Wybrane zjawiska pamięci autobiograficznej: Efekt ...
Transcript of Wybrane zjawiska pamięci autobiograficznej: Efekt ...
Sabina Hajdas i Krystian Barzykowski
Wybrane zjawiska pamięci autobiograficznej: Efekt reminiscencji (reminiscence effect /
reminiscence bump)
Efekt reminiscencji (zwany również efektem wybrzuszenia) to zjawisko występujące
w pamięci autobiograficznej (Bohn i Berntsen, 2011; Rubin, Wetzler i Nebes, 1986). Polega
ono na tym, iż wspomnienia z pewnego okresu pamiętane są znacznie lepiej, niż mogłoby to
wynikać z tendencji do zapominania informacji wraz z upływem czasu (Maruszewski, 2005).
Innymi słowy, zazwyczaj znacznie lepiej pamiętamy pewne określone okresy swojego życia
(najczęściej z bardziej odległej przeszłości), niż inne (mniej odległe w przeszłości; Glück
i Bluck, 2007; Jannsen i Murre, 2008; Janssen, Rubin i Conway, 2012). Jak sugerują wyniki
badań (Janssen, Chessa i Murre, 2003), wydarzenia z okresu dojrzewania i wczesnej
dorosłości są znacznie lepiej pamiętane i częściej przypominane, niż okresy następujące po
nich (a więc w stosunku do czasu badania – mniej odległe w czasie). Tego rodzaju
nadreprezentacja wspomnień autobiograficznych dotyczy w szczególności zdarzeń, które
miały miejsce miedzy 10 a 30 rokiem życia (Rubin, Rahhal i Poon, 1998). Co więcej, badania
przeprowadzone na próbie dwóch tysięcy osób wykazały, że wiek na który przypada
największa liczba wspomnień różni się u kobiet i mężczyzn (Janssen, Chessa i Murre, 2005).
W przypadku kobiet, największa liczba wspomnień dotyczy okresu pomiędzy 13 a 14 rokiem
życia. W przypadku mężczyzn natomiast, wspomnienia są nieco świeższe, i najczęściej
dotyczą one okresu między 15 a 18 rokiem życia (Janssen i in., 2005)1.
1 W niektórych badaniach obserwuje się również wcześniejszy wiek z jakiego pochodzi największa liczba
wspomnień, sięgający nawet okresu między 6 a 10 rokiem życia (Janssen i in., 2011). Tak znaczące różnice
mogą wynikać z rozbieżności w metodach stosowanych w różnorodnych badaniach. I tak, gdy jako przykład
używane jest wspomnienie z dzieciństwa, osoby badane przypominają sobie zazwyczaj więcej zdarzeń z tego
okresu życia (Rubin i Schulkind, 1997). Natomiast gdy podczas badania przytaczana jest sytuacja, która miała
miejsce w niedalekiej przeszłości, osoby badane przywołują wspomnienia o dziesięć lat starsze (Janssen i in,
2011).
Pomimo nadreprezentacji wspomnień z okresu reminiscencji, ich charakterystyki
fenomenologiczne są porównywalne do charakterystyk wspomnień z innych okresów życia.
Na przykład, wyniki badań pokazują, że nie różnią się one istotnie między sobą zarówno pod
względem emocjonalnego charakteru, ważności (Conway i Haque, 1999; Janssen i Murre,
2008; Maki i Naka, 2006; Rubin i Schulkind, 1997), wyrazistości (tj. tego jak są żywe i
wyraźne), jak również stopnia w jakim dotyczą wątków relacyjnych (Janssen i in., 2011).
Warto zauważyć, że brak różnic w tym zakresie może wiązać się z charakterystycznym dla
pamięci autobiograficznej zjawiskiem zapominania wraz z upływem czasu emocjonalnych
aspektów wspomnień (Janssen i in, 2011)2.
