Tytułoryginału:TheHighlySensitiveChild.HelpingOurChildrenThriveWhentheWorldOverwhelmsThem

©Copyright2002,2015byElaineN.Aron.Allrightsreserved.

Copyright©forthePolisheditionbyGdańskieWydawnictwoPsychologiczne,Sopot2017.

Wszystkieprawazastrzeżone.KsiążkaaniżadnajejczęśćniemożebyćprzedrukowywanaaniwżadensposóbreprodukowanalubodczytywanawśrodkachmasowegoprzekazubezpisemnejzgodyGdańskiegoWydawnictwaPsychologicznego.

Wydaniepierwszewjęzykupolskim2017rok

Przekład:AnnaSawicka-ChrapkowiczRedaktorprowadzący:PatrycjaPacyniakRedakcjapolonistyczna:KatarzynaRojek,PatrycjaPacyniakKorekta:zespółOpracowaniegraficzneiskład:TojzaProjektokładki:MonikaPollakZdjęcienaokładce:©GettyImagesZdjęcianastronachtytułowychczęści:©123RF

ISBN978-83-7489-712-9

GdańskieWydawnictwoPsychologiczneSp.zo.o.ul.J.Bema4/1a81–753Sopote-mail:gwp@gwp.plwww.gwp.pl

Składwersjielektronicznej:AleksandraBaszun

konwersja.virtualo.pl

Spistreści

PodziękowaniaNotaautorskaPrzedmowaCzywaszedzieckojestwysokowrażliwe?KwestionariuszdlarodzicówCzęść1Wysokowrażliwedziecko:charakterystykaogólnaRozdział1Wrażliwość:„nieśmiałe”i„grymaśne”dzieciwlepszymświetleRozdział2Zapnijciepasy:wyzwaniatowarzyszącewychowywaniuwyjątkowegodzieckaRozdział3Kiedyrodziceniesąwysokowrażliwi:nieoczywistezaletyRozdział4Kiedyrodziceidzieckosąwysokowrażliwi.Acoztemperamentempozostałychczłonkówrodziny?Rozdział5Czterykluczedowychowaniaradosnegowysokowrażliwegodziecka:troskaopoczuciewłasnejwartości,redukcjawstydu,mądredyscyplinowanieiumiejętnerozmawianieowrażliwości

Część2OdniemowlęciadomłodegodorosłegoRozdział6Dobrypoczątek:uspokajaniewysokowrażliwegoniemowlęciaidostrajaniesiędoniegoRozdział7Małedzieckoiprzedszkolakwdomu:przystosowywaniesiędozmianiradzeniesobieznadmiernąstymulacjąRozdział8Małedzieckoiprzedszkolakwświecie:jakimpomóc,bypoczuły,żedobrzesobieradząwnowychsytuacjachRozdział9Dzieckowwiekuszkolnymwdomu:rozwiązywanieproblemówRozdział10Dzieckowwiekuszkolnymwświecie:jakpomócmucieszyćsięszkołąiżyciemtowarzyskimRozdział11Nastolatekimłodydorosły:zwodowaniepełnegożycia,zdolnegodożeglugistatku

Wskazówkidlanauczycieli

BibliografiaPrzypisy

Wszystkierozdziałydostępnewpełnejwersjiksiążki.

Wrażliwymdzieciom,niezależnieodmiejscazamieszkania,oraztym,którzyłagodniejewychowują,

takabydorastały,mającpoczuciebezpieczeństwawtymtrudnymświecie

Podziękowania

Książkatapowstaładzięki……wspaniałym rodzicom, nauczycielom i dzieciom, którzy pozwolili miprzeprowadzić z sobą wywiady albo wypełnili przekazane przeze mniekwestionariusze i dzięki którympoczyniłamwiele spostrzeżeń, jakiew innymwypadkuwogólenieprzyszłybymidogłowy.…energicznejredaktorceAnnCampbellorazprzemiłejagentceBetsyAmster.…specjaliście w sprawach temperamentu Janowi Kristalowi, przyjacielowiidoradcy.…ijakzawszemojemumężowiArtowi,człowiekowiradosnemu,opiekuńczemui cierpliwemu wobec swojej rodziny, oraz mojemu synowi, dzięki któremudoświadczyłamnawłasnejskórzewiększościtego,coopisałamwtejksiążce.

Notaautorska

Bierzecie do ręki tę książkę w odpowiedniej chwili. Choć nie sądzę, bypotrzebnabyłaaktualizacjatreścipierwszegowydania1,tojednakpotrzebnajestnota odautorska informująca o dużej liczbie badań naukowych nad wysokąwrażliwością, które zostały przeprowadzone od czasu tamtej edycji2.Wiadomościtebardzopomogąwamjakorodzicomwysokowrażliwegodziecka(WWD). Nie wymuszają one zmian istoty zawartych w tej książce porad natemat wychowywania takiego dziecka, wręcz przeciwnie – dodatkowoutwierdzają w przekonaniu, że fakt identyfikacji tej cechy, tej cudownejodmiennościwaszejpociechy,masolidnepodstawynaukowe.Co równieważne, z niniejszej noty dowiecie się, jakmożnapokazać, czym

dokładniejestwysokawrażliwość,sceptycznyminiezorientowanymwtemaciekrewnym, innym rodzicom, osobom zajmującym się profesjonalną opieką naddziećmi, nauczycielom (to bardzo istotne), a nawet, być może, drugiemurodzicowi waszego dziecka. Często ludzie, którzy otaczają wasze dzieckoszczególną opieką, najbardziej się boją, że macie złe informacje lub jesteścienadopiekuńczy, kiedy mówicie, że ono jest wysoko wrażliwe i że jest tomieszcząca się w normie odmienność, której chcecie nadać szczególneznaczenie. Ta nota pomoże wam rozproszyć obawy tych osób. Być możezechceciedać ją– lubnawetcałąksiążkę–niektórymznichdoprzeczytania.Postaramsię,żebynotabyłakrótka.

Wczesnebadania

Wrozdziale 1 opisuję badania przeprowadzonedo2002 roku: początkimoichzainteresowań naukowych dotyczących wysokiej wrażliwości, pierwszewywiady z wysoko wrażliwymi dorosłymi, opracowywanie narzędzipomiarowychdlanich,testowanietychżenarzędzinasetkachosóborazto, jakdoszłam do rozróżnieniawrażliwości od innych, pokrewnych cech, takich jakintrowersja. Stwierdziliśmy, że choć 70%wysokowrażliwych osób dorosłych(WWO) jest introwertykami, to jednak pozostałych 30% to ekstrawertycy.W rozdziale 1wyjaśniam,dlaczego tak jest.Piszę teżo tym, żenie odkryłamżadnej nowej cechy, a jedynie nadałam istniejącej właściwszą nazwę. Wewczesnychbadaniachnadwrodzonymtemperamentem,azwłaszczanadwysoką

wrażliwością,koncentrowanosięnapojedynczych,dającychsięzaobserwowaćzachowaniach (często było to nic innego jak tylko zatrzymanie się przedwejściem w nową sytuację), nazywając je między innymi nieśmiałością,introwersją, zahamowaniem, „powolnym rozgrzewaniem się” albo zwykłąbojaźliwością.Ichociażwrażliwedzieckomożerzeczywiściestaćsięzczasemnieśmiałe,introwertyczne,bojaźliweitakdalej,tojednakżadneztychokreśleńnieodzwierciedla tej jednej fundamentalnejcechy,którejniemożnazauważyćna podstawie tylko jednego zachowania. Byćmoże dałoby się znaleźć lepszytermin – wszak geny za nią odpowiadające nie mają etykietek – lecz termin„wysoka wrażliwość” to moja próba uchwycenia owej cechy (w literaturzenaukowej spotykamy się z określeniem „wrażliwość przetwarzaniasensorycznego”, czego nie należy mylić z zaburzeniem przetwarzaniasensorycznegoczyzzaburzeniemintegracjisensorycznej,którezostanąszerzejopisanetakżewrozdziale1).Wrozdziale1wyjaśniamteż,wjakisposóbopracowałamkwestionariuszdla

