoân ngöõ coù thanh. Töø nhöõng ñaëc tính treân ñaây cuaû aâm tieát tieáng Vieät, vieäc xaùc ñònh caáu truùc cuaû aâm tieát laø moät phaàn vieäc quan troïng khoâng chæ coù yù nghiaõ ñoái vôùi nghieân cöùu ngöõ aâm hoïc, maø

6

coøn raát coù yù nghiaõ veà maët giaùo duïc, cuï theå laø vieäc daïy hoïc tieáng Vieät cho treû ôû giai ñoaïn ñaàu tieân. 1 Trong coâng trình nghieân cöùu veà tieáng Vieät, Leâ Vaên Lyù baøn veà caùc caùch keát hôïp cuaû aâm vò tieáng Vieät thaønh nhöõng aâm hieäu coù yù nghiaõ, töùc laø moät aâm tieát (1948: 42). Vaø oâng cho raèng coù boán loaïi aâm hieäu tieáng Vieät nhö sau (1948:123):

1. Chæ coù nguyeân aâm; 2. Nguyeân aâm + Phuï aâm; 3. Phuï aâm + Nguyeân aâm 4. Phuï aâm + Nguyeân aâm + Phuï aâm.

Maëc duø thöaø nhaän raèng moãi aâm hieäu tieáng Vieät chæ coù theå mang moät thanh (tr.126), taùc giaû vaãn cho raèng moãi aâm hieäu tieáng Vieät khoâng theå coù quaù ba aâm vò. Sôû dó theá laø vì oâng cho raèng thanh chæ laø moät yeáu toá ngoân ñieäu nhö trong ngöõ aâm tieáng AÁn AÂu, vaø do vaäy khoâng phaûi laø moät aâm vò gaén lieàn vôùi aâm tieát. Noùi caùc khaùc, aâm tieát tieáng Vieät -theo nhö moâ taû trong Le Parler Vietnamien - chæ goàm ba aâm vò tuyeán tính nhö ñöôïc ghi laïi treân kia. Trong moät coâng trình khaùc xuaát baûn hai möôi naêm sau, Leâ Vaên Lyù vaãn ghi laïi ñuùng nhöõng quan nieäm cuaû oâng nhö ñaõ töøng baøn ñeán trong taäp tröôùc. (Leâ 1968: 21-24). Vì leõ ñoù chuùng toâi xeáp quan ñieåm cuaû oâng vaøo quan ñieåm moâ taû theo caáu truùc CV hieåu theo nghiaõ raèng quan ñieåm cuaû taùc giaû laø chæ chuù troïng ñeán caùc yeáu toá tuyeán tính maø boû ra ngoaøi caùc yeáu toá phi tuyeán tính:

Loaïi 1: V Loaïi 2: VC Loaïi 3: CV Loaïi 4: CVC Nguyeãn Baït Tuî cuõng baøn veà aâm tieát, maø oâng goïi laø "vaàn". Taùc giaû ñònh nghiaõ "vaàn" laø moät hay nhieàu aâm cuøng phaùt ra moät hôi maø laäp thaønh moät tieáng hay moät phaàn tieáng. OÂng cuõng löu yù ñoäc giaû laø ñöøng neân laãn vôùi "vaän" -laø söï trôû laïi cuaû cuøng moät aâm ôû cuoái hai hay nhieàu caâu thô. (Nguyeãn 1949: XII). Khi moâ taû caùc daïng keát hôïp "vaàn", taùc giaû cho raèng "vaàn" tieáng Vieät coù ba loaïi lôùn (sñd : 78-85):

1. vaàn chính laø vaàn coù toaøn aâm chính gheùp thaønh; 2. vaàn baùn laø vaàn do aâm chính vaø aâm baùn gheùp thaønh; 3. vaàn phuï laø vaàn do aâm chính vaø aâm phuï, hay aâm chính, aâm baùn vaø aâm phuï gheùp

thaønh. Taùc giaû coù baøn veà vieäc gheùp thanh vaøo moãi "vaàn", nhöng quan nieäm cuaû oâng khoâng thaät roõ raøng. Moät ñaèng taùc giaû vaãn cho raèng thanh gaén lieàn vôùi aâm chính, vaø oâng cho caùc aâm chính mang thanh khi gheùp "vaàn"; ñaèng khaùc, khi phaân loaïi caùc "vaàn" thì oâng laïi chæ nhaéc ñeán ba thaønh phaàn aâm vò laø aâm chính, aâm baùn, aâm phuï maø thoâi, nghiaõ laø caùc aâm vò tuyeán tính -neáu nhìn töø quan ñieåm ngöõ aâm hoïc loaïi hình ngoân ngöõ AÁn AÂu. Trong nhöõng buoåi ñaàu cuaû ngöõ aâm hoïc tieáng Vieät, moät taùc giaû khaùc cuõng baøn veà caáu truùc aâm tieát tieáng Vieät, laø Emeneau (1951). Ñaùng chuù yù laø taùc giaû nhaän ra laø töø cuaû tieáng Vieät trong nhieàu tröôøng hôïp ñaõ truøng khít vôùi aâm tieát. Vaø vì theá, töø coù theå laø moät haït nhaân chuû yeáu goàm moät trong nhoùm cuaû 11 nguyeân aâm , hay nhöõng keát hôïp khaùc nhau cuaû hai hay ba aâm vò cuaû nhoùm ñoù. Tröôùc phaàn haït nhaân naøy coù khi khoâng coù gì, hoaëc laø coù moät trong 21 aâm vò phuï aâm. Sau phaàn haït nhaân coù theå khoâng coù gì (moät soá toå hôïp nguyeân

aâm khoâng cho theâm gì nöaõ caû), hoaëc laø coù moät trong 8 phuï aâm maø trong ñoù coù 7 töông töï vôùi nhoùm 21 phuï aâm ñaàu. Taùc giaû cuõng nhaéc ñeán vai troø cuaû thanh ñieäu, vaø cuõng nhaän thaáy laø caùc toå hôïp aâm vò ñeàu coù moät trong 6 thanh vaø troïng aâm ñaët ôû nguyeân aâm ñaàu hay nguyeân aâm thöù nhì. Tuy vaäy, sô ñoà caáu truùc aâm tieát tieáng Vieät ñöôïc taùc giaû moâ taû laø moät toå hôïp cuaû "phuï aâm + nguyeân aâm + phuï aâm". Ñieàu ñoù cho thaáy quan ñieåm cuaû taùc giaû vaãn khoâng ra ngoaøi quyõ ñaïo cuaû quan ñieåm ngöõ aâm AÁn AÂu, xem aâm tieát chæ laø moät keát hôïp cuaû nhöõng aâm vò tuyeán tính maø thoâi. Laurence Thompson (1965) laø ngöôøi tieáp thu nhöõng bieän giaûi cuaû caùc taùc giaû tröôøng phaùi Nga (nhö Andreev vaø Gordina) nhöng ñaõ ñaåy xa hôn maø nhìn nhaän vai troø cuaû thanh ñieäu nhö laø moät thaønh phaàn khoâng theå thieáu trong keát caáu aâm tieát tieáng Vieät. OÂng nhaän ra caáu truùc aâm tieát tieáng Vieät chæ ñôn giaûn laø moät keát caáu goàm ba thaønh phaàn: aâm ñaàu + haït nhaân + thanh ñieäu, trong ñoù haït nhaân laø nguyeân aâm vaø baát kì aâm vò naøo ñi theo sau noù. ÔÛ ñieåm naøy, taùc giaû khoâng noùi theâm laø "haït nhaân" cuaû aâm tieát coù phaûi laø moät keát hôïp baäc hai cuaû caáu truùc, hay chæ laø söï môû roäng caáu truùc ba phaàn ñoù. Choã khaùc oâng laïi cho thaáy raèng moät aâm tieát coù ít nhaát laø moät nguyeân aâm vaø moät thanh. (Thompson 1965:45). Sau ñoù, khi moâ taû caáu truùc cuaû thaønh phaàn haït nhaân aâm tieát, taùc giaû cho bieát laø haït nhaân aâm tieát tieáng Vieät coù theå laø goàm moät yeáu toá ( moät nguyeân aâm), hoaëc hai yeáu toá (bao goàm moät nguyeân aâm vaø moät baùn aâm hay moät phuï aâm cuoái), cuõng coù theå laø moät keát caáu ba yeáu toá (goàm moät nhoùm nguyeân aâm vaø moät phuï aâm cuoái). Taùc giaû khoâng trình baøy theâm veà moái quan heä thöù baäc cuaû caùc "yeáu toá" vöaø neâu ñoái vôùi caáu truùc aâm tieát. Maëc duø vaäy, ñaây laø moät böôùc tieán raát lôùn trong vieäc tìm hieåu aâm tieát tieáng Vieät. Ít ra laø cuõng töø ñaây ñaõ hình thaønh moät quan ñieåm khaùc veà caùch nhìn caáu truùc aâm tieát tieáng Vieät. Caùc taùc giaû ñi sau vaãn thöôøng noái tieáp oâng maø phaùt trieån theâm quan ñieåm cho raèng aâm tieát tieáng Vieät laø moät caáu truùc hai baäc: AÂm tieát Thanh ñieäu AÂm ñaàu Vaàn / Haït nhaân Nguyeân aâm Phuï aâm cuoái

Hình 7: Caáu truùc aâm tieát tieáng Vieät theo taàng baäc Caáu truùc aâm tieát tieáng Vieät ñöôïc moâ taû nhö treân toû ra raát khôùp vôùi khuoân maãu chung cuaû aâm tieát maø Pike laäp ra, chæ khaùc chaêng laø ôû moâ hình Pike ñöa ra tröôùc kia khoâng coù yeáu toá thanh ñieäu. 2 Trong soá nhöõng taùc giaû ngöôøi Vieät nghieân cöùu veà aâm tieát tieáng Vieät coù Nguyeãn Quang Hoàng chuû tröông khaùc haún caùc taùc giaû khaùc. Trong moät baøi nghieân cöùu döaï theo luaän aùn ñeä trình naêm 1974, taùc giaû döaï treân cô sôû tieáng Vieät vaø tieáng Haùn maø chuû tröông raèng tieát vò (syllabeøme) laø ñôn vò aâm thanh cô baûn cuaû ngoân ngöõ. OÂng coù nhaän xeùt veà tính caùch khaùc bieät cuaû hai loaïi hình ngoân ngöõ AÁn AÂu vaø ngoân ngöõ ñôn tieát: trong khi ôû caùc ngoân ngöõ loaïi treân nhöõng ñôn vò cô baûn cuaû ngoân ngöõ laø aâm vò, caùc ngoân ngöõ loaïi döôùi laáy aâm tieát laøm ñôn vò phaân tích cuoái cuøng. OÂng theo truyeàn thoáng aâm vaän hoïc Trung Hoa vaø caùc nhaø ñoâng phöông hoïc Nga maø xem aâm tieát tieáng Vieät laø moät caáu truùc chung, "ñôn nhaát" - hieåu theo nghiaõ cuaû taùc giaû laø moät ñôn vò phaân tích ngöõ aâm nhoû nhaát, moät tieát vò . Taùc giaû cho raèng aâm tieát tieáng Vieät chæ goàm coù hai yeáu toá caáu thaønh, laø khuoân thanh vaø 7

khuoân vaàn, keát hôïp nhau theo theá löôõng phaân. Khuoân thanh coù theå vaéng maët, nhöng khuoân vaàn luoân luoân coù maët. Khuoân thanh vaø khuoân vaàn laïi coù thanh ñieäu laø yeáu toá sieâu ñoaïn tính thöïc hieän chöùc naêng khu bieät caùc hình tieát; ngoaøi ra, hình tieát tieáng Vieät coøn moät daïng aâm saéc raát ñaëc bieät, goïi laø "hoâ". Taùc giaû cho moät vaøi tröôøng hôïp thí duï veà "hoâ": söï ñoái laäp roõ reät veà "hoâ" (khai khaåu/hôïp khaåu) trong caùc caëp aâm tieát nhö keø-queø, lan-loan, xieân-xuyeân... vaø noùi theâm laø thanh vaø hoâ chæ laø nhöõng yeáu toá phuï trôï, khi thì gaén lieàn vôùi khuoân vaàn, khi thì vôùi khuoân thanh, coù khi gaén vôùi caû hai. (Nguyeãn 1976: 36). Sô ñoà caáu truùc aâm tieát tieáng Vieät theo Nguyeãn Quang Hoàng laø: thanh hoâ

