Wyklad_onomatopeje i Ideofony

dr Agata Stanisz. Antropologia dźwięku, zajęcia nr 9_200411

ONOMATOPEJE I IDEOFONY

Onomatopeja (dźwiękonaśladownictwo, harmonia naśladowcza, wyraz dźwiękonaśladowczy): wyraz naśladujący dźwięki i odgłosy naturalne, w tym dźwięki wydawane przez zwierzęta (np. w języku polskim onomatopeja jest rdzeniem wielu wyrazów, również czasowników i rzeczowników [np. buczeć, buczenie, szumieć, szum]). Występują także jako neologizmy lub jako tzw. glosalie czyli pozbawione wyraźnego sensu układy głoskowe, przypominające słowa rodzime lub obce, np. abrakadabra. Często spotykane w twórczości ludowej (zaklęcia, przyśpiewki). Wskazują na źródło dźwięków, które opisują. Nie są takie same we wszystkich językach (np. tykanie zegara w języku angielskim to tick tock, mandaryńskim to dī dā (di di), japońskim to katchin katchin kaci kaci)

Użycie onomatopei (kontekst euro-amerykański)

– zwierzęta, maszyny – ich działanie, dźwięki ludzkie (pozawerbalne): rzeczowniki, czasowniki

– zmieniają się (nie tylko kontekst kulturowy) w czasie; zanikają, są zastępowane nowymi lub są inaczej wymawiane

– nazwy niektórych rzeczy pochodzą od dźwięków, które produkują (np. ptaki)

– figura stylistyczna używana w poezji i prozie

– popkultura (komiksy, reklamy, piosenki, nazwy zespołów, tytuły)

odgłosy zwierząt: krowa - muuu;

baran - beee;

koza - meee;

świnka - iiii; chrum, chrum; kwi-kwi;

osa - bzzz;

kukułka - ku-ku;

mruczenie misia - mmm...;

miauczenie kota - miau;

pies - hau-hau;

kogut - kukuryku;

indyk - gul-gul;

gęś - gę -gę;

kaczka - kwa, kwa; taś -taś;

bocian - kle-kle;

żaba - kum-kum;

1


trzmiel - www...;

sowa - hu-hu;

koń - kl-kl;

wąż - ssss...;

gołąb - gruchu, gruchu;

wrona - kra, kra;

odgłosy pojazdów: auto - brum; pi-bi;

samochód policyjny - e-o;

karetka pogotowia - i-u;

straż pożarna - e-u;

pociąg - fu-fu;puf-puf

tramwaj - deń, deń, deń;

dzwonek roweru - dzeń, dzeń, dzeń;

naśladowanie śmiechu innych osób: cha-cha;ha-ha; he-he;hi-hi;ho-ho;

inne: pukanie - puk, puk;

uderzanie - buch, buch;

stukot - pyk, pyk;

bicie serca - pik, pik;

podskoki - hop, hop;

okrzyki radości - hip, hip;

stukot zegara - tik-tak; bim-bam-bom;

zegarek - cyk, cyk;

woda - kap-kap; chlap-chlap;

piłka - tap, tap;

dzwonek - dzyń-dzyń;

nawoływanie kurcząt - cip -cip ;

zatrzymywanie konia - prrrr;

poganianie konia - wio!;

kichanie - a psik!;

strzelanie - pif -paf;

2


rzucanie, uderzanie - bęc;

wiatr - szszsz...

szorowanie -szuru-buru;

IDEOFONY

Słowa onomatopeiczne, które używane są do opisywania zjawisk, które nie są czysto audytywne. Żywa reprezentacja idei poprzez dźwięk. Słowo, które opisuje jakieś zjawisko, rzecz, emocję w odniesieniu do sposobu, barwy, dźwięku, zapachu, działania, stanu czy intensywności. Na przykład Japończycy używają często takich słów do opisania uczuć czy przenośnych ekspresji na temat przedmiotów bądź koncepcji (barabara jest używane do opisania stanu rzeczy w nieporządku lub rozdzielenia; shiiin jest onomatopeiczną formą ciszy). Mogą to być słowa , które opisują rzeczy (błyszczące, świecące). Bardzo często przywołują zdarzenia sensoryczne.

