Əlavə 1.3

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI

Əlyazması hüququnda

SÖZÜN PROSODİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ

(İNGİLİS VƏ AZƏRBAYCAN DİLLƏRİNİN MATERİALLARI ƏSASINDA)

İxtisas: 5704.01 – Dil nəzəriyyəsi

Elm sahəsi: filologiya – dilçilik

Fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi

almaq üçün təqdim edilmiş

DİSSERTASİYA

İddiaçı: ___________ Sevinc Hüsaməddin qızı Qaragözova

Elmi rəhbər:__________

Bakı – 2021

filologiya elmləri doktoru, professor

Fikrət Əlövsət oğlu Aslanov

Mündəricat

GİRİŞ……………………………………………………………………… 3

I FƏSİL. DİLÇİLİKDƏ PROSODİKANIN TƏDQİQİ

TARİXİNDƏN ...................................................................................

8

1.1. Kommunikativ prosesdə prosodikanın rolu .................................. 12

1.2. Söz fonologiyası və söz prosodikası ............................................. 19

1.3. Heca və söz prosodikasının qarşılıqlı əlaqəsi ............................... 31

II FƏSİL.

PROSODİK VASİTƏLƏR VƏ ONLARIN XÜSUSİYYƏTLƏRİ........

39

2.1. Söz vurğusu söz prosodikasının əsas tərkib hissəsi kimi .............. 43

2.2. Sözün prosodik strukturunun formalaşmasında ton, intensivlik,

temporal, temp və ritm kimi parametrlərin rolu ..........................

51

2.3. Söz prosodikasının funksional xüsusiyyətləri (kulminativ,

distinktiv, kommunikativ) ...........................................................

71

III FƏSİL. SÖZÜN PROSODİK XÜSUSİYYƏTLƏRİNİN

EKSPERİMENTAL-FONETİK TƏHLİLİ ...........................

78

3.1. Eksperimentin aparılması prinsipləri ............................................. 86

3.2. İngilis dilində sözün prosodik strukturunun özəlliyi və onun

eksperimental təhlili ......................................................................

90

3.3. Azərbaycan dilində sözün prosodik strukturunun özəlliyi və onun

eksperimental təhlili .............................................................

109

3.4. Müxtəlifsistemli dillərdə söz prosodikasının oxşar və fərqli

xüsusiyyətləri ................................................................................

129

NƏTİCƏ…………………………………………………………………… 138

İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT SİYAHISI .....…............................ 140

İXTİSARLARIN SİYAHISI…………………………………………… 154

2

GİRİŞ

Mövzunun aktuallığı və işlənmə dərəcəsi: İnsanlar arasında ünsiyyət vasitəsi

funksiyasını yerinə yetirən dilin tətbiqi ilk baxışda sadə görünsə də, bu, mürəkkəb proses

olub çoxşaxəlidir. Ona görə də dildən ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə edənlərin, tarixi

inkişaf prosesində formalaşmış konstant dil qayda-qanunlarından düzgün və səmərəli

istifadə etmələri kommunikativ prosesin uğurlu nəticələnməsi sahəsində həlledici rol

oynayır. Ana dilində danışanlar prosesin çətinliyini hiss etməsələr də, dili xarici dil

öyrənənlər hər an bu çətinliklərlə rastlaşırlar. Təhlil göstərir ki, dil – danışıq vahidlərinin

(heca, morfem, söz, söz birləşməsi, sintaqm, cümlə və s.) müxtəlif modellər üzrə

reallaşmasında semantik, qrammatik strukturlara xas normativ qaydalarla yanaşı, həmin

vahidlərin tələffüzü ilə bağlı prosodik xüsusiyyətlər də həlledici əhəmiyyət kəsb edir.

Ünsiyyətin elementi kimi çıxış edən hər bir dil vahidinin, o cümlədən, sözlərin prosodik

xüsusiyyətləri dilin şifahi forması ilə bağlı olub canlı danışıqda reallaşır. Dilçilikdə

prosodiya problemi ilə bağlı müxtəlif dillərin materialları əsasında müəyyən tədqiqat

işləri yerinə yetirilsə də [49; 66; 88; 134; 144; 150; 156; 180; 183; 184 və s.], problemi

tam həll edilmiş hesab etmək düzgün olmazdı, çünki dildə prosodik vasitələrin yaranma

və tətbiqi mexanizmi hələ də lazımi həllini tapmayıb. Bu da ondan irəli gəlmişdir ki,

tədqiqatçılar (Palmer F.R., Barışnikova K.K., Junisbekov A., Anthony F., Foks A.,

Qünter Q. və b.) problemə tədqiqat obyekti kimi müxtəlif aspektlərdən yanaşmışlar.

Dilçilik ədəbiyyatında qeyd olunduğu kimi, canlı danışığı prosodik vasitələrsiz təsəvvür

etmək qeyri-mümkündür, çünki nəzərdə tutulan fikir yalnız leksik və qrammatik

vasitələrlə deyil, prosodik vahidlərin də iştirakı ilə ifadə olunur. Bu səbəbdən də çağdaş

dilçilikdə sözü formalaşdıran prosodik vahidlərin yaranma və işlənmə mexanizminin

sistemli və nəzəri cəhətdən tədqiq olunması öz elmi aktuallığı ilə diqqəti çəkir.

Problemin aktuallığını nəzərə alaraq, dissertasiya işimizi “Sözün prosodik strukturu

(ingilis və Azərbaycan dillərinin materialı əsasında)” mövzusunun həllinə həsr etmişik.

Mövcud nəzəri ədəbiyyatın tənqidi təhlili və eksperimentin nəticələri dildə prosodik

vasitələrin struktur, funksional, eləcə də onların danışıq aktındakı relevant və irrelevant

əlamətləri haqqında nəzəri ümumiləşdirmələr əldə etməyə imkan vermişdir. Məlumdur

3

ki, dildə elə bir vahid (fonemdən başlamış ən böyük sintaktik-semantik vahidə kimi),

təsəvvür etmək mümkün deyil ki, onun tələffüzündə prosodik vasitələrdən bu və yaxud

digər formada istifadə olunmasın. Şübhəsiz ki, semantik və sintaktik funksiyasına görə

dilin əsas vahidlərindən hesab olunan sözün tələffüzündə də bu xüsusiyyət mövcuddur.

Söz haqqında elmi cəhətdən əsaslandırılmış müfəssəl fikir söyləmək üçün onun

semantik-sintaktik və funksional aspektləri ilə yanaşı, sözü söz edən, onu təmsil edən

seqmentlər ardıcıllığını bütöv bir vahid halında formalaşdıran prosodik vasitələrin də

sistem şəklində araşdırılması dilçiləri düşündürən problemlərdən olub aktualdır. Danışıq

aktı elə bir mürəkkəb prosesdir ki, burada dilin hər üç aspekti (semantik, qrammatik və

prosodik) birgə fəaliyyət göstərir və eyni funksiyanın icrasına – kommunikantlar

arasında informasiyaların ötürülməsinə və qəbuluna, ünsiyyətin reallaşmasına xidmət

edir. Bu prosesdə reallaşan hər bir vahid, о cümlədən söz, həm norma, həm də danışıq

səviyyəsində müəyyən prosodik vasitələrlə yüklənir. Bu prosodik vasitələrin sayəsində

də hər bir tələffüz edilən vahidin yeni bir variantı meydana çıxır ki, bu da digərlərindən

öz relevant və irrelevant xüsusiyyətləri ilə fərqlənir. Fərqli xüsusiyyətlər ifadə olunanın

eyni sintaktik və qrammatik struktura malik olmasına baxmayaraq, onun kim tərəfindən

ifadə olunduğunu müəyyənləşdirməyə imkan verir. Deməli, nitqin tanınmasında

prosodik vasitələrlə yaranan tələffüz çalarları xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Elə bu

səbəbdən də, sözün prosodik xüsusiyyətlərinin nəzəri və təcrübi cəhətdən öyrənilməsi

çağdaş dilçilik baxımından aktualdır.

Tədqiqatın obyekti və predmeti: İngilis və Azərbaycan dillərində, əsasən, bir və

iki hecalı sözlərin prosodik strukturu genişləndirilmişdir. Predmeti isə danışıq aktında

sözün prosodik vasitələrinin reallaşmasının ümumi cəhətlərinin sistemləşdirilərək

ümumiləşdirilməsindən ibarət olmuşdur.

Tədqiqatın məqsəd və vəzifələri: ingilis və Azərbaycan dillərinin materialından

çıxış edərək, çağdaş dilçilikdə sözün prosodik strukturunun xüsusiyyətlərini nəzəri

cəhətdən təhlil etməkdən, problemlə bağlı ümumiləşdirmələr aparmaqdan və sözün

formalaşmasında və tələffüzündə prosodik vasitələrin işlənmə mexanizmini sistemləş-

dirməkdən, cümlədəki mövqeyindən asılı olaraq, söz prosodikasında baş verən variasiya

xüsusiyyətlərinə aydınlıq gətirməkdən ibarətdir. Dildə sözün formalaşmasında və

4

işlənməsində prosodik vasitələrin nə dərəcədə əhəmiyyətli olması məsələsinə aydınlıq

gətirilməsi də tədqiqat işinin məqsədinə daxildir. Sözün prosodikası probleminin tədrisi

ilə bağlı tövsiyələrin işlənilib hazırlanması da tədqiqat işində nəzərdə tutulan məqsədin

tərkib hissələrindən biridir. Qarşıya qoyulmuş məqsədə çatmaq üçün dissertasiya işində

aşağıdakı vəzifələrin yerinə yetirilməsi nəzərdə tutulmuşdur:

– prosodik vahidlərlə bağlı mövcud nəzəri ədəbiyyatı təhlil etmək, onun mahiyyəti

və funksiyasına dair irəli sürülmüş fikirləri saf-çürük etmək;

– sözün formalaşmasında prosodik vahidlərin rolu probleminə aydınlıq gətirmək;

– heca və sözün prosodik xüsusiyyətlərinə aydınlıq gətirmək;

– təhlil materialı kimi istifadə olunan dil materialını seçmək, sistemləşdirmək və

təhlil etmək;

– işin yerinə yetirilməsində istifadə olunan metodları müəyyənləşdirmək və

əsaslandırmaq;

– eksperimentin tətbiqi prinsiplərini müəyyənləşdirmək və eksperiment materialını

“PRAAT” proqramı əsasında təhlil etmək;

– eksperiment materialının prosodik göstəricilərini riyazi və statistik hesablamalarla

təhlil etmək, əldə edilən faktlar əsasında cədvəl və qrafiklər qurmaq, müqayisələr

aparmaq, ingilis və Azərbaycan dillərinin prosodik sistemlərinə dair oxşar və fərqli

xüsusiyyətləri müəyyənləşdirmək.

Tədqiqatın metodları: Tədqiqat işinin materialının və metodlarının dəqiq

müəyyənləşdirilməsi qarşıda duran məqsəd və vəzifələrin tələb olunan səviyyədə

yerinə yetirilməsinə imkan yaratmışdır. Təhlil materialı kimi istifadə olunan sözlər

ingilis və Azərbaycan dillərində mövcud olan lüğətlərdən götürülmüşdür: Tədqiqat

işinin spesifikasına uyğun olaraq, tədqiqat işində eksperimental, linqvistik və

müqayisəli təhlil metodlarından geniş şəkildə istifadə olunmuşdur. Tədqiqat işində

eksperimental metodun tətbiqi söz prosodikasına dair irəli sürülmüş elmi fikir və

nəzəriyyələrdən hansının elmi cəhətdən daha düzgün olduğunu sübuta yetirmək

məqsədi güdmüşdür. Bu mənada, eksperimentin tətbiqi ilə bağlı L.V.Şerbanın fikri

daha çox maraq doğurur. О qeyd edir ki, eksperimenti eksperiment xatirinə yox, hər

hansı bir dil hadisəsini yoxlamaq üçün tətbiq etmək lazımdır [132, s.259-260]. Biz də

5

tədqiqat işimizdə bu prinsipi gözləməyə çalışmışıq.

Müdafiəyə çıxarılan əsas müddəalar:

– sözün prosodik strukturunun nəzəri əsaslarının müəyyənləşdirilməsi;

– informasiyanın ötürülməsində prosodik vasitələrin rolunun dəqiqləşdirilməsi;

– cümlə daxilində reallaşan hər bir sözün prosodik xüsusiyyətlərinin tərkibində

iştirak etdiyi cümlənin ümumi prosodik xüsusiyyətləri ilə qarşılıqlı əlaqədə olması;

– Dildə işlənən sözlər cümlə daxilində iştirak etməklə ifadə olunan fikrin

formalaşmasında iştirak etdiyi kimi, ayrılıqda müstəqil şəkildə işlənərək də fikir ifadə

etməyə qadir olur. Şübhəsiz ki, belə hallarda eyni səs tərkibinə malik olan belə

sözlərin tələffüzünün, yəni onları müşayiət edən prosodik vasitələrin də müxtəlif

olması;

– sözlərin növündən, strukturundan və ifadə etdiyi məna yükündən asılı olaraq,

onların prosodikasında baş verən dəyişikliklərin müəyyənləşdirilməsi;

– prosodik struktur xüsusiyyətlərinə görə sözlərin digər dil vahidlərindən

fərqlənməsi;

– söz prosodikasının funksional xüsusiyyətlərə malik olması;

– müxtəlif dillərdə sözün prosodik strukturu ilə bağlı oxşar və fərqli xüsusiy-

yətlərin araşdırılaraq sistemləşdirilməsi;

Tədqiqatın elmi yeniliyi: İngilis və Azərbaycan dillərinin söz prosodiyası

problemi və onun xüsusiyyətləri, danışıq aktında prosodik vasitələrdən istifadə

olunması mexanizmi ilk dəfə olaraq ayrıca tədqiqat obyekti kimi tədqiq edilmişdir.

İşdə hər iki dilin fərqli və oxşar prosodik sistemə malik olması, iki dil arasında

bu sahədə mövcud diferensial əlamətlərin milli dil xüsusiyyəti ilə bağlılığı, aparılan

təhlillər vasitəsilə sübuta yetirilmişdir. Bu dissertasiya işinin əsas yeniliyi ilk dəfə

olaraq, mövzunun eksperimental-fonetik təhlilə cəlb edilməsi və riyazi hesablamanın

aparılmasıdır. Burada eksperiment aparılaraq ingilis və Azərbaycan dillərində söz

prosodikasının işlənmə xüsusiyyətləri, sözlərin formalaşmasında prosodik vasitələrin

rolu məsələləri araşdırılmış və qarşılıqlı müqayisə edilmişdir. Dissertasiya işində

aparılan bu kimi eksperimental təhlil son illərdə dünyada tədqiqat işlərinin qarşısında

qoyulan əsas tələblərdən biridir. Burada eksperimental-fonetik araşdırma sayəsində

6

əldə edilən nəticələr ingilis dilini xarici dil kimi öyrənən azərbaycanlılara bu sahədə

qarşılaşdıqları interferens səhvləri dəqiq müəyyənləşdirməyə və bunların səbəblərini

dəqiqləşdirməyə, eləcə də onların aradan qaldırılması yollarını göstərməyə imkan

vermişdir. Dissertasiyada sözlərin prosodik xüsusiyyətləri və dildə tələffüz normaları

canlı dil materialına əsaslanaraq xüsusi proqram və müasir texnologiyanın

nailiyyətlərindən istifadə edilərək müəyyənləşdirilmişdir. Dissertasiya işində əldə

etdiyimiz nəticələr sözün prosodikasına dair yeni elmi fikirlərin formalaşmasını təmin

etmişdir. Bütün bunlar, şübhəsiz ki, dissertasiya işinin yeniliyini təmin edən əsas

amillərdir.

Tədqiqatın nəzəri və praktik əhəmiyyəti: onunla izah olunur ki, burada

danışıq prosesində prosodik vasitələrdən istifadə edilməsi mexanizminə dair

ümumiləşdirmələr aparılmış və nəzəri fikirlər irəli sürülmüşdür. Əldə edilmiş

nəticələr, şübhəsiz ki, dildə prosodika ilə bağlı ümumi dil universalilərinin nəzəri

cəhətdən işlənib hazırlanması baxımından əhəmiyyətlidir. İşdə irəli sürülmüş nəzəri

fikirlərdən ümumi nəzəri dilçilikdə, eləcə də müqayisə olunan ingilis və Azərbaycan

dillərində nəzəri fonetikanın prosodika bölməsinin yenidən işlənib hazırlanmasında

istifadə oluna bilər. Tədqiqat işi praktik cəhətdən də əhəmiyyət kəsb edir, çünki işin

nəticələrindən düzgün tələffüz vərdişlərinə yiyələnmədə, nitqin tanınmasında geniş

şəkildə bəhrələnmək olar. Əldə edilən nəticələrdən fonetika dərslərində prosodikanın

müxtəlif aspektlərinə həsr olunmuş seminar və mühazirələrin təşkilində, metodik

vəsaitlərin hazırlanmasında da istifadə oluna bilər.

Aprobasiyası və tətbiqi: Tədqiqatın nəticələri çap olunmuş 9 məqalədə də öz

əksini tapmışdır.

Dissertasiya işinin yerinə yetirildiyi təşkilatın adı: Azərbaycan İqtisad

Universitetinin xarici dillər kafedrasında yerinə yetirilmiş və müzakirə olunmuşdur.

Dissertasiyanın struktur bölmələrinin ayrılıqda həcmi və işarə ilə ümumi

həcmi. Giriş 6 səhifə, I fəsil 31 səhifə, II fəsil 39 səhifə, III fəsil 55 səhifə, Nəticə 2

səhifə, istifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı 15 səhifə, İxtisarların siyahısı 1 səhifə.

Ümumi həcmi 154 səhifə – 240, 084 işarə.

7

I FƏSİL

DİLÇİLİKDƏ PROSODİKANIN TƏDQİQİ TARİXİNDƏN

Dilin ünsiyyət vasitəsi kimi öz funksiyasını yerinə yetirməsində adresatla

adresant arasında informasiyanın ötürülməsində və qəbulunda istifadə olunan müxtə-

lif səviyyəli dil və danışıq vahidlərinin reallaşmasında dilin bütün aspektləri (fonoloji,

morfoloji, sintaktik, fonetik, semantik və s.) qarşılıqlı əlaqədə fəaliyyət göstərir. Bu

prosesdə dilin norma qaydalarına düzgün əməl olunması ünsiyyət iştirakçılarının işini

asanlaşdırır və kommunikativ prosesin uğurlu nəticələnməsinə səbəb olur.

“Əgər dinən və dinləyənlər bir-birlərinə bir şey deyirlərsə, deməli, bunlar

danışmış olurlar; əgər danışırlarsa, bir-birinə söz söyləyir və sözlərlə də fikir

mübadiləsi etmiş olurlar” [17, s.5].

Lakin tələffüz edilən hər bir söz fikir ifadə etməyə qadir deyil. Bu mənada irəli

sürülmüş bu arqumentlə razılaşmamaq da mümkündür. Hər bir söz müəyyən bir

fikrin ifadəsi üçün istifadə olunan sintaktik vahidlərin tərkib hissəsi kimi çıxış edir.

Yalnız canlı danışıq aktında dialoji nitqdə müəyyən bir söz kontekstdən asılı olaraq

konkret məna fikir daşıma funksiyasını yerinə yetirə bilir. Belə vəziyyətdə həmin

sözün ifadə olunmasında əlavə prosodik vasitələrdən istifadə olunur.

İnsanlar arasında ünsiyyət müxtəlif formalarda əl işarələri, siqnallarla və s baş

verir ki, bunların da ən mükəmməl və kamil forması dildir. Ana dilində danışan və

ünsiyyətdə olan hər kəs dilin sadə bir proses olduğunu güman edir. Lakin bir xarici

dili öyrənərkən dilin sadə deyil, mürəkkəb proses olduğuna əmin oluruq və bu

prosesin reallaşmasında müəyyən çətinliklərlə üzləşirik, çünki normadan yayınmalar

baş verdiyi halda kommunikativ çətinliklər baş vermiş olur. Çətinliklər dilin fonem

sisteminin reallaşmasından başlayaraq ən mürəkkəb sintaktik konstruksiyalara kimi

olan vahidlərin reallaşmasında özünü göstərir.