khuoân thanh khuoân vaàn

Hình 8: Sô ñoà caáu truùc aâm tieát tieáng Vieät theo Nguyeãn (1976) Quan ñieåm veà aâm tieát laø ñôn vò cô baûn cuaû tieáng Vieät thaät ra ñaõ ñöôïc bieát ñeán töø sôùm hôn theá. Cao Xuaân Haïo ñaõ trình baøy "quan ñieåm phi ñoaïn veà aâm vò vaø caáu truùc aâm tieát tieáng Vieät" (1965), trong ñoù oâng ñaõ khaúng ñònh laø "aâm vò töï baûn chaát laø phi ñoaïn". Taùc giaû ñaõ neâu ra ba yeáu toá cuaû aâm tieát phaùt sinh ñoàng thôøi: thanh ñieäu, aâm chính vaø tính chaát cuaû moái quan heä caáu aâm. Söï keát hôïp phi tuyeán tính nhö vaäy cho thaáy laø aâm tieát tieáng Vieät khoâng phaûi laø moät keát hôïp cuøng tính chaát nhö trong caùc ngoân ngöõ aán aâu. Trong moät coâng trình quan troïng veà caáu truùc aâm tieát tieáng Vieät ra ñôøi möôøi naêm sau, Cao (1975) laïi khaúng ñònh tính khoâng phaân laäp cuaû aâm tieát tieáng Vieät. OÂng ñöa ra moät minh hoaï veà tính caùch phi ñoaïn cuaû aâm tieát tieáng Vieät so saùnh vôùi aâm tieát aán-aâu qua thí duï veà moät aâm tieát [lun] nhö sau: tieáng phöông taây tieáng Vieät 1 2 3 4 5 a b c d e

8

aâm ñaàu l < n> aâm cuoái l u n aâm chính u aâm chính C V C thanh '1' thanh

1-söï moâi-cuaù hoaù khoâng ñaëc tröng a- phuï aâm ñaàu b- môû 2- chuyeån tieáp 3-chuyeån tieáp c- nguyeân aâm d-kheùp 4- söï moâi-cuaù hoaù khoâng ñaëc tröng e- phuï aâm cuoái 5- aâm caâm

Hình 9: söï khaùc bieät veà cô caáu cuaû hai loaïi hình aâm tieát Trong baøi nghieân cöùu in trong taäp san EÙtudes Vietnamiennes 40 (1975), Hoaøng Tueä & Hoaøng Minh ñöa ra moät caáu truùc taàng baäc, trong ñoù ñaùng chuù yù laø taùc giaû ñöa moái quan heä keát hôïp giöaõ aâm chính vaø aâm cuoái vaøo trong sô ñoà caáu truùc. Khi thöaø nhaän vai troø khu bieät aâm tieát cuaû yeáu toá tuyeán ñieäu trong caáu truùc aâm tieát (thanh ñieäu vaø quan heä keát hôïp) laø thöaø nhaän nhöõng yeáu toá phi tuyeán tính beân caïnh nhöõng keát hôïp tuyeán tính cuaû caùc aâm vò tieáng Vieät. Ñaây laø moät ñieåm môùi trong nghieân cöùu tieáng Vieät.

S S: aâm tieát (syllabe) T: thanh (ton)

I R T I: aâm ñaàu (initiale) R: vaàn (rime) C: phuï aâm ñaàu (consonne) C Pr. Tle -L- F Pre: aâm ñeäm (preùtonale) Tle: aâm chính (tonale) L: moái quan heä (liaison) F: phuï aâm cuoái (finale)

Hình 10: Caáu truùc aâm tieát tieáng Vieät theo Hoaøng & Hoaøng (1975) Quan ñieåm phi ñoaïn veà aâm tieát tieáng Vieät veà sau ñöôïc keát taäp trong moät coâng trình lí thuyeát quan troïng cuaû Cao Xuaân Haïo, Phonologie et Lineùariteù (1985). Lí thuyeát phi ñoaïn veà aâm tieát tieáng Vieät coù yù nghiaõ lôùn ôû choã ñaõ neâu leân ñöôïc tính caùch ñaëc thuø cuaû aâm tieát tieáng Vieät so saùnh vôùi caùc ngoân ngöõ loaïi hình khaùc. Maëc duø nhöõng ñoùng goùp quan troïng veà lí thuyeát ngöõ aâm hoïc phi ñoaïn, cho ñeán nay, caùc nhaø ngöõ aâm Vieät Nam döôøng nhö vaãn döøng laïi ôû vieäc moâ taû aâm tieát tieáng Vieät theo quan ñieåm "truyeàn thoáng", laø quan ñieåm chính thoáng döôùi ñaây. 3 Hieän nay quan ñieåm taàng baäc veà caáu truùc aâm tieát tieáng Vieät vaãn coøn ñang laø moät thöù quan ñieåm "chính thoáng". Ñoù laø quan ñieåm ñöôïc trình baøy trong cuoán saùch giaùo khoa veà ngöõ aâm tieáng Vieät cuaû Ñoaøn Thieän Thuaät (1977). Taùc giaû trình baøy sô ñoà caáu truùc aâm tieát treân döôùi hai daïng: bieåu ñoà hình caây vaø hình hoäp. Döôùi daïng hình hoäp, sô ñoà caáu truùc cuaû taùc giaû cho thaáy roõ tính caùch bao truøm cuaû thanh ñieäu leân toaøn boä caáu truùc aâm tieát: AÂm tieát Thanh ñieäu Vaàn Thanh ñieäu AÂm ñaàu Vaàn AÂm ñaàu AÂm ñeäm AÂm chính AÂm cuoái AÂm ñeäm AÂm chính AÂm cuoái

Hình 11: Caáu truùc aâm tieát tieáng Vieät theo Ñoaøn (1977) Taùc giaû chæ chuù troïng leân sô ñoà caùc aâm vò tuyeán ñieäu vaø phi tuyeán ñieäu keát hôïp thaønh aâm tieát maø xem caùc moái quan heä laø moät yeáu toá beân ngoaøi thaønh phaàn aâm vò. Trong sô ñoà caáu truùc cuaû taùc giaû, nhöõng aâm tieát khôûi ñaàu baèng moät nguyeân aâm nhö daïng döôùi ñaây:

(a) nguyeân aâm + thanh: A ! OÀ ! Ô ! Uaû ! vaø (b) nguyeân aâm + thanh + phuï aâm cuoái: AÁy ! OÁi ! ñöôïc taùc giaû xem nhö laø caùc aâm tieát coù "aâm ñaàu zeùro" veà maët bieåu hieän ra chöõ vieát, nhöng taùc giaû laïi cho raèng caùc aâm tieát ñoù thaät ra vaãn coù aâm ñaàu - ôû ñaây laø aâm taéc haàu / Z / ñöùng laøm aâm ñaàu. Moät neùt khaùc bieät nöaõ laø thaønh phaàn aâm ñeäm cuaû aâm tieát nay ñaõ trôû thaønh moät boä phaän vaàn cuaû aâm tieát. Quan ñieåm veà caáu truùc aâm tieát tieáng Vieät trình baøy trong quyeån Ngöõ AÂm Tieáng Vieät (1977) ñaõ trôû thaønh quen thuoäc trong hoïc giôùi trong voøng hai möôi naêm qua. Quyeån saùch naøy ñöôïc xem laø moät thöù "kinh ñieån" ñeå tham khaûo nghieân cöùu vaø giaûng daïy ôû trong nöôùc.

9

10

IV

Löôùt qua nhöõng quan ñieåm khaùc nhau veà moâ hình caáu truùc aâm tieát tieáng Vieät cuaû

caùc taùc giaû treân ñaây, coù theå thaáy raèng chuùng phaûn aûnh ñaø tieán chung cuaû vieäc nghieân cöùu aâm tieát noùi chung: söï phaùt trieån vieäc tìm hieåu aâm tieát tieáng Vieät töø Leâ Vaên Lyù ñeán nay ghi nhaän moät söï phaùt trieån töø quan nieäm chæ moâ hình hoaù nhöõng keát hôïp cuaû caùc aâm vò tuyeán tính (nguyeân aâm vaø phuï aâm), ñeán söï quan taâm ñeán nhöõng yeáu toá phi tuyeán tính (thanh, moái quan heä keát hôïp giöaõ nguyeân aâm vaø phuï aâm cuoái). Tuy nhieân, cho ñeán nay, caùc sô ñoà caáu truùc aâm tieát tieáng Vieät kieåu taàng baäc ñeàu toû ra coøn luùng tuùng veà moät soá ñieåm lôùn, khieán cho vieäc moâ taû caáu truùc aâm tieát tieáng Vieät chöa giaøu tính thuyeát phuïc. Nhöõng ñieåm coøn caàn tìm hieåu theâm coù theå quy ra nhö sau: 1. aâm tieát tieáng Vieät laø moät caáu truùc, nghiaõ laø moät chænh theå keát hôïp töø nhöõng thaønh

phaàn. Nhöng coù bao nhieâu thaønh phaàn keát hôïp maø thaønh ? Cho ñeán nay, caùc taùc giaû coù theå ñoàng yù vôùi nhau veà ba thaønh phaàn caên baûn cuaû aâm tieát tieáng Vieät, laø thaønh phaàn ñöùng laøm aâm ñaàu, aâm chính, aâm cuoái, vaø thanh ñieäu. Nhöng khi ñi vaøo phaân tích chi tieát, caùc quan ñieåm khaùc nhau laø ôû vaán ñeà döôùi ñaây:

2. aâm tieát tieáng Vieät coù thaønh phaàn goïi laø aâm ñeäm hay khoâng ? Traû lôøi caâu hoûi naøy khoâng traùnh khoûi vieäc xem xeùt laïi baûn chaát cuaû hai aâm vò thöôøng goïi laø baùn aâm /-u-/ vaø /-i-/ .

3. Moái quan heä giöaõ caùc thaønh phaàn trong caáu truùc aâm tieát tieáng Vieät laø moái quan heä taàng baäc hay laø moái quan heä ngang haøng ? Coù theå moâ hình hoaù vò trí cuaû caùc aâm vò tuyeán ñieäu ñöôïc khoâng ?

Döôùi ñaây laø moät soá ñoùng goùp thaûo luaän veà ba caâu hoûi treân ñaây. Ñeå traû lôøi caâu hoûi 1, chuùng ta seõ thaûo luaän veà vai troø cuaû vaàn trong caáu truùc aâm tieát. Caâu hoûi 2 daãn ñeán vieäc xem xeùt laïi heä thoáng nguyeân aâm tieáng Vieät -laø loaïi aâm vò ñaûm nhaän vai troø aâm chính trong caáu truùc aâm tieát tieáng Vieät, vaø heä thoáng phuï aâm cuoái cuaû tieáng Vieät. Caâu hoûi 3 seõ ñaët trong phaïm vi vaán ñeà vai troø cuaû thanh ñieäu vaø moái quan heä keát hôïp beân trong aâm tieát. Vaàn cuaû aâm tieát ?