rodzicówCzy wasze dziecko jest wysoko wrażliwe?, który znajdziecie w tejksiążce. Aby go przygotować, stosowałam te same metody co w przypadkukwestionariusza dla dorosłych, tym razem jednak wywiady przeprowadziłamz rodzicami. Na podstawie tych wywiadów sformułowałam pytania, którezadałampóźniejsetkominnychrodziców.Następnieograniczyłamowepytaniado tych, które we wszystkich przypadkach stanowiły wskaźnik wysokiejwrażliwości.Tooznacza,żejeślirodzicewskażąjednozezdańkwestionariuszajako prawdziwew odniesieniu do ich dziecka, to prawdopodobniewskażą teżpozostałejakoprawdziwe.KwestionariuszCzywasze dziecko jestwysokowrażliwe?, podobnie jak ten

dla dorosłych, obejmuje zaskakująco zróżnicowane zjawiska, od bojaźliwościi niechęcidodrapiącychubrańpo stosowanie skomplikowanych jaknamłodywiek słów oraz zauważanie cierpienia i stresu u innych osób. Pytania musząbowiemdotyczyćzachowań,którezauważylirodzice,alejednocześnieopierająsięnazrozumieniucechykryjącejsięgłębiej,zaszerszymspektrumzachowań,istanowiącejpodstawowąprzyczynętychże.

CzyakronimDOESopisujewaszedziecko?

Obecniewyróżniamczteryaspektywysokiejwrażliwościjakocechy,przyczymwszystkiemusząbyćobecneudzieckawysokowrażliwego(Aron,2010).Jeśliktóryś z nich nie występuje, to prawdopodobnie nie mamy do czynienia

zomawianącechą.AspektytemożnazapamiętaćzapomocąakronimuDOES3:(1) głębokie przetwarzanie (ang. depth of processing), (2) łatwość uleganiaprzestymulowaniu (ang. overstimulation), (3) reaktywność emocjonalna (ang.emotional reactivity) połączona z dużą empatią (ang. empathy) oraz (4)wyczulenienasubtelnebodźce(ang.subtlestimuli).Posłużęsięnimiwtejnociew celu podsumowania nowszych badań, które dostarczają dotyczących ichdowodów.

Głębokieprzetwarzanie

Choć tym, cowpierwszej kolejnościmoże się rzucaćwoczy rodzicomu ichwysoko wrażliwego dziecka, są łatwość ulegania przestymulowaniu orazświadomość oddziaływania subtelnych bodźców, to jednak w istocie chodzio głębokie przetwarzanie. Owo gruntowne przetwarzanie lub skłonność dorefleksjimożerównieżmiećcharakternieświadomyiprzejawiaćsięwformie:głębokich pytań zadawanych przez dziecko, używania przez nieskomplikowanych jak na jego wiek słów po kilkukrotnym zaledwie ichusłyszeniu, mądrego poczucia humoru, trudności z podejmowaniem decyzjizpowodurozważaniazbytwielumożliwościorazpowolnegoprzyzwyczajaniasię do nowych osób i sytuacji ze względu na konieczność przyjrzenia się imi przemyślenia, czy się do nich przyłączyć. Jak podkreślamw tej książce, nieu wszystkich wysoko wrażliwych dzieci będą występować wymienionewłaściwości, wszystkieWWD jednak będą zdradzać pewne oznaki głębszegomyśleniaorzeczywistości.Toprawda,żewrażliwedziecko,takjakkażdeinne,możesięztrudemdoczegośprzyzwyczajaćzpowodulęku(anieuzasadnionejostrożności), lecz w danej sytuacji musi występować jakaś wskazówka, którąono kojarzy z negatywnym doświadczeniem z przeszłości. Naprawdę wątpięw to, by dzieci przychodziły na świat bojaźliwe lub nieśmiałe – te cechy nieprzetrwałybyzbytdługowpuliludzkichgenów.Ostatnio pojawia się sporo nowych dowodów dotyczących głębokiego

przetwarzania jako aspektu wysokiej wrażliwości. Badanie Jadzi Jagiellowiczi jej współpracowników nad aktywnością mózgu dorosłych (z zastosowaniemfunkcjonalnego rezonansu magnetycznego) wykazało, że kiedy wysokowrażliwe osoby starają się wychwycić różnicę między dwoma niewieleróżniącymisięodsiebieobrazkami,obserwujesięunichwiększąaktywnośćniżubadanychniebędącychWWOwobszarachmózguodpowiedzialnychwłaśnieza analizowanie złożoności i szczegółów w postrzeganiu, a nie tylkozewnętrznych aspektów (Jagiellowicz i in., 2011). Wysoko wrażliwi dorośli

zatem wykorzystują w większym stopniu te części mózgu, które biorą udziałwgłębszym,czyteżbardziejzłożonym,przetwarzaniu.W badaniu przeprowadzonym przez nasz zespół wrażliwe

i niewrażliwe4 osoby urodzone i wychowane w Azji oraz w StanachZjednoczonychporównanopodwzględemsposobu radzenia sobiezzadaniamipercepcyjnymi o różnym stopniu trudności (czyli wymaganej aktywnościmózgowej; Aron i in., 2010). Uwzględniono przy tym, czy ojczysta kulturakładzie nacisk bardziej na zbiorowość (jakwAzji), czy też na jednostkę (jakwStanach).Mózgiosóbniewrażliwychwykazywałytypowąwiększąaktywnośćw trakcie wykonywania zadania, które jest trudniejsze dla przedstawicieli ichkultury,podczasgdymózgiosóbwysokowrażliwych,niezależnieodtego,czyurodzonych i wychowanych w Azji, czy też w Stanach Zjednoczonych, niewykazywałyżadnychróżnicpodwzględemaktywności.Wyglądałototak,jakbyWWOprzekraczałygranicewłasnejkulturyimiałygłębszywglądwto,jak„jestnaprawdę”.BadaniaBiankiAcevedodotyczyłyosóbwrażliwychiniewrażliwych,których

zadaniem było oglądanie zdjęć obcych ludzi oraz krewnych (Acevedo i in.,2014). Okazało się, że uzyskane wyniki pokrywały się z wynikami badańJagiellowicz, czyli potwierdzały bardziej złożone przetwarzanie percepcyjneuWWO,jakrównieżwiększąunichaktywnośćobszarumózguzwanegowyspą.Ten ostatni bywa niekiedy nazywany także ośrodkiem świadomości (Craig,2009) ze względu na to, że integruje bieżącą wiedzę na temat wewnętrznychstanówiemocji,pozycjiciałaizdarzeńzewnętrznych,abystworzyćto,cosobiew danej chwili uświadamiamy. Jeśli wasze wysoko wrażliwe dziecko jestw danym momencie bardziej świadome tego, co się dzieje wewnątrz lub nazewnątrzniego, tomożnasięspodziewać,żeprawdopodobniewłaśnietaczęśćjegomózgujestakuratszczególnieaktywna.