Wydaje się, że efekt reminiscencji jest zjawiskiem uniwersalnym i występuje
niezależne od kontekstu kulturowego (Conway i in., 2005). Na przykład, badania
przeprowadzone z udziałem osób z Japonii, Chin, Bangladeszu, Anglii i Stanów
Zjednoczonych wykazały występowanie w różnych kulturach podobnego rozkładu
wspomnień w ciągu życia (Conway i in., 2005). Obserwowane różnice natomiast dotyczą
zazwyczaj treści wspomnień, na przykład, w kulturach zróżnicowanych pod względem
charakteru Ja (niezależne vs. współzależne, zob. Markus i Kitayama, 1991). Przejawia się to
chociażby tym, iż Amerykanie (Ja niezależne) częściej przywołują wspomnienia
indywidualnego doświadczenia, dotyczące ich samych (emocji, roli itp.), podczas gdy
wspomnienia osób pochodzących z Chin (Ja współzależne) w większym stopniu odnoszą się
do wydarzeń i interakcji społecznych (Wang, 2008; Wang i Conway, 2004). Według
Conwaya i Jobson (2012), kultury te różnią się tylko pod względem dominacji aspektu
relacyjnego lub autonomicznego struktury Ja. Z tego też powodu, różnice te wskazują na
2 Jest to tak zwane zjawisko blednięcia afektywnego (fading effect, Walker, Vogl i Thompson, 1997), polegające
na tym, że wraz z upływem czasu, wspomnienia autobiograficzne w trakcie retrospektywnej oceny ich własności
fenomenologicznych, są spostrzegane jako mniej: negatywne i intensywne emocjonalnie. Z tego też powodu,
przynajmniej w przypadku osób starszych, wspomnienia autobiograficzne z czasem są oceniane jako bardziej
pozytywne (np. Field, 1981; Kennedy, Mather i Carstensen, 2004; Levine i Bluck, 1997; Schlagman i in , 2006).
zależność treści wspomnień od specyfiki danej kultury i występującej w niej orientacji na
siebie bądź na grupę (Conway i in., 2005). Ponadto, w badaniach obserwowane są również
różnice w wieku samych wspomnień. Osoby z dominującym Ja niezależnym potrafią
przywołać wspomnienia z wcześniejszego okresu życia w porównaniu z osobami z
dominującym Ja zależnym (Chasiotis, Bender, Kiessling i Hofer, 2010). Osoby ze Stanów
Zjednoczonych przytaczają również więcej zdarzeń z okresu bycia nastolatkiem, podczas gdy
osoby z Japonii przypominają sobie więcej faktów z trzeciej dekady swojego życia (Janssen i
in., 2005). Mimo że nie jest to właściwy przedmiot niniejszego opracowania, to tego typu
zależności obserwowane w badaniach nad pamięcią autobiograficzną (Jobson i O'Kearney,
2008; Wang, 2008; Wang i Conway, 2004) są warte zasygnalizowania, szczególnie w
zakresie refleksji nad możliwością generalizacji wyników badań na całą populację.
Warto w tym miejscu nadmienić, iż w badaniach pamięci autobiograficznej często
stosowana jest technika słów wskazówek Crovitza i Schiffmana (1974), która powstała w
oparciu o opracowaną przez Galtona (1879) metodę swobodnych skojarzeń (Rubin i in.,
1998). W skrócie, zadaniem osób badanych jest przywoływanie wspomnienia w odpowiedzi
na daną wskazówkę słowną (np. Barzykowski i Staugaard, 2016, 2017; Janssen i in., 2005;
Jansen, Rubin i Jacques, 2011). Na przykład, po usłyszeniu słowa „jezioro”, może zostać
przywołane wspomnienie związane z zimowym łowieniem ryb (Maruszewski, 2005). Dzięki
temu, w kolejnym etapie możliwe jest określenie okresu życia z którego pochodzi zdarzenie
opisane we wspomnieniu (Maruszewski, 2005). Metoda Crovitza i Schiffmana umożliwia
dostęp do większej liczby wspomnień niż techniki opierające się na swobodnym
przypominaniu (Maruszewski, 2005). Z tego też powodu, technika ta wykorzystywana jest
najczęściej do pomiaru efektu reminiscencji we wspomnieniach autobiograficznych (Koppel i
Berntsen, 2014). Inną metodą stosowaną przy badaniu efektu reminiscencji jest,
koncentrującą się na istotności lub znaczeniu wydarzeń metoda ważności wspomnień (Koppel
i Berntsen, 2014). Badani proszeni są w niej o ponumerowanie ważnych wydarzeń, które
miały miejsce w ich życiu (Glück i Bluck, 2007; Haque i Hasking, 2010), przez co metoda ta
wykorzystywana jest do oceny stopnia ważności zdarzeń prywatnych i publicznych (Rubin i
Berntsen, 2003).