Çətinliklər dilin müxtəlif sahələri ilə əlaqəli olur və tez-tez dilçilər arasında

mübahisələrə, fərqli fikirlərin yaranmasına səbəb olur. Ünsiyyət prosesində işlənən

sözlər heç də seqment vahidlərin sadəcə düzülüşündən ibarət deyil, onlar müəyyən

8

mənanı ifadə etmək üçün əlavə vasitələrlə bütövə çevrilir. O vasitələri dilçilikdə

prosodik vasitələr adlandırmışlar (N.S.Trubeskoy, R.Yakobson, D.Couns,

L.R.Zinder, F.Veysəlli və b.). Dildə qrammatikanın və prosodikanın bilavasitə

əlaqədə olmasını qeyd edən dilçilər (T.H.Nikolayeva, T.A.Brovçenko, D.Bolindeer,

Y.A.Dubovski, D.Kristal, F.R.Palmer və b) onların qarşılıqlı əlaqəsini göstərmişlər.

Sözün prosodik vasitələri, onların işlənmə xüsusiyyətləri ilə bağlı müəyyən fikirlər

irəli sürülsə də, problem nəzəri cəhətdən əsaslı şəkildə öyrənilmədiyindən, dil

öyrənmədə danışıq aktı üçün vacib hesab edilən digər dil hadisələrinin (sözün heca

tərkibi, söz vurğusunun rolu və təbiəti və s.) tədqiqi sahəsində çətinliklər yaranmışdır.

Ona görə də son zamanlar canlı danışığın strukturunun öyrənilməsinə xüsusi önəm

verilir (D.Counz, A.M.Antipova, L.R.Zinder, K.K.Barışnikova, S.M.Qayduçik,

F.Y.Veysəlli, D.N.Yunusov, A.D.Canusbəyov, Y.A.Dubovski, Q.P.Torşayev,

O.Dikuşina, B.Pampino, Marşal, S.Zeynalova və b.) Bu əsərlərdə müxtəlif dillərin

materialları əsasında dilin müxtəlif aspektləri (semantik, qrammatik və s.) ilə yanaşı,

onun fonetik tərəfi də, yəni dil vahidlərinin (heca, söz, söz birləşmələri, cümlə və s.)

prosodik xüsusiyyətləri təcrübi materiallarının təhlili əsasında nəzərdən keçirilmişdir.

Prosodika mürəkkəb dil hadisəsidir. Bu mənada onun kommunikativ prosesdə

yerinə yetirdiyi relevant funksiyanın xüsusiyyətlərini və dilin ümumi strukturunda

onun yerinin öyrənilməsi əhəmiyyətlidir.

“Dildə ən çox işlənən vahidlərdən biri hesab olunan sözün prosodikasının araş-

dırılması əhəmiyyət kəsb edir. Hər bir sözün mənası məhz danışıq prosesində, konkret

cümlə daxilində digər sözlərlə assosiativ əlaqədə müəyyənləşir” [112, s.43]. Məs.:

Azərbaycan dilində “düşmək” (başa düşmək, yerə düşmək, dilə düşmək və s.) ingilis

və alman dillərində perfekt (per´fekt ´pérfekt) sözü cümlədə hansı sintaktik və

semantik strukturda işlənməsindən asılı olaraq, müxtəlif məna ifadə edir. Məsələn,

hər hansı bir şəxsin ingilis dilində gözəl danışdığını bildirmək üçün “per´feckt”

variantından istifadə olunduğu halda, qrammatik kontekstdə, cümlənin bitmiş keçmiş

zamanda işləndiyini bildirmək üçün “´perfect”dən istifadə edilməsi norma kimi qəbul

edilmişdir.

Sözün semantik, qrammatik və fonetik strukturları ilə bağlı müxtəlif fikirlər irəli

9

Prosodika

heca prosodikası söz prosodikasısöz birləşmələrinin prosodikasısintaqm prosodikası cümlə prosodikası

sürülsə də, bunlar heç də bütün dilçilər tərəfindən (N.S.Trubeskoy, D.Counz,

L.R.Zinder və b.) birmənalı qəbul olunmayıb. Bu da ondan irəli gəlir ki, bu tədqiqat

işlərində sözün ayrı-ayrı sahələri (semantik, qrammatik, fonetik) vəhdət halında deyil,

bir-birindən təcrid edilmiş şəkildə təhlil olunmuşdur [15; 71; 112; 121 və s.]. Bəzi

tədqiqat işlərində semantik struktur [112], bəzilərində qrammatik [13; 106],

bəzilərində də fonetik struktur [59; 90] əsas götürülmüşdür.

L.V.Şerba yazırdı ki, bizim lüğət və qrammatikada istifadə etdiyimiz dil

vahidləri konsept olaraq, nə psixoloji, nə də fizioloji mənada bizə verilmir, onları biz

danışıq və anlam prosesindən əldə edirik [133, s.115].

Dilin prosodik strukturunun öyrənilməsi sahəsində müəyyən işlər görülsə də

(D.Counz, R.Yakobson, Q.P.Torsuyev, A.M.Antipova, O.Tsaxer, T.M.Nikolayeva və

b.), mübahisəli məqamlar da az deyil. Prosodikanın dildə işlənmə sahəsindən asılı

olaraq onun aşağıdakı növlərini müəyyənləşdirmək olar. Bunu sxem şəklində belə əks

etdirmək olar.

Müxtəlif dillərdə prosodikanın vasitələri eyni olsa da, onların tətbiq sahələri,

sxemdən göründüyü kimi, müxtəlifdir. Prosodiyanın bu növləri danışıq aktında sıx

əlaqədə olur və bir-birlərini tamamlayır. Bu vahidləri əmələ gətirən müxtəlif ölçülü

seqmentlər üfüqi xətt üzrə ardıcıl düzüldüyü halda, prosodik vasitələr həmin seqment

vahidlər üzərinə yayılaraq öz kommunikativ funksiyalarını yerinə yetirirlər. Məs.:

My father is a doctor and works at the hospital.

Mənim atam həkimdir və hospitalda işləyir.

10

Bu sintaktik konstruksiya müxtəlif ölçülü hecaları, sözləri, söz birləşmələrini,

sintaqmları cümlə şəklində bütövə çevirmək üçün üfüqi xətt üzrə düzülən bu

vahidləri (my, father, is, doctor, and, works, hospital; mənim, atam, həkimdir, və,

hospitalda, işləyir) prosodik vasitələrin köməyi ilə əlaqələndirməli olur. Yalnız bu

halda sintaktik vahid cümlə kimi fikir ifadə etməyə qadir olur. Söz səviyyəsində

prosodik vasitələr sözü əmələ gətirən hecaları leksik vahid halında birləşdirərək

bütövə çevirdiyi halda, cümlə səviyyəsində artıq söhbət hecalardan deyil, sözlərin və

söz birləşmələrinin bütöv halında birləşməsindən gedir. Danışıq aktında baş verən bu

fonetik hadisə Q.Qlison tərəfindən də qeyd olunmuşdur. Onun fikrincə, “hər bir

cümlə müəyyən intonasiyanın vasitəsilə bütövə çevrilir. Bu zaman intonasiyanın iki,

üç, dörd fonemdən ibarət olduğu qeyd edilir. Onlardan biri bütövlük bildirir.

Beləliklə, Q.Qlison intonasiya konturunu morfem adlandırmışdır”[88, s.85].

Əlbəttə, Q.Qlisonun bu fikri ilə də razılaşmaq mümkün deyil, çünki belə

vəziyyətdə seqment və superseqment vahidlər fərqləndirilmir. Nəticədə qrammati-

kada minimal vahid kimi çıxış edən morfem prosodikada da özünə yer almış olur.

Deməli, sözlər cümlədə nəinki semantik, qrammatik, həm də prosodik cəhətdən dəyi-

şikliyə uğrayırlar. Prosodik sahələrin müxtəlifliyi, istifadə olunan prosodik vasitələrin

işlənməsində və tətbiqində variasiyaya səbəb olur. Bu tədqiqat işində də söz

prosodiyasının (bir və iki hecalı sözlər əsasında) əsas xüsusiyyətləri danışıq aktında

araşdırılmışdır. Söz prosodikası probleminin həlli ümumilikdə söz nəzəriyyəsinin

daha da təkmilləşməsinə səbəb olmuşdur. Sözü intuitiv verilən və adi danışıqda

işlənən əsas dil vahidi kimi qəbul edən F.Veysəlli sözə verilən təriflərin də saysız-

hesabsız olduğunu qeyd etmişdir. Söz haqqında fikrini o belə ümumiləşdirmişdir:

“a)fonetik-fonoloji səviyyədə. Ən kiçik vurğu və sərhəd siqnalları (knaklaut,

fasilə və s.) ilə ayrılıb götürülə bilən, yazıda isə boş yerdən boş yerə qədər məsafə

tutan, tam formalaşmış dil vahididir.

b) leksik-semantik səviyyədə söz. Ən kiçik nisbətən müstəqil məna daşıyıcısıdır.

c) sintaktik aspektdə ən kiçik, cümlədə yeri dəyişə və əvəz oluna biləndir.

ç) morfoloji səviyyədə qrammatik-paradiqmatik funksiyalarla təchiz edilmiş və

morfoloji cəhətdən fərqlənən söz formalarına (məs. /gəlir/, /gəldi/ və s.) malik ən

11

mühüm vahid” [18, s.239].

F.Y.Veysəllinin sözün termin kimi işlənmə tezliyi məsələsinə dair fikri də maraq

doğurur. Onun fikrincə, “son vaxtlar morfem, leksem və formativ məfhumları sözə

üstün gəlir” [20, s.239].

R.Konrad isə özünün “Dilçilik terminləri lüğəti” əsərində “söz termininə

linqvistik cəhətdən birmənalı tərif verilmədiyini, L.Blumfildin bu vahidi minimal

sərbəst forma kimi nəzərdən keçirdiyini” qeyd etmişdir [174, s.273].

Müəyyən bir mənanın ifadəsi ilə bağlı nəzərdə tutulmuş sözün abstrakt modeli

danışıq aktında fərdin ifadəsində konkretləşir. Məhz bu zaman ifadə edən yeni

prosodik xüsusiyyətlər qəbul edir. Bu prosodik xüsusiyyətlər də müxtəlif prosodik

vasitələrin iştirakı ilə reallaşır. Prosodik vasitələr bütün dillər üçün yekcins olmayıb,

müxtəlifdir. Dilçilik ədəbiyyatından məlum olur ki, “sözün prosodikasından danışı-

larkən, əksər hallarda söz vurğusundan bəhs olunmuşdur” [59; 60]. Belə olan halda

ritm, temp, heca strukturu fasilə və s. kimi məsələlər arxa plana keçmişdir. Təcrübə

və müşahidələr göstərir ki, nəzərə alınmayan bu vahidlərsiz danışıq vahidlərinin,

eləcə də sözlərin mövcudluğu şübhə doğurur.

1.1. Kommunikativ prosesdə prosodiyanın rolu

İnsanın nitqini prosodik vasitələrsiz təsəvvür etmək qeyri-mümkündür, çünki

hər bir sözün tələffüzünün əsasında yalnız seqmentlər deyil, prosodik vasitələr də

durur. Tədqiq olunan dil vahidlərindən asılı olaraq, onların prosodik xüsusiyyətləri də

dəyişkən xarakterli olur. Müəyyən bir mətn danışıq aktında istifadə olunmursa,

danışanın nitqində konkretləşmirsə, belə vəziyyətdə o, prosodik vasitələrdən kənarda

qalmış olur. Prosodika bilavasitə canlı danışıqla bağlı hadisədir və müxtəlif

faktorların təsiri ilə variasiya olunur. Belə olan vəziyyətdə prosodikaya daxil olan

vahidlərin diferensiasiyasına ehtiyac duyulur. Dünya dilləri bir-birlərindən yalnız

fonoloji, qrammatik, semantik və s. xüsusiyyətlərinə görə deyil, eyni zamanda

prosodik xüsusiyyətlərinə, prosodik strukturlarına görə də fərqlənir. İlk növbədə

12

prosodika terminindən necə istifadə olunduğuna, onun mahiyyətinə aydınlıq gətirək,

çünki sözün prosodik xüsusiyyəti hər bir dilin fonetikası sahəsində ən aktual və

mübahisəli məsələlərdən biri olaraq qalmaqdadır. Tələffüz edilən hər bir söz akustik

və artikulyator cəhətdən, prosodik əlamətlərlə (vurğu, ton, temp, intonasiya və s.)

səciyyələnir və bu əlamətlərinə görə də digər vahidlərə qarşı qoyulur. Məsələn, ingilis

dilində işlənən ´Perfect və per´fect sözləri eyni fonemlərin ardıcıllığından ibarət olsa

da, bunlar bir-birindən danışıq aktında danışan və dinləyən tərəfindən asanlıqla fərq-

ləndirilir. Bu fərqi diktə edən prosodik əlamətdir. Birinci və ikinci söz bir-birindən

aksent xüsusiyyəti ilə fərqlənir. Sözlərin mənasının fərqləndirilməsində dominant

faktor kimi vurğu çıxış edir. Fonetik-metrik terminologiyaya aid lüğətdə A.İvanov

qeyd etmişdir ki, prosodikanın tədqiqat obyektinə nitqin metrik cəhətdən relevant

hesab olunan elementləri kimi hecaların kvantiativ xarakteristikası daxildir [100,

s.615].

“İngilis dilçiliyində prosodiyanın ritm, fasilə, temp, vurğu və melodiya kimi də

qəbul edənlər olmuşdur” [166, s.167].

Vladimir Dal isə prosodikanı izah edərkən göstərmişdir ki, bu, heca vurğusudur,

başqa sözlə ifadə etmiş olsaq prosodika nitqin uzun və qısa hecalarının düzgün

tələffüzüdür [89, s.511]. Düzgün tələffüz də, tələffüzün reallaşmasını təmin edən

prosodik vasitələrə necə əməl olunması ilə əlaqəli hadisədir. Prosodik vasitələr proso-

dikanın minimal vahidi olan hecadan başlayaraq, mətnə kimi olan bütün vahidləri

əhatə edir.

O.C.Axmanova prosodika sözünü müxtəlif formalarda fərqləndirərək yazır:

“Prosodik vahid olan prosodema prosodik fonemdir, yəni ikinci dərəcəli fonem”.

İkinci vəziyyətdə o, prosodemi dilin ən kiçik prosodik vahidləri – heca və mora

bərabər tutub.

Üçüncü yanaşmada o, bu vahidə “seqmentüstü morfem və yaxud superseqment

morfem” kimi baxır [65, s.367].

Deməli, prosodiya yunan sözüdür /prosodia/ vurğu və nəqarət mənalarını ifadə

edir. Prosodik fərqləndirici əlamətlər fonemlərə məxsus fərqləndirici əlamətlər deyil,

bu əlamətlər fonem birləşmələrinə, onların qruplarına, yəni hecalara məxsus olur.

13

Böyük ensiklopediya lüğətində prosodiya terminin izahı üçün qeyd edilir ki,

“prosodiya nitqin metrik mənalı elementləri haqqında elmdir, yəni hecalarda

uzunluq – qısalıq və vurğulu – vurğusuzluq elementləri” [74].

Bu fikirdən çıxış etmiş olsaq, onda “beat” və “bit” sözlərinin fərqlənməsində

uzunluq – qısalıq, “´perfeckt” və “per´fect” sözləri isə vurğu prosedemləri ilə

diferensiasiya olunurlar. Deməli, danışıq aktında bu tip sözlərin temporal əlaməti və

vurğusu dominant diferensial əlamətlərdir.

“Prosodiya nitqin seqmentüstü vahidlərinin ümumi göstəricisi kimi, xüsusən,

tonun yüksəkliyi, uzunluğu və gücü kimi şərh olunmuşdur” [65, s.367].

Canlı danışıq aktında dinlənilən fərqləndirici əlamətlər iki qrupa bölünür:

1) fonetik fərqləndirici əlamətlər

2) prosodik əlamətlər.

L.Blumfild birinci qrupa daxil olan əlamətləri inferent və yaxud daxili əlamət

adlandırır. Onun fikrincə, fonem səs deyil, səsin fərqləndirici əlamətlərinin məcmusu-

dur. Deməli, dildə elə nitq hadisələri mövcuddur ki, onları fonematik əlamət hesab

etmək olmaz. Məsələn, cümlənin sonunda tonun yüksəkliyi məna dəyişikliyi yaradır.

Bu cür fonoloji xüsusiyyətləri L.Blumfild “ikinci dərəcəli fonemlər” adlandırır.

N.S.Trubetskoy prosodik əlamətləri danışıq üçün vacib elementlər hesab etmişdir.

Onun fikrincə, “dünya dillərinin böyük əksəriyyətində fərqləndirici prosodik

əlamətlər yalnız saitlərdə olur. Buna görə hesab etmək olar ki, bu əlamətlər sait

əlamətlərinə aiddir və avazlanma dərəcələri və əsas ton klasları ilə birlikdə

araşdırılmalıdır. Hecaların ibarət olduğu fonemlərin bir qismi prosodik cəhətdən

irrelevantdır. Adətən bu fonemlər samitlərdir. “Heca düzəltməyən” saitlər də ola

bilər. Saitsiz hecalarda prosodik əlamətin daşıyıcısı kimi samit çıxış edir” [41,

s.228]. Belə vəziyyətdə prosodik əlamətlər təkcə saitlərə məxsus əlamət olmayıb,

hecanın müəyyən bir hissəsinin əlaməti kimi nəzərdən keçirilir. Məs., alman dilində

işlənən “Staat” və “Stadt” sözləri birhecalı sözlərdir. Bu birhecalı sözlər bir-birindən

prosodemlə fərqlənir. Daha doğrusu, bu leksik vahidlərdə prosodemlərin əvəz

olunması onların semantik strukturlarının dəyişməsi ilə nəticələnmişdir. /ta:t/

sözündə uzun /a:/ saiti işlənmişdir, saitin kvantativ xüsusiyyəti dinləyənə həmin

14

vahidi “dövlət” mənasında başa düşülməsinə əsas olmuşdur. İkinci halda isə qısa /a/

saiti işlənmişdir. Bu sait birincidən öz qısa tələffüzü ilə fərqlənir. Məhz bu vəziyyətdə

qısalıq yeganə dominant əlamətdir ki, həmin sözü /staat/ sözündən fərqləndirir. Bu iki

sözü bir – birindən fərqləndirən yeganə diferencial əlamət onların kəmiyyət

parametirləridir. Prosodik vasitələrlə yanaşı heca prosodikasını təhlil edərək

N.S.Trubeskoy yazmışdır: “Müəyyən bir dilin qanunlarına görə distinktiv prosodik

əlamətlərin sahibi olan hecanın hissəsini heca daşıyıcısı kimi müəyyənləşdiririk.

Dildən asılı olaraq heca daşıyıcısı ola bilər: a)sait; b) polifonematik sait birləşməsi;

c) samit; d) sait+samitin polifonematik birləşməsi. Elə dil yoxdur ki, orada saitlər

heca daşıyıcısı olmasın” [41, s.229]. O da qeyd olunmalıdır ki, elə dil də yoxdur ki,

onun sait sistemi olmasın.

N.S.Trubeskoyun şərhindən bəlli olur ki, dildə prosodik əlamətlərin daşıyıcıları

müxtəlif ola bilər.

Prosodikanı yazıda əlavə diakretik işarələrlə göstərilən fonetik vasitələrin

sistemi kimi də şərh etmək olar. Bu sistemə də aksent, tembr, melodiya, ritm,

intonasiya, intensivlik, fasilə, sədalılıq, vurğu, uzun və qısalıq daxildir. Bu fonetik

vasitələrin hər birinin öz fərqli xüsusiyyətləri və funksiyası mövcuddur. Cümlədəki

mövqeyi sözün prosodik strukturunda hansı vasitənin həlledici olmasına təsir

göstərir.

S.V.Kodzasov aksentoloji aspektdə prosodika sahəsini düzgün müəyyənləş-

dirmək üçün sözün ritmləşməsinin əsas iki fərqli prinsipial üsulunu göstərir:

pluralistik və unitar. Burada müəllif bu üsullarla qeyri-adi mürəkkəb və müxtəlif

prosodik sxemlər əldə edir [103, s.108-112]. Əldə edilən bu sxemlərin fərqli

xüsusiyyətini özündə əks etdirən göstəricilər də ifadə olunmuşdur.