Łatwośćuleganiaprzestymulowaniu

Osoba, która jest bardziej świadomawszystkiego, co się dziejewewnątrz i nazewnątrz niej, i która dogłębniej to przetwarza,musi sięmęczyć psychicznie,aprzeztoifizycznie(mózgjestczęściąciała)szybciejniżinniludzie.Wżyciudzieckakażdachwilaniesiezsobąmnóstwonowego,anadodatekjeszczemy,dorośli, wprowadzamy stopniowo następne nowości – wskutek czego dzieckoczęsto jest nadmiernie pobudzone, zmęczone i zestresowane. Dotyczy tozwłaszcza dzieci wysoko wrażliwych, które zauważają wszystko, co nowe,imyśląo tymznacznie intensywniejniż ichrówieśnicy.Stąd łatwośćulegania

przestymulowaniu jest naturalnym, choć nieprzyjemnym, skutkiem ubocznymgłębokiegoprzetwarzania.Nie muszę chyba opisywać, jak wygląda dziecko, które uległo nadmiernej

stymulacji. Spotykacie się z tym w jakiejś formie codziennie: z owymizaskakującymi i stresującymi „załamaniami” w trakcie wycieczekdostarczających zbytwielu bodźców, a nawetw dni spędzane na zabawie lubpodczaswakacji;ztrudnościamiwzasypianiubądźzespaceramiwśrodkunocypodniupełnymwrażeń;zpozornieskrajnymireakcjaminazmianęlubnaból.Głośnehałasyzdająsięwyrządzaćniemalfizycznąkrzywdę.Wysokowrażliwedzieci uskarżają się na zimno, na gorąco, na kamykw bucie, nawilgotne lubdrapiące ubrania. Wy z kolei uczycie się, że wasze dziecko potrzebujedodatkowego czasu na przerwę lub cichą zabawę. Wysoko wrażliwe dzieckomożenielubićprzyjęćniespodzianek,ażebyuniknąćprzestymulowania,możerezygnowaćzuczestnictwawewszelkichprzyjęciachlubwgrachzespołowychoraz z przemawiania przed klasą, choć prawdopodobnie ze wszystkich siłzachęcacie je do udziału i staracie się obniżyć poziom strachu.Cierpicie, gdydziecko jest w czymś bardzo dobre, a kiedy przychodzi do zaprezentowaniaumiejętnościprzedkimś,ktojeoglądalubocenia,niejestwstaniepokazaćtego,co umie, czy to w szkole podczas występu muzycznego, czy też w trakcieważnegomeczu.Mamnadzieję,żezauważyliście też, iżWWDuczysię lepiejdziękiłagodnymwskazówkom,aniewwynikusilnej,nadmierniepobudzającejkary. Mówiąc krótko, w sytuacji nadmiernego pobudzenia nikt nie czuje siędobrze, nie działa namiarę własnychmożliwości ani nie uczy się zbyt dużo;wsposóbszczególnyjednakdotyczytodzieciwysokowrażliwych.Jeśli chodzi o dowody naukowe potwierdzające większą łatwość ulegania

przestymulowaniu w przypadku wysoko wrażliwych dzieci, to FriederikeGerstenberg (2012) z Niemiec przeprowadziła badanie, w ramach któregoporównała osoby wrażliwe i niewrażliwe w sytuacji wykonywaniapodchwytliwegozadaniapercepcyjnego.Zadaniepolegałonastwierdzeniu,czymiędzywidocznymi na ekranie komputera literami „L” ułożonymiw różnychpozycjachznajdujesięlitera„T”,którarównieżmogłabyćułożonanietypowo.Okazało się, że wysoko wrażliwe osoby wykonały to zadanie szybcieji dokładniej, po jego zakończeniu były jednak bardziej zestresowane niżpozostali badani. Czy był to skutek wysiłku percepcyjnego, czy też emocjitowarzyszącychudziałowiweksperymencie?Bezwzględunaprzyczynębadaniwysokowrażliwiodczuwalistres.Możnabypowiedzieć,żepoosobiewysokowrażliwejwidać stres tak, jakwidaćprzeciążeniepometalowympręcie, który

zostałnadmiernieobciążony.Wbadaniu,któreobecnieprowadzę,wysokowrażliwi rodzicepodają, że są

nadmierniestymulowanizarówno jakorodzice, jak iwewszystkichsytuacjachspołecznych związanych z rodzicielstwem, począwszyod tego, że obcy ludziepodejmująznimirozmowętylkodlatego,żezauważająciążę.TheodoreWachs(2013) zaobserwował, że w przypadku jednakowego poziomu aktywnościi dezorganizacji życia domowego matki, które mają wysokie wyniki na skaliWWO, postrzegają swoje domy jako bardziej chaotyczne – w porównaniuzmatkaminiewrażliwymi.Wysoka wrażliwość nie polega jednak głównie na doświadczaniu stresu

spowodowanego wysokim poziomem hałasu, zabałaganionym pokojem czynieustannymi zmianami. Sam dyskomfort sensoryczny, bez innych aspektówomawianej cechy, może być oznaką zaburzenia wywołanego problemamiz przetwarzaniem sensorycznym, a nie niezwykle złożonego lub głębokiegoprzetwarzania sensorycznego. Na przykład niektóre osoby cierpiące nazaburzenia ze spektrum autyzmu czasami uskarżają się na przeciążeniesensoryczne, podczas gdyw innych chwilach okazują się nie dość reaktywne.Wyglądato tak, jakbytrudnoimbyłorozpoznać,naczymmająskupićuwagę,a co pomijać, ponieważ w trakcie rozmowy bardziej interesujące niż twarzrozmówcymogą im się wydawać jego buty. Z kolei wysoko wrażliwe dziecizwracają szczególną uwagę na twarze i inne wskazówki społeczne. Kiedydziecko nie potrafi odnaleźć tego, co jest najistotniejsze, w naturalny sposóbczujesięprzytłoczonestymulacją.Osobyzzaburzeniamizespektrumautyzmumogą w jeszcze większym stopniu uświadamiać sobie szczegóły czegoś, naczym się skoncentrowały, niemniej jednak – zwłaszcza w sytuacjachspołecznych–częściejkierująuwagęnacoś,coniemaznaczenia.

Reaktywnośćemocjonalnaiempatia

Reaktywność emocjonalna jest również blisko związana z głębokościąprzetwarzania,ponieważnaszeemocjemówiąnam,nacopowinniśmyzwrócićuwagę,napodstawieczegomamysięuczyćicozapamiętać,jeślitopotrzebne.Bez emocji jako czynników motywujących nic nie zostałoby na tyleprzetworzone,byśmyzdołalitozapamiętać(Baumeister,Vohs,DeWalliZhang,2007).Tomiędzyinnymidlategołatwiejjestuczyćsięjęzykaobcegotam,gdzieludzie się nim posługują. Nie tylko przez cały czas go słyszymy, ale takżechcemyumiećporozmawiaćzludźmiwokółnas.Dzieckochcezapamiętać,cozrobić, żeby mu było ciepło, jak wywołać uśmiech mamy, jak nakłonić tatę,

żebydałciastko,jakzdobyćdobrąocenęczyjakuniknąćoparzeniasięwpalec,rozgniewaniarodzicówlubzłychstopni.Wrażliwedzieci,ponieważbardziejsięwszystkiminteresują,jeszczebaczniejwszystkoobserwująiskuteczniejsiętegouczą.Empatiapozwalaimrobićtocałkiemnaturalniewsytuacjachspołecznych– takie dzieci wiedzą, co wie druga osoba, czują to, co czuje ona. Empatiawpołączeniuzsilnymiemocjamiprowadzidowspółczucia.Jakorodzicewysokowrażliwegodzieckawiecie,jakwyglądająreaktywność

emocjonalna i empatia, ponieważ wasze dziecko odczuwa wszystko bardzogłęboko, z łatwością wybucha płaczem, czyta w waszych myślach, jestperfekcjonistąlubsilniereaguje,gdypopełninajmniejszynawetbłąd.Zauważacierpienie i stres innych ludzi, w tym kolegów ze szkoły, członków rodziny,obcych, a niekiedy szczególnie zwierząt (na przykład kiedy się dowiaduje, żemałe jagniątko zamienia się w kotlety, a młode niedźwiedzie polarne tonąwwynikuglobalnegoocieplenia).Napodstawieanalizkwestionariuszyibadańwiemyjuż,żewoceniesamych