Dzięki łączeniu zróżnicowanych metod badawczych, efekt reminiscencji został
zaobserwowany w różnych obszarach. Oprócz nasilonego występowania wspomnień
autobiograficznych z okresu wczesnej adolescencji, wskazuje się także na wzrost preferencji
dotyczących książek, muzyki i filmów, które pochodzą właśnie z tego okresu życia (Rubin
in., 1998). Według badaczy (Rubin i in., 1998) może to wynikać z cechującego osoby dorosłe
podejmowania wzmożonych prób zrozumienia danej dziedziny sztuki. Inne prawdopodobne
wyjaśnienie zostało zainspirowane badaniami Holbrooka (1993), który mierzył preferencje
dotyczące piosenek powstałych w różnych latach. Za przyczynę większego upodobania
utworów popularnych we wczesnej dorosłości, uznał on nostalgię rozumianą jako tęsknotę za
przeszłością lub umiłowanie działalności przypadającej na ten czas (Holbrook, 1993).
Kolejny nieoczekiwany obszar w którym przejawia się efekt reminiscencji dotyczy
spostrzeganej ważności zdarzeń publicznych i prywatnych (Rubin, 1998). Według Conway
(1997) tożsamość polityczna każdego pokolenia kształtowana jest przez wydarzenia, które
mają miejsce w jego wczesnej dorosłości. W badaniach polegających na wymienieniu
jednego lub dwóch ważnych wydarzeń o zasięgu narodowym lub światowym, Schuman
i Scott (1989) zaobserwowali, że za ważne uznawane są zdarzenia polityczne, które miały
miejsce pod koniec okresu nastoletniego lub na początku trzeciej dekady życia (Schuman
i Scott, 1989). Pamięć istotnych zdarzeń publicznych była badana również przez Janssena,
Murrego i Meetera (2008) za pomocą internetowych pytań otwartych i wielokrotnego
wyboru, które dotyczyły istotnych zdarzeń przypadających na okres ponad pięćdziesięciu lat.
Zarówno w wariancie rozpoznawania (uczestnicy mieli rozpoznać poprawną odpowiedź
spośród kilku zaprezentowanych) jak i odtwarzania (uczestnicy odpowiadali na pytania
otwarte), osoby badane wykazywały większą poprawność w odniesieniu do zdarzeń, które
miały miejsce pomiędzy 10 a 25 rokiem życia, niż w przypadku wydarzeń wcześniejszych
(poniżej 10 roku życia) lub późniejszych (powyżej 25 roku (Janssen i in., 2008).
O tym, że efekt reminiscencji ma charakter uniwersalny świadczą również wyniki
badań w których prowadzi się porównania między zdrowymi osobami starszymi a tymi, które
chorują na Alzheimera (Fromholt i Larsen, 1992). Choć obserwuje się w nich różnicę w
liczbie przywołanych wspomnień (18 vs. 8 odpowiednio w pierwszym i drugim przypadku),
to wspomnienia te nie różnią się między sobą pod względem okresu życia, z którego
pochodzą. Zarówno w przypadku osób zdrowych jak i chorujących na Alzhimera, największa
liczba wspomnień przypada na etap wczesnej dorosłości (Fromholt i Larsen, 1992). Podobne
efekty zaobserwowano również w badaniach Fitzgeralda (1996), który prosił osoby badane z
dwóch grup wiekowych (tj. 31-46 i 60-76) o wymienienie czterech wspomnień, które miałyby
się znaleźć w książce opisującej ich życie. W obydwu grupach wiekowych wymieniono
znacząco więcej wspomnień dotyczących końca drugiej i początku trzeciej dekady życia
(Fitzgerald, 1996).
Wyniki dotychczasowych badań sugerują więc, iż pewne okresy życia zawierają
więcej wspomnień i powiązań asocjacyjnych niż inne. Innymi słowy, przypominamy sobie
więcej wspomnień z jednego okresu, podczas gdy z innego relatywnie mniej pamiętamy
(a więc rzadziej do niego się odnosimy). Warto więc zapytać, o potencjalne mechanizmy
efektu reminiscencji.