Khi ñöa ra moâ hình caáu truùc aâm tieát hai baäc (Hình 7, 10 vaø 11), coù taùc giaû ñaõ laäp luaän raèng ñaây laø moät caáu truùc coù thaät trong caûm nhaän cuaû ngöôøi baûn ngöõ, vaø nhö vaäy noù laø moät caáu truùc töï nhieân (Cao, 1985). Vieäc nhaän bieát vaàn cuaû tieáng Vieät nhö vaäy laø söï nhaän bieát töø caáu truùc khaùi quaùt hoaù trong taâm lí cuaû ngöôøi baûn ngöõ. Baûo raèng vaàn cuûa aâm tieát tieáng Vieät laø moät thaønh phaàn caáu truùc coù thaät trong taâm thöùc cuûa moãi ngöôøi baûn ngöõ coù nghiaõ raèng vaàn cuaû aâm tieát khoâng phaûi laø tính caùch cuaû chính taû, neáu nhôù raèng chöõ vieát oâ vuoâng cuaû tieáng haùn vaø kieåu chöõ noâm cuaû tieáng Vieät tröôùc kia cuõng ñeàu khoâng caûn trôû vieäc gieo vaàn trong pheùp laøm thô phuù; maø vieäc nhaän ra vaàn laø moät vieäc caàn thieát ñeå coù theå taäp laøm caâu ñoái, laøm thô phuù, nghiaõ laø moät phaàn raát quan troïng trong giaùo duïc tröôøng quy. Caûm nhaän töï nhieân veà 'khuoân vaàn' trong taâm lí ngöôøi baûn ngöõ laø moät tri giaùc ngoân ngöõ chung cho moïi ngoân ngöõ. 'Khuoân vaàn' aâm tieát loaïi hình ngoân ngöõ ñôn tieát thì ñaõ ñöôïc caùc nhaø aâm vaän hoïc quan taâm ôû Trung Hoa vaø Vieät Nam coå ñaïi. Khuoân vaàn laø phaàn coøn laïi cuaû aâm tieát khi ñaõ taùch khoûi aâm ñaàu. Duøng khaùi nieäm ngöõ aâm ngaøy nay thì coù theå noùi: khuoân vaàn laø taäp hôïp cuaû aâm chính, aâm cuoái (hai aâm vò tuyeán tính) vaø thanh ñieäu (aâm vò

phi tuyeán tính) cuaû moät aâm tieát. Söï nhaän bieát khuoân vaàn raát can heä ñoái vôùi vieäc gieo vaàn trong pheùp laøm thô, vì gieo vaàn chính laø söï thöïc haønh pheùp hoaø phoái ngöõ aâm trong ngheä thuaät thi ca vaäy. Khaùi nieäm 'khuoân vaàn' nhö theá coù phaàn khaùc vôùi 'vaàn' trong thuaät ngöõ ngöõ aâm phöông taây, vì vaàn cuaû aâm tieát caùc ngoân ngöõ kia chæ laø keát hôïp cuaû haït nhaân aâm tieát vaø phaàn aâm cuoái, laø hai loaïi aâm vò tuyeán tính maø thoâi. Cho duø coù ñoàng nhaát hai khaùi nieäm vaàn cuaû aâm tieát vaø 'khuoân vaàn' trong aâm vaän hoïc coå ñieån phöông ñoâng thì vaãn haõy coøn moät vaán ñeà caàn xem xeùt: ñaâu laø laèn ranh phaân caùch khuoân vaàn vaø thaønh phaàn beân caïnh noù ? Chuùng ta thöôøng cho raèng khuoân vaàn laø phaàn coøn laïi cuaû aâm tieát ôû sau phaàn aâm ñaàu. Ngay trong soá caùc taùc giaû nghieân cöùu ngöõ aâm loaïi hình ngoân ngöõ AÂn AÂu cuõng ñaõ thaáy quan nieäm khaùc veà thaønh phaàn goïi laø haït nhaân aâm tieát. Sô ñoà caáu truùc aâm tieát cuaû hoï ñaõ ñöa thaønh phaàn aâm ñaàu vaø aâm chính vaøo haït nhaân cuaû aâm tieát. Vaäy thì caáu truùc vaàn coù phaûi laø moät caáu truùc coá ñònh, hay chæ laø nhöõng keát hôïp laâm thôøi ? Nhöng nhöõng cöù lieäu taâm lí ngoân ngöõ cho thaáy laø 'khuoân vaàn' coù theå coù hôn moät laèn ranh phaân caùch. Treû con khoâng quan nieäm hoïc vaàn theo nhö nhöõng quy ñònh truyeàn thoáng. Chuùng toâi ghi nhaän ñöôïc moät soá caùch gheùp vaàn cuaû moät soá chaùu beù Vieät Nam, theo nhöõng moâ hình nhö sau: baø ba -- @ baø nhau nha -- u nhau teânh teâ -- nh teânh Hoaït ñoäng gheùp tieáng cuaû treû trong tröôøng hôïp keå treân laø töø moät aâm tieát môû tieán veà moät aâm tieát kheùp, ñuùng theo tieán trình hoïc taäp phaùt aâm töï nhieân cuaû taâm lí ngoân ngöõ. Thöaø nhaän raèng yù nieäm vaàn laø moät tri thöùc töï nhieân, thì cuõng khoâng vì theá maø baûo laø vaàn cuaû aâm tieát tieáng Vieät laø khoái caáu truùc chaët cheõ ñoái laäp vôùi thaønh phaàn aâm ñaàu. Hieän töôïng noùi laép khieán cho moät ngöôøi Vieät coù theå noùi tieáng loáp thaønh chuoãi aâm /lE-lE-lE-

lop/, nhöng moät ngöôøi Nga noùi laép thì coù theå noùi tieáng lob thaønh moät chuoãi /lo-lo-lo-bE-bE-

bE/. Sôû dó theá laø vì laèn ranh phaân caùch caùc boä phaän cuaû aâm tieát khoâng nhaát thieát laø coá ñònh, vaø ngöôøi noùi khoâng theå phaùt aâm theo daïng phaân xuaát C+VC [C: phuï aâm-V: nguyeân aâm] nhö moät ngöôøi Vieät, maø laïi phaân xuaát CV+C (Cao, 1985:194). Vaäy thì söï nhaän bieát vaàn cuaû aâm tieát tieáng Vieät laø thuoäc veà nhaän thöùc veà maët caáu truùc hay veà maët taâm lí ? Khaùi nieäm caáu truùc chìm vaø caáu truùc noåi cuaû Chomsky cho ñeán nay vaãn chæ duøng trong ngöõ phaùp taïo sinh. Nhöng neáu hieåu caáu truùc chìm quyeát ñònh yù nghiaõ cuaû caâu vaø caáu truùc noåi hieåu nhö laø yeáu toá ngöõ aâm, thì hai taàng caáu truùc naøy laø nhöõng taàng baäc khoâng chæ rieâng gì cho cuù phaùp, maø laø nhöõng phaïm truø phoå bieán cho caû caùc lónh vöïc khaùc cuaû ngöõ phaùp. Khaùi nieäm "yeáu toá quyeát ñònh yù nghiaõ cuaû caâu noùi" trong ngöõ phaùp bao haøm yù nieäm khaùi quaùt veà nhöõng yeáu toá ñöôïc nhaän thöùc trong hoaït ñoäng ngoân ngöõ nhöng khoâng minh nhieân bieåu hieän treân caáu truùc vaät lí cuaû aâm thanh. Vaàn laø haït nhaân cuaû aâm tieát, laø yeáu toá quyeát ñònh tính aâm tieát cuaû aâm tieát; do vaäy nhaän thöùc veà vaàn naèm ôû caáu truùc taâm lí ngoân ngöõ (caáu truùc chìm) cuaû aâm tieát. Trong khi ñoù, keát hôïp aâm vò cuaû aâm tieát duø coù phaân thaønh nhieàu ñaúng traät, vaãn laø caáu truùc noåi cuaû aâm tieát, laø nhöõng bieåu hieän veà maët ngöõ aâm. Vaø chính caùi caáu truùc noåi ñoù laø ñoái töôïng cuaû phaân tích ngöõ aâm-aâm vò hoïc. AÂm tieát /baøn/ coù hai baäc caáu truùc maët caáu truùc: baäc 1 goàm coù thanh huyeàn T + aâm ñaàu Ñ + khuoân vaàn V, baäc 2 laø caáu truùc cuûa vaàn goàm coù aâm chính laøm haït nhaân N + moät aâm cuoái C, Veà maët ngöõ aâm, caáu truùc cuûa aâm tieát / baøn / chæ goàm coù nhöõng thaønh phaàn Ñ + N +C | T. Hai moâ hình aâm tieát döôùi ñaây coù theå cho thaáy söï töông quan giöõa hai caáu truùc naøy: 11

AÂ AÂ Ñ V T N C Ñ N C T caáu truùc taâm lí-ngoân ngöõ caáu truùc ngöõ aâm

Hình 12: Caáu truùc taâm lí ngoân ngöõ vaø caáu truùc ngöõ aâm cuaû aâm tieát Ñeå chöùng minh boä phaän vaàn laø moät lôùp caáu truùc coù yù nghiaõ trong vieäc phaân xuaát aâm tieát, caùc taùc giaû Vieät Nam coøn thöôøng vieän daãn nhöõng pheùp thay theá thaønh phaàn aâm vò cuaû aâm tieát trong caùc pheùp laùy töø, pheùp noùi laùi, vaø pheùp taïo töø vôùi vaàn /-iek/ maø hoï goïi laø pheùp -ieâc hoaù ( Vuõ 1976: 42, Ñoaøn 1977:84-85, Cao 1985: 194). Caû ba pheùp taïo töø naøy ñeàu duøng bieän phaùp thay theá caùc aâm vò trong moät aâm tieát. Khaû naêng phaân xuaát aâm vò ôû caû moïi thaønh phaàn caáu taïo aâm tieát trong pheùp laùy töø vaø pheùp noùi laùi cho thaáy aâm tieát chæ laø moät caáu truùc chöù khoâng phaûi moät khoái ñôn vò aâm thanh baát khaû phaân. Moät ñieåm khaù quan troïng lieân quan ñeán pheùp laùy vaø pheùp noùi laùi, laø: coù theå laùy vaø noùi laùi caû boán thaønh phaàn cuaû aâm tieát chöù khoâng chæ chieát xuaát aâm ñaàu vaø vaàn theo daïng ñoái laäp C|(VC) maø thoâi nhö caùc taùc giaû treân vaãn thöôøng bieän luaän (Voõ,1982: 41-42). Tröôùc heát, haõy thöû xeùt pheùp laùy töø. Caùc saùch ngöõ aâm thöôøng döaï vaøo loái phaân xuaát aâm ñaàu | vaàn ñeå noùi ñeán hieän töôïng laùy boä phaän aâm ñaàu, laùy vaàn, vaø laùy thanh ñieäu. Tröôùc heát, taùch thanh ra khoûi khuoân vaàn laø moät thao taùc khoâng hôïp lí, vì thanh laø yeáu toá gaén boù vôùi khuoân vaàn naøy. Sau nöaõ laø coù nhieàu töø laùy khoâng laép laïi toaøn boä vaàn maø chæ moät boä phaän cuûa noù thoâi: thoøm theøm chaúng haïn, khoâng laép laïi aâm /e/ maø laïi bieán aâm thaønh /o/. Xem vaäy thì duøng khaùi nieäm vaàn hay khuoân vaàn trong khi phaân tích hieän töôïng laùy töø khoâng traùnh khoûi luùng tuùng.