wysoko wrażliwych osób reagują one silniej zarówno na pozytywne, jaki negatywne doświadczenia. Co ciekawe, z serii nowych eksperymentówprzeprowadzonychprzezJadzięJagiellowicz(2012)wynika,żeosobytesilniejniż inni badani reagują na zdjęcia przyjemne (przedstawiające na przykładszczeniaczki, kotki i torty urodzinowe) i nieprzyjemne (przedstawiające naprzykładwęże ipająki), szczególniezaśnaprzyjemne, jeżelimiałyszczęśliwedzieciństwo.Do tej kwestii powrócę dalej.Owa reakcja na pozytywne zdjęciabyła widoczna nie tylko w tych obszarach mózgu, które wiążą sięz początkowym doświadczeniem silnych emocji, lecz – znów – takżew „wyższych” obszarach powiązanych z myśleniem i postrzeganiem, czyliczęściowo tych, które zostały zaobserwowane w badaniach nad głębokimprzetwarzaniem.„E” w akronimie DOES oznacza również empatię. We wspomnianych już

badaniach prowadzonych przez Biankę Acevedo, w których osoby z wysokąwrażliwością i niemające tej cechy oglądały zdjęcia twarzy obcych ludzi orazswoichpartnerówwyrażającychradość,smutekiuczucianeutralne,wykazano–jak pamiętacie – że uWWOwystępowała większa aktywnośćwyspy, a więcobszarumózgu związanego ze świadomością. Aktywność ta była większa wewszystkich przypadkach, największa jednak wtedy, gdy osoba badanaprzyglądała się wyrazom emocji, czy to zadowolenia, czy smutku, nasfotografowanej twarzy swojego partnera. Wydaje się, że jest to oznakaszczególniepodwyższonegostanuświadomości,wjakimznajdowałysięWWO

wtymczasie, takjakby(czegozresztąmożnabyłosięspodziewać)odczuwałynajsilniejsze emocje, oglądając tewłaśnie zdjęcia.Uosóbwysokowrażliwychwystępujeteżwiększaaktywnośćneuronówlustrzanych5,zwłaszczagdyosobyteoglądajązdjęciaradosnychlubsmutnychtwarzyswoichbliskichorazobcychludzi.To kolejny silnywskaźnik, żeWWOsą szczególnie dostrojone do tychludzi, do których coś czują, oraz do pozytywnych obrazóww ogóle.Neuronylustrzane zostały odkryte zaledwie dwadzieścia lat temu.Uaktywniają się onewtedy,gdypatrzymy, jakktoścośrobialbocośodczuwa, i touaktywniająsiętak, jakbyśmysamitorobili lubodczuwali.Naprzykładtesameneuronystająsięaktywne,kiedykopiemypiłkę,kiedypatrzymy, jakktośkopiepiłkę,kiedysłyszymy odgłos kopanej piłki, a nawet – kiedymówimy lub słyszymy słowa„kopać piłkę”. Inne neurony powstrzymują nas od aktywności wtedy, gdyobserwując działanie innych osób, sami działać nie mamy; choć nie zawszew sposób doskonały. Jeśli kiedykolwiek wyczuliście u siebie pracę mięśni,oglądającsportowcaczytancerkęwykonującychpełnewigorulubniesamowiteruchy,tobyłotowaszespotkaniezneuronamilustrzanymi.Owe zdumiewające neurony pomagają nam nie tylko uczyć się na zasadzie

naśladownictwa, ale także –wspólnie z innymiobszaramimózgu, szczególnieaktywnymi u wysoko wrażliwych osób we wspomnianym badaniu – głębiejpojąć, co zamierza lub czuje drugi człowiek. Oznacza to, że owe specjalneobszary mózgu odpowiadają za empatię. Dzięki empatii nie tylko wiemy napodstawie słów i innych wskazówek, jak się czuje druga osoba, ale samiw jakimś stopniu tak się czujemy. Również w tym przypadku u WWOaktywność mózgu w obszarach odpowiadających za empatię jest większa niżuosóbniewrażliwych.Nicwięcdziwnego,żewaszedzieckobardziejprzerażająprzejawyokrucieństwainiesprawiedliwości.

Wyczulenienasubtelnebodźce

Uświadamianie sobie subtelnych dźwięków, zapachów, szczegółów i tympodobnych bodźców jest, rzecz jasna, przejawem wysokiej wrażliwości.Niektóre osoby mają wyjątkowo rozwinięte narządy zmysłu, u większościjednak to nie narządy zmysłu są bardziej reaktywne, lecz wyższe poziomymyślenia i odczuwania, które biorą udział w rozróżnianiu subtelności, cosprawia,żedośćtrudnojestodróżnićtoodgłębokiegoprzetwarzania.Niemniejjednak rodzice wysoko wrażliwego dziecka zdają sobie sprawę z jegowyczulenia na subtelne bodźce. Na przykład dziecko zauważa najmniejszenawet zmianywwyglądzie osób lubmiejsc oraz przesunięcie jakiegośmebla

w pomieszczeniu lub jego usunięcie, czuje „dziwny” zapach, przez który niechce dokądśwejść, słyszy śpiew ptaka lub silnik lecącegow oddali samolotualbo– gdy już jest starsze –w jakimśdziele sztuki dostrzegawięcej niż inni.Wysoko wrażliwe dzieci zauważają ton głosu, szybkie spojrzenie, afront lubdrobnygestdodającyotuchy.Wyczulenienasubtelnościpomagaimwsporcie,wsztuceiwszkole(wyczuwają,czegochcąodnichnauczyciele).Owagłębokaświadomość może oczywiście zniknąć, kiedy dziecko jest przestymulowane,pozostaje pod presją lub odczuwa zmęczenie wynikające z nadmiernejstymulacji. Taka jest natura każdego układu nerwowego, że może on ulecprzeładowaniu. Jeśli chodzi o dane naukowe,w związku z omawianą kwestiąprzeprowadzono szereg badań nad aktywnościąmózgu. Należy tu wspomniećopierwszymznich,wramachktóregobadaniszukalizarównosubtelnych,jaki oczywistych różnic między fotografiami. Okazało się, że aktywność mózguosóbwysokowrażliwychbyłaznaczniewiększaniżosóbniewrażliwych.Innymprzykładem może być badanie kulturowe, w którym na łatwość postrzeganiasubtelnych różnic nie wpływała kultura, z jakiej pochodziła osoba wysokowrażliwa, lecz wpływała kultura, z jakiej pochodziła osoba niewrażliwa.Wcześniejwspomniałamniemieckiebadania,wktórychzadaniemuczestnikówz wysoką wrażliwością i niemających tej cechy było odnalezienie liter „T”ułożonychwróżnysposóbwśródliter„L”,równieżułożonychrozmaicie.Osobywysokowrażliweokazałysięszybszeidokładniejsze.

Nadobreinazłe

Skoro czytacie tę książkę, to prawdopodobnie bardzo troszczycie się o swojewysokowrażliwedziecko i do tej pory zrobiliście jużdużodobrego, żeby jaknajlepiej jewychowywać.Nie chcę, byście się zamartwiali tym, co chcęwamprzekazać.Chciałabymraczej,byścienabraliotuchyiprzekonania,żemożeciewywierać pozytywny wpływ na swoje dziecko. Już w naszych pierwszychbadaniach stwierdziliśmy, że WWO częściej się smucą i martwią.Podejrzewałam wtedy, że ma to jakiś związek z historią ich życia, wrażliweosobybowiemsąszczególniepodatnenastreswmłodymwieku.Rzeczywiście,badanie potwierdziło moje przypuszczenia (Aron, Aron i Davies, 2005). Tewysoko wrażliwe osoby, które – przebadane za pomocą różnych narzędzipomiarowych – miały nieszczęśliwe dzieciństwo, były bardziej narażone nadepresję, lęki i nieśmiałość niż osoby niewrażliwe, których dzieciństwo byłorównienieszczęśliwe.Niemniejjeślidzieciństwobyłowystarczającoszczęśliwe,