Prosodiyanın dildə yerinə yetirildiyi funksiyanı və vasitələrini araşdıran

Y.A.Dubovski prosodiyanı belə xarakterizə etmışdir:“Prosodiya və ya prosodika

dildə vurğu və nəqarət mənalarında işlənir” [92]. Belə qənaətə gəlmək olar ki, o, dil

vahidinin prosodik funksiyasını vurğu funksiyası ilə eyniləşdirir.

Müxtəlif dil vahidlərinin danışıq aktında daşıdıqları prosodik vasitələrə və

onların təhlilinə aid müxtəlif dillərin materialları əsasında müəyyən tədqiqat işləri

15

yerinə yetirilib (D.Kristal, D.Bolinjer, O.Tsaxer, T.A.Brovçenka, T.M.Nikolayeva,

G.Y.Pankrats və b.).

Söz prosodikası sait və samitlərin söz daxilində struktur quruluşu ilə məşğul

olur. Şübhəsiz ki, prosodika yalnız bununla kifayətlənmir, o, seqmentüstü vahidləri

də öyrənir.

Prosodika danışıq prosesində nitq seqmentlərinin bütün səviyyələrində (heca,

söz, söz birləşməsi, sintaqma, cümlə, mətn) yaranan və məna fərqləndirici rol

oynayan fonetik vahidlərin (tonun yüksəkliyi, gücü və zamanı və s.) sistemidir. Bu

sistemsiz canlı danışığı təsəvvür etmək qeyri-mümkündür. “Çox vaxt prosodikanın

aşağıdakı elementləri (komponentləri) fərqləndirilir: nitqin melodiyası, vurğu, nitqin

temporal və temp xüsusiyyətləri, tonal dillər üçün ritm. Bu baxımdan prosodiya çox

vaxt intonasiya ilə sinonim kimi işlənir” [92]. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, hər iki

termin dilin superseqment vasitələrinin funksional sistemini əks etdirmək üçün

istifadə olunur. Şübhəsiz ki, bu terminləri ayırmaq istəyənlər də var. Bunun üçün

onlar intonasiyanı fraza ilə, prosodikanı isə hecadan başlamış mətnə kimi bütün nitq

seqmentləri ilə əlaqəli olduğunu əsas götürmüşlər. Prosodiya və prosodika terminləri

20-ci əsrin 70-ci illərində mətn dilçiliyinə marağın artması sayəsində daha geniş

yayılmışdır.

Y.A.Dubovski prosodiya və prosodika terminlərinin də işlənmə xüsusiyyətlərinə

aydınlıq gətirmişdir. O, prosodikanı hecaya, prosodiyanı isə bütün seqment vahidlərə

(heca, söz, sintaqm, fraza, cümlə, mətn) aid edir[92,s.80-81]. Deməli, prosodikanın

işlənmə sahəsi prosodiyanın işlənmə sahəsi ilə müqayisədə məhduddur. Sözü təmsil

edən hecaların zəncirvari əlaqəsi məhz prosodik vasitələrin köməkliyi ilə bütövə

çevrilir. German dillərində tam mənalı sözlər aydın ritmik strukturlu olur. Sözdə

hecalardan biri digərləri ilə müqayisədə prosodik göstəricilərinə görə fərqləndirilir və

bu heca vurğulu hesab edilir. Sözü təşkil edən digər vurğusuz hecalar isə güc

səviyyəsinə görə vurğulu hecadan aşağı səviyyədə olur. Beləliklə də nitq axını

vurğulu heca ətrafında birləşən ritmik kvantlara ayrılır. Sözün prosodik strukturu

danışana imkan verir ki, onu digər sözlərdən fərqləndirsin, danışıq aktında onun

gerçək mənasını dəqiqləşdirsin. Q.P.Torsuyev “ingilis dilində sözləri tələffüzlə sıx

16

bağlı olan semantik vahid kimi”xarakterizə edir [128, s.169]. Bu diferensial xüsusiy-

yətinə görə sözlər öz prosodik ifadələrindən çıxış edərək, hecaların və morfemlərin

prosodik ifadə formalarından fərqlənirlər. Söz, morfem və heca arasındakı fərqi əks

etdirmək məqsədilə Q.P.Torsuyev nümunə kimi “proposal” və “readible”

sözlərindən istifadə edərək qeyd etmişdir ki, bu sözlər morfoloji struktur baxımından

[prə/´poʊz/l] və [ri:d/əbl] kimi, heca strukturu baxımından isə [prə/poʊzl] və

[´ri:də/bl] kimi hissələrə ayrılır. Həqiqətən də, bu və bu kimi model sözlərdə söz,

morfem və heca sərhədləri aydın fərqləndirilir. Bu fərq onların prosodik

strukturlarında da öz ifadəsini tapmışdır. İki və daha artıq hecalı sözlərdə hecalar bir-

birlərindən prosodik vasitələrin təsiri ilə fərqlənir. Əlbəttə, ingilis dilində işlənən

/´teibl/, /´peipə/, /´doktə/, /`ɔ:təm/, /ɔ:də/, /fænsı/, /´bʊlüək/, /ti:tə/ və s. kimi

sözlərdə vurğulu hecanın prosodik strukturunu vurğusuz hecanın prosodik strukturu

ilə eyniləşdirmək qeyri-mümkündür, çünki vurğulu hecanın saiti əsas tonun tezliyi və

intensivlik parametrlərindəki yüksəlişə görə maksimum səviyyədə durmuşdur. Eyni

prosodik struktur Azərbaycan dili materialının təhlilində də baş vermişdir. İstər

ingilis, istərsə də Azərbaycan dilində sözün prosodik xüsusiyyətlərinin eksperimental

təhlili haqqında irəlidə geniş məlumat verilir.

Dildə prosodikanın rolu məsələsi Y.S.Maslovun da diqqətini çəkmişdir. Onun

fikrincə, “nitq aktında üfüqi şəkildə düzülmüş seqment vahidlərdən başqa, seqment

vahidlərin üzərinə yayılaraq, yerləşən supraseqment vahidlər də mövcuddur.

Supraseqment latın dilindən alınma sözdür. Supra – nəyinsə üzərinə, nəyinsə

üzərində mənasını bildirir; seqmentum – hissə, nitq parçası. Sözün hərfi tərcüməsi

“nitq parçasının və ya parçalarının üzərində yerləşən” kimi başa düşülür. Bunlar

relativ nisbi müstəqil vahidlər kimi nəzərdən keçirilmişdir” [174,s.239]. “Bunlar

funksional, fonoloji cəhətdən dil sisteminin elementləri kimi nəzərdən keçirilir və

prosodik vahidləri – prosedemləri təmsil edirlər. Əsas prosodik anlayışlar kimi o,

vurğu və intonasiyanı qeyd etmişdir. İrəli sürdüyü fikirlər onun tərəfindən rus və

alman dillərindən gətirilən nümunələrlə əsaslandırılmışdır”[108, s.86].

Y.S.Maslovun fikrindən aydın olur ki, dildə fəaliyyətdə olan bu prosodemlər canlı

danışıqda yaranan və informativlik baxımından müəyyən funksiya yerinə yetirən

17

vahidlərdir. Bu da onu göstərir ki, prosodik vasitələr ünsiyyət prosesində bu və ya

digər vahidin informativlik baxımından qabardırılmasına xidmət edir.

R.Konrad “Prosodiya” və “Prosodika” terminlərini sinonim kimi işlətmişdir və

bunları fonetika və fonologiyanın sahəsi hesab etmişdir. Onun fikrincə,”bu vahidlər

səs və fonemdən böyük dil vahidlərinin yaranmasında relevant səs xüsusiyyətlərinin

(aksent, intonasiya, danışıq tempi, fasilə və s.) tədqiqi və təsviri ilə məşğul olur”

[174,s.190]. Prosodikanın bu xüsusiyyətlərinin hər biri canlı danışıq aktının

yaranması və davam etdirilməsində müəyyən funksiyanın daşıyıcısıdır.

Təhlil olunan ingilis və Azərbaycan dillərinin materiallarından məlum olur ki,

dildə mövcud olan sözlər semantik qrammatik strukturlarına görə fərqləndikləri kimi

prosodik strukturlarına görə də fərqlənirlər. Məs.: birhecalı sözlərin prosodik

strukturunu ikihecalı sözlərin prosodik strukturları ilə eyniləşdirmək düzgün olmazdı,

çünki prosodik vasitələrin dilin hansı vahidini əhatə etməsindən asılı olaraq, onların

struktur və funksional xüsusiyyətləri də dəyişkən xarakterli olur.

Danışıq aktında tələffüz edilən söz dinləyicilər tərəfindən ona görə asanlıqla

dərk olunur və anlaşılır ki, bu prosesdə seqment vahidlər prosodik vasitələrlə

qarşılıqlı əlaqədə olur. Məsələn, “teacher” sözü ona görə asan dərk olunur ki, həmin

sözü təmsil edən seqmentlər iki minimal prosodik vahiddə birləşir. Bu birləşmə

prosodikanın kulminativ funksiyası nəticəsində mövcud olmuşdur. Vurğusuz heca

vurğulu nüvə hecanın ətrafında birləşmişdir. Akustik cəhətdən birinci heca

dominantdır. Şübhəsiz ki, nitqin tanınmasında hər bir fərd üçün xarakterik olan

prosodik vasitələrin rolu da az deyil.

Kommunikativ prosesdə prosodikanın rolu danılmazdır. Məhz onun vasitəsilə

ünsiyyətdə olanlar görünməsələr belə, nitqi dinləməklə onların arasında söhbətin

hansı xarakterdə (səmimi, mübahisəli, kədərli, sevindirici və s.) olması aydın olur.

Ona görə də E.Koseriunun “Biz nə dili, nə də danışanın xarakterini tanımırıqsa,

bərkdən, ancaq ürəkdən olan söhbəti eşidiriksə, universal səviyyədə təsəvvür əldə

edirik ki, orada nəsə mübahisəli məsələ gedir, halbuki, ola bilsin ki, söhbət bu dilin

prosodik özəlliklərindən gedir (italyanlar alman dilində danışığı eşidəndə bu cür

düşünürlər)” fikri ilə razılaşmamaq olmur. Kommunikativ prosesdə son anda

18

danışığı müəyyən texnikaya görə tanıyırıq. Və biz nəhayət deyirik: “bu danışan

Fatimədir, onda biz fərdi dil səviyyəsini tanıyırıq” [26,s.196]. Fərdi dil səviyyəsi

deyərkən bu və yaxud digər dil vahidinin individuumun nitqində konkretləşməsi

nəzərdə tutulur.

Nitqin konkretləşməsi deyərkən seqment və superseqment vahidlərin dilin daxili

qanunları əsasında bir-birlərini tamamlayaraq lazımı fonetik vahidin yaradılması

nəzərdə tutulur.

1.2. Söz fonologiyası və söz prosodikası

Hər bir dildə sözün fonem strukturu onun fonologiyasının əsasını təşkil edir.

Sözün prosodik strukturu isə onun prosodik xüsusiyyətlərini əhatə edir. Prosodik

xüsusiyyətlərə isə prosodik vasitələr daxildir. Prosodik vasitələri öyrənmədən sözün

prosodik strukturu haqqında ətraflı məlumat əldə etmək qeyri-mümkündür.

Müxtəlif dillərdə sözlərin fonem strukturları fərqli olduğundan, bununla əlaqəli

olanı sözlərin prosodik strukturları fərqli olur. “Məlumdur ki, kommunikativ prosesdə

fikir, əsasən, cümlələr vasitəsi ilə ötürülür. Cümlələr isə yalnız sözlərin vasitəsilə bu

funksiyanı yerinə yetirməyə qadirdir. Sözsüz cümlə təsəvvür etmək qeyri-mümkündür.

Deməli, sözlər cümlələrin tərkib elementləri kimi müxtəlif situasiyalarda çıxış

etməklə konkret məna kəsb edirlər. Şübhəsiz ki, hər bir söz danışıq aktında digər

sözlərlə sintaqmatik və assosiativ əlaqəyə girir” [112, s.43]. İstər ingilis, istərsə də

Azərbaycan dilində sözlər heç də dəyişməz vahidlər deyil, onlar müxtəlif qrammatik

formalar qəbul etməklə müxtəlif qrammatik mənalar ifadə edir. O.Musayev bununla

bağlı fikrini belə şərh etmişdir: “Sözün qrammatik (morfoloji) forması ya sintetik

(tables, boys və s.), ya da analitik (is working, has worked, shall work) ola bilər” [36,

s.11]. Dilçilikdə söz vahidinə və onun müxtəlif xüsusiyyətlərinə (semantik, qram-

matik və s.) həsr edilmiş çoxlu tədqiqat işləri yerinə yetirilmişdir [52; 41; 60; 67; 75;

78; 90; 92; 144; 147; 155; 182; 186 və s.]. Bütün bunlarla bərabər təhlillərdən məlum

olur ki, problemlə bağlı mübahisəli məqamlar bu gün də mövcuddur. Problemin

19

mübahisəli olduğu R.Konrad tərəfindən qeyd olunmuşdur[174, s.273]. Söz –

linqvistik termin kimi birmənalı tərifi olmayan vahiddir. Bu da ondan irəli gəlir ki,

tədqiqatçılar bu vahidin tədqiqinə müxtəlif aspektlərdən yanaşmışlar. “Dildə mövcud

olan sözlərin hər birinin özünəməxsus fonem tərkibi mövcuddur. Şübhəsiz ki, hər bir

dildə sözün fonem strukturunun müəyyənləşdirilməsi üçün, ilk növbədə, bu dil

vahidinin statusu müəyyənləşdirilməlidir” [32, s.126].İngilis dilində sözü morfemdən

fərqləndirərək İ.P.İvanova, V.V.Burlakova, Q.Q.Poçepstov yazmışlar ki, söz

morfologiyasının ən kiçik vahidi morfemdir [99, s.5]. H.Paul isə “sözü hərflərlə ifadə

olunan müəyyən sayda seqmentlərin mexaniki birləşməsi kimi hesab edilməsi“

fikrinin düzgün olmadığını qeyd etmişdir [115, s.71]. Onun fikrincə, “sözün əsasını

qeyri-məhdud sayda səslərin fasiləsiz sırası təşkil edir. Hərflər bu sıranın bütövlükdə

deyil, müəyyən məqamlarını əks etdirir. Hərflə göstərilməyənlər isə müəyyən

nöqtələrlə göstərilir”. Yəqin ki, H.Paul şifahi nitqlə bağlı baş verən orfoepik

dəyişiklikləri, prosodik xüsusiyyətləri diakretik işarələrlə ifadə olunduğunu nəzərdə

tutmuşdur.

Sözə verilmiş təriflərin müxtəlifliyi “Dilçilik ensikolopediyası”nda da qeyd

olunmuşdur: “Sözə verilən təriflər saysız-hesabsızdır. Sözün ən çox yayılmış tərifi

bunlardır:

a) fonetik-fonoloji səviyyədə. Ən kiçik vurğu və sərhəd siqnalları (knaklaut,

fasilə və s.) ilə ayrılıb-götürülə bilən, yazıda isə boş yerdən boş yerə qədər məsafə

tutan, tam formalaşmış dil vahididir;

b) morfoloji səviyyədə qrammatik paradiqmatik funksiyalarla təchiz edilmiş və

morfoloji cəhətdən fərqlənən söz formalarına malik (məs.: /gəlir/, /gəldik/ /go/,

/going/və s.) ən mühüm vahid;

c) leksik-semantik səviyyədə söz. Ən kiçik nisbətən müstəqil məna daşıyıcısıdır;

ç) sintaktik aspektdə ən kiçik, cümlədə yerini dəyişə və əvəz oluna bilən

vahiddir.

Analitik, semantik eyniliyi, morfoloji stabilliyi və sintaktik mobilliyinə görə son

vaxtlar morfem, leksem və formativ məfhumları sözə üstün gəlir” [20,s.239].

K.L.Levkovskaya söz nəzəriyyəsi və onun yaranma prinsiplərini araşdırarkən

20

sözü belə səciyyələndirmişdir: “Özündə səslənməni və mənanı birləşdirən əsas dil

vahidi” [106, s.12]. Onun fikrincə, “hər bir söz özündə ifadə və məna tərəflərini

birləşdirir”.

Əksər dilçilər sözün tərifinin müəyyənləşdirilməsinin çətin olduğunu qeyd etmiş

və sözə tərif verməkdən çəkinmişlər [64, s.27]. Çətinlik onunla izah olunur ki, söz

səslənmə ilə mənanı özündə birləşdirir və bunun linqvistik fəlsəfi və psixoloji

problem olduğu göstərilir. Söz nədir? sualına cavab olaraq Azərbaycan dilinin

tanınmış tədqiqatçısı A.Axundov yazmışdır ki, “ilk baxışda cavabı çox aydın

görünən bu sualın dilçilik elmində hələ də tam, elmi cavabının verilmədiyini desək,

mübaliğə olmaz” [6, s.158]. Daha sonra o qeyd etmişdir ki, “söz, hər şeydən əvvəl,

müəyyən bir səs kompleksindən ibarətdir, başqa sözlə, o, müəyyən fonetik struktura

malikdir. Sözün mənası geniş anlayış olub, məfhumları, emosional vəziyyətləri və s.

əhatə edir. Hər bir söz özündə ən azı üç cəhəti: səs kompleksi, məna və məna mənbəyi

kimi cəhətləri birləşdirir. Məhz bu üç cəhətin vəhdəti söz əmələ gətirir” [6, s.159].

Dilin əsas vahidlərindən biri kimi söz leksikologiya ilə yanaşı, dilçiliyin digər

sahələrinin (fonetika-fonologiya, qrammatika və s.) tədqiqat obyekti kimi də çıxış edə

bilir. Sözün dildə işlənmə xüsusiyyətini araşdıran S.Cəfərov yazmışdır: “Söz lüğət

tərkibinin əsas vahidi kimi, öz təbiətinin dolğunluğunu və həqiqi mənasını ə laqəli

nitq daxilində büruzə verir” [13, s.12]. Bu hal çoxmənalı sözlərin işlənməsində daha

aydın görünür, çünki bu sözlərin mənası kontekslə bağlı olur.

Söz, hər şeydən əvvəl, fonetik cəhətdən formalaşmış vahiddir. Dildə sözlər ən

azı bir fonemdən ibarət olur və onlar hər dilin öz daxili qanunları əsasında formalaşır.

Məs.: “o” sözü Azərbaycan dilində, “I” sözü isə ingilis dilində 1 fonemdən ibarətdir.

Bəzi mənbələrdə “söz “intuitiv verilən və adi danışıqda işlənən əsas dil vahidi”

kimi qeyd olunmuşdur” [18, s.239]. Biz burada sözlərin yaranma tarixindən, onların

etimoloji xüsusiyyətləri haqqında geniş məlumat verməyə ehtiyac duymuruq, çünki

bu tədqiqat işində bizi mövcud sözlərin ifadəsində prosodik vasitələr və onların

xüsusiyyətləri maraqlandırır. Söz, qeyd edildiyi kimi, müəyyən bir səs

kompleksindən ibarətdir, başqa sözlə o, müəyyən fonetik tərkibə malikdir. Əslində,

fonetik tərkibə malik olmayan söz yoxdur. Fonetik tərkib deyərkən sözün həm

21

seqment, həm də prosodik strukturu nəzərdə tutulmuşdur. Sözün fonetik tərkibi ilə

onun ifadə etdiyi əşyanın məzmunu ilə heç bir əlaqəsi yoxdur, çünki eyni məzmunu

ifadə etmək üçün müxtəlif dillərdə müxtəlif fonetik tərkibli sözlərdən istifadə olunur.

Şübhəsiz ki, sözün fonologiyasını öyrənmək üçün ilk növbədə fonemin necə bir

vahid olduğuna aydınlıq gətirilməlidir, çünki hər bir söz fonem və fonem

birləşmələrini ehtiva edir.