Ideofony są używane w celu podkreślenia wrażania, uczucia czy percepcji zmysłowej (zapach, kolor, kształt, dźwięk, działania, ruch). Twierdzi się, że mają charakter uniwersalny w tym sensie, że występują we wszystkich językach. Jednakże języki różnią pod względem ich użycia i częstości występowania (z tego względu wielu lingwistów uważa, że nie są wcale uniwersalne i utrzymują, że ewentualnie twierdzenie to ma sens w odniesieniu do języka indywidualnego).

Ideofony są często nazywane fonosemantyką, w celu podkreślenia, że nie są one gramatyczne w tradycyjnym sensie (jak np. czasownik czy rzeczownik), lecz są grupą wyrażeń bazujących na formie i znaczeniu.

Ideofony mogą denotować kompletne wypowiedzi i jako takie przypominają zdania. Mogą też być zintegrowane w zdaniach tak jak rzeczowniki czy czasowniki. Języki różnią się w kontekście użycia ideofonów. W niektórych są przede wszystkim używane w języku mówionym (w kontekście narracji), w innych pojawiają się bardzo rzadko, ale w języku pisanym. W jeszcze innych używane są w obu tych kontekstach. Generalnie jednak raczej są domeną języka mówionego ze względu na towarzyszącą mu ekspresję i dramaturgię.

Przykłady:

angielskibling-bling — coś bogatego w sensie błyszczącego, połyskującego

hippetyhop — ideofoniczny przysłówek na określenie sposobu (np. zając skacze hippetyhop )

ewe (język z wielkiej rodziny nigero-kongijskiej, zaliczany do języków kwa. Używany jest przez lud Ewe na obszarze południowo-zachodniej Ghany, południowego Togo i Beninu oraz w południowo-wschodniej Nigerii)gbadzaa — płaski, rozprzestrzeniający się

3


rosyjskiшмыг (shmyg) — prędko szybko o ruchu, przenoszeniu

japońskidoki doki — bicie serca, ale z podekscytowania

kira kira — coś błyszczącego

shiin — cisza

niko niko — uśmiech

portugalskibum-bum — pośladki

wietnamskiloảng xoảng — dźwięk rozbijania szkła na małe kawałki, albo metalowego przedmiotu spadającego na ziemię

hớt hơ hớt hải — ciężki oddech (pośpiech, panika)

lục đục — dźwięk ciężkiego, tępego, zazwyczaj drewnianego przedmiotu uderzającego o inny

yorubaferegede — duży i szeroki

róbótó — mały i okągły

gbèm$ — okrągły i duży

gbàyàù — otwarty i luźny

navajodil dil — dźwięk idących ludzi

k'az k'az — dźwięk strzyżenia owiec

hindi/urduChamak chamk — coś błyszczącego, lśniącego

tamilskipada pada — bicie serca (obawa)

thirudan pidipattavudan thiru thiru ena muzithaan — zdanie opisujące to, jak zachowuje się i co czuje złodziej, którego złapano na gorącym uczynku

4


maLa maLa ena erinaaL. — wspiąć się szybko

Janis B. Nuckolls. The case for sound symbolism. Annual Review of Anthropology 1999, t. 28, s. 225-252.

Ideofony są rozważane przez antropologów lingwistycznych jako przykłady symbolizmu dźwiękowego. Propozycja tego, że językowe dźwięki taki jak fonemy, sylaby, tony mogą mieć znaczenie zaprzeczają zasadom arbitralności i podwójnej artykulacji, które przez strukturalnych lingwistów są traktowane jako aksjomatyczne.