toWWObyłyrównieszczęśliweco inni ludzie,o ilenieszczęśliwsze.Zatem,jak zaraz zobaczycie, wysoko wrażliwe dzieci są w stanie odnieść więcejkorzyścizdobregowychowaniainauczanianiżdzieciniewrażliwe.Większy wpływ dzieciństwa na wysoko wrażliwych dorosłych był

podstawowympowodem,dlaktóregonapisałamtęksiążkę.Znaczniełatwiejjestzapobiegać problemom w dzieciństwie niż starać się je rozwiązywaćwdorosłości.Tymczasemwydawałosię,żeWWOsąszczególniemałoodpornewtejdziedzinie.Niemniejjednakzaczęłysiępojawiaćbadania,którepozwalałypowiedzieć coś więcej na ten temat. O kilku z nich wspomniałam nawetw książce, nie zdając sobie w pełni sprawy z ich znaczenia. Na przykładomówiłam badania W. Thomasa Boyce’a i jego współpracowników, którzyw 1995 roku stwierdzili, że „wysoko reaktywne” dzieci w stresującymśrodowisku częściej chorują i doznają urazów, ale w stosunkowo mniejstresujących środowiskach domowych i szkolnych chorują i doznają urazówrzadziej niż ich rówieśnicy. Boyce nazywa te dzieci orchideami, podczas gdydzieciniereaktywne–dmuchawcami (Ellis iBoyce,2008).Zgadzasię jednak,żezasadniczopoddajemybadaniomtęsamącechę.Odchwiliwydaniatejksiążkigorącymtematembadańnadrozwojemdziecka

jest zróżnicowana podatność, przy czym prymwiodą tu JayBelsky iMichaelPluess, którzy pokazują, jakim błędem jest zajmowanie się w przypadkuwrażliwościtylkopodatnościąnaproblemy(np.BelskyiPluess,2009).Okazujesię, żewysokowrażliwedzieci, częstoopisywane jakowysoko reaktywne lubłatwoulegającestresowifizycznemu,nieśmiałelubbehawioralniezahamowanealbo mające geny kojarzone z depresją lub lękiem, radzą sobie lepiej odrówieśnikówwsprzyjającychśrodowiskach,naprzykładwdobrymprzedszkolu.Pisząc„radząsobie lepiej”,mamnamyśliwszystko–odocenwszkoleprzezpostawy moralne do kompetencji społecznych, samoregulacji i poczuciabezpieczeństwawynikającegozbyciakochanym.Jeślimatkimiałyszczególniepozytywne nastawienie i były wyjątkowo troskliwe, jeśli rodziców nauczonospecjalnych umiejętności rodzicielskich, jeśli młode dziewczęta nauczono, jakradzić sobie z depresją, albo jeśli dzieci z sierocińców przenoszono pod inną,bardziejwykwalifikowaną opiekę zastępczą, to owe „podatne” lub „wrażliwe”dziecizawszeuzyskiwałynajwiększekorzyści,zupełnietak,jakbywwiększymstopniu absorbowałynie tylko złe środowisko, ale także to, które jest dlanichdobre(PluessiBelsky,2013).MichaelPluessskoncentrowałsięszczególnienaowej pozytywnej części wyników wrażliwych dzieci i zaczął mówić o takzwanejwrażliwościdającejprzewagę(odnoszącsiędowrażliwościjakoogólnej

zalety;PluessiBelsky,2013).Jednymzwyjaśnieńowej„przewagi”możebyćszczególnie silna reakcjawysokowrażliwych osób na zdjęcia przedstawiającepozytywne obrazy lub twarze z pozytywnymiminami, co opisałamwcześniej.Ponieważ ludzie ogólnie mają skłonność do silniejszego reagowania nazagrożenia niż na dobre doświadczenia, owa pozytywna inklinacja możepomagać wysoko wrażliwym dzieciom czerpać większe korzyści z tego, cowokół nich jest pozytywne – między innymi z miłości, uwagi, dobrych rad,pięknychdziełsztuki,ciekawychwiadomości.Pluess zestawia nawet wrażliwość dającą przewagę z ideą rezyliencji,

twierdząc,żechoćnaosobyodpornepsychiczniezłewydarzeniamająmniejszywpływ,toanalogiczniemniejszywpływmająteżnaniewydarzeniapozytywne.Osoby te są więc „odporne na zaletę wrażliwości”. Warto o tym pamiętać,gdybyście kiedykolwiek usłyszeli, że waszemu wysoko wrażliwemu dzieckubrakujeodporności.Istotądużej liczbybadań jest nie to, żewaszedzieckoostateczniemoże się

okazaćpodniektórymiwzględami lepszeodinnych, jakbyżycieprzypominałokonną gonitwę imielibyście szanse zwiększyć prawdopodobieństwowygranej(choć mogłaby to być miła niespodzianka dla tych z was, którzy obecnieszczególniemocnoobawiają sięo swojedziecko).Zaletawrażliwościoznaczaraczej,żemożeciewydobyćzdzieckato,cownimnajlepsze,cokolwiektojest,wdodatku łatwiej niż rodzice innychdzieci.Waszewysokowrażliwedzieckojest gotowe – bardziej niż jego rówieśnicy – do reakcji na wszystkie dobreimądrerzeczy,któremaciemudoprzekazania.

Nakoniecdowodygenetyczne

W rozdziale 2 przytaczam jedno z pierwszych badań na temat zróżnicowanejpodatności, opisane przez Stephena Suomiego (1987, 1991, 1997), któryzaobserwował, że mniejszość rezusów rodzi się ze szczególnym wariantemgenetycznym, który sprawia, że są one „spięte”, to znaczy stres ma na niewiększywpływ.Gdyjednakpourodzeniuoddasięjepodopiekęsprawniejszychmatek, wówczas dzięki dobrej matczynej opiece rezusy stają się niezwyklekompetentne i ostatecznie zajmują pozycję przywódcy stada. Wcześniej niepisałamozmiennościgenetycznejstojącejzatymizachowaniami,ponieważniemiałamdanych,doktórychmamdostępdzisiaj.Jak się okazuje, zarówno rezusy, jak i ludzi cechuje taka sama zmienność

genetyczna wpływająca na ilość serotoniny w mózgu. „Spięte” małpki

charakteryzujetensamwariantgenetycznyco„spiętych”ludzi,toznaczyłatwieju nich wywołać lęk i depresję. Niemniej jednak u większości ludzi z tymwariantem genetycznym niewystępuje lęk ani depresja. Zmienność dotyczącaserotoninyjestwięcjednązpodstawowychprzyczynzróżnicowanejpodatności.Czytowprzypadkurezusów,czyteżludzizatemowazmiennośćniesiezesobąwiele korzyści6: skuteczniejsze zapamiętywanie wyuczonego materiału,sprawniejsze podejmowanie decyzji oraz lepsze ogólne funkcjonowaniepsychiczne.Od czasu pierwszegowydania tej książki i opisania powyższego przypadku

rezusów duńscy naukowcy pod kierownictwem Cecilie Licht przeprowadzilibadania,zktórychwynika–coniedziwi–żewysokowrażliweosobycechujeten sam wariant genetyczny (Licht, Mortensen i Knudsen, 2011). Ponieważwystępujeon,jaksięwydaje,tylkoutychdwóchgatunkównaczelnych(uludziirezusów),obaprzytymsąwysocespołeczneipotrafiąsięprzystosowywaćdoszerokiego zakresu środowisk, można się zastanawiać, czy zdolność doprzystosowywania sięma związek z lepszą zdolnością zauważania subtelności(naprzykładtego,którenowepokarmymożnabezpieczniespożywać,aktóresąniebezpieczneilepiejichunikać)cechującąwysokowrażliwychprzedstawicielitych grup, co pozwala grupom na skuteczniejsze przetrwanie w nowychmiejscach.Nie u wszystkich wysoko wrażliwych dzieci i nie u wszystkich wysoko

wrażliwych dorosłych występuje wariant genetyczny, który odpowiada zadostępność serotoniny. Uważamy, że do wysokiej wrażliwości wiedzie wieleścieżek genetycznych. Inny wariant genetyczny, dotyczący siedmiu genówdopaminowych,zauważonyprzezChunhuiChenijejwspółpracowników(Cheni in., 2011)wChinach,ma związek zwynikami na skaliWWO.Na istnieniewieludrógprowadzącychdowysokiejwrażliwościwskazująszczególnienowebadania z zakresu tak zwanej epigenetyki (ukazującej, w jaki sposób geny sązmieniane przez środowisko). Uważam jednak – na podstawie innych odkryćnaukowych – że wrażliwość jest w większości zdeterminowana genetycznie.Myślę tu o odkryciach dotyczących ewolucyjnych przyczyn wysokiejwrażliwości.