Dilçilikdə fonemlə bağlı müxtəlif nəzəriyyələr və bu nəzəriyyələri işləyib hazır-

layan dilçilik məktəbləri (Moskva dilçilik məktəbi, Sankt-Peterburq dilçilik məktəbi,

Praqa dilçilik məktəbi, Amerika dilçilik məktəbi və s.) mövcuddur. Aparılmış

təhlillərdən məlum olmuşdur ki, fonemlə bağlı onların fikirləri heç də həmişə eyni

olmamışdır. Əsas fərq fonemin müəyyənləşdirilməsi ilə bağlı olmuşdur. Onlar

arasında universal olan əsas xüsusiyyət fonemin abstrakt dil vahidi kimi qəbul

olunmasıdır. Hər bir dilin abstrakt vahidlərini – fonemlərini özündə ehtiva edən

fonem sistemi mövcuddur. Məs.: İngilis dilinin fonem sisteminin 20 sait (12

monoftonq + 8 diftonq) və 24 samit (22 sadə + 2 afrikat) fonemdən ibarət olduğu

A.S.Gimson tərəfindən qeyd olunmuşdur [156]. İngilis dilinin fonem sisteminin

başqa dillərin fonem sistemlərindən fərqləndiyini qeyd etmiş F.Y.Veysəlli yazmışdır

ki, “ingilis dilinin fonem sisteminə 42 fonem daxildir [46, s.90]”. İngilis dilinin sait

fonemlərinin xüsusiyyətlərindən bəhs edən S.E.Poladova bunun üçün D.Counzun,

V.Levisin, A.Gimsonun, D.Aberkrombinin, Kenen/Knotun, P.Leydfoqedin fikirlərini

tənqidi təhlil etmiş və onlar arasında fikir müxtəlifliyinin olduğunu göstərmişdir [118,

s.7]. Bizim məqsədimiz heç də fonemin fonemliyini təhlil etmək deyil; biz burada

ingilis dilinin fonem sistemindən çıxış edərək, ingilis dilində sözlərin fonem

strukturunun xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirməyə çalışmışıq.

Azərbaycan dilinin fonem sisteminin tərkibi ilə bağlı mövcud fikirlər arasında

ziddiyyətli məqamlar vardır. Bəzi müəlliflər Azərbaycan dilində 33 fonemin (9+24)

olduğunu qeyd etdikləri halda [18], müasir Azərbaycan dilinin fonem sistemini tədqiq

edən A.Axundov Azərbaycan dilində 40 fonemin olduğunu göstərmişdir [6, s.17].

F.Y.Veysəlli isə “müasir Azərbaycan dilində 32 fonemin olması fikrini irəli

sürmüşdür [46, s.90]. Hər bir dil özünün fonem tərkibinə və fonem sisteminin

22

kəmiyyət göstəricilərinə görə digərlərindən fərqlənir.

Alman dilində 40 fonemin (17+23) [52, s.233], rus dilində 43 fonemin olduğu

qeyd olunmuşdur [46, s.157]. Fərq onunla bağlıdır ki, mövcud ədəbiyyatın təhlili

zamanı nəinki müxtəlif sistemli dillərin, eləcə də eyni bir dilin fonem tərkibinin

müəyyənləşdirilməsində fərqli prinsiplərin tətbiqi müşahidə olunmuşdur. Dildə

fonemlərin müəyyənləşdirilməsində fərq həmin vahidə verilmiş təriflərdə də

aşkarlanmışdır. Fonemə hansı aspektdən yanaşılmasından asılı olaraq (funksional,

semantik, psixoloji, linqvistik), verilmiş təriflər müxtəlif olmuşdur.

Boduen de Kurtenenin və D.Counzun fonemlə bağlı fikirlərini təhlil etmiş

N.S.Trubetskoy onların fikirləri ilə razılaşmamış və özünün problemə münasibətini

belə izah etmişdir: “Fonemə nə psixoloji təbiətinə, nə də fonetik variantlara

münasibətinə görə verilən tərif bizi razı sala bilir. Biz fonemə yalnız və yalnız dil

sistemindəki funksiyasından çıxış etməklə tərif verməliyik. İstər onu ən kiçik distinktiv

vahid kimi (L.Blumfild) və ya sözün fonetik cildində səs nişanəsi kimi (K.Büller)

götürək,bütün bunların hamısı bir şeylə bağlıdır: o da bir dilin distinktiv (“fonoloji”)

oppozisiyalardan ibarət olmasıdır və fonem belə qarşılaşmanın özündən daha kiçik

hissələrə bölünməyən üzvüdür. Bu, çox aydın və birmənalı tərifdə heç nəyi

dəyişdirməyə ehtiyac yoxdur”[41, s.53]. Fikrinin real olduğunu qeyd edən

N.S.Trubetskoy fonemin əlamətlərini relevant (differensial) və irrelevant (inteqral)

olmaqla iki qrupa bölür.

A.B.de Qrotun fonemə verdiyi tərif də N.S.Trubetskoyun diqqətindən kənarda

qalmamışdır, o, A.B. de Qrotun fonemə verdiyi təriflə razılaşmamışdır: “Deməli,

fonem müstəqil funksiyası olan fonoloji rəmzi əlamətdir. Fonemin mühüm dəyəri olan

sözləri və söz hissələrinin tanınmasını və eyniləşdirilməsini təmin edir və ya

asanlaşdırır. Fonemlərə bu funksiyanı yerinə yetirən səs sıralarının ən kiçik hissələri

kimi tərif vermək olar” [41, s.57]. Buradan aydın olur ki, A.B. de Qrot fonemlə bağlı

tərifində distinktiv əlamətin rolunu qeyd etməmişdir və nəticədə tənqidə məruz

qalmışdır.

Fonemin elmi cəhətdən əsaslandırılmış izahını Sankt-Peterburq dilçilik məktəbi-

nin nümayəndələri vermişdir. Bu izahat F.Y.Veysəllinin fonemə verdiyi tərifdə öz

23

ifadəsini tapıb: “Biz fonem deyəndə stabil, dəyişməz, relevant əlamətlərlə

səciyyələnən, dil sistemində özü kimi başqa vahidlərə qarşı qoyulan, dildə sözləri, söz

formalarını, istənilən dil ifadəsini fərqləndirməyə xidmət edən, struktur baxımdan

bölünən, ancaq xətti baxımdan özündən kiçik hissələrə bölünə bilinməyən, maddi

varlığı səsdən ibarət olan ən xırda dil vahidini fonem kimi başa düşürük” [46, s.105].

Bu tərifdən fərqli olaraq Y.S.Maslov fonemi başqa formada şərh etmişdir.

Əvvəlcə fonemin dildəki funksiyasını və onun təbiətini öyrənən alim sonradan bu

vahid haqqında qeyd etmişdir: “Fonem dilin ən kiçik səs vahididir və o, dildə söz və

morfemləri şərtləndirən yeganə eksponentdir” [108, s.63]. Şübhəsiz ki, ən kiçik səs

vahidi deməklə Y.S.Maslov fonemin bölünməzliyini nəzərdə tutmuşdur.

Moskva fonoloji məktəbinin nümayəndələri isə fonemin müəyyənləşdirilmə-

sində onun morfemin tərkib hissəsi olmasını əsas götürürlər.

İngilis fonetistləri isə bu vahidin müəyyənləşdirilməsində əsas faktor kimi fiziki

uyğunluğu və əlavə distribusiyanı götürürlər [168]. Amerikan fonoloqlarının fonemlə

bağlı fikirlərini təhlil edən F.Yadigar qeyd etmişdir ki, onlar L.Blumfilddən

başlayaraq, fonem sisteminin təsnifini aşağıdakı kimi təsvir edirlər:“Onlar birinci

(primary: sadə simvollarla göstərilir) və mürəkkəb birinci fonemlər (compound

primary – simvollar birləşməsi verilir), diftonqlar və ya uzun saitlər adı altında dilin

fonemlərini təsnif edirlər. Məs.: buy /baı/, see /si/ və s. Sonra bunlara 2-ci fonemləri

də əlavə edirlər ki, bura da vurğu, heca düzəldən samitlər və cümlə intonasiyası

aiddir” [52,s.247]. Amerikan dilçiləri ritmə, heca variasiyasına, uzunluğa

fərqləndirmə bucağından yanaşmışlar. Yaranmış müxtəliflik dilçilərin tədqiq olunan

obyekti müxtəlif fərqli metodlardan çıxış edərək müəyyənləşdirdiklərindən irəli

gəlmişdir.

“Dillər, o cümlədən ingilis və Azərbaycan dilləri söz daxilində fonemlərin

kombinator və distributiv xüsusiyyətlərinə görə də fərqlənirlər” [41, s.111-113].

“Söz fonologiyası söz səviyyəsində fonemlərin sistem və funksional xüsusiyyət-

lərini araşdırır” [46, s.103]. Söz fonologiyasından fərqli olaraq söz prosodikası sözə

daxil olan bütün vahidləri (fonem, heca, morfem) əhatə edir və ilk növbədə onları

bütöv şəklində birləşdirir. Sözün bütövlüyü məhz prosodik vasitələrlə, xüsusən də,

24

vurğu ilə reallaşır. Canlı danışıq aktında ünsiyyət məqsədilə istifadə olunan sözlər

həm semantik, həm funksional, həm qrammatik, həm də fonem tərkiblərinə görə

fərqlənir. Sözlərin fonem tərkiblərinə görə fərqli olduğunun reallığa nə dərəcədə

uyğun olduğunu göstərmək üçün dil materiallarına müraciət edək.

Dil materiallarının təhlili göstərir ki, söz daxilində sait və samit fonemlərinin

işlənmə xüsusiyyətləri də fərqlidir. Elə sözlər var ki, onlar bir və yaxud iki və daha

artıq fonemdən ibarət olur. Bu müxtəlifliyi göstərmək üçün biz sözə daxil olan saitləri

V ilə, samitləri isə K ilə işarə edərək söz daxilində fonemlərin tərkibini əks

etdirmişik.

İngilis dilində Azərbaycan dilində Alman dilində

1. eye, I

[aɪ]

O

[o]

Ei

[aɪ]

2. See

[ siː ]

əl

[əl]

An

[an]

3. And

[ ənd ]

Süd

[sü:d]

Schön

[ʃ ö:n]

4. Black

[ blæk ]]

qənd

[qænd]

Band

[bant]

5. Ramble

[ ˈræm.bl̩ ]

sərçə

[sərtʃə]

Frucht

[frʊkt]

6. Strange

[ streɪndʒ ]

 

məktəb

[mæktæp]

Strand

[ʃtrant]

7. Sprocket

[ ˈsprɔkɪt ]

Qınamaq

[qınamağ]

Kutschieren

[kutʃi:rən]

8. Sprinkle

[ ˈsprɪŋ.kl̩ ]

qəflətən

[qæflætæn]

Kundschaft

[kʊntʃaft]

25

9. Economical

[ ˌiː.kəˈnɒm.ɪ.kəl ] 

Bağlayıcı

[bağlayıʒı]

Komponist

[kompo nist]

10. Dispirited

[ dɪˈspɪr.ɪ.tɪd ]

əkinçiliyi

[ækıntʃılıyı]

Komparieren

[kompari:rən]

11. contentment

[ kənˈtentmənt ]

 

Qoyunçuluğu

[qoyuntʃuluğu]

Kulmination

[kulminatsio:n]

12. Displacement

[ dɪˈspleɪs.mənt ]

Qoyunçuluğun

[qoyuntʃuluğun]

Kommunikation

[komunikatsio:n]

13. Representation

[ ˌrep.rɪ.zenˈteɪ.ʃən ]

ölkələrimizin

[ölkælærımızın]

Klassifikation və s.

[klasifikatsio:n]

Şübhəsiz ki, bu sıranı artırmaq da mümkündür. Bu sözlərin yaranması üçün

lazım olan fonemlər üfüqi xətt boyunca ardıcıl düzülərək prosodik vasitələrdən

istifadə olunmaqla bütövləşmiş və söz kimi formalaşmışdır. Nümunələrdən görün-

düyü kimi german dillərinə məxsus ingilis və alman dillərindən fərqli olaraq, türk

dillərinə aid olan Azərbaycan dilində sözlərin daxilində sait və samit səslərin

düzülüşündə nizamlanmış ahənglik müşahidə olunmuşdur, yəni söz daxilində sait +

samit + sait ... və s. ardıcıllığına riayət olunmuşdur. İngilis dilində isə belə bir fonetik

struktur gözlənilmir. Məsələn, ingilis dilindəki uncle (dayı), sprocket (zəncir) və s.

German dillərindən olan ingilis və alman dilində də söz daxilində samitlərin ardıcıl

işlənməsi mümkün olan fonetik hadisədir. Məs.: Straße (küçə), Herbest (payız), Obst

(meyvə) və s. Həm ingilis, həm də Azərbaycan dillərində sözlərin fonem tərkiblərində

rəngarənglik özünü göstərmişdir, yəni sözlər bir və daha artıq fonemlərdən ibarət

olur. Lakin fonemlərin düzülüş xüsusiyyətləri üzrə müxtəlifdir. “Söz fonologiyasının

əsas funksional xüsusiyyəti söz strukturunda onların başqa fonemlərə olan

münasibətini öyrənməkdən ibarətdir. Aydındır ki, bu zaman fonologiyanın

leksem(at)ikaya, leksikologiya, morfemikaya (morfologiya və sintaksisə) olan

münasibətinin öyrənilməsi mühüm rol oynayır” [46, s.103]. Bu cür münasibətlərə

26

elmi aydınlıq gətirilməsi digər dil hadisələrinin həll olunmasına səbəb olur.

Danışıq aktında hər bir söz müxtəlif formalarda çıxış etdiyindən onun fonem

strukturu da dəyişir. Məs.,

1. Azərbaycan dilində kitab, kitablar, kitabı və s.;

2. İngilis dilində: book, books və s.;

3. Alman dilində: das Buch, Bücher, Buches və s.

Qeyd olunan formalardan hər biri “kitab” sözünü təmsil edir və həqiqətdə də

bunlar elə həmin söz deməkdir. Bu və ya digər forma onun yeganə təmsilçisi deyil,

yalnız sözü təmsil edən formalardan biridir. Ona görə də danışıq aktına daxil edilən

hər bir sözün formaları bir-birlərindən həm qrammatik, həm də fonoloji xüsusiy-

yətlərinə görə fərqlənir. Deməli, sözlərin düzgün tanınmasında fonemlərin rolu

böyükdür. İnformasiya mübadiləsində dinləniləni başa düşməkdə hər bir söz

dəyərlidir. L.Blumfild qeyd etmişdir ki, “canlı danışıq prosesində yalnız sərbəst

formalar ayrıla bildiyi üçün sərbəst formanın minimal vahidi olan söz dili başa

düşməyimizdə çox mühüm rol oynayır. Adi həyat məqsədləri üçün danışıqda istifadə

olunan hər hansı kiçik vahid sözdür” [71, s.5]. Deməli, müəyyən bir sözün konkret

qrammatik və ya fonoloji forması, onun söz formasıdır. Müəyyən sözə aid söz

formaları dilin sistemində eyni sözün təmsilçiləri kimi fəaliyyət göstərir. Söz

formaları konkret olub maddi tərəfə malikdir, bunlar, eləcə də söz birləşmələri

danışıq aktında yaranır. Hər bir dilin fonem sistemi həmin dildə özündən sonra gələn

vahidlərin (heca, morfem, leksem və s.) düzəldilməsinə xidmət edir. Deməli, sözlərin

maddi qabığı onlara daxil olmuş fonemlərlə yəni fonemləri təmsil edən səslərlə

yaranır. İngilis və Azərbaycan dillərində sözlərin maddi qabığını əsasən səslər (sait

fonemlər) yaradır. Əlbəttə, sözlərin yaranmasında sədasız (samit) səslərin də rolu az

deyil.

Müxtəlifsistemli dillərdə sözlərin fonoloji strukturu fonemlərin kəmiyyəti

baxımından müxtəlif olduğu kimi, onların söz daxilində düzülüşü də fərqli olur. Bu

halda hər bir dilin daxili qanunauyğunluğu əsas şərtdir. Məs., German dilləri qrupuna

daxil olan ingilis dilində söz daxilində fonemlərin düzülüşü Azərbaycan dilindəkin-

dən fərqlidir, çünki Azərbaycan dilində söz daxilində sait fonemlərin düzülüşü ahəng

27

qanununa uyğun olaraq, birinci işlənən saitə əsasən müəyyənləşir. Məs., Azərbaycan

dilində: əkinçiliyi; pambıqçılığı və s. Nümunədən göründüyü kimi “əkinçiliyi”

sözünün kökünü “ək” sözü, pambıqçılığı sözünün kökünü isə “pambıq” sözü təmsil

etmişdir. Ona görə də həmin sözlərdəki [ə] və [ı] saitlərin ahənginə uyğun şəkilçilər

əlavə olunmuşdur. Birinci sözün saitinin [ə] ahənginə uyğun olaraq ona incə

dodaqlanmayan saitli şəkilçilər (-in,-çı,-lik) əlavə olunmuşdur. İkinci “pambığı”

sözündə isə ahəng qanuna uyğun olaraq uyğunlaşma son saitin qalın və

dodaqlanmayan olmasına görə aparılmışdır. Ahəng qanunu yalnız əlavə olunan

şəkilçilərdə deyil, ümumiyyətlə söz daxilində saitlərin düzümündə də özünü göstərir.

Məs: bacı, ana, oğul, şəkil, güzgü və s

İngilis dilində: sardine /sa:dı:n/, bishop /bıo:p/ və s.

Deməli, Azərbaycan dili sözlərində saitlər ingilis dilindən fərqli olaraq, qalın-

incəliyə və dodaqlanıb-dodaqlanmamasına görə uyğun formada düzülür. Məs.:

südçülük, quşçuluq, babalar.

Birinci sözdə kök saiti /ü/ olduğu üçün sözə əlavə olunan şəkilçilərin də saitləri

birinciyə uyğun olaraq seçilmişdir. İkinci nümunədə isə kök saiti /u/dur. Ona görə də

həmin sözə əlavə olunan növbəti şəkilçilərdə: -çu-luq, /u/ saiti işlənmişdir. Hər iki

halda saitlər: /ü/ və /u/ dodaqlanandır. Lakin birinci vəziyyətdə işlənən /ü/ saiti incə

sait, ikinci sözdə işlənən /u/ saiti isə qalındır. Təhlildən məlum olur ki, hər bir sözün

fonoloji strukturu onun morfem strukturu ilə bağlı olur.

Dildə tək fonem və fonem birləşməsi, eləcə də monosemantik dəyərləndirmə

kimi məsələləri araşdırarkən N.S.Trubeskoy qeyd etmişdir ki, tək fonemi fonem

birləşməsindən fərqləndirmək heç də asan deyil. Müəyyən danışıqda səs axını

arasıkəsilməz (mütəmadi) hərəkətdir və sırf fonetik baxımdan (yəni səslərin dildə

yerinə yetirdikləri funksiyanı nəzərə almadıqda) demək olmaz ki, səs axınının

müəyyən bir kəsiyi “monofonematik” (yəni tək fonemdir), yaxud “polifonematik”

kimi (yəni fonemlər ardıcıllığıdır) nəzərdən keçirilməlidir. Lakin burada müəyyən

fonoloji-qaydalar var ki, bunlara əməl etmək lazımdır.

Ümumiyyətlə,” monofonematik kimi yalnız o cür səs birləşmələri dəyərləndirilə

bilər ki, müəyyən bir dildə onların tərkib hissələri iki hecaya bölünə bilmir və onlar

28

vahid artikulyar hərəkətlə yaranır və özü də onların uzunluğu ayrı-ayrı səslərə sərf

olunan normal zamandan artıq olmur” [41, s.70]. O, həmçinin səs birləşməsinin

monofonematik dəyərləndirilməsinin fonetik və fonoloji şərhlərini 6 qayda əsasında

ümumiləşdirmişdir. Bu qaydalar aşağıdakılardır:

1. “Elə səs birləşməsi ayrılıqda götürülmüş bir fonemin reallaşması kimi

qiymətləndirilə bilər ki, həmin dildə onun tərkib hissələri iki hecaya bölünməsin.

2. Bir səs birləşməsi o zaman bir fonemin təzahürü kimi qəbul edilir ki, o (səs

birləşməsi) vahid artikulyasiya məxrəcində və ya arfikulasiya obrazının tədricən

pozulması yolu ilə yaranır.