Symbolizm dźwiękowy: koncepcja odnosząca się do założenia o istnieniu systematycznej relacji pomiędzy dźwiękiem a znaczeniem (między tym, co fizyczne/materialne, sygnałem mowy/dźwiękiem a tego znaczeniem); jego przykładem może być tzw. magnitude sound symbolism (np. Sapir wskazał, że w języku angielskim słowa zawierające samogłoskę /i/ są kojarzone z małością, mniejszymi rozmiarami znacznie częściej niż słowa zawierające samogłoskę /a/). Generalnie idea symbolizmu dźwiękowego wyrasta z badań lingwistycznych prowadzonych w społeczeństwach pozaeuropejskich i małoskalowych.

Strukturaliści uważają, że dźwięki w języku pracują na zasadzie kontrastu wobec innych dźwięków, nie zaś jako nieodłączne aspekty jakości samego dźwięku. Tymczasem dźwięki językowe wykonują znacznie więcej pracy niż sama komunikacja. Wyrażają stany emocjonalne, wartości estetyczne, podkreślają relacje jakie nas łączą z innymi ludźmi. Język bez symbolizmu dźwiękowego nie może istnieć, tak samo jak nie może istnieć bez kultury.

Język uczestniczy w rzeczywistości społeczno-kulturowej jako element ciała i natury i jest łączony z siłą i energią ciała oraz natury.

– Navajo:

uważają dźwięki języka za analogiczne do mocy życiowych. Ich stwierdzenia na temat mocy dźwięku są konsekwencja tego, że przyjmują, iż istnieje relacja pomiędzy mową, oddechem i ruchem. Powietrze jest źródłem wszelkiego życia i medium dla dźwięków. Dźwięki posiadają moc przyciągania bogów i wypędzania zła. Mówić i śpiewać w kontekście rytualnym to kontrolować powietrze i jednocześnie tworzyć porządek, harmonię, piękno, co jest równoznaczne z byciem w kontakcie ze źródłem życia. (Reichard, Withersoon)

– Kalpalo z Brazylii:

wierzą w możliwość zjednoczenia siebie z potężniejszą rzeczywistością za pomocą dźwięku. Używają animizacji.(Basso)

– Kaluli z Bosavi: (Feld)

relacja między językiem, dźwiękami muzycznymi, ekspresją emocji a ekologią. Ich język jest pełen słów, które imitują dźwięki (np. w poetyckich ewokacjach – płaczące ptaki;

5


dźwięk wodospadów i ruchów i innych zjawisk środowiskowych); te ideofony pokrywają się z ich systemem wartości, praktykami oraz sposobami rozumienia świata. Feld bdał też relacje między dźwiękami a koncepcjami miejsca, koncentrując się na wodzie i na słowach odzwierciedlających dźwięki wody (maja one istotne znaczenie w doświadczaniu i przywoływaniu miejsc, w których Kaluli żyją, pracują, po których podróżują). Zleksykalizowane dźwięki wodospadów są znaczącymi komponentami tekstów piosenek.

Koncepcje symbolizmu dźwiękowego: magnitude sound symbolism (samogłoski, tonacja, twardość, częstotliwość, intonacja).

Pojęcie ideofonów było najpierw stosowane przez lingwistów pracujących z językami afrykańskimi, ale odnaleziono je także w Azji (w drawidyjskim z Pd Indii, sanskrycie, bengali, koreańskim, wietnamskim, japońskim), Ameryce Pd (carib, ge, tupi-guarani, arawakan, quechua), Australii. Początkowo uważano, że nie istnieją one w językach europejskich, ale istnieją, tyle że jest ich mało i rzadko są używane. Słowa onomatopeiczne są używane najczęściej przez dzieci, albo w języku pisanym (np. poezja). W językach, w których ideofony stanowią dobrze rozwiniętą klasę słów, występują one w bardzo różnych kontekstach, lecz przede wszystkim w kontekście emotywnym, artystycznym i kolokwialnym. W językach afrykańskich często występują jako przysłówki. W języku Hausa na przykład ideofony funkcjonują jako wzmocnienia przymiotnikowe, czasownikowe i przysłówki opisowe.