Quan saùt caùc tröôøng hôïp laùy töø seõ deã daøng nhaän thaáy khoâng phaûi chæ coù moät hai loái, maø coù ñeán boán caùch laùy:

-laùy thaønh phaàn thanh ñieäu: baâng quô (thanh - + -) , luïng thuïng (thanh %+%) -laùy thaønh phaàn aâm ñaàu: ñôõ ñôõ ñaàn -laùy thaønh phaàn aâm chính: leùt leo leùt -laùy thaønh phaàn aâm cuoái: chuùm chuùm chím

Chuùng toâi thaáy phaûi phaân xuaát aâm tieát laøm boán thaønh phaàn thì vieäc phaân tích hieän

töôïng laùy trôû thaønh saùng toû vaø raát heä thoáng. Boán thaønh phaàn naøy chính laø boán thaønh phaàn caáu thaønh moät aâm tieát tieáng Vieät vaäy. Trong caùc pheùp laùy töø coù pheùp laëp moät thaønh phaàn cho thaáy roõ tính caùch keát hôïp bình ñaúng cuaû caùc thaønh phaàn aâm tieát

Ñeán pheùp noùi laùi cuõng vaäy. Caùc taùc giaû giaùo khoa ngöõ aâm tieáng Vieät thöôøng döaï treân söï phaân xuaát aâm ñaàu | vaàn ñeå phaân tích hieän töôïng noùi laùi.Vaø hoï khoâng cho raèng noùi laùi con vòt thaønh vin coït laø hieän töôïng bình thöôøng (Ñoaøn 1977). Thu thaäp caùc loái noùi laùi seõ coù theå nhaän ra tính caùch nhaát quaùn vaø heä thoáng cuûa pheùp noùi laùi, theo ñoù thì coù toái ña boán caùch noùi laùi, caên cöù treân söï hoaùn chuyeån vò trí cuaû caùc thaønh phaàn caáu thaønh cuaû aâm tieát. Chaúng haïn, coù theå möôïn laïi hai ví duï cuaû Cao (1985:194) ñeå thaûo luaän:

• ñi troán coù theå laùi thaønh: tri ñoán (laùi aâm ñaàu), ñoâ trín (laùi aâm chính), ñin troá (laùi

aâm cuoái), troân ñí (laùi thanh ñieäu);

12

13

• lính taây coù theå laùi thaønh: tính laây (laùi aâm ñaàu), leánh ti (laùi aâm chính), lí teânh (laùi aâm cuoái), taáy linh (laùi thanh ñieäu).

Cho neân, coù theå noùi moät caùc chính xaùc raèng moät ngöõ ñoaïn hai aâm tieát coù theå laùy boán loái baèng caùch chieát xuaát moät thaønh phaàn cuaû aâm tieát ñoù.

Toùm laïi, töï thaân chuùng, hai pheùp laùy töø vaø noùi laùi chöa ñuû ñeå baûo raèng vaàn coù vai

troø naøo troäi hôn trong caáu truùc aâm tieát. Coù chaêng chæ laø döaï treân caên cöù naøy ñeå nhaän ra raèng aâm tieát tieáng Vieät laø moät caáu truùc goàm boán thaønh phaàn maø thoâi. Coù nhìn nhaän vaán ñeà nhö theá môùi khoâng laáy laøm ngaïc nhieân veà hieän töôïng laùi con vòt thaønh vin coït maø caùc taùc giaû thöôøng trích daãn, bôûi vì ñoù chæ laø moät trong boán caùch hoaùn vò boán thaønh phaàn aâm tieát maø thoâi. Pheùp -ieâc hoaù trong tieáng Vieät laø hieän töôïng ngöõ aâm ñaùng chuù yù. Tröôùc heát, laø söï kieän laép nguyeân toå hôïp -ieâc ñeå taïo moät töø môùi thì chæ laø moät pheùp taïo ra moät töø môùi thuoäc nhoùm maø Durand goïi laø "caûm töø" môùi ñaëc bieät khaùc. Toå hôïp -ieâc coù khaû naêng gheùp thaønh töø keùp raát roäng, vöôït khoûi leä ñoái xöùng veà phaùt aâm vôùi caùc thaønh phaàn khaùc, nhö aâm ñaàu, aâm chính, thanh, vaø phuï aâm cuoái, laïi caøng khoâng coù trôû ngaïi naøo ñoái vôùi caùc töø aâm tieát môû ñi keøm tröôùc noù. Lôïi theá veà phaùt aâm vaø keát hôïp chính laø moät lí do vì sao toå hôïp -ieâc trôû thaønh moät toå hôïp ñaëc bieät trong pheùp taïo töø keùp. Thaät ra thì treân bình dieän ngöõ aâm-aâm vò hoïc thuaàn tuyù, chuùng ta coù haøng loaït ñôn vò döôùi baäc aâm tieát nhö -ieâc, nhöng khoâng vì theá maø phaûi vieän daãn nhöõng phaân tích hình vò ñeå nhaèm neâu ra tính caùch ñoäc ñaùo cuaû hieän töôïng -ieâc hoaù maø caùc taùc giaû tröôøng phaùi Nga ñaõ theo chaân Gordina trong bao laâu nay. Moät soá thí duï döôùi ñaây coù theå laø nhöõng gôïi yù cho nhöõng minh hoaï khaùc veà khaû naêng keát hôïp vaø hoaùn chuyeån aâm vò trong caáu truùc aâm tieát: ñôn vò l- trong "luøm xuøm", "lí laéc", "laêng xaêng"..., k- trong "caø chôùn", "caø ngô", "caø eïo", ba trong "ba trôïn", "ba buaù", ba laêng nhaêng", "ba bò"... trong nhöõng moâ hình laùy töø caùc phöông ngöõ mieàn trong. Khaû naêng keát hôïp roäng cuaû moät soá toå hôïp nhö toå hôïp -ieâc chæ coù theå daãn ñeán keát luaän khieâm toán laø coù moät laèn ranh giöaõ thaønh phaàn aâm ñaàu vaø phaàn coøn laïi cuaû caáu truùc aâm tieát. Nhöng nhö theá thì chöa ñuû ñeå xem laèn ranh giöaõ aâm ñaàu vaø phaàn coøn laïi laø coù yù nghiaõ aâm vò hoïc cao hôn laèn ranh phaân caùch giöaõ thanh vaø ba aâm vò khaùc, hoaëc giöaõ caùc thaønh phaàn khaùc vôùi nhau, nhö ñaõ theå hieän trong hai pheùp laùy töø vaø pheùp noùi laùi trình baøy treân kia. Toùm laïi, xeùt treân bình dieän ngöõ aâm-aâm vò hoïc, chöa coù luaän cöù naøo coù ñaày ñuû tính caùch thuyeát phuïc veà vai troø lôùn cuaû thaønh phaàn goïi laø vaàn trong caáu truùc aâm tieát tieáng Vieät. Caên cöù vaøo nhöõng bieän giaûi veà pheùp laùy töø, pheùp noùi laùi vaø pheùp taïo töø vôùi toå hôïp -ieâc chæ cho pheùp keát luaän raèng: aâm tieát tieáng Vieät laø moät caáu truùc goàm boán thaønh phaàn, trong ñoù hai thaønh phaàn laøm neân aâm tieát tính laø khoâng theå thieáu ñöôïc, ñoù laø aâm chính vaø thanh ñieäu. Caû boán thaønh phaàn naøy khi coù maët trong aâm tieát thì ñeàu coù vai troø vaø chöùc naêng ngang nhau trong aâm tieát, maø pheùp laùy töø vaø pheùp noùi laùi laø nhöõng theå hieän caùc loái hoaùn chuyeån vò trí caùc thaønh phaàn cuaû caáu truùc aâm tieát maø thoâi. Coù aâm ñeäm trong aâm tieát tieáng Vieät hay khoâng ? Caùc coâng trình moâ taû ngöõ aâm tieáng Vieät tröôùc nay thöôøng tranh luaän nhieàu veà moät ñôn vò ngöõ aâm thöôøng xuaát hieän giöaõ aâm ñaàu vaø aâm chính cuaû aâm tieát. Qua söï phaân tích treân ñaây thì coù theå thaáy caáu truùc aâm tieát bao goàm boán thaønh phaàn. Neáu nhö vaäy thì choã ñöùng cuaû moät thaønh phaàn goïi laø aâm ñeäm thöôøng ñöôïc nhaéc ñeán trong caùc saùch giaùo khoa tröôùc ñaây laø ôû ñaâu? Vaán ñeà ñöôïc ñaët ra ôû ñaây laø: aâm tieát tieáng Vieät coù moät thaønh phaàn naèm giöaõ aâm hai phaàn aâm ñaàu vaø aâm chính hay khoâng ?

14

Ñaây laø moät vaán ñeà coøn ñöông gaây nhieàu tranh caõi giöaõ caùc taùc giaû khi mieâu taû aâm vò hoïc tieáng Vieät. Coù theå ghi nhaän ñöôïc ba giaûi thuyeát chính veà vaán ñeà naøy. (1) Hieän töôïng thaàn aâm hoaù (moâi hoaù): Leâ Vaên Lyù (1948, 1968) cho raèng hieän töôïng chuùm moâi ñi keøm vôùi aâm ñaàu laø tính caùch cuaû aâm ñaàu, vaø oâng cho ñoù laø hieän töôïng "thaàn aâm hoaù" (labialisation). Taùc giaû cho raèng haàu heát caùc phuï aâm ñaàu ñeàu coù hieän töôïng thaàn aâm hoaù, vaø laø moät tính caùch cuaû phuï aâm ñaàu chöù khoâng phaûi laø moät neùt khu bieät laøm cho moät phuï aâm ñaàu coù theå trôû thaønh hai aâm vò ñoái laäp nhau veà tính caùch, chaúng haïn /t/ ñoái laäp vôùi /tw/. (2) AÂm /w/ laø boä phaän cuaû moät thaønh phaàn aâm tieát: Phaàn ñoâng caùc taùc giaû ñeàu cho hieän töôïng chuùm moâi ñoù laø hieäu quaû cuaû moät baùn aâm / -w- / chen giöaõ phuï aâm ñaàu vaø nguyeân aâm. Emeneau (1951) xem aâm /w/ laø moät aâm vò haún hoi. Tuy nhieân, oâng cho raèng coù theå xem vai troø cuaû / w/ naøy laø moät vai troø nöôùc ñoâi: hoaëc laø moät phaàn cuaû haït nhaân aâm tieát, hoaëc cuõng coù theå laø moät phaàn cuaû cuïm aâm ñaàu. Cuõng xem hieän töôïng chuùm moâi naøy laø hieän töôïng 'moâi hoaù', caùc taùc giaû khaùc (Hoaøng et al., 1962) laïi keát hôïp vôùi quan ñieåm thöù nhì maø cho laø chuùng coù tính caùch nöôùc ñoâi: coù theå xem nhö laø moät tính caùch cuaû aâm ñaàu, hoaëc laø moät thaønh phaàn tröôùc aâm chính. Taùc giaû ñöa ra coâng thöùc cuaû aâm tieát khoâng coù phuï aâm ñaàu laø WV, trong ñoù /w-/ laø moät aâm vò ñaûm nhaän vai troø nhö moät aâm ñaàu cuaû aâm tieát. Baùn aâm naøy thuoäc veà aâm ñaàu hay aâm chính cuaû aâm tieát ? YÙ kieán cuaû caùc nhaø nghieân cöùu khaù phaân taùn: coù yù kieán cho baùn aâm /-w-/ thuoäc veà aâm ñaàu (Thompson 1965); nhöõng ngöôøi khaùc laïi xem baùn aâm /-w-/ laø moät aâm vò rieâng keøm theo sau phuï aâm ñaàu (Hoaøng & Hoaøng 1975). (3) AÂm chuùm moâi /-w-/ laø aâm vò ñoäc laäp, laøm thaønh phaàn cuaû aâm tieát: moät soá caùc nhaø nghieân cöùu tröôøng phaùi Nga (theo Ñoaøn 1977), cho raèng aâm /w/ laø moät aâm vò rieâng, coù chöùc naêng vai troø rieâng trong aâm tieát tieáng Vieät: ñoù laø nhöõng aâm ñeäm naèm giöaõ thaønh phaàn aâm ñaàu vaø aâm chính cuaû aâm tieát. Vaø vì vaäy, nhöõng aâm tieát naøo khoâng coù aâm ñeäm thì chæ laø vì chuùng coù 'aâm ñeäm zero' (Ñoaøn 1977:187). Xem theá thì yù kieán cuaû caùc nhaø ngöõ aâm veà vaán ñeà baùn aâm (hay aâm ñeäm) /w/ raát khaùc bieät. Moãi giaûi thuyeát ñeàu ñeå laïi raát nhieàu vaán naïn chöa coù giaûi ñaùp. Tröôùc heát, xem /-w-/ laø moät hieän töôïng thaàn aâm hoaù (moâi hoaù) môùi chæ laø döaï treân söï caáu aâm maø chöa giaûi ñaùp roõ hôn ñeå xaùc ñònh hieän töôïng caáu aâm naøy laø hieän töôïng chính hay chæ laø phuï thöù. Neáu laø hieän töôïng ngöõ aâm chính vaø laø moät neùt khu bieät cuaû aâm ñaàu hay aâm chính, thì chuùng phaûi ñöôïc ñöa vaøo heä thoáng phuï aâm ñaàu hay nguyeân aâm; neáu chæ laø hieän töôïng ngöõ aâm phuï, moät neùt hoa mó cuaû caùc aâm ñaàu hay aâm chính maø thoâi, vaø nhö theá thì chuùng khoâng phaûi laø thaønh phaàn aâm tieát. Noùi khaùc ñi, giaûi thuyeát thöù nhaát khoâng laøm saùng toû vai troø cuaû aâm /-w-/ trong aâm tieát. Quan ñieåm ngöôïc laïi, xem /w/ laø thaønh phaàn cuaû aâm ñaàu cuõng khoâng ñuû söùc thuyeát phuïc, vì laèn ranh giöaõ aâm ñaàu vaø aâm chính trong moät soá aâm tieát cho thaáy laø hieän töôïng chuùm moâi khoâng nhaát thieát thuoäc veà aâm ñaàu: b-aâng kh-uaâng, l-ay h-oay, s-öôïng s-uøng, th-ueá th-ieác, l-aån q-uaån.... Moät luaän ñieåm khaùc cuaû quan ñieåm naøy laø söï bieän bieät giöaõ aâm /-w-/ trong aâm tieát " quaù" / kua / vaø "cuaù" / kuoù/. Taùc giaû cho raèng ñoù laø hai aâm vò khaùc nhau: aâm /-u/ trong toå hôïp / -ua/ laø moät aâm ñeäm, vì noù laø moät aâm yeáu hôn nguyeân aâm chính, vaø vì tính caùch keát hôïp cuaû noù khoâng beàn vöõng maø coù theå bò taùch khoûi keát hôïp (trong pheùp noùi laùi vaø -ieâc hoaù, aâm /u-/ coù theå taùch khoûi toå hôïp /ua/). Trong khi ñoù thì aâm / u-/ trong toå hôïp /uo/ laø yeáu toá cuaû moät aâm ñoâi, vì noù coù hai tính caùch ngöôïc haún: tính beàn vöõng trong keát hôïp, vaø laø moät aâm toá maïnh cuaû toå hôïp. (Ñoaøn 1977:186, 197).