Hipotezy wyjaśniające efekt reminiscencji
W literaturze przedmiotu znaleźć można obecnie co najmniej parę różnych, choć
wzajemnie się nie wykluczających prawdopodobnych wyjaśnień efektu reminiscencji
(Fitzgeralda, 1998; Rubin i in., 1998; Bohn i Berntsen, 2011; Janssen i in., 2011). Dzielą się
one na wyjaśnienia: poznawcze, biologiczne oraz osobowościowo-tożsamościowe.
Zgodnie z hipotezą poznawczą, zdarzenia z wczesnej dorosłości mogą być lepiej
pamiętane, ponieważ pochodzą one z okresu wielu dynamicznych (czasami wręcz
gwałtownych) i różnorodnych zmian, po którym to rozpoczyna się okres względnej
stabilizacji (Rubin i in., 1998). Na przykład, wiele z wydarzeń występujących w okresie
wczesnej dorosłości ma miejsce po raz pierwszy (np. pierwsza randka lub pierwsza jazda
samochodem) i z tego też powodu są one wyjątkowe i charakterystyczne. Dzięki swojej
odrębności mogą więc być lepiej pamiętane, a także nie ulegają interferencji proaktywnej
(Rubin i in, 1998)3. Ponadto są one lepiej kodowane niż pozostałe epizody, ponieważ mają
charakter prototypowy i mogą stanowić przykłady dla kolejnych zdarzeń (Pillemer, 2001;
Robinson, 1992). Dodatkowo, w celu zrozumienia sytuacji mających miejsce po raz pierwszy
wykorzystywany jest szereg procesów poznawczych ukierunkowanych na ich zrozumienie,
opracowanie, co tym samym przyczynia się do lepszego ich zapamiętywania (Rubin i in.,
1998). Co więcej, tego typu zdarzenia są reprezentowane i zorganizowane w różnorodny
sposób. Na przykład mogę one przybierać formę „minihistorii”, skupionych wokół
określonego (czasami żywego) wspomnienia epizodycznego, który dotyczy realizacji
pewnego celu. Wspomnienia wówczas składają się z serii połączonych ze sobą aktywności
prowadzących do pewnego rezultatu (np. rozwój wiedzy, umiejętności, relacji
interpersonalnej; zob. Robinson, 1992). Maruszewski (2005) zwraca uwagę, iż poziom ten
charakteryzuje się budową egzemplarzową (tj. egzemplarz pierwszego doświadczenia
rozbudowywany jest przez kolejne ciągi wspomnień zdarzeń ogólnych). Według Robinsona
(1992) są one szczególnie istotne dla Ja, ponieważ stanowią ważne źródło informacji
o podmiocie.
3 Interferencja proaktywna jest to zjawisko polegające na zakłóceniu nabywania nowych informacji przez
wcześniej przyswojony materiał (Nęcka, Orzechowski i Szymura, 2006).
Kolejna hipoteza w ramach ujęcia poznawczego nawiązuje do koncepcji skryptów
życiowych (Berntsen i Rubin, 2004). Zgodnie z nią, we wczesnej dorosłości ma miejsce wiele
zdarzeń (Jannsen i Murre, 2008), które są wymieniane jako najważniejsze wydarzenia
życiowe. Pojawiają się więc tutaj takie kluczowe momenty jak, na przykład, ukończenie
studiów, znalezienie partnera/partnerki czy też własne wesele (Berntsen i Rubin, 2002; Rubin
i Berntsen, 2003). Co więcej, w przeciwieństwie do zdarzeń negatywnych, które przypadają
na różne etapy życia, najwięcej ważnych życiowo zdarzeń o charakterze pozytywnym
występuje również w okresie wczesnej dorosłości (Janssen i Murre, 2008). Koncepcja
kulturowych skryptów życiowych nie koncentruje się jednak na pamiętaniu przez daną osobę
konkretnych wspomnień autobiograficznych ze swojej przeszłości (Bohn i Berntsen, 2011).