Dowodyewolucyjne

W rozdziale 1 przedstawiłam dwa wnioski, które w czasie powstawaniapierwszegowydaniatejksiążkiopierałysięprzedewszystkimnaobserwacjach

i niewielu danych, a na których potwierdzenie teraz można znaleźć znaczniemocniejsze dowody naukowe. Pierwszy z nich dotyczył tego, że wysokawrażliwość nie może być zaburzeniem, problemem czy wadą, skorowyewoluowała zarówno u innych gatunków, jak i u człowieka. Wymieniłamwówczas trzy przykłady, obecnie lista gatunków obejmuje ponad sto (Wolf,DoorniWeissing,2008).Dlawszystkichtychgatunkówcharakterystycznejestto, że większość ich przedstawicieli nie jest wrażliwa na subtelne aspektyswojego środowiska, ale umniejszości takawrażliwośćwystępuje. NiemieckibadaczMaxWolfijegozespółprzedstawilizapomocąsymulacjikomputerowejmożliwy przebieg ewolucji wrażliwości, czy też reaktywności biologicznej(Wolf,Doorn iWeissing, 2008).Ogólnie niekiedy opłaca się zauważać detalei głęboko przetwarzać informacje na temat tego, jak działa świat, orazporównywać bieżącą sytuację z tym, co się wie o podobnych sytuacjachzprzeszłości.Niekiedyzaśwszystkotojestjedyniestratączasu,zwłaszczagdywymagawytężonejpracyodukładunerwowego.Dlategoteżwrażliwiniebędąwszyscy,leczjedyniepewnamniejszość.Gdybybowiemwszyscybyliwrażliwi,wówczas bycie wrażliwym nie byłoby dla nikogo korzystne – gdyby każdykierowcastojącywkorkuznałalternatywnyobjazd,naobjeździepowstałbytakisamkorek.Wyobraźcie sobie, że wasze wrażliwe dziecko odkryło pewnego gorącego

dnia zacienione miejsce na zalanym słońcem placu zabaw. Większościbawiącychsiędzieci jestgorąco,wszystkieczująsięniezbytdobrze,ależadneznichtegomiejscaniezauważa.Niewiemy,czynadłuższąmetęwaszedzieckobędzie radzić sobie lepiejniżpozostałedzieci zplacuzabaw,może jednaksięzdarzyć, że skorowwiększym stopniu reaguje na to, czego się uczy, późniejbędzie lepiej dbać o swoje zdrowie, będzie zauważać, kiedy należywymienićopony w samochodzie, oraz będzie skuteczniej chronić własne dzieci przedniebezpieczeństwem.Biolodzy zastanawiają się obecnie szczególnie nad zmiennością dotyczącą

„osobowości”wramachgatunków.Wwynikuichbadańokazujesięoczywiste,że żaden wariant genetyczny nie utrzymałby się, gdyby dzięki niemu niewyłoniłasięjakaśunikalnastrategiasłużącaprzetrwaniujednostek.Oznaczato,że temperamentwaszego dziecka, jakkolwiek niezwykły, nie bez powodu jestobecnywpuligenetycznej.

Wszystkoalbonic

Innakwestia,którąporuszyłamwpierwszymwydaniuksiążki,aktóraterazjestlepiejudokumentowana, to fakt, żewrażliwośćprawdopodobnienie jest cechądającąsięopisaćnaskali,takjakwzrostczywaga,przyczymwiększośćludziznajduje się pośrodku. Wydaje się, że bardziej przypomina cechę lewoczypraworęczności (wszystko albo nic), której jedna wartość występujeu większości osób, a druga u mniejszości. Dotyczy to zahamowania, cechy,która zdawała się podobna do wysokiej wrażliwości u dzieci. Teraz jednak,dzięki pracy doktorskiej FranziskiBorries (2012) zUniwersytetuwBielefeld,dysponujemy dowodami potwierdzającymi, że dotyczy to również samejwrażliwości. Wspomniana badaczka zastosowała do analizowania grupydziewięciuset osób, które zostały przebadane za pomocą skali WWO orazinnych narzędzi pomiarowych, szczególną metodę statystyczną, dzięki którejmożna było odróżnić kategorie od wymiarów. Borries stwierdziła, że wysokawrażliwość jest w istocie kategorią, a nie wymiarem. Albo jest się wysokowrażliwym,albonie.Możecieodwołaćsiędotejinformacji,kiedyusłyszycieodkogoś:„Onawcaleniejestinna,każdyprzecieżjestniecowrażliwy”.Rzeczjasna,żadensamoopisaniraportrodzicówniejestdoskonały.Wyniki

wielu osób będą się lokowały gdzieś w połowie z powodów niemających nicwspólnegozsamąbadanącechą.Naprzykładniektóreosobywkażdejankieciezazwyczaj udzielają odpowiedzi „środkowych”, niekiedy zaś inna, niezależnacecha, na przykład duża ciekawość lub skłonność do gniewu, może niecoprzesłaniać wrażliwość. Każde wysoko wrażliwe dziecko, tak jak każdyczłowiek,jestprzecieżwyjątkowe.

Wychowywaniewysokowrażliwegodzieckatowspaniałypodarunekdlaświata

Przednapisaniemnotyrazjeszczeprzeczytałamtęksiążkę,spodziewającsię,żetylko się powtórzę, jeśli napiszę to, co teraz zamierzam. Niemniej jednak niezauważyłamwtekściezbytwieletreścinatemattego,costałosięnajistotniejsząinformacją, jaką chciałam wam przekazać obecnie: świat potrzebuje dobrzewychowanychwysokowrażliwychosób.Rozpaczliwie ich potrzebuje.Czegóżmoglibyśmybardziejpotrzebowaćwnaszychczasachniżludzi,którzypotrafiąuważnie myśleć, głęboko odczuwać, zauważać subtelności i dzięki temupostrzegaćświatwszerszejperspektywie?Potrzebujemyjednakjeszczeczegoś:tego, by tacy ludzie mieli odwagę zabrać głos i stawić opór wtedy, gdyniewrażliweosobyniewidzą, niemyślą i nie odczuwają dostatecznie głęboko

wdanejsytuacji.Dbanie o to, by dzieci dobrze się rozwijały, nie jest łatwe, pomóc jednak

w tym może wiedza o wychowaniu i świadomość, że jest to ważne. Mamnadzieję, że dzięki tej książce nie tylko dowiecie się, jakwychowywaćwaszewysokowrażliwedziecko,aletakżezrozumiecie,jakbardzojesttoistotne.Jeślirodziceinauczycielenaucząwysokowrażliwedziecicenićsiebie,jeślipomogąim rozwijać własny punkt widzenia i znajdować sposoby skutecznegokomunikowania się z niewrażliwymi osobami w ich otoczeniu, to już wtedyjakość życia na świecie może się znacznie poprawić. Bez względu na to, cojeszcze robicie, wprowadzając swoje dziecko w świat, ubogacacie nas, boumożliwiaciemudobrystart.Dziękujęwamzato.