Nhöõng bieän giaûi veà tính beàn vöõng cuaû caùc toå hôïp /ie/, /KC/, /uo/, vaø veà tính maïnh yeáu cuaû aâm /-u-/ trong caùc toå hôïp naøy vaø caùc toå hôïp aâm chuùm moâi khaùc coù theå laø nhöõng yù kieán caàn phaûi xem xeùt laïi, vì khoâng saùt vôùi thöïc teá. Thaät ra, döõ kieän thöïc nghieäm ñeàu xaùc nhaän yù kieán cuaû Leâ Vaên Lyù laø xaùc ñaùng: oâng cho raèng yeáu toá thöù nhì trong caùc toå hôïp /ie/,

/KC/, /uo/ laø nhöõng yeáu toá caûm nhieãm thanh maïnh hôn (Leâ 1948:44). AÂm /-w-/ trong hai keát hôïp /uA/ vaø /uo/ khoâng coù gì khaùc nhau caû: ñöôøng bieåu dieãn aâm tieát ñeàu cho thaáy ñænh cao cuaû aâm tieát laø nguyeân aâm thöù nhì, trong khi aâm /-w-/ chæ laø moät ñænh thaáp hôn. Nhöõng cöù lieäu thöïc nghieäm do chuùng toâi thöïc hieän khoâng cho thaáy neùt khaùc bieät veà tính caùch ñeäm hay tính caùch aâm ñoâi cuaû aâm /-w-/ naøy (Hình 13). Baûo raèng keát hôïp cuaû /-u/ trong caùc toå hôïp /ie/, /KC/, /uo/ laø beàn vöõng hôn caùc toå hôïp hai nguyeân aâm khaùc cuõng thieáu cô sôû: trong pheùp laùy, pheùp noùi laùi, pheùp -ieâc hoaù ñeàu

Hình 13: Ñöôøng bieåu dieãn phaùt aâm hai aâm "oa" vaø "uoâ" cho thaáy laø aâm /u/ coù theå bò taùch ra khoûi toå hôïp nhö trong caùc toå hôïp khaùc:

• pheùp laùy: laån quaån = luaån quaån, lay hoay = loay hoay; • pheùp noùi laùi: qua ñaáy quaây ñaù - ca ñuaáy... ; cua ñaù ca ñuaù - qua

ñoá • pheùp -ieâc hoaù: thueá thieác - * thueá thuyeác, nöôùc nieác - * nöôùc nuyeác, cua kieác -

*cua quyeác Tính caùch töông ñoàng naøy khoâng chæ giöaõ hai aâm /-w-/ ñang baøn ôû ñaây, maø coøn phoå bieán ôû moïi toå hôïp hai nguyeân aâm tieáng Vieät.1 Taát caû caùc cöù lieäu thu nhaët ñöôïc ñeàu cho pheùp chuùng toâi xem xeùt laïi baûn chaát cuaû aâm thöôøng goïi laø baùn aâm /-w-/ vaø caû /-i-/ nöaõ. Nhöõng luaän ñieåm treân ñaây cuaû caùc taùc giaû ñi tröôùc haàu heát ñaõ bò aûnh höôûng cuaû loái nhìn nhaän cuaû ngöõ aâm hoïc phöông taây, maø yù kieán cuaû Emeneau (1951) ñaõ phaûn aûnh moät caùch ñaày ñuû. Tuy vaäy, ít ra Emeneau coøn toû ra phaân vaân nöôùc ñoâi, maëc duø oâng ñaõ coá gaéng nhieàu ñeå thoaùt ra aûnh höôûng cuaû loái nhìn nhaän aâm tieát tieáng Vieät theo quan ñieåm taây phöông. OÂng vöaø nhaän ra tính caùch tröôït töø aâm ñeäm /w/ sang moät nguyeân aâm thöù nhì ôû vò trí troïng aâm (caùc aâm xeáp vaøo loaïi töø aâm sau-cao-troøn sang aâm sau-khoâng troøn- hay aâm tröôùc-khoâng troøn: /u~DC~, u~A%, u~i, u~e, u~BF~/, hoaëc caùc aâm oâng goïi laø aâm ba leân-xuoáng / u~Dj,

u~Aj, u~A%j, u~Au~, u~iu~, u~Bu~/, nhöng oâng laïi cho raèng aâm/-w-/ trong caùc toå hôïp / uD~, KD~/ laø moät aâm maïnh. Chæ coù theå caét nghiaõ raèng vieäc caûm nhaän phaùt aâm cuaû moät ngöôøi nöôùc ngoaøi ñaõ daãn taùc giaû ñeán nhöõng maâu thuaãn naøy.

15

1 Xem Ñoaøn Xuaân Kieân (1999) "Xem laïi moät vaán ñeà ngöõ aâm tieáng Vieät: nguyeân aâm" Hôïp Löu soá 45 (th. 2&3.1999), tr. 5-31.

16

Moät ñieåm vöôùng khaùc cuaû loái nhìn hieän töôïng /-u-/ nhö laø moät baùn aâm cuaû phöông taây, laø caùc taùc giaû ñeàu coá yù boû soùt moät 'baùn aâm' khaùc: /-i-/. Baùn aâm trong ngöõ aâm hoïc laø gì ? Ñoù laø nhöõng aâm raát phuï nhöng laïi khoâng ñuû tính caùch cuaû moät phuï aâm maø laïi raát gaàn tính caùch moät nguyeân aâm. Khi phaùt aâm thì baùn aâm tröôït nhanh töø moät vò trí phaùt aâm raát phuï vaø raát yeáu ñeán vò trí moät nguyeân aâm. Baùn aâm thöôøng laø / w / vaø / i /. Nhöng caùc baûng moâ taû baùn aâm tieáng Vieät thöôøng coá tình queân baùn aâm tröôùc / i / naøy. Moät nhöôïc ñieåm khaùc nöaõ maø chuùng toâi ñaõ nhaéc ñeán trong baøi vieát veà nguyeân aâm2, laø caùc taùc giaû Vieät Nam ñeàu bò aûnh höôûng cuaû loái phaân tích nguyeân aâm keùp (dipthong) theo nhaõn quan phöông taây, voán xuaát phaùt töø taäp quaùn ngoân ngöõ AÁn-AÂu. Chính loái nhìn khieân cöôõng nhö theá ñaõ hôn moät laàn daãn nhaø nghieân cöùu ñeán moät thuû phaùp khieân cöôõng khaùc laø xem nhöõng hieän töôïng laïc ra ngoaøi moâ hình cuaû hoï laø 'aâm vò zero'! Chuùng toâi caên cöù treân cöù lieäu thöïc nghieäm ñeå ñeà nghò moät giaûi thuyeát môùi veà vai troø cuaû caùc 'baùn aâm' ( hay 'aâm ñeäm' ) 3, döaï treân moät loái nhìn nhaän khaùc vôùi taäp quaùn ngoân ngöõ phöông taây. Vì theá maø chuùng toâi ñeà nghò ôû ñaây moät moâ hình caáu truùc aâm tieát tieáng Vieät ñaõ khoâng coù thaønh phaàn thöù naêm laø caùc 'aâm ñeäm'. Chuùng toâi xem hieän töôïng goïi laø baùn aâm hoaëc phuï aâm cuoái troøn moâi / u-/ hoaëc beït / i-/ khoâng phaûi laø moät ñôn vò aâm vò hoïc ñoäc laäp vôùi heä thoáng nguyeân aâm vaø heä thoáng phuï aâm cuoái, vaø do ñoù khoâng theå xem laø moät thaønh phaàn rieâng reõ cuaû caáu truùc aâm tieát tieáng Vieät. Caùc aâm naøy chính laø moät yeáu toá laøm thaønh moät nguyeân aâm keùp tröôït taêng daàn 4. Trong aâm tieát, caùc nguyeân aâm tröôït taêng daàn naøy hoaøn toaøn coù giaù trò moät aâm vò laøm thaønh aâm chính cuaû aâm tieát. Thaønh phaàn aâm chính coù bao nhieâu aâm vò ? Moät vaán ñeà ñaùng ñaët ra cho ngöõ aâm tieáng Vieät, laø: tôùi chöøng möùc naøo thì nguyeân aâm ñöôïc thöaø nhaän laø moät aâm vò ? Noùi caùch khaùc, nhöõng toå hôïp nhieàu nguyeân aâm trong moät aâm tieát laø moät aâm vò hay nhieàu hôn ? Ñeå traû lôøi caâu hoûi ñaët ra treân kia, tröôùc heát caàn löu yù moät ñieàu laø raát nhieàu ngoân ngöõ treân theá giôùi ñeàu coù hieän töôïng nguyeân aâm ngaén vaø nguyeân aâm daøi. Veà maët aâm hoïc, thì moät nguyeân aâm daøi daøi xuyùt xoaùt gaáp ñoâi moät nguyeân aâm ngaén, cho duø laø tính caùch cuaû söï khaùc bieät coøn tuyø thuoäc vaøo caùc yeáu toá ngöõ aâm khaùc trong luùc phaùt aâm. Neáu vaán ñeà daøi/ngaén cuaû moät nguyeân aâm laø hieån nhieân, thì vaán ñeà nguyeân aâm ñôn hay nguyeân aâm keùp seõ coù ñöôïc nhìn nhaän cuøng moät caùch ? Nguyeân aâm keùp - hay coù taùc giaû goïi laø nhò truøng aâm (Leâ, 1968)- thöôøng ñöôïc hieåu laø "hai nguyeân aâm ñi lieàn nhau, phaùt aâm cuøng luùc nhö laø moät nguyeân aâm". Hieåu nhö theá thì moãi nguyeân aâm trong toå hôïp nguyeân aâm keùp laø "moät nöaû" nguyeân aâm. Moät ñieåm raát ñaùng chuù yù khaùc laø nguyeân aâm thöù nhaát thöôøng chuyeån nhanh sang nguyeân aâm thöù nhì. Moät phaàn töû cuaû toå hôïp nguyeân aâm keùp luoân luoân ôû vò trí maïnh hôn phaàn töû kia. Neáu yeáu toá ñöùng tröôùc maïnh hôn , nhö trong caùc toå hôïp / aj / trong tieáng Anh, thì ngöôøi ta goïi laø nguyeân aâm keùp giaûm daàn. Tuy vaäy, cuõng coù nhöõng ngoân ngöõ laïi coù nguyeân aâm keùp taêng daàn, nhö toå hôïp / iA /, trong ñoù yeáu toá / A / maïnh hôn. Tình hình nghieân cöùu veà nhöõng keát hôïp nguyeân aâm vôùi hai aâm /w/ vaø /i/ ôû tröôùc hay ôû sau noù cuõng coù nhieàu giaûi thuyeát khaùc nhau. Ñoái vôùi keát hôïp /w/ vaø /i/ ôû sau nguyeân aâm, chuùng toâi xem chuùng laø hai phuï aâm cuoái, döaï treân tính caùch phuï aâm roõ reät cuaû chuùng.