Skrypty życiowe dotyczą oczekiwań związanych z chronologicznym porządkiem
prototypowych zdarzeń w życiu typowej osoby wywodzącej się z danej kultury (Berntsen
i Rubin, 2004; Bohn i Berntsen, 2011). Z tego też powodu, zamiast skupiać się na poziomie
jednostki i jej osobistych doświadczeniach, koncepcja skryptów życiowych bierze pod uwagę
ogólną rolę jaką okres wczesnej dorosłości pełni w biegu życia (Bohn i Berntsen, 2011).
Zdają się to potwierdzać wyniki badań przeprowadzone na grupie duńskich dzieci, które
zostały poproszone o wyobrażenie sobie swojej przyszłości (Bohn i Berntsen, 2011).
Większość zdarzeń pojawiających się w ich opowieściach przypadało na okres reminiscencji,
a ich rozkład był zgodny z rozkładem wspomnień osób dorosłych (Bohn, 2010).
Wyjaśnienia biologiczne odwołują się z kolei do zmian w zdolnościach poznawczych
oraz ich neuronalnego podłoża (Rubin i in., 1998). Na przykład, hipoteza siły kodowania
wspomnień w zależności od wieku zakłada, że pomiędzy trzynastym a osiemnastym rokiem
życia wspomnienia są najsilniej i najefektywniej kodowane (Janssen, Chessa i Murre, 2003).
Stąd też okres ten szczególnie dobrze opisywany jest przez dużą liczbę wspomnień. Zdają się
to potwierdzać badania laboratoryjne sugerujące, że w okresie wczesnej dorosłości następuje
szybki wzrost zdolności poznawczych, takich jak inteligencja płynna, szybkość przetwarzania
oraz pamięć, co może wiązać się tym samym z lepszym (tj. bardziej trwałym i skutecznym)
kodowaniem zdarzeń z tego okresu. W ramach nurtu biologicznego pojawia się również
odwołanie do koncepcji genetycznego dopasowania. Bazuje ona na przekonaniu, że wczesna
dorosłość jest okresem wyjątkowym, ponieważ jest to czas największej płodności
i największego potencjału reprodukcyjnego (Rubin i in., 1998). Zwiększenie wydajności
pamięci sprzyjać więc powinno rozwojowi funkcji poznawczych potrzebnych do wyboru
najlepszego partnera (Rubin i in., 1998). Zgodnie z tą propozycją zakłada się również,
że lepsza pamięć zdarzeń z wczesnej dorosłości jest potrzebna, by przekazać informacje
z tego okresu potomstwu, którego jeszcze wtedy nie było na świecie (Mergler i Goldstein,
1983).
Nurt osobowościowo-tożsamościowy w wyjaśnianiu efektu reminiscencji odwołuje się
natomiast do procesu kształtowania tożsamości, który przypada na czas późnej adolescencji
i wczesnej dorosłości (Fitzgerald, 1996; Jannsen i Murre, 2008). Na przykład, Conway
i współpracownicy (2004) zakładają, że w tym okresie ma miejsce wiele ważnych
i emocjonujących wydarzeń o charakterze osobistym, które mają istotne znaczenie dla
formowania się tożsamości. Na podstawie doświadczeń z tego okresu młody człowiek stara
się odpowiedzieć sobie na najbardziej podstawowe pytania: kim jest oraz jaki jest? Głównym
więc celem jest wówczas odkrywanie tego, kim się jest pod względem społecznym,
zawodowym oraz ideologicznym, a także budowanie własnej tożsamości jako człowieka
dorosłego (Rubin i in., 1998). Zadania związane z tym etapem rozwojowym mogą z tego też
powodu wiązać się ze wzmożonym korzystaniem z różnorodnych mechanizmów
poznawczych (Rubin i in., 1998). Innymi słowy, wszelkie zdarzenia mające istotne znaczenie
ze względu na formujące się poczucie tożsamości mogą być przetwarzane dokładniej,
intensywniej czy też głębiej, stąd też, powinny być lepiej pamiętane. Zgodnie z koncepcją
Fitzgeralda (1988, 1996), efekt reminiscencji jest więc konsekwencją tworzenia narracji o
swoim życiu. Innymi słowy, skoro w okresie wczesnej dorosłości formowana jest tożsamość,
najwięcej istotnych wydarzeń włączonych do osobistej narracji pochodzi więc właśnie z tego
okresu życia (Rubin i in., 1998).