3. Bir səs birləşməsi yalnız o zaman bir fonemin təzahürü kimi götürülür ki,

həmin səs birləşməsinin uzunluğu dildə mövcud olan digər fonemlərin uzunluğundan

çox olmasın.

4. Potensial monofenematiklik səs birləşməsi o zaman tək fonem kimi götürülə

bilər ki, o bir fonem kimi götürülsün, yəni elə fonetik mövqedə gəlir ki, burada həmin

dilin fonem birləşməsi mümkün olmur.

5. 1-3-cü qaydalarda irəli sürülən tələblərə cavab verən səslər qanunu verilmiş

dilin bütün sistemindən hasil olursa, onda birləşməni sadə fonem hesab etmək olar.

6. Əgər dildə potensial monofonematik səs birləşməsinin bir hissəsi hər hansı

bir fonemin kombinator variantı kimi götürülə bilməzsə, onda səs birləşməsi

bütovlükdə bir fonemin təzahürü kimi dəyərləndirilməlidir” [41,s.71].

6-cı qaydadan belə qənaətə gəlmək olar ki, potensial monofonematik səs

birləşməsi o zaman bir fonemin təzahürü kimi götürülə bilər ki, o bir dildə yeganə

fonem birləşməsi kimi görülsün və 1-3-cü qaydalara uyğun gəlməyən başqa səs

birləşməsi kimi çıxış etsin.

Dildə sözün fonoloji strukturunun onun prosodik strukturu ilə əlaqədə olması

heç kəsdə şübhə doğurmur. Söz səviyyəsində prosodik struktura, onun

formalaşmasını təmin edən prosodik vasitələrə aydınlıq gətirmək üçün prosodik

vahidlərin dilin digər vahidlərindən fərqli xüsusiyyətlərinə aydınlıq gətirilməsi

məqsədəuyğundur, çünki bunlar qarşılıqlı əlaqədə olan vahidlərdir.

Bu sahədə dilçilərin fikirləri eyni səslənir. Prosodika və onun xüsusiyyətləri

29

təhlil olunan hər bir dil vahidi ilə əlaqəlidir. Sözün prosodik xüsusiyyətlərionu təmsil

edən dil vahidlərinin (heca, morfem) prosodik xüsusiyyətləri əsasında müəyyənləşir.

Söz daxilində prosodik vasitələr, sözü əmələ gətirən heca və morfemlər üzrə elə

bölgü əsasında yerləşdirilir ki, məhz buna əsaslanaraq ünsiyyət iştirakçıları bir-

birlərini çətinlik çəkmədən başa düşürlər, çünki söz formaları həmin vasitələrlə digər

formalara qarşı oppozisiyada olur. “Prosodik vasitələrin təsiri sayəsində sözdə olan

hecalar, onların struktur xüsusiyyətləri, hecaların sərhədləri, sözdə hecanın mövqeyi

variasiyaya uğrayır. Məs.: “black” və “blackbird” sözlərinin prosodik xüsusiy-

yətlərinin təhlilindən aydın olur ki, “black” sözünün ayrılıqda tələffüzündən əldə

edilən prosodik xüsusiyyəti, həmin sözün “blackbird” sözü daxilində daşıdığı

prosodik xüsusiyyətlərdən fərqlənir. Bu fərq ondan irəli gəlir ki, “black” sözü birinci

halda birhecalı olub, 4 fonemin vəhdətindən formalaşmışdır. İkinci halda isə “black”

sözü ikihecalı “blackbird” mürəkkəb sözünün birinci komponenti kimi çıxış etmişdir.

Bu sözlərin prosodik strukturlarının müqayisəsi deyilənlərin real olduğunu sübuta

yetirmişdir. Sözün fonetik strukturunun aspektləri onun quruluşundan və cümlədəki

yerindən asılı olaraq dəyişikliyə məruz qalmışdır” [187, s.75-76].

Prosodikanın əsas vahidi kimi “prosodem, prosodik fonem, ikinci dərəcəli

fonem” kimi göstərilmişdir [65, s.367].

Söz səviyyəsində prosodik vasitələr xaotik deyil, çünki onlar dilin qanunları ilə

idarə olunur. Dildə norma olan hər hansı bir hadisə (vahid), nitqdə də norma kimi

özünü göstərir, lakin nitqdə norma ilə yanaşı, əlavə danışıqla bağlı çalar da özünü

göstərir.

Ancaq unutmaq olmaz ki,hər bir danışıq aktı normadan yayınmalarla müşayiət

olunur. Məsələn, ingilis dilində söz tərkibində [ə] səsi vurğusuz hecalarda əksər

hallarda tələffüz edilmir, reduksiya olunur (/teibl/).

“Söz formaları və sözlərin fonoloji xarakteristikası yalnız onların fonem tərkib-

lərinin təsvirini deyil, sözün prosodik strukturunun təsvirini də öyrənir (söz formala-

rının eksponentlərində heca aksenti, söz vurğusu kimi prosodemləri yaradan melodik,

dinamik, temporal komponentlər). Söz formalarının sinfi kimi çıxış edən söz, aksent

dillərdə qonşu hecalarla kontrastda söz vurğusunun işlənməsi ilə səciyyələnir. Bu

30

kontrastın hansı fonetik korrelyatla yerinə yetirildiyindən asılı olaraq, vurğunun

melodik, dinamik və temporal kimi müxtəlif növləri göstərilir” [125, s.208]. Deməli,

heç də bütün dillərdə fonetik korrelyatlar eyni formada reallaşmır. Məlumdur ki,

“dünya dillərində fonetik cəhətdən müxtəlif vurğu növləri vardır. Məsələn, melodik

vurğu; tonik vurğu; xromatik vurğu terminləri ilə adlandırılan musiqili vurğu;

musiqili nəfəsli (qarışıq vurğu) monotonik (təktonlu), politonik (çoxtonlu vurğular)

kvantitativ, uzunluq vurğuları terminləri ilə izah edilən kəmiyyət vurğusu, ağır vurğu,

yüksələn, enən vurğular, cützirvəli vurğu və s. Müxtəlif vurğu növləri mövcuddur” [6,

s.275].

Kontrast tonun yüksəkliyi ilə nəzərə çarpdırıldıqda melodik vurğu, intensivlik və

ya gücün qüvvətliliyi ilə nəzərə çarpdırıldıqda dinamik vurğu, temporal parametrlə

nəzərə çarpdırıldıqda isə temporal vurğu nəzərdə tutulur.

1.3. Heca və söz prosodiyasının qarşılıqlı əlaqəsi

Kommunikativ prosesdə söz və söz formalarının asanlıqla ayrılan hissələrinə

heca deyilir. “Hecaya belə baxış, demək olar ki, bütün dillərdə əsas ölçü kimi

götürülmüşdür” [6, s.245]. “Hər bir dildə hecaların formalaşmasına xidmət edən

vahidlər mövcuddur. Bunlar da seqment və superseqment vahidlərdən ibarətdir.

Hecalar o vaxt yaranır ki, o zaman bu vahidlər qarşılıqlı əlaqədə olur. Onlardan

birinin olmaması hecanın mövcudluğunu qeyri-mümkün edir. Heca nəinki seqment

vahidlərin, həm də superseqment vasitələrin (ton, prosodiya, vurğu və s.)

daşıyıcısıdır. Elə buna görə də hecaya fonetik bütöv kimi yanaşılır” [52, s.255]. Sait+

samit və ya əksinə düzümündə hecanın özəyini, nüvəsini əksər hallarda sait fonemlər

təşkil edir. Məsələn: ingilis dilində: /ænd/, /hə:d/, /vu:nd/, /bvlıt/, /æbsəlu:t/ və s.

Azərbaycan dilində: /su/, /sən/, /da/, /kənd/, /tørək`/, /məktəbli/ və s.

Qeyd olunan nümunələrdə ingilis dilində hecaların nüvəsini [æ, ə, u:, æ, ə, u:]

saitləri, Azərbaycan dilində isə [u, ə, a, ə, ö, ə, ə, ə, i] saitləri əmələ gətirmişdir.

Dildə sözlərin müxtəlif heca strukturlarına malik olması yuxarıda qeyd olunmuş

31

nümunələrdən də aydın olur. Dildə saitləri samitlərdən fərqləndirən əsas funksional

xüsusiyyət, birincilərin heca düzəltmə funksiyası yerinə yetirmələridir. Əlbəttə, bu

xüsusiyyət heç də həmişə bütün dillər üçün özünü doğrultmur, çünki german dillərinə

mənsub olan ingilis və alman dillərində hecaların nüvəsini yalnız saitlər deyil,

samitlər də təşkil edə bilir. Məsələn: ingilis dilində: /`ga:dn/, /`teıbl/ və s. (bax qr. 12).

Qeyd olunan bu nümunələrdə ikinci hecanı əmələ gətirən neytral [ə] səsi tam

reduksiya olunduğundan saitin funksional xüsusiyyətini ondan sonra işlənən [n] və [l]

samitləri daşımışdır.

İngilis dilində belə bir fonetik hadisənin olduğu linqvistik ədəbiyyatda qeyd

olunmuşdur [128, s.173]. Q.P.Torsuyev qeyd etmişdir ki, canlı danışıqda ingilis

dilində /ə/ saitinin redaksiya olunması idi. Eksperiment materialının təhlilindən

məlum olur ki, “possible” sözünün tələffüzündə 3-cü hecanın özəyini samit təşkil

etmişdir. İngilis dilində neytral [ə] səsi küylü samitlə sonda işlənən sonor (n, l, m, ŋ’

samitlər arasında şifahi ünsiyyətdə reduksiya olunur. Məs.: often [´ofn], session –

[`sen] ,və s. [128, s.111].

İngilis dilində “uncle” sözünün tələffüzündə də ikinci hecanın özəyini /l/ samiti

təşkil etmişdir, çünki /l/ samiti bu hecada distinktiv əlamətin daşıyıcısıdır. Bu tip

samitlərin distinktiv xüsusiyyətlərini nəzərə alan N.S.Trubeskoy yazmışdır ki,

“müəyyən bir dilin qanunlarına görə distinktiv prosodik əlamətlərin sahibi olan

hecanın hissəsini heca daşıyıcısı kimi müəyyənləşdiririk” [41, s.229]. Q.P.Torsuyev

bu fonetik hadisəyə aydınlıq gətirərək göstərmişdir ki, ingilis dilində saitlər, eləcə də

sonor samitlər heca düzəldirlər. Əgər sözün sonunda sonor samitlərdən əvvəl küylü

samitlər işlənərsə, /prızm/ /ga:dn/ / / (thicken).

Bir neçə səsdən ibarət olan hər bir hecanın bölünməz ton bütövlüyünü onun

güclü tonu ilə fərqlənən heca zirvəsi təşkil edir. “Uncle” sözündə də da həmin

funksiyanın daşıyıcısı /l/ samitidir.

Təhlildən məlum olur ki, hər bir dildə tələffüz prosesində heca ilə bağlı artiku-

lator və akustik dəyişikliklər onun prosodik strukturunda öz əksini tapmışdır ki, bu

dəyişiklik də, son nəticədə hecanın daxil olduğu sözün prosodik strukturuna təsir

göstərmişdir.

32

Bəzi dillərdən (məsələn, ingilis dilindən) fərqli olaraq, “Azərbaycan dilində heca

yalnız saitlər vasitəsilə yaranır. Sonor samitlər Azərbaycan dilində çox nadir

hallarda, həm də danışıq üslubunda heca yarada bilir” [6, s.246].

A.Axundov fikrini ümumiləşdirərək daha sonra yazır ki, buna görə də adi

danışıq, dilində həmin hecalarda müxtəlif fonetik hadisələr (səs artımı, səsdüşümü və

s.) baş verir [6, s.256].

Rus dilində də hecanın əsas elementi saitdir, bu səs hecanın zirvəsini və

mərkəzini təşkil edir [128,s.179; 133, s.117].

Sait fonemlər hecanın zirvəsini təşkil etsələr də, onlar heca strukturu üçün əsas

deyildir. Belə ki, onlar heca strukturunda çox fərq yarada bilmir, strukturda fərq

yaradan əlavə elementlərdir. Əslində hecanın strukturunda olan əlavə elementlər, yəni

samitlər saitlərə nisbətən daha əhəmiyyətlidir. Samitlər hecaya müəyyən quruluş

forması verir, cümlələrin başa düşülməsini asanlaşdırır. Bəzən ingilis dilində sait

düşsə belə, sözü başa düşmək mümkün olur. Lakin bunun əks variantı mümkün

olmur, yəni samitlərsiz söz və ya cümləni başa düşmək qeyri-mümkündür.

L.R.Zinder hecanı “ən kiçik tələffüz vahidi” adlandırmışdır. “Fasilələr arasında

olan nitq parçası, tələffüz baxımından bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə olması və bir-

birinin ardınca düzülən zəncir həlqələrinə bənzəyir”[97, s.251]. Bu vahidin fonoloji

vahid olmadığı da qeyd olunmuşdur. “Heca ən kiçik tələffüz vahidi olmaqla dilin

digər vahidlərindən fərqlənir. Bəzən yanlış olaraq hecanı fonoloji vahid hesab

edirlər, lakin o, heç bir fonoloji əhəmiyyət kəsb etmir. O, vurğu və intonasiyanın

daşıyıcısı kimi fonoloji araşdırmaların obyekti ola bilər” [46, s.114].

Dilçilikdə heca ilə bağlı müxtəlif nəzəriyyələr mövcuddur. Həmin nəzəriyyələ-

rin də öz fərqli xüsusiyyətləri var. Bu nəzəriyyələrdən daha geniş yayılmışları

bunlardır:

1) ekspirator nəzəriyyə

2) heca haqqında sonor nəzəriyyə

3) əzələ gərginliyi nəzəriyyəsi.

“Ekspirator nəzəriyyəyə görə heca bir nəfəsvermə ilə deyilən səs birləşməsidir”

[97, s.253]. Lakin təhlil göstərmişdir ki, danışan bir nəfəsvermə müddətində bir deyil,

33

bir neçə heca tələffüz etmişdir. Dilçilik ədəbiyyatında Ekspirator nəzəriyyənin banisi

R.H.Stetsonun (amerikan alimi) olduğu qeyd olunmuşdur [52, s.255]. Elə buna görə

də bu nəzəriyyə uğursuz olmuş və tənqidə məruz qalmışdır. Heca haqqında ikinci

nəzəriyyə daha geniş yayılmışdır. Bu nəzəriyyənin ən bariz nümayəndələrindən biri

O.Yespersen olmuşdur. Bu nəzəriyyənin əsasında akustik kriteriya durur və heca

daha çox sonor səsin nisbətən zəif sonorluğu olan səslərlə birləşməsindən yaranır. O,

səsləri sonorluğun səviyyəsinə görə 10 qrupa bölmüşdür. Düzülüş az sonorluqdan (1)

çox sonorluğa (10) doğru göstərilmişdir:

“1. /p,/ /t/, /k/ - kar, kipləşən partlayışlı samitlər.

2. /f/, /s/, //, /h/, /x/, //, // - kar samitlər.

3. /b/, /d/, /g/ - cingiltili, kipləşən-partlayışlı samitlər.

4. /v/, /z/, /j/ - cingiltili novlu samitlər.

5. /m/, /n/, /ŋ/ - kipləşən-partlayışlı sonorlar.

6. /l/ -dilyanı süzülən sonor.

7. /R/(r) – dilçək və ya dilönü titrək samit.

8. /i:/, /y:/, /i/, /y/ - ön sıra saitləri.

9. /o/, /ö/, /e:/, /ə/ - orta sıra saitləri.

10. /u/, /ʊ/; /o/, /a/ - arxa sıra saitləri” [151, s.191].

“Hər hecada bir sonorluq zirvəsi olur. Ondan əvvəl və sonra isə azalan sonorlu

səslər gəlir. Dünya dillərində açıq hecalar daha çox yayılıb. Bunu bir növ universal

hesab etmək olar” [46, s.116].

Lakin o da qeyd olunmalıdır ki, bu nəzəriyyələrin mövcudluğu heç də onların

bir-birini inkar etməsi demək deyil. Çünki hecalar müxtəlif sonorluq dərəcəsinə malik

səslərin birləşməsindən yaranır. Minimal prosodik vahid kimi hecalar təbiətlərinə

görə fərqlənirlər. Bəzi dillərdə hecalar ekspirator xüsusiyyətli olsalar da, intensivliyə

görə fərqlənsələr də, digərlərində bu sonorluqla əvəz olunur. Bəzi dillərdə isə hər iki

hal birgə fəaliyyət göstərir, yəni həm intensivliyin, həm də tonun yüksəlməsi

müşahidə olunmuşdur.

“Aparılan təhlillərdən məlum olur ki, heca ilə əlaqədar sonorluq nəzəriyyəsinin

də bəzi çatışmayan cəhətləri var. Bu nəzəriyyənin mübahisə doğuran cəhətlərindən

34

biri də bu suala cavabın çətinliyi ilə bağlıdır ki, nitq axınında eyni sonorluq

dərəcəsinə malik iki sait yanaşı işləndikdə onlar necə tələffüz edilməlidir”[27, s.45].

Qeyd olunan nəzəriyyələrdən fərqlənən heca haqqında əzələ gərginliyi nəzəriy-

yəsi də fonetika elmi sahəsində daha çox yayılmışdır. Bu nəzəriyyə L.V.Şerba

tərəfindən daha da təkmilləşdirilmişdir. Bu nəzəriyyəyə görə heca əzələ gərginliyinin

bir impulsu müddətində tələffüz olunan vahiddir. Hər bir impulsun özü də üç fazadan

ibarət olur. Birinci fazada gərginliyin artması, ikinci fazada gərginliyin maksimum

səviyyəyə çatması, üçüncü fazada isə yenidən gərginliyin zəifləməsi baş verir. Belə

bir fakt eksperiment materialının təhlili zamanı da müşahidə olunmuşdur. Bunun

üçün istər ingilis istərsə də Azərbaycan dillərində birhecalı sözlərdə saitin tələffüzü

zamanı tonun və intensivliyin necə dəyişikliyə uğramasını müşahidə etmək

mümkündür.(Bax qr1;2;3;33;34;35 və s. Qrafiklər dissertasiyanın “Əlavələr”

hissəsində verilib).

Əgər tələffüz zamanı gərginlik impulsu bütün danışıq üzvləri üzrə bərabər

səviyyədə paylanılırsa, bu zaman hecanın deyilməsində səs, nəfəslilik və əsas ton

yüksəlmiş olur. Əlbəttə, bu proses samitlərin də tələffüzü ilə bağlıdır. Hər bir samit

mövqedən asılı olaraq, ya güclü sonluqlu (əzələ gərginliyinin tədrici yüksəlməsi), ya

güclü başlanğıclı (gərginliyin zəifləməsi), ya da iki zirvəli (zəifləmənin ortada

olması) tələffüz olunur. Belə vəziyyətdə heca sərhədləri də fərqli olur, birincidə heca

sərhəddi samitdən əvvəl, ikincidə samitdən sonra, üçüncüdə isə onun ortasından

keçir. Məs.: /bɔl/, /blæk dɔg/, /di:za:stə/, /di:´ziz/, /ma´in/, naın/.

Qeyd etdiyimiz birinci hecada /b/ samiti zəif başlanğıca və güclü sonluğa

malikdir. Sonuncu hecada eyni /n/ samiti həm əvvəldə, həm də sonda işlənmişdir. Bu

samit tələffüzünə görə müxtəlif akustik xüsusiyyətlərə malikdir, çünki söz əvvəli

mövqedə işlənən /n/ samitində zəif başlanğıca və güclü sonluğa malikdir. İkinci /n/

samiti isə gərginlik yüksəkdən başlayır və sona doğru zəifləyir. Bu prosodik

dəyişiklik həmin səslərin fərqli tələffüz edildiyini göstərir.

Azərbaycan dilində /tut/ sözünü nəzərdən keçirdikdə oxşar mənzərəni müşahidə

etmiş oluruq, belə ki, birinci /t/ zəif başlanğıcla başlayıb güclü sonluqla qurtardığı

halda, ikinci /t/ samitinin tələffüzündə bunun əksi baş verir. Bütün bunlar eksperi-

35

ment zamanı samitlərin osilloqramlarında daha aydın müşahidə olunmuşdur. (Bax: qr

37,38 və s.)