2 Ñoaøn Xuaân Kieân, Bñd, tr. 11. 3 Xin ñeå yù laø chuùng toâi duøng hai thuaät ngöõ naøy vôùi hai noäi dung khaùc nhau: baùn aâm laø ñeå chæ moät loaïi aâm vò, vaø aâm ñeäm laø ñeå chæ moät thaønh phaàn chöùc naêng trong caáu truùc aâm tieát. 4 Ñoaøn Xuaân Kieân, Bñd, tr. 11-12.

Hình 14: Ñoái chieáu ñöôøng neùt phaùt aâm cuaû "ieâ", "öô", "uoâ" vaø ""oa", "ueâ", "uyeâ" Ñoái vôùi nhöõng keát hôïp tröôùc nguyeân aâm khaùc, chuùng toâi nhaát loaït xem hai aâm naøy laø nguyeân aâm thöù nhaát trong toå hôïp nguyeân aâm keùp. Chuùng toâi caên cöù vaøo söï phaân boá thoáng nhaát cuaû caùc keát hôïp / w / + nguyeân aâm trong tieáng Vieät laø moät hieän töôïng naèm trong quy luaät hoaït ñoäng phoå bieán cuaû nguyeân aâm trong moïi ngoân ngöõ: hieän töôïng toå hôïp nguyeân aâm ( keùp) tröôït-taêng daàn, vaø cho raèng neùt khu bieät cuaû nhöõng keát hôïp naøy khaù thoáng nhaát trong phaàn aâm chính cuaû aâm tieát. Caùc toå hôïp nguyeân aâm taêng daàn coù cuøng tính caùch vaø giaù trò aâm vò hoïc nhö nhau cuaû moät nguyeân aâm keùp, töø moâ hình keát hôïp ñeán tröôøng ñoä phaùt aâm. Chaúng haïn, cöù lieäu thöïc nghieäm khoâng cho thaáy khaùc bieät naøo giöaõ caùc toå hôïp hai nguyeân aâm / ie, KC, uo /, vaø caùc toå hôïp khaùc maø caùc nhaø ngöõ aâm thöôøng xem laø moät baùn aâm + nguyeân aâm: / uA, ue, uie / (Hình 14). Taát caû nhöõng ñöôøng neùt cuaû caùc nguyeân aâm keùp ñeàu cho thaáy phaàn mang aâm tieát tính ñeàu coù hai ñænh cao: moät ñænh cuaû nguyeân aâm thöù nhaát, vaø moät ñænh cao hôn tieáp ngay sau ñoù laø cuaû nguyeân aâm thöù nhì. Khi ñeán ñænh cao thì aâm tieát baét ñaàu kheùp laïi. Cho neân ñöa taát caû nhöõng toå hôïp hai nguyeân aâm vaøo nhoùm caùc toå hôïp nguyeân aâm keùp laø moät vieäc hôïp leõ. Moät keát luaän khaùc ruùt ra töø nhöõng thaûo luaän treân ñaây, laø: duø laø nguyeân aâm ñôn hay nguyeân aâm keùp, nguyeân aâm ngaén hay daøi, caùc aâm vò naøy chæ laø moät aâm vò duy nhaát ñaûm nhaän thaønh phaàn aâm chính trong caáu truùc aâm tieát. Keát luaän thöù ba laø: vì khoâng coù loaïi aâm vò goïi laø baùn aâm trong tieáng Vieät neân cuõng khoâng coù thaønh phaàn goïi laø aâm ñeäm trong caáu truùc aâm tieát tieáng Vieät. Sô ñoà caáu truùc aâm tieát ñeà nghò ôû ñaây khoâng

17

coù ñôn vò goïi laø aâm ñeäm ñoäc laäp, hoaëc xem laø tieàn aâm chính -hieåu nhö moät tính caùch cuaû aâm ñaàu.

Toùm laïi, moãi aâm tieát tieáng Vieät goàm coù boán thaønh phaàn aâm vò hoïc. Boán thaønh phaàn cuaû caáu truùc aâm tieát tieáng Vieät seõ coù giaù trò aâm vò hoïc nhö nhau. AÂm tieát tieáng Vieät ñöôïc saép xeáp theo caáu truùc nhö sau: AÂm tieát Thanh ñieäu AÂm AÂm AÂm ñaàu chính cuoái

18

AÂm ñaàu AÂm chính AÂm cuoái Thanh ñieäu

Hình 15: Sô ñoà toång quaùt caáu truùc aâm tieát tieáng Vieät

Moãi thaønh phaàn cuûa aâm tieát seõ do moät aâm vò ñaûm nhaän:

• thaønh phaàn aâm ñaàu: do moät phuï aâm ñaàu ñaûm nhaän; • thaønh phaàn aâm chính laøm neân phaàn haït nhaân cuûa aâm tieát, do moät nguyeân aâm

ñaûm nhaän; • thaønh phaàn aâm cuoái do moät phuï aâm cuoái ñaûm nhaän; • thaønh phaàn thanh ñieäu: do moät thanh ñaûm nhaän.

Coù theå laäp laïi sô ñoà treân döôùi daïng coâng thöùc nhö sau, trong ñoù caùc thaønh phaàn aâm tieát ñöôïc bieåu hieäu baèng caùc nhaùnh hình caây vaø moät oâ trong sô ñoà hình chöõ nhaät: AÂ AÂ: aâm tieát T Ñ: aâm ñaàu Ñ N C N: aâm chính C: aâm cuoái Ñ N C T T: thanh ñieäu Hình 16: Coâng thöùc caáu truùc aâm tieát tieáng Vieät Sô ñoà caáu truùc aâm tieát tieáng Vieät treân ñaây cho thaáy boán thaønh phaàn coù vai troø chöùc naêng ngang nhau trong vieäc xaùc ñònh aâm tieát. Trong boán aâm vò thì ba aâm vò: phuï aâm ñaàu, nguyeân aâm vaø phuï aâm cuoái laø nhöõng aâm vò tuyeán tính, nghiaõ laø phaùt aâm töông ñoái theo traät töï tröôùc sau, vaø khi phaân tích aâm tieát, chuùng cuõng ñöôïc phaân caùch theo thöù töï caáu thaønh aâm tieát. Ngöôïc laïi, thanh laø moät aâm vò phi tuyeán tính, vì noù coù maët ngay laäp töùc cuøng vôùi khi phaùt ra aâm tieát, vaø do vaäy tính caùch cuaû thanh laø bao truøm toaøn theå aâm tieát. Sô ñoà caáu truùc aâm tieát trong hình 17 döôùi ñaây laø moät caùch theå hieän khaùc, coù theå cho thaáy söï phaân bieät hai loaïi aâm vò ñaûm nhaän thaønh phaàn aâm tieát. Sô ñoà aâm tieát Loaïi aâm vò thanh ñieäu thanh } aâm vò phi tuyeán tính aâm ñaàu aâm chính aâm cuoái phuï aâm ñaàu + nguyeân aâm + phuï aâm cuoái } aâm vò tuyeán tính Hình 17: sô ñoà caáu truùc aâm tieát tieáng Vieät AÂm tieát tieáng Vieät khoâng theå thieáu hai thaønh phaàn chính yeáu laøm neân aâm tieát tính cuaû noù, laø: aâm chính, vaø thanh ñieäu. AÂm chính coù theå goàm ít nhaát moät nguyeân aâm, hoaëc laø moät toå hôïp nguyeân aâm. AÂm tieát "nguyeät" / Puieït / coù sô ñoà caáu truùc nhö sau :

AÂ Ñ N C T /P / /uie / / t / / . /

19

Hình 18: Caáu truùc aâm tieát cuûa tieáng "nguyeät" /Puieït/ Caâu:' A ! Meï veà ! ', khi phaùt ngoân, cho ba aâm tieát nhö trong ñoà hình döôùi ñaây: A A A N T Ñ N T Ñ N T

/ A -/ / m F %/ / v e @ /

Hình 19: Phaân tích caáu truùc aâm tieát cuaû caâu noùi 'A ! Meï veà !' Nhö theá, trong moät aâm tieát tieáng Vieät coù boán thaønh phaàn aâm vò. Ñoù laø moät caáu truùc phoå bieán vaø oån ñònh. Caùc kieåu caáu truùc aâm tieát tieáng Vieät Sô ñoà caáu truùc nhö trình baøy ôû Hình 17 treân kia ñöôïc xem laø moâ hình caáu truùc ñaày ñuû nhaát. Treân thöïc teá thì moät aâm tieát tieáng Vieät coù theå bieåu hieän ra döôùi moät trong boán daïng thöùc: (a) aâm tieát goàm aâm chính + thanh: ñaây laø moät daïng aâm tieát môû, trong ñoù aâm chính khoâng bò phuï aâm cuoái caûn trôû laøn hôi; (b) aâm tieát goàm aâm chính + aâm cuoái + thanh: ñaây laø daïng aâm tieát kheùp, trong ñoù phuï aâm cuoái coù maët ñeå kheùp laøn hôi noùi ôû cuoái moãi aâm tieát. (c) aâm tieát goàm aâm ñaàu + aâm chính + aâm cuoái + thanh: ñaây laø moät daïng aâm tieát môû khaùc baét ñaàu vôùi moät phuï aâm ñaàu tröôùc khi phaùt ra aâm chính; (d) aâm tieát goàm aâm ñaàu + aâm chính + aâm cuoái + thanh: ñaây laø daïng aâm tieát kheùp vôùi ñaày ñuû boán thaønh phaàn cuaû moät aâm tieát tieáng Vieät. Trong taát caû boán kieåu keát hôïp treân ñaây, aâm chính vaø thanh laø thaønh phaàn baét buoäc phaûi coù ñeå aâm tieát coù aâm tieát tính. Tieáng Vieät khoâng coù daïng aâm tieát caáu taïo toaøn phuï aâm -duø laø phuï aâm vang nhö tieáng Tieäp chaúng haïn. Theo nhö boán moâ thöùc theå hieän aâm tieát tieáng Vieät treân ñaây, chuùng ta coù theå thaáy laø, tuyø theo vò trí quan saùt, aâm tieát tieáng Vieät coù hai loaïi caáu truùc lôùn. Boán daïng aâm tieát tieáng Vieät coù theå toùm taét trong hình döôùi ñaây:

I/ AÂm tieát khoâng coù aâm ñaàu II/ AÂm tieát coù aâm ñaàu A A A A A A N T N C T N C T Ñ N T Ñ N C T Ñ N C T

20

Ví duï: / A Ø/ / Au / / AÉP` / / bAØ / / bAÈj* / / bAØP /

aø ao aéng baø baûy baøng (a) (b) (c) (d) 1 2 AÂm tieát môû AÂm tieát kheùp Hình 20: Caùc daïng caáu truùc aâm tieát tieáng Vieät Neáu xeùt tieâu chí coù hay khoâng coù aâm ñaàu, aâm tieát tieáng Vieät coù theå coù hai loaïi caáu truùc: I/ AÂm tieát khoâng coù aâm ñaàu: loaïi caáu truùc naøy bao goàm caùc daïng caáu truùc (a) vaø (b) trong hình 19. II/ AÂm tieát coù aâm ñaàu: loaïi caáu truùc naøy bao goàm caùc daïng caáu truùc (c) vaø (d) treân kia. Neáu xeùt tieâu chí coù hay khoâng coù aâm cuoái, aâm tieát tieáng Vieät laïi coù theå coù hai loaïi caáu truùc nhö sau: 1. AÂm tieát môû: laø nhöõng aâm tieát khoâng coù thaønh phaàn aâm cuoái, vaø bao goàm caùc daïng (a) vaø (c) trong hình 19. 2. AÂm tieát kheùp: laø nhöõng aâm tieát coù thaønh phaàn aâm cuoái, vaø goàm caùc daïng caáu truùc (b) vaø (d) treân kia.