W trakcie pisania niniejszego tekstu, Krystian Barzykowski był finansowany przez Narodowe
Centrum Nauki w ramach projektu badawczego SONATA (nr: 2015/19/D/HS6/00641).
Literatura cytowana:
Barzykowski, K., i Staugaard, S.R. (2016). Does retrieval intentionality really matter?
Similarities and differences between involuntary memories and directly and generatively
retrieved voluntary memories. British Journal of Psychology, 107(3), 519-536. doi:
10.1111/bjop.12160
Barzykowski, K., i Staugaard, S. R. (2017). How intention and monitoring your
thoughts influence characteristics of autobiographical memories. British Journal of
Psychology.
Berntsen, D., i Rubin, D. C. (2002). Emotionally charged autobiographical memories
across the life span: The recall of happy, sad, traumatic, and involuntary
memories. Psychology and aging, 17(4), 636-652.
Berntsen, D., i Rubin, D. C. (2004). Cultural life scripts structure recall from
autobiographical memory. Memory and Cognition, 32, 427-442
Bohn, A., i Berntsen, D. (2011). The reminiscence bump reconsidered: Children’s
prospective life stories show a bump in young adulthood. Psychological Science, 22(2), 197-
202.
Conway, M. A. (1997). The inventory of experience: Memory and identity. Collective
memory of political events: Social psychological perspectives, 21-45.
Conway, M. A., i Haque, S. (1999). Overshadowing the reminiscence bump:
Memories of a struggle for independence. Journal of Adult Development, 6, 35–44.
Conway, M. A., Singer, J. A., i Tagini, A. (2004). The self and autobiographical
memory: Correspondence and coherence. Social cognition, 22(5: Special issue), 491-529.
Conway, M. A., Wang, Q., Hanyu, K., & Haque, S. (2005). A cross-cultural
investigation of autobiographical memory: On the universality and cultural variation of the
reminiscence bump. Journal of Cross-Cultural Psychology, 36(6), 739-749.
Conway, M. A. i Jobson, L. (2012). On the nature of autobiographical memory. W: D.
Berntsen i D. C. Rubin (red.), Understanding autobiographical memory. Theories and
approaches (s. 54–69). New York: Cambridge University Press.
Crovitz, H. F., i Schiffman, H. (1974). Frequency of episodic memories as a function
of their age. Bulletin of the Psychonomic Society, 4(5), 517-518.
Field, D. (1981). Retrospective reports by healthy intelligent older people of personal
events of their adult lives. International Journal of Behavioural Development, 4, 77-97
Fitzgerald, J. M. (1988). Vivid memories and the reminiscence phenomenon: The role
of a self-narrative. Human Development, 31, 261-273
Fitzgerald, J. M. (1996). Intersecting meanings of reminiscence in adult development
and aging. W: D. C. Rubin (red.), Remembering our past: studies in autobiographical
memory (s. 360-383). New York: Cambridge University Press.
Fitzgerald, J. M. (1999). Intersecting meanings of reminiscence in adult development
and aging. Remembering our past: Studies in autobiographical memory, 360.
Fromholt, P. i Larsen, S. F. (1992). Autobiographical memory and life-history
narratives in aging and dementia (Alzheimer type). In Theoretical perspectives on
autobiographical memory, 413-426.
Galton, F. (1879). Psychometric experiments. Brain, 2(2), 149-162.
Glück, J. i Bluck, S. (2007). Looking back across the life span: A life story account of
the reminiscence bump. Memory & cognition, 35(8), 1928-1939.
Haque, S., i Hasking, P. A. (2010). Life scripts for emotionally charged
autobiographical memories: A cultural explanation of the reminiscence bump. Memory, 18(7),
712-729.
Holbrook, M. B. (1993). Nostalgia and consumption preferences: Some emerging
patterns of consumer tastes. Journal of Consumer research, 20(2), 245-256.
Janssen, S. M., Chessa, A. i Murre, J. (2005). The reminiscence bump in
autobiographical memory: Effects of age, gender, education, and culture. Memory, 13(6), 658-
668.
Janssen, S. M. i Murre, J. M. (2008). Reminiscence bump in autobiographical
memory: Unexplained by novelty, emotionality, valence, or importance of personal
events. The Quarterly Journal of Experimental Psychology, 61(12), 1847-1860.