Sözün prosodik strukturuna təsir edən amillərdən biri və həlledicisi onu əmələ

gətirən hecaların struktur xüsusiyyətləridir. Hər bir dildə hecanın özəyini təşkil edən

sait uzundursa, deməli, heca uzun tələffüz edilir, bu da son nəticədə sözün tələffü-

zündə özünü göstərir, yəni sözün tələffüzünə daha çox vaxt sərf olunur. Bu vəziyyət

german dillərində daha aydın müşahidə olunur; çünki bu dillərdə saitlərin uzun və

qısalığı fonematik əlamətdir. Məsələn, ingilis dilində /mi:/ və /ıl/ sözlərində /i:/ və /ı/

saitlərinin temporal xüsusiyyətlərinin göstəricilərini müqayisə etdikdə məlum

olmuşdur ki, diktorlar uzun /i:/ saitinin tələffüzünə 0,2 s., /ı/ saitinin tələffüzünə isə

0,09 s vaxt sərf etmişlər. Bundan da əlavə həmin sözlərdən 1-cidə heca açıq, ikincidə

isə qapalıdır. Birinci söz samitlə başlayır, saitlə qurtarır. Samit zəif başlanğıca və

qüvvətli sonluğa malikdir. İkinci sözdə isə söz samitlə bitir, ona görə də samit

qüvvətli başlanğıca və zəifləyən sonluğa malikdir. Tələffüz prosesində yaranan,

bütün bu akustik çalarlıqlar sözlərin prosodik strukturlarına təsir göstərmişdir.

İngilis və Azərbaycan dillərində heca strukturunda fərqli cəhətlərlə bərabər,

oxşarlıqlar da vardır ki, bunlar da onların prosodik strukturlarında əks olunmuşdur.

Hər iki dildə heca bir sait səsdən ibarət olduğu kimi, səs birləşmələrindən də ibarət

olur

Sait sait+samit samit+sait sait+samit+samit samit+samit+sait və s.

V Vk kv Vkk Kkv

/o/-/ai/ əl – eat su – lie əsr – east pla-net – score

A.Axundov “bir saitdən ibarət olan hecaları (o, ə-tək, i-ki) sait hecalar

adlandırmışdır. “Bu model hecalar saitlə başlayıb saitlə qurtaran hecalardır” [6,

s.246]. Bu model hecalarda saitin samitlə qarşılıqlı əlaqəsi olmadığından bunları saf

heca kimi qəbul etmək mümkündür.

German dillərində heca modellərinin strukturu Azərbaycan dili ilə müqayisədə

daha genişdir, çünki bu dillərdə samit fonemlərin eyni heca daxilində ardıcıl

36

işlənməsi Azərbaycan dili ilə müqayisədə daha yüksəkdir.

Q.P.Torsuyev qeyd etmişdir ki, ingilis dilində sözəvvəli mövqedə ikiüzvlü samit

birləşmələri onlarcadır, lakin eyni mövqedə işlənən üçüzvlü samit birləşmələrinin

sayı cəmi beşdir. Sözönü mövqedə isə ikiüzvlü samit birləşmələri 100, üçüzvlü samit

birləşməli sözlər isə cəmi 160-dır[127, s.35].

Peter Rouç hecaönü mövqedə samitlərin maksimum həddinin üç və hecasonu

mövqedə isə maksimum dörd samit olması fikrini göstərmişdir (/spreı/, /strıŋ/ və s.)

[187, s.75-76].

S.F.Leontyeva ingilis dilində 16 növ heca strukturu olduğunu qeyd etmişdir

[173, s.179-189]. Lakin araşdırmalar göstərir ki, ingilis dilində hecaların fonem

tutumu daha da artıq ola bilər. Deməli, ingilis dilində hecanın fonem tutumu

modellərinin maksimum göstəricisinin 16 olması fikrini bitmiş hesab etmək düzgün

olmazdı, çünki dildə [mınstrl], [rımnstrnt] kimi modellər də işlənir.

Azərbaycan dilində hecanın fonem tutumu üzrə modellərin sayı ingilis dilində

olduğundan fərqlənir. F.Cəlilov qeyd edir etmişdir ki, Azərbaycan dilində 12 heca

modeli mövcuddur. Bunlardan 6-sı Azərbaycan dilinin öz sözlərində, digər modellər

isə alınma sözlərdə işlənmişdir [16, s.47].

A.Axundov müasir Azərbaycan dilində heca modellərini altı qrupda ümumiləş-

dirmiş və onların sayının 17-yə bərabər olduğunu göstərmişdir [6, s.267]. Deməli,

müxtəlif dillərdə hecaların fonem tutumu müxtəlifdir.

Sözü əmələ gətirən hecaların heç də hamısı intensivliyə, əsas tona və temporal

əlamətə görə eyni səviyyədə tələffüz olunmur. Çoxhecalı sözlərdə elə hecalar olur ki,

onlar aydın və qüvvətli tələffüz edildiyi halda, elələri də vardır ki, akustik cəhətdən

zəif tələffüz olunur. Məsələn:

´obdʒekt – ob´dʒekt (ingilis dilində)

´gəlin – gə´lin

Bu sözlərdə həm vurğulu, həm də vurğusuz hecalar işlənmişdir. Həmin sözlərdə

vurğunun hansı heca ilə bağlı olması kontekstdən aydın olur. Sözün prosodik

strukturundakı bu dəyişiklik onun semantik strukturuna da təsir göstərir. Bunlardan

birincilər ikinciləri və yaxud əksinə, əvəz edə bilmir, çünki məna dəyişir.

37

Sözdə hecaların kəmiyyəti də sözün prosodik strukturuna təsir edən amillərdən-

dir. Təhlil zamanı məlum olmuşdur ki, “man” və “woman” sözlərini tələffüz edən dil

daşıyıcıları hər iki halda işlənən man1 və man2-ni fərqli tələffüz etmişlər. Ona görə də

1-cinin prosodik xüsusiyyətləri 2-cinin prosodik xüsusiyyətlərindən fərqlənir.

Azərbaycan dilində işlənən “ək”, “əkin”, “əkinçi”, “əkinçilik” sözlərinin kökü eyni

“ək” sözündəndir. Tədqiqat işində həmin sözlərin təhlili əsasında məlum olmuşdur ki,

sözdə hecaların sayı artdıqca, həm vurğunun yeri dəyişmiş, həm də sözün fonem

tərkibi artmışdır, bu da həmin sözlərin akustik parametrlərinə, bütövlükdə sözün

prosodik strukturuna təsir göstərmişdir [bax:qr: 18, 20, 52, 53, 54, 55 və s.]. Deməli,

sözün prosodik strukturu onun heca strukturu ilə qarşılıqlı əlaqədə olur. “Təhlil

göstərir ki, prosodiya hər hansı bir dildə işlənən vahidlərin elə xüsusiyyətlərinin

məcmusudur ki, onlar dilin minimal vahidləri olan səslər və fonemlərdən daha böyük

vahidlərlə əlaqəlidir. Deməli, prosodik vasitələr minimal vahid hesab edilən hecadan

başlayaraq daha böyük morfoloji və sintaktik vahidləri , hətta mətn kimi mürəkkəb

strukturu əhatə edir” [31, s.305]. Sözü təşkil edən hecalar prosodik vasitələrsiz məna

kəsb edə biləcək bütövə çevrilə bilmir. Sözdə hecaların sayının kəmiyyət göstəriciləri

ilə yanaşı, onların düzülüşünün də rolu az deyil (vurğulu+vurğusuz və ya

vurğusuz+vurğulu). Bunun üçün “Güldəstə” və “Dəstəgül” sözlərini müqayisə

etdikdə aydın olur ki, bu sözlər iki eyni hecaların birləşməsindən əmələ gəlib və

“gül+dəstə”. Lakin bu hecaların söz daxilindəki düzülüşü fərqlidir. Bu fərq həmin

hecaların qeyd olunan sözlərin tərkibində fərqli prosodik xüsusiyyətlərə malik

olmasını təmin etmişdir. Prosodik dəyişiklik həmin sözün tələffüzü zamanı realaşan

ton, intensivlik, temporal və aksent xüsusiyyətlərlə ifadə olunmuşdur. Hətta eyni

modelli heca eyni sözün daxilində (nənə, dədə, baba və s) sözün strukturunda əvvəldə

və sonda işlənməsindən asılı olaraq da prosodik strukturda fərq yaranır (Bax: qr: 24,

25, 26 və s.).

38

II FƏSİL

PROSODİK VASİTƏLƏR VƏ ONLARIN XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Kommunikativ proses yalnız o vaxt müvəffəqiyyətlə nəticələnir ki, o prosesdə

prosodik vasitələrdən dilin daxili qaydalarına uyğun istifadə edilmiş olunsun.

Prosodik vasitələrin hamısı eyni məqsədə xidmət etsələr də, onlar təbiətləri

baxımından fərqlənirlər. Prosodik vasitələr danışıq aktında bütün səviyyələr üzrə

danışıq seqmentlərinə – heca, söz, söz birləşməsi, sintaqm, cümlə, mətn kimi

vahidlərə aid olur.

Bəzən də bu termin intonasiya termininə sinonim kimi işlədilir. Hər iki termin

dilin superseqment vasitələrinin funksional sistemini göstərmək məqsədilə istifadə

olunur. Bu terminlərin işlənmə və funksional xüsusiyyətlərini təhlil etdikdə aydın

olur ki, bunlar heç də həmişə sinonim kimi işlənmir. Prosodik vasitələr dilin heca

strukturundan başlayaraq mətnə kimi olan bütün vahidlərlə bağlı olduğu halda,

intonasiya sintaqm və cümlə səviyyəsində işlənir. Prosodik vasitələr danışıq aktının

formalaşmasına xidmət edir və bu prosesdə nitq axınının hissələrə ayrılmasını və

yaxud əksinə, ayrı-ayrı hissələrin bütöv halında birləşməsini təmin edir. Prosodik

vasitələri dilçilik ədəbiyyatında superseqment və ya supraseqmental vasitələr

adlandırmışlar. Müxtəlif adlarla adlandırılmasından asılı olmayaraq, bunların hamısı

eyni məqsədə xidmət edir və sinonim sözlərdir. Məhz bu vasitələrin köməkliyi ilə

eyni seqment ardıcıllığından ibarət olan vahidlər fərqləndirilir. Məs., a blackbird

sözündə vurğu birinci komponentin üzərinə düşdükdə həmin söz özündən sonra

işlənən komponenti öz ətrafında birləşdirərək yeni bir leksik vahidin yaranmasına

səbəb olur /ə´blæk´bʒ:d/ (bax: qr 40). Deməli, vurğu burada hecalar daxilində

seqmentləri, həm də mürəkkəb sözün komponentlərini birləşdirib. Digər halda isə /a

´blæk´bʒ:d/ - black bird hər iki komponent vurğu ilə fərqləndirilmişdir. Burada

vurğunun distinktiv funksiyası müşahidə olunmuşdur. Ancaq o da qeyd olunmalıdır

ki, ingilis dilində söz və söz birləşmələrinin vurğuya görə fərqləndirilməsi asan

olmur.

39

İngilis dilində bir sinsemantik sözün avtosemantik sözlə birləşməsini adətən

fonetik söz adlandırırlar. Məs.: “On the table” /anðə´teıbl/. Dildə yaranan bu vahidlər

bölünməz vahid kimi bir vurğu altında tələffüz olunmuşlar. Sinsemantik sözün

avtosemantik sözlə müqayisədə hansı mövqedə işlənməsindən asılı olaraq, onların

prosodik xüsusiyyətlərində fərqli cəhətlər yaranmışdır. Avtosemantik sözlərdən əvvəl

işlənən sinsemantik sözlər proklitik, avtosemantik sözdən sonra işlənib, onunla

birlikdə tələffüz edilən vurğusuz sinsemantik sözlər isə enklitik adlanır. Eyni fonetik

dəyişiklik alman və rus dillərinin materiallarında da baş vermişdir. Məsələn: “auf

dem Tisch” /´aofdem´tı/, “настоле” /nastole/. Bu fonetik sözlərdə əvvəldə

işlənən sinsemantik söz vurğusuz olduğundan, özlərindən sonra işlənən vurğulu

avtosemantik sözlərə birləşərək onlarla birlikdə tələffüz olunur. Alman dilindəki bu

fonetik sözdə “auf söz önü və “dem” artikli vurğusuz sinsemantik sözlərdir və

özlərindən sonra işlənən /tı/ avtosemantik sözünə proklitikdir. Azərbaycan dilində

isə bu fərqli strukturla ifadə olunur,yəni /stolun üstündə/ söz birləşməsi kimi.

“İngilis dilində qoşulmanın xüsusi bir növü var, buna junktur deyirlər” [46,

s.145]. Yəni deyiliş məqamlarından asılı olaraq, qoşulma sərhədi müxtəlif ola bilər.

Məsələn,

/æn eım/ - an aim (amal)

/æ neım/ (ad)

“İngilis dilində /ki:pstıkıŋ/, “keepssticking” və /ki:pstıkıŋ/ “keeps ticking”

qarşılaşdırmaları isə qoşulma sərhədindən başqa həm də ikinci tərəfdə /t/ samitinin

nəfəsli tələffüzü ilə fərqlənir: /th/” [46, s.144]. Deməli, sait və samit ardıcıllığı tam

eyni olsa da, fərqlənməni qoşulma sərhədi və ya prosodik struktur öz üzərinə götürür.

Ancaq bu xaotik olmur. Burada da dilin daxili qanunlarına əməl olunması tələb

olunur. Məs.: “/at all/ sözünü bir neçə cür /ətɔ:l/ - “a tall” kimi deyə bilmərik,

halbuki ingilislərin əksəriyyəti bu ifadəni bir söz kimi tələffüz edir” [46, s.144].

Alman dilində işlənən “die kranken Schwestern” və “die Krankenschwestern”

vahidlərinin tələffüzündən məlum olur ki, birincidə “kranken” sözü “Schwestern”

sözünün atributudur və semantik, sintaktik və prosodik xüsusiyyətlərinə görə həmin

sözə bağlıdır. Bu vahidin tələffüzündə hər iki söz vurğuludur. İkinci halda, yəni

40

/´kraŋkənvɛstæ/ sözünün tələffüzündə birinci komponent /´kraŋkən/ əsas vurğu

daşıyır, mürəkkəb sözün ikinci hissəsi “schwestern” sözü isə zəif vurğu daşıyır və bu

vurğu ilə də o özündən əvvəlki söz birləşməsindən (die kranken Schwestern)

fərqlənir. Təhlildən məlum olur ki, bu vahidlərin bir-birindən fərqlənməsi prosodik

vasitələrin iştirakı ilə yerinə yetirilmişdir və onların fərqləndirilməsində vurğu və

fasilə əsas distinktiv vasitələrdir. Doğrudan da, bu vahidlər homoqraf olmasalar da,

homofondurlar. Lakin müxtəlif dillərdə elə vahidlərə də rast gəlinir ki, onlar həm

homoqraf, həm də homofondurlar. Belə vahidlərin fərqləndirilməsində əsas struktur

vasitə kimi prosodik vasitə çıxış edir. Məs.:

İngilis dilində: ´perfect - per´feckt

Azərbaycan dilində: ´alma - al´ma (Bax:qr.37)

Təhlil göstərir ki, bu sözləri omonim sözlər kimi nəzərdən keçirmək düzgün

olmazdı, çünki bu sözlər yazılışca eyni olsalar da, tələffüz baxımından prosodik

vasitələrin köməkliyi ilə fərqlənirlər. Bu mənada bu model sözlərin ingilis

dilindəki /pen/ (qələm) və /pen/ (məbləğ) sinonim sözləri ilə eyniləşdirilməsi qeyri-

mümkündür. Eyni xüsusiyyət Azərbaycan dilində işlənən /´alma/ və /al´ma/ sözlərinə

də aiddir, çünki bu sözlərin fərqlənməsində əsas distinktiv əlamət kimi vurğu çıxış

edir. Elə bu baxımdan da, Azərbaycan dilindəki bu tip sözlər /top/ (silah) və /top/

(oyun üçün istifadə olunan top) kimi sözlərdən həm semantik, həm sintaktik həm də

prosodik strukturlarına görə fərqlənirlər. Bunları yazı səviyyəsində yaranmış qrafik

omonim kimi, yəni homoqraflar kimi nəzərdən keçirmək olar. Azərbaycan dilində

işlənən /´alma/ və /al´ma/ homoqrafları müxtəlif morfem tərkiblidirlər:

1.“alma” – meyvə, bir morfemdən ibarət sözdür.

2. /al+ma/ iki morfemdən ibarətdir (“almaq” feilin II şəxsdə inkarı)

Bir morfemdən ibarət oduqda isimi iki morfem kimi işləndikdə isə feili təmsil

edir. Bu fərq onların prosodiyasında da öz əksini tapmışdır. Hər bir dilin söz

prosodikasının əsasını təşkil edən vasitələr kimi aşağıdakıları göstərə bilərik. Bu

göstəricilərin xüsusiyyətlərinə görə dildə sözlər fərqləndirilir:

–vurğu-aksent, relativ səs gücü. İntensivlik

–heca səviyyəsində özünü göstərən nisbi ton tezliyi

41

–temporal vasitə, dil vahidlərinin tələffüzü ilə bağlı kvantitativ xüsusiyyət.

–tembr, ritm və fasilə kimi xüsusiyyətlər.

Bu vasitələrlə müşayiət olunmayan seqment ardıcıllığını canlı dil kimi ünsiyyət

üçün yararlı hesab etmək olmaz. Belə dil bir növ maşınla əldə edilmiş, süni dili

xatırladır və bu dildə öz ahənginə görə canlı dildən fərqlənir.

Müxtəlif dillərdə bu vasitələrdən heç də hamısı eyni relevant xüsusiyyətdə

olmur. Məs., ingilis və alman dillərində kvantitativlik fonematik əlamət kimi qəbul

edildiyi halda, Azərbaycan dilində bu irrelevant əlamət kimi qəbul olunmuşdur.

Məs.: shot /ɒt/ - short /ɔ:t/ (qısa)

Bed /be:t/ (lək)

Bed /bεt/ (yataq)

Azərbaycan dilində bəzi əcnəbi mənşəli sözlərdə oxşar nümunələrə rast gəlmək

olur. Məs.:

1. Mədəni – (neft hasil edilən ərazi),

2. Mədəni – irs, davranış, bəşəri tələblərə cavab vermə

Dil faktları belə bir fikir söyləməyə əsas verir ki, seqment vahidlər (saitlər,

samitlər) kimi, prosodik vahidlər də fonoloji distinktivlik kriteriyasına görə

kontekstual şərtə əsasən təhlil olunmalıdır.

Müxtəlif dillərdə prosodik vasitələrin fonetik xüsusiyyətləri ilə yanaşı, onların

fonoloji xüsusiyyətləri də mövcuddur. Fonetik uzunluğu fonoloji kvantitativliklə və

yaxud fonetik ton yüksəkliyini fonoloji ton dəyişikliyi ilə eyniləşdirmək düzgün

hesab olunmur. Bunlar funksional baxımdan fərqli hadisələrdir. Fonoloji dəyişiklik

dillə bağlı, fonetik dəyişiklik isə danışıqla bağlıdır. Eyni zamanda fonetik kvantiativ,

dinamik xüsusiyyətlə onların fonoloji qarşılıqları arasında fərq mövcuddur. Məhz bu

fərqli xüsusiyyət də relevant əlamət hesab olunur, yəni tələffüz edilən vahidlərdən

birini digərindən fərqləndirməyə əsas verir. (shot-short; mə:-dəni – mədəni). Bu

diferansial xüsusiyyət ingilis və alman dilləri üçün xarakterik olduğu halda, əsl

Azərbaycan dili sözləri üçün bu yaddır.

42

2.1. Vurğu söz prosodiyasının əsas tərkib hissəsi kimi

Məlumdur ki, dildə söz vurğusunun əsas funksiyası sözə daxil olan seqmentləri,

çoxhecalı sözlərdə hecaları bir bütöv halında birləşdirməkdən, sözləri, hecaları, digər

söz və hecalardan fərqləndirməkdən ibarətdir. Ona görə də söz vurğusunu söz

daxilində hecalardan birinin seçilib qabardılması kimi də nəzərdən keçirmək olar.