Przedmowa

Jeśli sięgnęliście po tę książkę, to coś musiało sprawić, że uznaliście swojedziecko za wysoko wrażliwe. Aby jak najlepiej zrozumieć, co to znaczy,przeczytajcie stwierdzenia z kwestionariusza Czy wasze dziecko jest wysokowrażliwe?. Jeżeli wiele z tych zdań odnosi się do waszego dziecka, czytajciedalej…iwitamserdecznie.Niemal każdy wie, że nawet noworodki mają osobowość. „Już od dziecka

wiedziała, czego chce, i zawsze to dostawała”, „Onod zawszemapozytywneusposobienie.Nakarmionyczynie,przewiniętyczynie,prawieniemiałotodlaniego znaczenia” – mówią rodzice. Wasze dziecko, tak jak każde inne,odziedziczyło wyjątkową, właściwą tylko sobie kombinację wrodzonych cechtemperamentalnych. Tymczasem każda z tych cech z osobna prawdopodobnieniejestwcalewyjątkowa,lecztypowadlajakiejśgrupydzieci,aprzeztołatwadoopisania.Upór,łagodność–itakdalej.Jedną z takich powszechnych dziedziczonych cech jestwysokawrażliwość,

która występuje u 15–20% dzieci (niezależnie od płci). Wydaje się, że dlapewnych niemowląt nie ma znaczenia, co dostają jeść czy jaka temperaturapanujewichpokoju.Niemadlanichznaczenia,czysprzętgrającynastawionyjest głośno ani czy świeci jasne światło. Tymczasemwysokowrażliwe dziecizdają się zauważać każdy tylko troszkę odmienny nowy smak, każdą zmianętemperatury.Podskakująprzygłośniejszychdźwiękachipłaczą,gdyświatłorazijewoczy.Kiedypodrosną, często również sąwrażliweemocjonalnie.Szybkozaczynają płakać, gdy zrani się ich uczucia, bardziej się martwią, ale takżepotrafiąnieposiadaćsięzradości.Ponadtozastanawiająsię,zanimcośzrobią,przez co nierzadko wydają się nieśmiałe lub przestraszone, podczas gdy taknaprawdęjedynieobserwują.Kiedysąjeszczestarsze,częstobywająwyjątkowożyczliwe i sumienne; martwi je niesprawiedliwość, okrucieństwo czy brakodpowiedzialności.Choć o wysoko wrażliwych dzieciach można powiedzieć wiele, to jednak

żadenopisniebędziepasowałdoskonaledokażdegodziecka. Jak jużbowiemwspomniałam, każde dziecko jest wyjątkowe dzięki unikatowej kombinacjiodziedziczonych cech, różnemu wychowaniu i odmiennym doświadczeniomszkolnym.Waszedzieckomożebyćtowarzyskiealbomożepreferowaćzabawęwsamotności,możebyćwytrwałelubłatwosięrozpraszać,możebyćwładcze

i wymagające albo może potrafić do tego stopnia się przystosować, że jestniemal „zbyt grzeczne”. Niemniej jednak wciąż będą to oblicza dającej sięrozpoznaćwrażliwości.

Dlaczegonapisałamtęksiążkę

Byćmożeterazjestdobrymomentnato,abyopowiedziećwamniecoomoichbadaniach nad wysoko wrażliwymi dorosłymi oraz o tym, w jaki sposóbposzerzyłammoją działalność o pracę z dziećmi i zagadnienia związane z ichwychowywaniem.Jestembadaczkąipsychologiemklinicznym;ponadtojestemwysokowrażliwąosobąorazmatkąwysokowrażliwegodziecka.Jakopiszę towrozdziale1,badanianadwysokąwrażliwościąjakocechąrozpoczęłamwielelat temu i dotąd współpracowałam w ramach prowadzonych wywiadów lubudzielanych konsultacji z setkami, a może i tysiącami wysoko wrażliwychdorosłych,rodzicówidzieci.Pozyskałamdanezkwestionariuszywypełnionychprzezkolejnetysiące.Badanietozostałoopublikowanewjednymzwiodącychczasopism w mojej dziedzinie. Informacje, które znajdziecie w tej książce,opartesąnasolidnychdanychnaukowych.Omawianątucechęprzezostatnichpięćdziesiątlatbadanouniemowlątidzieci,leczopisywanoinnymiterminami,takimi jak „niski próg sensoryczny”, „wrodzona nieśmiałość”, „introwersja”,„bojaźliwość”, „zahamowanie”, „negatywne nastawienie” czy „wstydliwość”.Możnawięcpowiedzieć,żepodstawowympowodemnapisaniatejksiążkibyłapotrzeba przemianowania tej cechy, zwłaszcza gdyby stare terminy miały sięodnosić do dzieci. Dzięki takiemu przemianowaniu zyskujemy nie tylkodokładniejszy opis, ale także nowe sposoby myślenia o naszych wrażliwychdzieciach.Naprzykładkiedydziecko tylkosięczemuśprzygląda,zazwyczajmówimy,

że jest nieśmiałe lub bojaźliwe, nie biorąc pod uwagę możliwości, że jest toekspresja wewnętrznej preferencji wrażliwej jednostki – to jest preferowaniatego,byprzedpodjęciemdziałaniazatrzymaćsięipoobserwować.Możemyteżusłyszeć, że dziecko, które zauważa każdy nastrój i każdy szczegół, reagujeprzesadnie i nie potrafi odsiać nieistotnych informacji. Cóż jest jednak złegow tym, że układ nerwowyniezwykle dobrze rejestruje niuanse danej sytuacji?(Apoza tymktomaprawooceniać, że coś jest nieistotne?Zauważanie, gdziejest zlokalizowane wyjście z pomieszczenia, niektórym ludziom może sięwydawaćzwracaniemuwaginazbytwieleszczegółów– jednakdoczasu,gdywybuchniepożar).

Prawdopodobnie myśl o przemianowaniu tej cechy przyszła mi do głowymiędzy innymi dlatego, że – jako osoba wysoko wrażliwa – nieco lepiejwiedziałam,cosiędziejewewnętrzuludziwysokowrażliwych.Toprawda,żew pewnych niekorzystnych okolicznościach istnieje większeprawdopodobieństwo, iż będziemy nieśmiali lub niespokojni.Niemniej jednakterazjestemprzekonana,żetowrażliwość,anienieśmiałośćczylęk,jestnasząfundamentalną cechą.Cowięcej, zarównomoje badania, jak i badania innychnaukowców dowodzą, że to głównie wychowanie przez rodziców decydujeo tym, czyekspresjawrażliwościokaże się źródłemkorzyści, czy też źródłemlęku.Naświecieżyjezbytwielewysokowrażliwychosób–powtórzę:stanowiąoneokoło20%populacji–bycechatamogłabyćjedyniewadą.Ewolucjabynatoniepozwoliła.Kiedynazwiemytęcechęwrażliwością,zdołamydostrzec,jakwiele dobrego z sobą niesie, zauważymy mnóstwo wrażliwych ludzi, którzymają się świetnie, którzy opisują tę cechę adekwatnie, a nadewszystko lepiejwychowująswewrażliwedzieci.Nazywanieomawianejcechywysokąwrażliwościąnajlepiejuzasadniachyba

reakcja tysięcy osób, które przeczytały moje książki Wysoko wrażliwi. Jakfunkcjonowaćwświecie,którynasprzytłaczaczyHighlysensitivepersoninlove(Wysokowrażliwi amiłość) i stwierdziły potem: „To jestem ja – to domnieidealniepasuje,nigdynieprzypuszczałam,żektośjeszczepodobnieodczuwa…Ten głód wystarczającej ilości czasu na wyciszenie i spokoju, niemal stałeuświadamianiesobieobecnościinnychludziiniepokój,byto,cosięrobi,zrobićdobrze”. (To nie jest błaha reakcja. Moja pierwsza książkaWysoko wrażliwizyskała status bestsellera i została dotąd przetłumaczona na duński, japoński,chiński,greckiipolski).Wieleosób,któresięzemnąkontaktowały,mówiłoteż,iżżałuje,że ich rodziceniewiedzielio istnieniu tejcechy,alboszukałoporadwkwestiiwychowywaniawłasnychwrażliwychdzieci.Dlatego napisanie książki o wysoko wrażliwym dziecku wydawało mi się

ważne, zwłaszcza że autorzy wielu zasadniczo dobrych, ale ogólnychporadnikównatematwychowanianiepodejmujątematówszczególnieistotnychdla tej grupy dzieci, takich jak potrzeba utrzymania optymalnego poziomustymulacji i sposoby jej zaspokajania. Nieuwzględnienie choćby tego jednegotematu może prowadzić do poważnych problemów – na przykład stosowaniesugerowanej w poradniku metody dyscyplinowania może skutkować takimpobudzeniem dziecka, że będzie ono zbyt zdenerwowane, by pojąć lekcjęmoralności idącą w parze z tą interwencją. Po prostu nie ma książkiowychowaniupisanejzmyśląodzieciachwysokowrażliwych.