Janssen, S. M., Murre, J. M., i Meeter, M. (2008). Reminiscence bump in memory for
public events. European Journal of Cognitive Psychology, 20(4), 738-764.
Janssen, S. M., Rubin, D. C. i Conway, M. A. (2012). The reminiscence bump in the
temporal distribution of the best football players of all time: Pelé, Cruijff or Maradona?. The
Quarterly Journal of Experimental Psychology, 65(1), 165-178.
Janssen, S. M., Rubin, D. C., i Jacques, P. L. S. (2011). The temporal distribution of
autobiographical memory: changes in reliving and vividness over the life span do not explain
the reminiscence bump. Memory & Cognition, 39(1), 1-11.
Jobson, L., i O’Kearney, R. (2008). Cultural differences in retrieval of self-defining
memories. Journal of Cross-Cultural Psychology, 39(1), 75–80.
doi:10.1177/0022022107312073.
Kennedy, Q., Mather, M. i Carstensen, L. L. (2004). The role of motivation in the age-
related positivity effect in autobiographical memory. Psychological Science, 15, 208-214.
Koppel, J., I Berntsen, D. (2014). Does everything happen when you are young?
Introducing the youth bias. The Quarterly Journal of Experimental Psychology, 67(3), 417-
423.
Levine, L. J. i Bluck, S. (1997). Experienced and remembered emotional intensity in
older adults. Psychology & Aging, 12 (3), 514-523.
Maki, Y., i Naka, M. (2006). Reminiscence bump and contents of autobiographical
memory in Japanese elders. Japanese Journal of Psychology, 77, 333–341.
Markus, H.R., i Kitayama, S. (1991). Culture and the self: Implications for cognition,
emotion, and motivation. Psychological Review, 98, 224–253.
Maruszewski, T. (2005). Pamięć autobiograficzna. Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne.
Mergler, N. L., i Goldstein, M. D. (1983). Why are there old people. Human
Development, 26(2), 72-90.
Nęcka, E., Orzechowski, J. i Szymura, B. (2006). Psychologia poznawcza. Warszawa:
Academica i Wydawnictwo Naukowe PWN.
Pillemer, D. B. (2001). Momentous events and the life story. Review of General
Psychology, 5(2), 123.
Robinson, J. A. (1992). First experience memories: contents and fuction in personal
histories. W: M. A. Conway, D. C. Rubin, H. Spinnler i W. A. Wagenaar (red.), Theoretical
perspectives on autobiographical memory (s. 223–239). Dordrecht: Kluver Academic.
Rubin, D. C., i Berntsen, D. (2003). Life scripts help to maintain autobiographical
memories of highly positive, but not highly negative, events. Memory & Cognition, 31(1), 1-
14.
Rubin, D. C., Rahhal, T. A. i Poon, L. W. (1998). Things learned in early adulthood
are remembered best. Memory & Cognition, 26(1), 3-19.
Rubin, D. C., i Schulkind, M. D. (1997). Distribution of important and word-cued
autobiographical memories in 20-, 35-, and 70-year-old adults. Psychology and Aging, 12,
524–535.
Rubin, D. C., Wetzler, S. E. i Nebes, R. D. (1986). Autobiographical memory across
the lifespan. W: D. C. Rubin (red.), Autobiographical memory (s. 202-221). Cambridge:
Cambridge University Press.
Schlagman, S., Schulz, J. i Kvavilashvili, L. (2006). A content analysis of involuntary
autobiographical memories: Examining the positivity effect in old age. Memory, 17, 161-175.
Schuman, H., i Scott, J. (1989). Generations and collective memories. American
sociological review, 359-381.
Walker, W. R., Vogl, R. J. & Thompson, C. P. (1997). Autobiographical memory:
unpleasantness fades faster than pleasantness over time. Applied Cognitive Psychology, 11,
399-413.
Wang, Q. (2008). Being American, being Asian: The bicultural self and
autobiographical memory in Asian Americans. Cognition, 107, 743–751.
Wang, Q. i Conway, M. A. (2004). The stories we keep: Autobiographical memory in
American and Chinese middle-aged adults. Journal of Personality, 72, 911–938.