Danışıq aktında buna əməl olunmaması danışığın anlaşılmaz olmasına səbəb olur.

Məsələn, Azərbaycan dilində işlənən “Alma bahadır” və “Alma, bahadır” ifadələri

müxtəlif prosodik vasitələrlə fərqlənir. Burada həm intonasiya, həm vurğu, həm də

fasilə nəzərə alınır. Müqayisə göstərir ki, bu vahidlərin diferensiasiya olunmasında

“alma” sözünün hansı hecasının vurğulu tələffüz edilməsi əsas faktor kimi özünü

göstərmişdir. Hər bir çoxhecalı sözü əmələ gətirən hecaların hamısı eyni akustik

göstəricilərin daşıyıcısı olmur, yəni müxtəlif dillərdə söz vurğusunun müxtəlif növləri

mövcuddur ki, bunlar da aşağıdakılardan ibarətdir:

1 – Yaranma xüsusiyyətinə görə vurğunun növləri

a. dinamik (güc, ekspirator)

b. kvantitativ (kəmiyyət, uzunluq)

c. melodik (tonlu, musiqili)

2 – söz vurğusu struktur xüsusiyyətlərinə görə də fərqlidir.

a. sərbəst vurğu (istənilən heca vurğu daşıya bilər).

b. hərəki vurğu (sözün müxtəlif forma dəyişikliyi ilə əlaqədə vurğunun yerinin

dəyişməsi gah sözün kökünün, gah da şəkilçinin vurğu daşıması)

c. bağlı vurğu (sözdə yalnız) müəyyən heca vurğuludur)

3 – dildə yerinə yetirdiyi funksiyaya görə vurğunun növləri:

a. kulminativ funksiya (sözün müstəqilliyini və bütövlüyünü təmin edir)

b. delimitativ funksiya (söz sərhədlərini fərqləndirir)

c. siqnifikativ funksiya (sözün leksik-semantik variantlarını fərqləndirir) (´alma

– al´ma; ´object – to ob´ject).

Sözlərin yaranmasında vurğulu hecalarla yanaşı vurğusuz hecalar da iştirak edir.

Bu vəziyyət həm ingilis dilində, həm də Azərbaycan dilində özünü göstərir. Bu cür

43

hecalar arasındakı münasibətlər hər şeydən əvvəl prosodik vasitələrin nə səviyyədə

aktivliyi ilə izah oluna bilər. Məs.:

pudding /´pvdıŋ/ (pudinq)

suppose /sə´pevz/ (güman)

bulletin / bʊlıtın/ (bülleten)

manaoeuvre /mə´nu:və/

nə´nə

ə´kin

əkin´çi və s.

İngilis dilindəki birinci 2 söz iki hecanın birləşməsindən, növbəti 2 söz isə 3

hecanın birləşməsindən ibarətdir. Birinci iki sözdə vurğu birinci hecanın üzərinə

düşür. Sonrakı hecalar isə vurğusuz hecalardır. Vurğusuz hecaların tələffüzündə

prosodik vasitələr aktivlik göstəricilərinə görə vurğulu hecalarla müqayisədə zəif

olur. İngilis dilində söz prosodikası səviyyəsində vurğu əsas prosodik determinant

rolunu daşıyır və bu sahə üzrə əlaqəli olan və vurğunun mənasının açılmasına xidmət

edən digər dil hadisələrini də birləşdirir.

/bʊlıtın/ və /mənu:və/ sözləri üçhecalı sözlərdir, lakin onların prosodik

strukturları fərqlidir, çünki /´bulitını/ sözündə vurğu 1-ci hecanın üzərinə düşdüyü

halda, /mə´nu:və/ sözündə vurğu 2-ci hecanın üzərinə düşür. Deməli, ingilis dilində

söz vurğusu yerinə görə sabit deyil, sərbəstdir.

Təhlil göstərmişdir ki, ingilis dilində ikihecalı sözlərin prosodik strukturu

üçhecalı sözlərin prosodik strukturları ilə eyni olmamışdır. Bundan başqa, istər

ikihecalı sözlər, istərsə də üçhecalı sözlər öz aralarında da fərqli prosodik xüsusiyyət-

lərə malik olmuşdur. Bu da həmin vahidlərdə vurğunun hansı heca üzərinə düşmə-

sindən irəli gəlir. Qeyd olunan nümunələr (/bʊlıtın/, /mənu:və/) üç hecadan ibarət

olsalar da, onlarda vurğulu hecanın söz strukturunda mövqeyi fərqlidir. Deməli, istər

ingilis, istərsə də Azərbaycan dilində heç də bütün eyni sayda hecadan ibarət olan

sözlərdə prosodik struktur eyni formada reallaşmır. Bu səbəbdən də tələffüz

prosesində vurğulu hecanın söz daxilindəki yerinin də nəzərə alınması vacib

şərtlərdəndir.

44

Azərbaycan dilində isə müəyyən istisnalar nəzərə alınmazsa, vurğu, əsasən,

sözün son hecasının üzərinə düşür. Sözə yeni əlavə şəkilçilərin artırılması sözün

vurğu strukturunu dəyişsə də, mövqe baxımından dəyişiklik baş vermir. Məs.: ək - ək

´in, əkin´çi - əkinçi´lik [Bax: qr: 27-28]. Nümunələrdən göründüyü kimi, daim

hərəkətdə olmaq, Azərbaycan dilində söz vurğusunun morfoloji səviyyədə əsas

xüsusiyyətidir.

Azərbaycan dilində sözdə hecaların sayı artdıqca, buna paralel olaraq vurğu da

yerini dəyişərək son heca üzərinə keçir. Bu nümunələrdə söz vurğusu mövqe

baxımından öz konstantlığını qoruyub saxlayır. Lakin bu heç də həmişə belə olmur.

Məs.: /gözləmədən/. Bu da onu göstərir ki, dilimizdə elə hallar olur ki, vurğu söz və

ya söz – formanın son hecası ilə bağlı olma xüsusiyyətini itirir.

Vurğunun korrelyasiyası hadisəsini araşdırarkən N.S.Trubeskoy göstərmişdir ki,

vurğu prosodemin zirvə əmələ gətirməklə seçilməsi kimi müəyyənləşdirilə bilər:

ekspirator güclənmə, ton səviyyəsinin yüksəlməsi, uzanma, müvafiq sait və samitlərin

aydın və enerjili tələffüzü. “Fonoloji baxımdan sərbəst vurğusu olan dillər üçün

birincisi, hər bir sözdə bu seçim bir yerdə olur, özü də müvafiq prosodem (müvafiq

olaraq həmin sözün hissəsi) həmin sözün bütün digər prosodemlərindən üstün olur və

ikincisi, eyni miqdarda prosodemi olan sözlərdə seçim heç də həmişə eyni proso-

demlərə düşmür, nəticədə söz cütləri ola bilər ki, öz aralarında istisnasız olaraq

zirvənin yeri ilə fərqlənir (süzmə, gəlin, perfekt)”. V.S.Trubeskoyun fikrincə,

“vurğulu hecada saitlər uzun tələffüz olunur” [41, s.257]. Vurğusuzlar isə həm

kəmiyyətcə, həm də artikulyator baxımdan zəifləmişdir. İngilis dilində söz daxilində

bəzən bir neçə vurğulu heca olur, özü də bu hecalaradan yalnız biri söz zirvəsi kimi

nəzərdən keçirilə bilər. Başqalarının yalnız yardımçı ton və yardımçı vurğu kimi çıxış

etdiyini N.S.Trubeskoy da vurğulamışdır [41, s.266]. Burada, yalnız fonoloji

baxımdan relevant yardımçı vurğular nəzərdə tutulur. Onu da qeyd etmək olar ki,

vurğusuz hecaların heç də hamısı eyni dərəcədə zəif və ya alçaq tonlu olmur.

N.S.Trubetskoyun qeyd etdiyi kimi, “əksər dillərdə vurğusuz hecaların dinamik və ya

xromatik zəifləməsi avtomatik olaraq müəyyən ritmdə nizamlanır. Bütün bu

hadisələrin distinktiv gücü olmur (/̗demən´streın/, /̗kɒnvə´seın/)”.

45

N.S.Trubeskoyun belə bir fikri də maraq doğurur ki,german dillərində bütün

hind Avropa dillərindən, əsasən, mürəkkəb sözlərə meyilli olması ilə fərqləndiyindən

və digər tərəfdən, amerikan dilləri öz “polisintetizmi” ilə məşhur olduğundan kök

tərkiblərin ən güclü şəkildə istifadəsinə distinktiv köməkçi aksentlərin ilkin şərti kimi

yanaşılmalıdır [41, s.267].

“Məlumdur ki, ingilis dilində birdən çox hecası olan sözlərdə söz vurğusu

işlənir” [128,s.179]. Bu o deməkdir ki, “hecalardan biri digərləri ilə müqayisədə

kontrastlığı ilə seçilir və bu heca vurğulu heca hesab olunur. İngilis dilində söz

vurğusu dinamik xarakterli olsa da, söz vurğusu daşıyan hecanın saiti, digər

vurğusuz hecaların saitlərindən aydın tələffüz keyfiyyəti ilə fərqlənir. Ona görə də

ingilis dilində söz vurğusunun keyfiyyət xarakterinə malik olduğu qeyd olunmuşdur”

[128, s.179]. Q.P.Torsuyev hesab edir ki, vurğulu hecaların saitləri gərginlik və

uzunluğuna görə vurğusuz hecaların saitlərindən yüksəkdir [128, s.179].

“Vurğunun nəzərə çarpdırılmasında hansı parametrin relevant olmasından asılı

olaraq, vurğunun müxtəlif növləri fərqləndirilmişdir: dinamik vurğu, melodik vurğu,

ekspirator vurğu, tonal vurğu, temporal vurğu, qarışıq vurğu və s. Dinamik vurğunun

əsas əlaməti odur ki, bu zaman vurğu hava axınının təzyiq gücü ilə nəzərə çarpır.

Dinamika dildə vurğunun güclü intensivliyə malik olmasını əsas götürür, daima

dəyişiklikləri əsas sayır” [19, s.206]. Melodik vurğuda relevant xüsusiyyət kimi ton

yüksəkliyinin dəyişikliyi, temporal vurğuda səsin kəmiyyət dəyişikliyi, qarışıq

vurğuda dominant vahidin nəzərə çatdırılmasında komponentlər qarşılıqlı əlaqədə

olur (melodik-dinamik, dinamik-melodik, melodik-temporal və s.) və s.

Azərbaycan dilində söz vurğusunun yerinin dəyişməsi əsas morfoloji əlamət

kimi özünü göstərməsi artıq sübut olunmuş dil hadisəsidir. Məs:

süz´mə – ´süzmə

al´ma – ´alma

uç´ma – ´uçma

qoş´ma – ´qoşma

bağla´ma – bağ´lama

Vurğunun son hecada olması həmin sözün ad bildirməklə ismə aid olduğunu,

46

birinci hecanın vurğulu olması, onun feilə aid olduğundan xəbər verir.

İngilis dilində çoxhecalı sözlərdə, yəni iki vurğusu olan sözlərdə vurğunun əsas

və ikinci dərəcəli növləri qeyd olunmuşdur. Məs.:

“Conversation /̗konvə´seın/”[128, s.179].

Bu sözdə 1-ci heca 2-ci dərəcəli, 3-cü heca isə /sei/ əsas vurğu daşımışdır.

Danışıq aktında bu və ya digər sözün mənasını nəzərə çarpdırmaq məqsədilə daha

qüvvətli tələffüz olunur ki, buna da emfatik vurğu deyilir. Vurğunun bu növündən

canlı danışıqda sintaqm və cümlə daxilində situasiya ilə bağlı bu və ya digər sözü

nəzərə çarpdırmaq üçün istifadə olunur və ingilis, Azərbaycan dilləri üçün

səciyyəvidir. İngilis dilinin ritmik aksent strukturundan çıxış etmiş olsaq, çoxhecalı

sözlərdə hecalar vurğulu-vurğusuz olmaqla sıralanır. Dilin inkişaf xüsusiyyətləri ilə

əlaqədə onun vurğu sistemində də müəyyən yeniləşmələr baş vermişdir.

Q.P.Torsuyev bunları belə ümumiləşdirmişdir ki, “əvvəllər “conversation” /konvə

´seın/ “demonstration”/̗demən´streın/ sözlərində vurğu ilk dövrlərdə son heca

ilə /ion/ bağlı olsa da, sonralar vurğu öz yerini dəyişmiş, yəni əvvəlki hecanın üzərinə

keçmişdir. Birinci heca isə ikinci dərəcəli vurğu daşımışdır. Hətta bəzi çoxhecalı

sözlərdə üç vurğulu hecanın olduğu da göstərilmişdir. Məs.: irremovability -

/´ir̗ı̗mu:və´bılıtı/” [128, s.182].

İngilis dilində işlənən alınma sözlər də getdikcə ingilis dilinin ritmik strukturuna

uyğunlaşmış və bu sözlərdə vurğunun yerinin dəyişməsinə səbəb olmuşdur. Məs.:

depot /di´poʊ/ - ´depoʊ/,/´di:poʊ/

Chauffeur /oʊ´fʒ:/ /´oʊfə/

“Dildə söz vurğusunun funksiyasını və təbiətini öyrənən elm sahəsi yaranmışdır

ki, buna da aksentologiya deyirlər” [97, s.258]. Aksentologiya dilin aksent sistemini

bütövlükdə öyrənməyi qarşısına məqsəd qoymuş elm sahəsidir.

R.Konradın fikrincə, “vurğu müəyyən bir səsin və ya səs qrupunun prosodik

vahid daxilində digərləri ilə müqayisədə qabardılmasıdır. Fərqli prosodik

vahidlərdən (heca, söz, söz birləşməsi, cümlə) asılı olaraq, aksentin müxtəlif

xarakterli olduğu göstərilmişdir; heca aksenti, söz aksenti, söz birləşməsi aksenti və

cümlə aksentli” [174, s.20]. O da aydın olmuşdur ki, R.Konrad aksent və vurğu

47

terminlərini sinonim kimi işlətmişdir. Heca aksenti tonun vəziyyətinə uyğun olaraq

fərqləndirilir: yüksələn aksent (Akut) [↑], enən aksent (Gravis) [↓], eyni səviyyəli,

bərabər aksent [→], yüksələn-enən (sirkum-leks)[ ], enən-yüksələn [ ] və bərabər

qalan – yüksələn-bərabər qalan [─/→] heca aksenti. Heca səviyyəsindəki bu struktur,

sözün tələffüz strukturunda da öz təsirini göstərir”. Bəzi tədqiqatçılar vurğunun

əsasən iki növünü göstərmişdir: dinamik və musiqili[97, s.263]. Bundan da, belə

qənaətə gəlmək olar ki, onlar kəmiyyət parametrini vurğunun müəyyənləşməsində

həlledici hesab etmirlər və nəticədə bu parametr digər parametrlərdən

fərqləndirilmişdir.

Təhlil göstərir ki, söz vurğusu yalnız söz daxilində hecalardan birinin bu və ya

digər vasitələrlə fərqləndirilməsi deyil, eyni zamanda vurğulu hecada vurğusuz

hecalarda olmayan xüsusiyyətləri əks etdirməkdir.

Dilin fonetik strukturunu təhlil etmiş Teodor Zibs də dildə vurğunun rolunun

əhəmiyyətli olduğunu qeyd etmişdir. O, yazmışdır ki, alman dilində hər bir sözdə

yüksək təzyiqlə tələffüz edilən yüksək tonlu heca olur. Bununla yanaşı o, qeyd

etmişdir ki, bu cür hecalarla yanaşı zəif tələffüz olunan hecalar da vardır. Bunu o,

“leben”, “Hammer”, “warten”, “Tages” sözlərindəki ikinci hecalarla

əsaslandırmışdır. Əsas vurğu ilə yanaşı köməkçi vurğunun da olduğu fikrini irəli

sürmüşdür[194, s.115].

Vurğuya həsr etdiyi məqaləsində L.V.Şerba yazmışdır: “Belə demək mümkün-

dürsə, ideal vəziyyətdə vurğulu heca ən güclü, ən yüksək və ən uzun hecadır” [133,

s.176]. Əlbəttə, L.V.Şerba bütün bu dəyişiklikləri fransız dilindəki vurğunun

təbiətində görmüşdür, çünki müxtəlif dillərdə bu, dəyişkən xarakterdə olur.

L.R.Zinder hesab etmişdir ki, heca ona görə vurğulu olur ki, çünki dil

sistemində iki müxtəlif keyfiyyətli heca tipi mövcuddur. “Hecanın keyfiyyət

xüsusiyyətindən asılı olaraq, vurğulu və vurğusuz hecalarda prosodik vasitələrin təsir

xüsusiyyətləri dəyişir. Sözlərin müxtəlif formada vurğulanması onlarda məna fərqləri

ilə bağlı olur” [204, s.89]. Elə buna görə də söz vurğusunu leksik vurğu da

adlandırmaq mümkündür.

48

Söz vurğusu ilə bağlı fikrini L.R.Zinder belə ümumiləşdirmişdir: “Söz vurğusu

deyərkən sözü əmələ gətirən hecalardan birinin intensivliyə, əsas tonun yüksəkliyinə

və uzunluğuna görə qabardılması nəzərdə tutulur” [97, s.262]. Onun fikrincə,

“vurğunu təmsil edən komponentlər təcrid olunmuş şəkildə deyil, birgə fəaliyyət

göstərirlər, ən azından ikisi bir yerdə”.

Söz vurğusunun təbiəti danışıq aktında əvvəlki səviyyəsindən fərqli reallaşır,

çünki cümləyə daxil olan hər bir söz həmin cümlənin prosodik strukturunun qayda-

larına tabe olur. Cümlə strukturunda sözün hansı mövqedə işlənməsindən asılı olaraq

onun prosodik xüsusiyyətləri müəyyən variativ xüsusiyyətlərlə üzləşmiş olur. Əlbət-

tə, belə vəziyyətdə cümlə vurğusu söz vurğusundan fərqli xüsusiyyətlərə malikdir.

Sözün ayrılıqda malik olduğu prosodik vasitələrin göstəriciləri, onun cümlə daxilində

konkret situasiya ilə bağlı daşıdığı prosodik göstəricilərlə eynilik təşkil etməmişdir.

Təhlil göstərmişdir ki, ayrıca tələffüz olunan sözün əsas tonunun tezliyini,

intensivliyini və temporal xüsusiyyətlərini əks etdirən göstəricilər, həmin sözün

cümlədə son mövqedəki göstəriciləri ilə müqayisədə yüksək olmuşdur. Məs.: ingilis

dilində: “man”, “woman”, “The man ”, “I see the man”; Azərbaycan dilində: “quş”,

“bayquş”, “Quş uçdu”, “O, quş ovladı” və s. Qeyd olunan vahidlərin diktorlar üzrə

göstəricilərini təhlil etməklə, onların hər biri haqqında məlumat əldə edilmişdir.

Faktlar bir daha göstərmişdir ki, hər bir söz müəyyən sintaktik struktura daxil olmaq-

la, fərqli prosodik göstəricilərin daşıyıcısına çevrilir. [Müqayisə üçün bax: qr 9, 10,

11, 34, 35, 45].

Nümunədən göründüyü kimi, söz səviyyəsində vurğudan danışarkən, sözü əmələ

gətirən hecalardan birinin digərinə nisbətən akustik parametrlərə görə fərqləndiyi

halda cümlə səviyyəsində vurğu yeni bir funksiyanın daşıyıcısına çevrilir. Məs.:/The

table is black/, (Lövhə qaradır). Araşdırma göstərir ki, söz səviyyəsində vurğulu

hecadan söhbət getdiyi halda, cümlə səviyyəsində bu, bütöv sözün tələffüzündə

özünü göstərir, yəni söz səviyyəsində sözə daxil olan hecalardan biri nəzərə

çarpdırılırsa, cümlə strukturunda bu funksiyanı heca deyil bütöv söz yerinə yetirir.