Cojednaknajważniejsze,książka tapowstaładlatego,żewiem, iżniektórzyzwasprzeżywajątrudnechwile,wychowującwysokowrażliwedziecko.Takniepowinnobyć.Niektórzy teżpewniedoszlidowniosku,żez ichdzieckiemlubznimi samymi jest coś nie tak.Taksiążkapomożepozbyć się tegopoczucia.Naprawdę.Uspokoiciesięcodoswojegodziecka,adziękitemuonoteżbędziemogłosięuspokoić.

Jakkorzystaćztejksiążki

Gorąco zachęcam was do przeczytania całej książki. Pierwsza połowa jestpoświęcona wrażliwości, temu, jak na wasze rodzicielstwo wpływa wasztemperament, oraz największym problemom, którym wszystkie wysokowrażliwe dzieci, bez względu na wiek, muszą stawić czoło. Druga połowakoncentrujesięnakonkretnychgrupachwiekowych,odniemowlątdomłodychdorosłych, którzy właśnie opuszczają dom rodzinny. Jest kilka powodów, dlaktórychpowinniściezapoznaćsięzinformacjaminatematwysokowrażliwychdzieci w każdym wieku. Po pierwsze, w każdym rozdziale opisane są nowemetody, które znajdują zastosowanie także w innych grupach wiekowych. Podrugie, pod wpływem stresu wysoko wrażliwe dziecko może wrócić dozachowań i problemów typowych dla młodszego wieku, kiedy zaś czuje siędobrze – może się zachowywać bardziej dojrzale, niż wynikałoby to z jegowieku;stąd teżporadaprzeznaczonadlagrupywiekowej,doktórejzaliczasięwasze dziecko, może w danej chwili nie mieć zastosowania. Po trzecie,zrozumienie, co się działo w latach poprzedzających lekturę tej książki, oraztego, co się zdarzy w przyszłości, pomoże wam w postępowaniu z waszymdzieckiemobecnie.Ramki„Teoriawpraktyce”,zamieszczonepodkoniecwybranychrozdziałów,

to materiały dodatkowe, choć powinny być dla was pomocne i przyjemnewodbiorze.Przytoczonewksiążceopisydziecizwysokąwrażliwościądotycząrealnych osób. Zmieniłam jedynie, co oczywiste, imiona i szczegóły, napodstawiektórychmożnabyzidentyfikowaćrodzicówidzieci.Przede wszystkim jednak mam nadzieję, że przeczytacie tę książkę

zprzyjemnością.Wysokowrażliwedzieckotowielkidar.Tak,pojawisiękilkakomplikacji, ponieważ wasze dziecko jest „inne”, ale książce tej przyświecanastępującemotto(byłotomojemotto,jeszczezanimzrozumiałam,żemójsynjest wysoko wrażliwy): jeśli pragnie się mieć wyjątkowe dziecko, trzebachcieć się na to przygotować.Wymacie takie dziecko.A ta książka nauczy

was, jak je wychowywać – nie tylko na wyjątkowego, ale także zdrowego,kochającegoidobrzeprzystosowanegoczłowieka.

Czywaszedzieckojestwysokowrażliwe?Kwestionariuszdlarodziców

Przy każdym z poniższych stwierdzeń zaznaczcie właściwą odpowiedź.Zaznaczcie „P” (prawda), jeśli zdanie jest albo było przez dłuższy czaswprzeszłościprawdziwe lub raczejprawdziwewprzypadkuwaszegodziecka.Zaznaczcie „F” (fałsz), jeśli zdanie nie odnosi się do waszego dziecka bądźodnosisiędoniegowniewielkimstopniu.

Mojedziecko…

1.PFłatwosięprzestrasza.2. P F skarży się na „gryzące” ubrania, szwy w skarpetach czy metki, któredrapiąjegoskórę.

3.PFzazwyczajnielubiwielkichniespodzianek.4.PFlepiejsięuczydziękiłagodnymwskazówkom,aniesurowymkarom.5.PFzdajesięczytaćwmoichmyślach.6.PFużywasłówskomplikowanychjaknaswójwiek.7.PFwyczuwanawetnajdelikatniejszyniezwykłyzapach.8.PFmainteligentnepoczuciehumoru.9.PFzdajesięobdarzoneintuicją.10.PFztrudemzasypiapoekscytującymdniu.11.PFniezbytdobrzesobieradzizdużymizmianami.12. P F chce się przebrać, jeśli jego ubranie jest wilgotne lub zabrudzonepiaskiem.

13.PFzadajemnóstwopytań.14.PFjestperfekcjonistą.15.PFzauważacierpienieistresinnychludzi.16.PFpreferujespokojnezabawy.17.PFzadajegłębokieiskłaniającedorefleksjipytania.18.PFjestbardzowrażliwenaból.19.PFnielubihałaśliwychmiejsc.20. P F zauważa subtelności (że coś zostało przesunięte, zmianę w czyimśwyglądzieitp.).

21.PFzanimpodejmiejakieśwyzwanie,zastanawiasię,czyjesttobezpieczne.

22.PFnajlepiejfunkcjonujewtedy,gdywjegootoczeniuniemaobcych.23.PFodczuwawszystkobardzogłęboko.

Wynik

Jeśli przyconajmniej trzynastu stwierdzeniachzaznaczyliścieodpowiedź„P”,to wasze dziecko jest prawdopodobnie wysoko wrażliwe. Żaden testpsychologicznyniejestjednaknatyledokładny,bydałosięnajegopodstawierozstrzygnąć,jaktraktowaćwłasnedziecko.Jeśliwprzypadkuwaszegodzieckatylko jedno bądź dwa zdania są prawdziwe, ale za to prawdziwe w sposóbniekwestionowany, to również możecie zasadnie nazywać je wysokowrażliwym.

1Autorkaodnosisiędowcześniejszegowydaniaoryginału.Niniejszaedycjatopierwszepolskiewydanietejksiążki(przyp.red.).

2 Szczegółowe streszczenie badań z 2011 roku można znaleźć w: Aron, Aron i Jagiellowicz, 2012.Informacjeonowychbadaniachsąsystematyczniezamieszczanenastronie:hsperson.com.

3Jesttoakronimodpierwszychliterangielskichnazwkolejnychaspektów(przyp.red.).4 W trosce o zwięzłość tekstu będę często stosować określenie „niewrażliwy” zamiast „nie wysokowrażliwy”. Nigdy jednak nie mam na myśli osoby pozbawionej wrażliwości; chodzi mi raczejonieposiadanieomawianejwtejksiążcewrodzonejcechy.

5 Bardziej wyczerpujące omówienie funkcjonowania neuronów lustrzanychmożna znaleźć w: Iacoboni,2008.

6Zob.Pluess iBelsky,2013;o tychsamychodkryciachdotyczącychmałpmożnaprzeczytaćw:Jedemaiin.,2009.