Ideofon jest dość śliskim pojęciem. Generalnie są wyrazistymi słowami, które przedstawiają zdarzenia zmysłowe. Najogólniej mówiąc ideofony wyróżniają się spośród innych słów na kilka sposobów:

– fonotaktyką oraz strukturą (tym jak skonstruowane są fonemy: struktury sylaby, wyrazu fonologicznego, sekwencje samogłosek; podstawą opisu jest sylaba)

– morfologią ekspresywną (morfologia zajmuje się formami odmiennych części mowy (fleksja) oraz słowotwórstwem; najmniejszą częścią jest morfem – najmniejsza część wyrazu będąca nośnikiem znaczenia)

– dystans syntaktyczny (relacjamiędzy wyrażeniami językowymi a innymi wyrażeniami językowymi)

– ugruntowaniem prozodycznym (prozodia Brzmieniowe właściwości mowy nakładające się na głoskowy, sylabiczny i wyrazowy ciąg wypowiedzi. Należą do nich akcent, intonacja i iloczas)

Definicja ta odpowiada obserwacji, że syntaktyczny status słownictwa ideofonicznego może się różnic w zależności od języka. Zrywa z opozycją pomiędzy symbolizmem dźwiękowym a podejściem gramatycznym do ideofonicznych zjawisk

Ideofony jako markery

Poprzez ich specjalną formę, dewiacyjną fonotaktykę, prozodię, ideofony odróżniają się od normalnych słów. Są przedstawieniami o charakterze ekspresywnym. Jednocześnie sygnalizują, kodują i wskazują.

6


– są w opozycji do mimowolnych okrzyków czy neologizmów, które pojawiają się jednorazowo

– posiadają minimalnie wolną formę– mają charakter skonwencjonalizowanej leksyki o określonym znaczeniu

Początkowo wydawały się lingwistom trywialne, zastanawiali się nawet nad tym, czy są to słowa. W istocie są nimi – są konwencjonalne, słyszalne, mówiący z łatwością definiuje ich znaczenie.

Ideofony są sugestywne:

– mówiący staje się performerem– łączy zdarzenie mowy ze zdarzeniem narracyjnym poprzez odtworzenie wydarzeniach– jest ugruntowany prozodycznie– wyraźne podobieństwo między formą a znaczeniem– działa na wyobraźnie: wywołuje raczej wrażenie niż opisuje pojedyncze właściwości czegoś– są skrótami całych zmysłowych zdarzeń, odczuć, wrażeń, emocji– są znaczenie szersze niż onomatopeje– często są multimodalne (składają się z informacji dostarczonych za pośrednictwem kilku

zmysłów)

+++++++++np. język Siwu (język nigeryjsko-kongijski, który jest uzywany w regionie Volta w Ghanie; mówią nim Mawu żyjący w Kawu)

[saaa] odczucie zmina (zwłaszcza w ustach)ì-se sááá (to jest saaa)

[suuu]uczucie pieczeniaah! i-te i-b b r m [sucks in a ir]... i-te i-b b r m sùuuɛ ɛ ɛ ɛ ɛ ɛ ɛ ɛ k l ! ɛ ɛ Ah! To mnie piecze... picze mnie suuu!

http://ideophone.org/http://thesis.ideophone.org/ààà: wytryskująca woda, kiedy pada deszczɣ i woda wpada do domu

p t p tɛ ɛ ɛ ɛ : cienki, delikatnyp k sɔ ɔ ɔɔ : cichogbògbòrò : twardy, nieustępliwy np. dzieckomi mi ɔ ɔ : spiczasty

7

http://ideophone.org/

Wyklad_onomatopeje i Ideofony

Documents

Transcript of Wyklad_onomatopeje i Ideofony