VI

AÂm tieát tieáng Vieät khoâng chæ laø söï keát hôïp cuaû caùc aâm vò tuyeán tính, maø coøn caùc yeáu toá phi tuyeán tính cuõng laøm neân neùt ñaëc tröng coù yù nghiaõ cuaû aâm tieát. Quan heä keát hôïp giöaõ nguyeân aâm vaø phuï aâm cuoái

Hai aâm tieát / tAn/ vaø / tA*n~/ ñeàu coù boán aâm vò gioáng nhau. Trong tröôøng hôïp naøy, moái quan heä keát hôïp giöaõ nguyeân aâm /A/ vôùi phuï aâm cuoái /n/ laøm neân söï khaùc nhau giöaõ hai aâm tieát naøy. Quan heä giöaõ nguyeân aâm vaø phuï aâm cuoái coù theå laø moái quan heä chaët hay loûng maø cho aâm saéc khaùc nhau cho aâm tieát. Hai aâm tieát luøm xuøm / luøm suøm/ (keát hôïp loûng), maø cuõng coù theå phaùt aâm thaønh / luøm~ suøm~ / (keát hôïp chaët). Caû hai keát hôïp ñeàu laø keát hôïp coù yù nghiaõ trong tieáng Vieät, vì noù taïo hai aâm saéc khaùc nhau cuaû hai phöông ngöõ baéc vaø nam. Coù khi hai keát hôïp taïo neân hai aâm tieát khaùc nghiaõ haún: taùm / tAÙm/ vaø taém / tAÙ`m~ / laø hai aâm tieát khaùc haún nhau chæ töø moät yeáu toá quan heä keát hôïp - laø yeáu toá phi tuyeán tính. Ñaây chính laø lí do khieán Hoaøng & Hoaøng (1975) ñöa quan heä keát hôïp vaøo sô ñoà caáu truùc aâm tieát

tieáng Vieät, xem nhö laø moät aâm vò ñieäu tính coù yù nghiaõ, beân caïnh caùc aâm vò tuyeán tính vaø thanh ñieäu. Sô ñoà caáu truùc aâm tieát maø chuùng toâi trình baøy ôû ñaây khoâng ñöa quan heä naøy thaønh moät yeáu toá caáu taïo aâm tieát, vì leõ raèng trong noäi boä aâm tieát tieáng Vieät, coù nhieàu moái quan heä khaùc nöaõ: quan heä giöaõ thaønh phaàn aâm ñaàu vaø thaønh phaàn aâm chính, quan heä keát hôïp trong noäi boä thaønh phaàn aâm chính, quan heä giöaõ phuï aâm cuoái vaø thanh. Nhöõng yeáu toá phi ñoaïn naøy cuaû caáu truùc aâm tieát coù tính caùch khaùc vôùi thanh ñieäu, laø yeáu toá phi ñoaïn khaùc coù yù nghiaõ aâm vò hoïc noåi baät. Vaû chaêng, caùc moái quan heä naøy ñeàu ñaõ ñöôïc bieåu hieän beân caïnh caùc yeáu toá ñoaïn tính: chaúng haïn quan heä chaët giöaõ nguyeân aâm vaø phuï aâm cuoái thöôøng bieåu hieäu qua moät nguyeân aâm ngaén hay moät phuï aâm cuoái chaët. AÂm tieát anh /F`Pk~/ khaùc aâm tieát eng / FP / qua phaùt aâm vaø qua caùc ñoà vò khaùc nhau. Vì theá sô ñoà caáu truùc aâm tieát boán thaønh phaàn ñaõ chæ ghi nhaän thanh laø moät yeáu toá phi tuyeán tính coù yù nghiaõ ôû caáp aâm tieát maø thoâi. Vò trí cuûa thanh ñieäu trong caáu truùc aâm tieát Cho ñeán nay coù theå nhaän ra hai caùch nhìn nhaän vai troø cuaû thanh ñieäu trong aâm tieát: höôùng thöù nhaát xem thanh ñieäu laø moät yeáu toá ngoân ñieäu, taïo aâm saéc cho aâm tieát nhöng khoâng phaûi laø moät thaønh phaàn caáu thaønh aâm tieát. Loái nhìn nhaän thöù hai xem thanh ñieäu laø yeáu toá phi tuyeán tính cuaû aâm tieát beân caïnh caùc yeáu toá tuyeán tính khaùc, vaø nhö theá thì thanh laø moät thaønh phaàn caáu taïo cuaû aâm tieát tieáng Vieät. Hai höôùng nhìn nhaän seõ daãn ñeán hai quan ñieåm khaùc nhau veà caáu truùc aâm tieát. Quan nieäm raèng thanh laø yeáu toá ngoân ñieäu laø caên cöù treân tính caùch taïo aâm saéc cho aâm tieát. Ñaây laø neùt ñaëc tröng cuaû aâm tieát loaïi hình ngoân ngöõ ña tieát, trong ñoù caùc aâm vò tuyeán tính keát hôïp vôùi nhau. Ñoù laø nhöõng keát hôïp oån ñònh vaø laøm neân neùt khu bieät cuaû aâm tieát naøy vôùi aâm tieát khaùc. Trong khi ñoù thì yeáu toá ngoân ñieäu nhö troïng aâm caâu noùi coù theå thay ñoåi tuyø theo ngöõ caûnh, cho neân chæ ñöôïc xem laø yeáu toá taïo aâm saéc cho aâm tieát maø thoâi. So saùnh ba loái nhaán troïng aâm trong cuøng moät caâu noùi ngaén döôùi ñaây: 1 How are you ? 2 How are you ? 3 How are you ? Thanh cuaû tieáng Vieät khoâng theá. Moãi aâm tieát chæ coù theå mang moät thanh oån ñònh, taïo neân neùt khu bieät cuaû aâm tieát. Thanh laø moät yeáu toá gaén lieàn vôùi aâm tieát, vaø khoâng theå tuyø tieän thay ñoåi noù maø khoâng laøm maát neùt khu bieät cuaû noù beân caïnh caùc aâm tieát khaùc. Nhìn laïi caùc sô ñoà caáu truùc aâm tieát treân kia, coù theå thaáy nhöõng coá gaéng ñeå laøm baät leân tính caùch rieâng cuaû thanh trong aâm tieát tieáng Vieät, töø choã noù chæ laø yeáu toá beân leà, thanh ñaõ ñöôïc nhìn nhaän nhö moät aâm vò cuaû aâm tieát, coù chöùc naêng aâm vò hoïc roõ reät. Moät ñaëc tröng khaùc cuaû thanh laø noù gaén vaøo yeáu toá aâm tieát tính cuaû aâm tieát, töùc laø nguyeân aâm. Vaø cuõng laø moät söï kieän coù yù nghiaõ khi heä thoáng chöõ vieát tieáng Vieät hieän nay ñaùnh daáu thanh leân nguyeân aâm -laø ñænh aâm tieát. Tuy vaäy, ñònh vò trí cho noù trong caáu truùc aâm tieát laïi ñang coøn laø moät vaán ñeà chöa ngaõ nguõ. Coù ít nhaát laø hai giaûi thuyeát chính veà vai troø thanh ñieäu trong aâm tieát tieáng Vieät: (a) Thanh laø yeáu toá cuaû aâm chính: Nguyeãn Baït Tuî (1949:63) cho raèng thanh laø yeáu toá cuaû aâm chính. OÂng cho raèng thanh nhieãm vaøo phaàn aâm chính cuaû aâm tieát, hôn nöaõ vaøo nguyeân aâm maïnh cuaû aâm chính.

21

(b) Thanh laø yeáu toá cuaû aâm tieát: Leâ Vaên Lyù (1948) cho raèng thanh ñieäu laø yeáu toá thuoäc veà ngoân ñieäu, vaø moãi aâm tieát chæ coù theå mang moät thanh nhö laø moät yeáu toá quyeát ñònh tính caùch thoaû ñaùng cuaû moät aâm tieát, vì noù laøm neân yù nghiaõ cuaû aâm tieát. Leâ Vaên Lyù cuõng laø ngöôøi coù ñoùng goùp quan troïng khi oâng khaúng ñònh laø thanh nhieãm maïnh treân nguyeân aâm maïnh trong caùc toå hôïp nguyeân aâm keùp taêng daàn. Do ñoù khi vieát daáu thanh phaûi ñaët treân nguyeân aâm maïnh. Töôûng cuõng caàn ghi nhaän laø trong Leâ (1968), taùc giaû laïi xem thanh laø yeáu toá caûm nhieãm vaøo thaønh phaàn aâm chính cuaû aâm tieát maø thoâi. Caùc nhaø nghieân cöùu khaùc (Cao 1975, Ñoaøn 1977, Nguyeãn 1978) ñeàu theo chuû tröông laø thanh laø yeáu toá cuaû aâm tieát chöù khoâng phaûi chæ laø yeáu toá cuaû aâm chính. Nhöõng cöù lieäu thöïc nghieäm ngöõ aâm cho thaáy laø thanh nhieãm vaøo phuï aâm ñaàu raát yeáu ôùt so vôùi phaàn coøn laïi cuaû aâm tieát. Thanh "nhieãm" maïnh nhaát ôû ñænh aâm tieát vaø coøn gaén vaøo caû aâm cuoái nöaõ. Khi phaùt aâm moät aâm tieát naøo ñoù, chæ soá ño ñoä cao cuaû phaàn cuoái aâm tieát tröôùc khi döùt aâm tieát xaùc nhaän ñieàu ñoù. Ñieåm naøy coù yù nghiaõ hôn khi ñoái chieáu vôùi nhöõng phaân tích xaùc ñaùng döaï treân cöù lieäu ngöõ aâm lòch söû (Haudricourt 1954, in laïi trong 1972): thanh cuaû tieáng Vieät hình thaønh khi aâm tieát tieáng Vieät coå ruïng caùc phuï aâm cuoái taéc haàu/ Z /, aâm xaùt / s /, vaø aâm haàu / h /. Coù theå caên cöù treân hieän töôïng chuyeån ñoåi phuï aâm cuoái sang thanh ñeå tìm hieåu tính nhieãm thanh cuaû phuï aâm cuoái khoâng? Voõ Bình (1982:42-44) ñöa ra moät giaûi thuyeát veà tính nhieãm thanh taêng daàn töø thaønh phaàn aâm ñaàu sang aâm cuoái, nhö dieãn taû trong sô ñoà döôùi ñaây:

AÂ caáu truùc aâm tieát

22

Ñ N C T X X1X2X3 X X thôøi gian phaùt aâm

Hình 21 : aâm saéc cuaû thanh trong aâm tieát (phoûng theo Voõ Bình) Taùc giaû coù vieän daãn söï hieäp vaàn trong thô (vôùi söï bieät loaïi "vaàn thoâng" vaø "vaàn chính") chöùng toû traät töï taêng daàn caùc kieåu keát hôïp caùc thaønh toá ñöùng cuoái aâm tieát neáu ñi töø "vaàn eùp" ñeán "vaàn thoâng", roài "vaàn chính". Thieát töôûng döaï treân phuï aâm cuoái ñeå so saùnh giaù trò hieäp vaàn thi ca ñeå noùi veà traät töï taêng daàn caùc kieåu keát hôïp caùc thaønh toá ñöùng cuoái aâm tieát chæ laø moät caùch nhìn, bôûi vì cuõng coù theå töø hieän töôïng naøy maø noùi ñeán vai troø chuû ñaïo cuaû aâm chính, bôûi vì söï hieäp vaàn trong thi ca phaûi laø söï hoaø phoái cuaû khuoân vaàn -noùi theo thuaät ngöõ aâm vaän hoïc thôøi coå ñieån. Taùc giaû cuõng döaï treân moät lí luaän giaû ñònh ñeå cho raèng caùc phuï aâm cuoái coå ruïng ñi ñeå trôû thaønh thanh, roài thanh laïi taùc ñoäng laïi caùc aâm vò tuyeán tính gaàn noù (?), vaø oâng cho raèng thanh nhieãm maïnh daàn töø thaønh phaàn keát hôïp tuyeán tính töø ñaàu ñeán cuoái aâm tieát. Tuy vaäy, chính taùc giaû cuõng thaáy raèng sô ñoà nhö treân thích hôïp nhaát vôùi aâm tieát kheùp; ñoái vôùi caùc aâm tieát môû thì coøn caàn xem xeùt theâm. Noùi caùch khaùc, caùch giaûi thích cuaû taùc giaû veà moái quan heä giöaõ thanh vaø caùc thaønh phaàn aâm vò tuyeán tính chöa ñuû tính thuyeát phuïc veà caùi traät töï taêng daàn söï keát gaén giöaõ caùc thaønh toá cuoái aâm tieát. Toùm laïi vai troø cuaû thanh trong aâm tieát laø moät vaán ñeà cho ñeán nay chöa ñöôïc giaûi quyeát caën keõ. Nghieân cöùu thöïc nghieäm ngöõ aâm coù theå laø cô sôû ñeå coù nhöõng keát luaän roõ raøng theâm nöaõ veà chöùc naêng cuaû thanh trong keát hôïp aâm tieát. Laø moät aâm vò tuyeán tính, thanh khoâng chæ taùc ñoäng leân moät aâm vò tuyeán tính naøo maø laø yeáu toá taïo aâm saéc chung cho caû aâm tieát. Tuy vaäy, aâm chính vaãn laø thaønh phaàn aâm tieát "nhieãm" thanh ôû möùc ñoä cao

nhaát. AÂm ñaàu vaø aâm cuoái khoâng coù ñaày ñuû aâm löôïng ñeå coù theå "nhieãm" thanh maïnh hôn aâm chính ñöôïc. Khi keùo daøi moät aâm tieát, coù hieän töôïng thanh gaén roõ neùt ôû aâm cuoái neáu so vôùi aââm ñaàu. Nhöng aâm löôïng ôû giai ñoaïn kheùp aâm tieát ñaõ giaûm raát nhieàu roài, khoù maø coù theå noùi ñeán söï keát hôïp chaët daàn ôû phiaù cuoái aâm tieát vôùi haøm yù raèng thanh nhieãm maïnh vaøo aâm cuoái. Thanh nhieãm maïnh nhaát laø ôû ñænh aâm tieát, vaø chæ ôû ñænh maø thoâi. Neáu aâm tieát kheùp coù caùc phuï aâm cuoái /p, t, k/ chæ mang thanh saéc vaø naëng, laø vì nhöõng phuï aâm ñoù phaùt ra ñeàu keøm theo hieän töôïng ngheõn thanh haàu, nhö hai thanh saéc vaø naëng.

VII Caáu truùc aâm tieát tieáng Vieät ñaõ ñöôïc moâ taû theo nhieàu quan ñieåm khaùc nhau, töø quan ñieåm phaân laäp chæ chuù troïng ñeán yeáu toá tuyeán tính ñeán quan ñieåm khoâng phaân laäp, roài quan ñieåm phaân laäp theo taàng baäc coù bao goàm yeáu toá ñieäu tính laø thanh. Xem xeùt laïi caùc quan ñieåm moâ taû caáu truùc aâm tieát, chuùng toâi ñaõ choïn moâ hình boán thaønh phaàn ñaúng laäp. Sô ñoà caáu truùc aâm tieát tieáng Vieät maø chuùng toâi ñeà nghò ôû ñaây bao goàm tröôùc heát laø coù caû hai yeáu toá ñoaïn tính vaø phi ñoaïn tính, theå hieän söï phaân nhaùnh trong sô ñoà hình caây. Trong sô ñoà hình chöõ nhaät, yeáu toá phi tuyeán tính ñöôïc trình baøy ôû moät oâ rieân bieät ñaët treân hoaëc döôùi toå hôïp tuyeán tính: 2 1 2 1 1 2 1 yeáu toá tuyeán tính 2 yeáu toá phi tuyeán tính Hình 22: söï phaân laäp yeáu toá tuyeán tính vaø phi tuyeán tính trong giaûn ñoà caáu truùc aâm tieát

Trong sô ñoà caáu truùc aâm tieát tieáng Vieät treân coù toái ña ba thaønh phaàn aâm vò tuyeán tính: aâm ñaàu, aâm chính vaø aâm cuoái. Vò trí cuaû caùc aâm vò ñöôïc saép xeáp theo thöù töï chuùng xuaát hieän trong caáu truùc aâm tieát. Saép xeáp theo hình caây nhö theá thì chöa laøm baät leân ñöôïc vai troø cuaû aâm chính trong caáu truùc aâm tieát. Sô ñoà caáu truùc hình chöõ nhaät theå hieän söï kieän naøy roõ hôn, khi ñoà vò thanh ñöôïc ñaët trong moät khung traûi daøi suoát traät töï caùc aâm vò tuyeán tính, ngay vò trí ñoà vò nguyeân aâm. Moâ hình aâm tieát ñeà nghò ôû ñaây theå hieän ñöôïc tính heä thoáng nhaát quaùn cuaû caáu truùc aâm tieát tieáng Vieät, vaø ñoàng thôøi toû ra ñôn giaûn hôn nhöõng moâ hình taàng baäc tröôùc ñaây. Cuõng laø ñieàu thuù vò khi nhaän ra raèng khoa hoïc thaät ra cuõng khoâng phaûi laø ñoái laäp vôùi giaûn dò.

Ñoaøn Xuaân Kieân

Thö muïc

Veà tieáng Vieät Cao, Xuaân Haïo (1975) "Le probleøme du phoneøme en vietnamien" in EÙtudes Vietnamiennes No: 40: Essais Linguistiques. Haø Noäi: Xunhasaba, pp. 98-127. Cao, Xuaân Haïo (1985) Phonologie et Lineariteù. Paris: SELAF.

23

24

Ñinh, Leâ Thö (1982) "Baøn veà aâm taéc thanh haàu môû ñaàu aâm tieát tieáng Vieät" Ngoân Ngöõ soá 3 (1982), tr. 47-51. Ñoaøn, Thieän Thuaät (1977), Ngöõ AÂm Tieáng Vieät. Haø Noäi: Nxb. ÑH & THCN. Emeneau, M.B. (1951) Studies in Vietnamese (Annamese) Grammar. Berkeley & Los Angeles: University of California Press. Hoaøng, Tueä (1962) "Heä thoáng ngöõ aâm vaø ngöõ phaùp tieáng Vieät" trong Hoaøng Tueä et. al.(1962), Giaùo Trình veà Vieät Ngöõ (sô thaûo), taäp I. Haø Noäi: Nxb. Giaùo Duïc. Hoaøng, Tueä & Hoaøng Minh (1975) "Remarques sur la structure phonologique du vietnamien" in EÙtudes Vietnamiennes No: 40 : Essais Linguistiques. Haø Noäi: Xunhasaba, pp. 66-98. Leâ, Vaên Lyù (1948) Le Parler Vietnamien. Paris: Höông Anh Imp. Leâ, Vaên Lyù (1968) Sô Thaûo Ngöõ Phaùp Vieät Nam. Saigon: Trung Taâm Hoïc Lieäu. Nguyeãn, Baït Tuî (1949) Chöõ vaø Vaàn Vieät Khoa Hoïc . Saøi Goøn: Ngoân Ngöõ. Nguyeãn, Baït Tuî (1959) Ngoân Ngöõ Hoïc Vieät Nam. Saøi Goøn: Ngoân Ngöõ Nguyeãn, Phan Caûnh (1978) " Baûn chaát caáu truùc aâm tieát tính cuûa ngoân ngöõ: daãn luaän vaøo moät mieâu taû khoâng phaân laäp ñoái vôùi aâm vò hoïc Vieät Nam" in Ngoân Ngöõ soá 36 (2.1978), pp. 5-18. Nguyeãn, Quang Hoàng (1976) "AÂm tieát tieáng Vieät, chöùc naêng vaø caáu truùc cuûa noù" in Ngoân Ngöõ soá 29 (3. 1976), pp. 29-36. Thompson, Laurence (1965) A Vietnamese Grammar. Seattle: Uni. of Washington Press. Voõ, Bình (1982) "Vaøi yù kieán baøn theâm veà aâm tieát tieáng Vieät" in Ngoân Ngöõ soá 52(2.1982), pp. 38-48. Vuõ, Baù Huøng (1976) "Vaán ñeà aâm tieát cuûa tieáng Vieät" in Ngoân Ngöõ soá 29 (3.1976), pp. 37-45. Caùc saùch khaùc Blevins, Juliette (1995) "The syllable in phonological theory" in Goldsmith, John (ed.) (1995) The Handbook of Phonological Theory. Oxford: Blackwell, pp. 206-244. Bloomfield, Leonard (1935), Language. London: George Allen & Unwin. Chomsky, N. & Halle, M. (1968) The Sound Pattern of English. New York: Harper & Row. Clements, Georges & Keyser, Samuel (1983) CV Phonology - A Generative Theory of the Syllable. Cambridge, Mass.: M.I.T. Hall, Tracy Alan (1992) Syllable Structure and Syllable-Related Process in German. Tubingen: Niemeyer. Hayes, B. (1989) 'Compensatory lengthening in moraic phonology', Linguistic Inquiry 20 : 253-306. Hulst, Harry van der & Smith, Norval (1984) (eds.) Advances in Nonlinear Phonology. Dordrecht: Foris Publications. Hyman, Larry (1985) A Theory of Phonological Weight. Dordrecht: Foris. McCarthy, J.(1979) 'Formal problems in Semitic phonologyand morphology'. PhD Dissertation, MIT. McCarthy, J. & Prince, A. (1986) 'Prosodic morphology' MS, Uni. of Massachusetts. Noske, Roland Gabriel (1992) A Theory of Syllabification and Segmental Alternation - With Studies on the Phonology of French, German, Tonkawa, and Yawelmani. Ph.D. Dissertation, Uni. of Brabant. Pike, Kenneth & Pike, Eunice Victoria (1947), " Immediate Constituents of Mazateco Syllables" International Journal of American Linguistics, XIII (Apri. 1947), pp. 78-91.