A.Djunisbəyov türk dillərində söz vurğusunun mübahisəli olduğunu qeyd edərək

yazmışdır ki, bəziləri türk dillərində vurğunun dinamik təbiətə (А.Н.Кононов),

49

digərləri isə onun tonal (musiqili) təbiətə malik olduğunu göstərmişlər [90, s.11].

Bu fikrin özü də onu deməyə əsas verir ki, nəzəri və praktik deyilmiş fikirlər dil

faktlarında öz təsdiqini tapmırsa, bu zaman dilin aksentoloji strukturu ilə bağlı

ümumiləşdirilmiş dəqiq fikir söyləmək çətinləşir. Əlbəttə, bu yalnız türk dillərində

müşahidə olunan fakt deyil. Çünki german və slavyan dillərində də bununla bağlı

fikirlər mübahisəlidir [97, s.262-263; 128, s.179].

M.Q.Kravçenko və başqa müəlliflərin fikrincə, “vurğulu hecalar ayrılıqda belə

seçilir, çünki onlarda vurğusuz hecalarda olmayan xüsusiyyətlər cəmləşmişdir. Hətta

bu həmin hecaların müstəqil söz kimi vurğusuz hecalarla əlaqəsi olmadığı vəziyyətdə

belə özünü göstərir. Bu fikri əsaslandırmaq üçün onlar rus dilindən «Тут брат взял

ключ» cümləsini əsas götürmüşlər. Bu cümlədə işlənən hər bir sözü dinləyici vurğulu

kimi qəbul edir, baxmayaraq ki, burada vurğusuz heca yoxdur” [104, s.7].

“İngilis dili ritmik vurğulu dildir, çünki vurğulu hecalar bir-birindən bərabər

səviyyəli vaxtla ayrılır, bu prosesdə ritmi tənzimləmək məqsədi ilə vurğusuz hecalar

qanunauyğun şəkildə qısaldılır” [128, s.182].

Vurğunun xüsusiyyətlərinə münasibət bildirən O.S.Axmanova yazmışdır ki,

vurğu bu və ya digər fonetik vasitələrlə: səsin gücləndirilməsi, tonun yüksəlişi, səsin

uzunluğunun artması və s. sözün və ya söz birləşməsinin tərkibindəki hecalardan

birinin seçilib nəzərə çarpdırılmasıdır [65, s.482]. Bununla da O.S.Axmanova,

vurğunu fonoloji vasitə kimi nəzərdə tutmuşdur.

Azərbaycan dilində vurğunun xüsusiyyətlərini şərh edərkən A.Axundov yazmış-

dır ki, Azərbaycan dilində vurğunun təbiəti ilə əlaqədar bir sıra xüsusiyyətlər möv-

cuddur. Bu xüsusiyyətlərin araşdırılması vurğunun mücərrəd hadisə deyil, konkret

maddi əlamətləri olan dil faktı olması barədə tam təsəvvür yaradır.

A.Axundov Azərbaycan dilində vurğulu hecanın saitinin vurğusuz hecalardakı

saitlədən özünün üç xüsusiyyəti ilə fərqləndiyini göstərməklə dilimizdə vurğunun

əsas maddi əlamətlərinə və təbii xüsusiyyətlərinə aydınlıq gətirmişdir. Onun fikrincə,

“Azərbaycan dilində vurğunun əsas maddi əlamətlərindən biri vurğulu hecadakı

saitin kəmiyyətcə digər vurğusuz hecalardakı saitlərindən uzun olmasıdır. Əlbəttə,

vurğunun bu əlaməti heç də o demək deyil ki, Azərbaycan dilində də bəzi dillərdə

50

olan kəmiyyət vurğusu, ümumi fonetika termini ilə desək, kvantitativ vurğu növü

vardır. Kəmiyyət vurğusu o vurğuya deyilir ki, vurğulu heca vurğusuz hecalardan

özünün uzunluğu ilə fərqlənir. Başqa sözlə, hansı heca uzun tələffüz olunursa, həmin

heca da vurğulu heca olur” [6, s.276]. A.Axundov fikrini /da:va/ sözünün təhlili

əsasında ümumiləşdirərək qeyd etmişdir ki, birinci hecadakı sait ikinci hecadakı saitə

nisbətən iki dəfə uzun tələffüz edilir. Halbuki /da:/ hecası vurğusuz, /va/ hecası isə

vurğuludur. Bu o deməkdir ki, Azərbaycan dilindəki vurğu, yuxarıda qeyd edildiyi

kimi, tələffüzdə iştirak edən əzələlərin gərginliyinə əsaslanan qüvvət vurğusudur.

Müasir Azərbaycan dilində söz vurğusunun təbiətinə dair aparılmış tədqiqat

işlərində qeyd olunmuşdur ki, Azərbaycan dilində vurğu ikihecalı sözlərdə 2-ci

hecada vurğulu saitin uzunluğu əsas və həlledici bir amil kimi özünü göstərir. Bu növ

sözlərdə vurğulu saitin uzunluğu vurğusuz saitin uzunluğundan orta hesabla 0,5-0,4

dəfə çoxdur [3, s.81]. Aparılmış təhlillər bir daha onu deməyə əsas verir ki, ingilis və

Azərbaycan dillərində söz vurğusu eyni funksiya daşısa da, təbiətinə görə fərqlidir.

2.2. Sözün prosodik strukturunun formalaşmasında ton, intensivlik,

temporal, temp, ritm kimi parametrlərin rolu

Sözün prosodik strukturunun müəyyənləşdirilməsi üçün, ilk növbədə, onun

akustik parametrlərinin xüsusiyyətlərinə, onların işlənmə tezliklərinə, bir-birləri ilə nə

səviyyədə qarşılıqlı əlaqədə olmaları məsələlərinə aydınlıq gətirilməlidir. Qeyd etmək

lazımdır ki, “danışıq dili zaman baxımından keçən əsrin ortalarına qədər dilçilərin

maraq dairəsində olmamışdır” [182, s.2]. Son dövrlər bu sahəyə maraq artmışdır. Biz

də bu problemlə bağlı tədqiqat işimizdə ilk növbədə, bu parametrlərin hər biri

haqqında məlumat verilməsini məqsədəuyğun hesab etmişik.

“Ton hər hansı bir səsin fiziki xüsusiyyətidir. Tələffüz zamanı hava axınının

təsiri ilə səs telləri sıfır nöqtədən tərpənməklə hərəkətə başlayır. Titrəmədən əmələ

gələn səslərin təkrarı sədanı əmələ gətirir. Səs tellərinin hərəkət sürətindən asılı

olaraq tonların xarakteri fərqli olur” [174, s.252]. Səs tellərinin zəif titrəyişi aşağı

51

tezlikli səslərin, sürətli hərəkəti isə yüksək tezlikli səslərin yaranmasına səbəb olur.

Tonun yüksəkliyi bir neçə formada xarakterizə oluna bilər. Bəzi mənbələrdə qeyd

olunur ki, “tonun tezliyi bir zaman vahidi ərzində səs tellərinin titrəmə tezliyinin ən

yüksək səviyyəsidir. Bu da səsin yaranması ilə bağlı ümumi fiziki qanunauyğunluqla

eyniyyət təşkil edir. Səsin yüksəkliyi cismin rəqslərinin tezliyindən asılıdır. Tezlik isə

özlüyündə cismin kütləsilə tərs, gərginliyi ilə düz mütənasibdir. Cisim nazik və gərgin

olarsa, onun tezliyi çox və alınan səs də yüksək olar” [19, s.142].

“Tələffüzdə sədanın yaranmasında ən aşağı səviyyəli ton əsas ton (Grundton),

digər tonlar isə obertonlar adlanır” [174, s.252]. “Hər hansı bir səsin

səslənməsindəki çalarlıq partiel tonların sayından, nizamlığından və intensivliyindən

asılıdır. İstər ingilis, istərsə də Azərbaycan dillərində saitlərin yaranmasını

şərtləndirən əsas əlamət tondur. Bu da səsin spektrində ən aşağı səviyyədə özünü

əsas ton kimi göstərir. Bunu da eksperimental fonetikada F0-la (sıfır formant)

göstərirlər” [51, s.147].

L.R.Zinderin fikrincə eyni, “əsas ton səviyyəsində bütün saitlər tələffüz oluna

bilər. Əsas tonun tezliyi saitin xarakterinə təsir göstərmir” [97, s.184]. Belə bir hal

da müşahidə olunmuşdur ki, müxtəlif saitlər eyni vəziyyətdə (yəni eyni vurğulu və

eyni intonasiyalı) əsas tonun tezliyinə görə müxtəlif yüksəkliklərlə tələffüz olunur.

Məs: /i/ saiti /a/ saiti ilə müqayisədə yüksək tələffüz olunur. Linqvistik cəhətdən bu,

fərq həlledici rol oynamır, çünki canlı danışıqda müxtəlif növlü saitlərin tonunun

yüksəkliyi bütün istiqamətlərdə dəyişə bilir. Hər bir sait səsin tələffüzündə tonun

hərəkətinin dəyişməsi nizamlı şəkildə baş verdiyindən canlı danışıqda baş vermiş

yayınmalar hecanın xarakteri və intonasiya ilə bağlıdır.

İngilis dilində səslərin sonorluq dərəcələri kimi problemdən bəhs edən Q.P.Tor-

suyev yazmışdır ki, küysüz tələffüz edilən bütün sait səslərin əsasında ton durur və

bunlar tonlu səslərdir. Tonun xüsusiyyətinə görə saitlər fərqlidir [128, s.20]. Bu

saitlərin nə səviyyədə açıq və qapalı olmasından asılı olaraq onların tələffüzündə

sonorluğun səviyyəsi dəyişkən olur. Açıq saitlər aşağı ton səviyyəsində olur. Eyni

vəziyyətli şəraitdə sonor səslər daha aydın tələffüz olunur. Bu cür səslər uzaq

məsafədən öz yüksəkliyi ilə seçilir. Bu da bu cür səslərin heca yaratma xüsusiyyətinə

52

12

31

2

31

2

3

12

3

malik olduğunu göstərir. Heca daxilində bu səslərin tələffüzündə ton maksimum

səviyyədə olur. Prosodik informasiyanın əsas hissəsi məhz tonun tezliyinin

konturlarında ifadə olunur. Avropa dillərində, eləcə də ingilis dilində tam mənalı

səslərin aydın, ritmik, melodik strukturu vardır. Bu strukturda hecalardan hər biri

intensivliyə və tonun səviyyəsinə görə fərqlənir. Şübhəsiz ki, bu dillərin nə cür bir

prosodik struktura malik olmasından da asılıdır. Kommunikativ prosesdə həlledici

əhəmiyyət kəsb edən sözlər diskret vahidlərin düzülüşündən və onları bir bütöv

halında birləşdirən prosodik vasitələrdən ibarətdir. Dildə olan seqmentlər və ya

hecalar ona görə söz yarada bilir ki, bu prosesdə onlara prosodik vasitələr xidmət

göstərir. Hər bir dilin leksik sistemində onun fonetik strukturuna uyğun müxtəlif heca

tərkibli sözlər mövcuddur. Həmin sözlərə daxil olan hecalardan biri tələffüz zamanı

tonun səviyyəsinə görə digərlərindən fərqlənir. Bu heca ingilis dili sözlərində

müxtəlif mövqelərdə işlənə bilir. İşləndiyi mövqedən asılı olaraq, hecanın ton

göstəriciləri də dəyişmiş olur. Dəyişiklik həm heca səviyyəsində, həm də söz

səviyyəsində baş verir. Belə bir ton dəyişikliyinin üçhecalı sözlər daxilində necə

nizamlandığını aşağıdakı kimi əks etdirə bilərik:

Qrafiklərdən məlum olur ki, ingilis dilində söz daxilində melodik pik müxtəlif

mövqelərdə özünü müxtəlif formalarda göstərə bilir. Bundan asılı olaraq da, sözün

prosodik strukturunda dəyişikliklər baş verir. Söz daxilində enən-yüksələn və ya

yüksələn-enən ton kəsikləri ayırma funksiyasını yerinə yetirir. Söz daxilində vurğulu

saitlər vurğusuz saitlərə nisbətən yüksək ton tezliyi ilə seçilir. Əsas tonun tezliyinin

yüksəlməsi aksentin yaranmasının ən çox işlənən vasitəsidir. Bu, ingilis dilində də

belədir. Baxmayaraq ki, ingilis dilində intensivlik relevant aksent xüsusiyyətidir.

Hətta ingilis dilində əsas tonun tezliyinin artması aksentləşdirmədə vacib elementdir.

Belə aksentlilik çox vaxt melodik və ya tonal aksentlik adlanır.

Sözün tələffüzündə əsas tonun dəyişməsinə təsir edən faktorlar müxtəlifdir. İstər

53

ingilis, istərsə də Azərbaycan dilində sözün tələffüzü zamanı əsas tonun tezliyi (ƏTT)

heç də sözün əvvəlindən sonuna qədər bərabər səviyyədə olmur. Əsas tonun tezliyi

sözdə hecaların strukturu və mövqe xüsusiyyətlərindən, hecaların vurğuya

münasibətindən asılı olaraq, variasiya olunur. İngilis dilində kontekst və situasiyadan,

ifadə olunan məqsəddən asılı olaraq, onların tələffüzü zamanı ƏTT müxtəlif

strukturlarda öz ifadəsini tapmışdır.

“Dilçilik ensiklopediyası”nda qeyd olunmuşdur ki, danışıq aktında tonun

dəyişməsi, söyləmin, cümlənin, mətnin melodik səviyyəsi, ingilis dilində söz

səviyyəsində tonun 6 cür hərəkətini fərqləndirirlər:

“1. Alçaq enən /˛two/; (iki) müəllim şagirdə qiymət elan edir.

2. Yüksək enən / ̀two/; (iki) şagird eşitməzliyə vurub soruşur.

3. Enib-qalxan: / ˇtwo/; (iki) (üç, dörd) müəllim təkrar edir.

4. Alçaq qalxan /two/ (iki) təəccüblə soruşur, niyə iki.

5. Yüksək qalxan /´two/ (iki) qətiyyətlə bildirilən qiymət

6. Qalxan-enən /ˆtwo/ (iki) (ikidir ki, iki, bunun o yanı, bu yanı yoxdur” [19,

s.179].

Sözün prosodik vasitələrinin tərkib elementlərindən biri də intensivlikdir. Sözü

əmələ gətirən hecaların heç də hamısı eyni intensivliyə malik olmur. Tələffüz zamanı

hecaya daxil olan sait və samitlərin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq, hecaların

intensivlik xüsusiyyətləri fərqli olur. Hecaların tələffüzündə yaranan fərqli intensivlik

xüsusiyyətləri sözlərin prosodik strukturunda intensivlik parametrlərinin də dəyişmə-

sinə səbəb olur. Söz prosodikasının müxtəlif vasitələrindən biri də onun intensivliyini

əks etdirən amplitudların fərqli olmasıdır.

İngilis dilində hecanın növü həmin hecanın nüvəsini təşkil edən saitin tələffüz

xüsusiyyətləri ilə bağlı olur. İngilis dilinin əsasən formalaşmış səs sisteminin qayda-

larına əsasən fasilədən əvvəl qısa bərabərsəviyyəli [e], [æ], [ɔ], [ʌ] saitlərin işlənməsi

yol verilməzdir. Onlar həmişə samitlə bitir. Məsələn, [bed], [bæd], [pɔt], [kʌt], bu

saitlər yalnız qapalı hecalarda işlənir. Bu cür hecalarda samitlər həmişə qeyd olunan

saitlərin daxil olduğu hecalarda son mövqedə işlənir. Bütün digər diftonqlar və

monoftonqlar isə ingilis dilində açıq və qapalı hecalarda işlənə bilir. Məs.: [bi:], [bı:],

54

[fa:], [fa:m], [sɔ:], [sɔ:t] və s. [128, s.175].

“Söz daxilində samit monoftonq və ya diftonq arasında – inlautda işlənərsə, bu

samit ya özündən əvvəlki, ya da sonrakı hecaya aid ola bilir. Ancaq tələffüz zamanı

bu samit, əsasən, özündən sonrakı hecaya aid olur, onunla birlikdə tələffüz olunur.

Hansı model hecanın tələffüz edilməsindən asılı olaraq (VK, KV və s.) samitlərin və

saitlərin tələffüzündə akustik parametrlərə görə tələffüz prosesində [e], [æ], [ɔ], [ʌ]

saitlərini özlərindən sonra işlənən samitdən ayırmaq qeyri-mümkündür. Bunun üçün

bu saitlərin tələffüzündə temporal parametrə diqqət yetirilməlidir, əks halda səsin

uzun tələffüzü, adi normal tələffüz qaydasından fərqli olur”[116, s.176]. Birhecalı

sözlərdə samitlər arasında saitin ön və son fazasında baş verən prosodik dəyişiklik

samitlərin akustik parametrləri ilə əlaqədə variasiyaya uğrayır.

“İngilis dilində söz vurğusunun təbiətcə güc, yəni dinamik (intensivlik) vurğulu

olduğu, dilçilik ədəbiyyatında qeyd olunub” [128, s.179].Bu da onunla izah olunur ki,

söz vurğusunun reallaşmasında intensivlik parametri dominant faktor kimi çıxış edir.

Hecanın və yaxud həmin hecanın özəyini təşkil edən saitin intensivliyi

deyərkən, R.Konrad səsin gücünü nəzərdə tutmuşdur.” Səsin gücü öz növbəsində

nəfəsvermə zamanı hava təzyiqi ilə müəyyənləşir” [174, s.102]. Hər hansı bir səsin

intensivliyi geniş mənada danışıq orqanlarının əzələ gərginliyinin dərəcəsini əhatə

edir. Bu dərəcə də öz növbəsində təbii refleks kimi, hava axınının təzyiqindən

asılıdır. İntensivlik səsin melodik tərəfi ilə identik hesab olunmur. Sözü əmələ gətirən

hecalardan birinin intensivliyi dominant əlamət kimi qeydə alınırsa, bu cür aksenti

intensivlik aksenti kimi də qəbul etmək mümkündür.

“Bəzən intensivlik gərginlik kimi də izah olunur” [97, s.180]. L.R.Zinder gərgin-

liyin saitlərin tələffüzündəki rolunu şərh edərkən yazmışdır ki, danışıq aparatının

gərginliyi olmadan saitlərin tələffüzü mümkün olmadığından, gərginlik saitlərin

yaranmasında ümumi şərtlərdən biri hesab edilməlidir [97, s.181].

O, bu vahidlərin qarışdırılmasının mümkün olmadığını da daha sonra qeyd

etmişdir, çünki “saitin intensivliyi hər şeydən əvvəl ümumilikdə nitqin intensivlik

səviyyəsindən, eləcə də onun söz vurğusuna olan münasibətindən, mövqeyindən

asılıdır”. Vurğunun dinamik strukturunda vurğulu sait vurğusuzdan intensivli olur.

55

Saitin intensivliyinə təsir edən faktorlardan biri də saitin keyfiyyətidir. Qapalı saitlər

açıq saitlərdən intensivlidir. Bu da o deməkdir ki, iki eyni vəziyyətdə və eyni fonetik

əhatədə çıxış edən /a/ saitinin intensivliyini /i/ və ya /y/ saitlərinin intensivliyi ilə

müqayisə etdikdə aydın olur ki, 1-ci saitin intensivlik qiyməti 2-cilərin intensivlik

qiymətindən yüksəkdir. Belə bir vəziyyət həmin saitlərin iştirak etdiyi sözlərin

osilloqramlarında daha aydın müşahidə olunmuşdur. Bunun üçün ingilis dilində:

/pæt/, /mæn/, /da:k/, /mu:d/, /ıl/; Azərbaycan dilində: /baba/, /nənə/, /kükü/, /bibi/ və

s. kimi sözlərin ossilloqramlarını və onların əsasında hesablanmış göstəricilər

əsasında qurulmuş qrafikləri nəzərdən keçirmək kifayətdir [Bax:

qr.1,8,9,20,24,25,26,39]. Bu fakt rus dili materialı əsasında eksperiment vasitəsilə

sübuta yetirilmişdir [97, s.181]. Dildə intensivliyin dəyişkənliyi dilxarici faktorların

təsiri ilə həyata keçir. L.R.Zinder hesab etmişdir ki, linqvistik tədqiqatlarda

seqmentin intensivlik parametrə görə təhlilinin orta və orta nisbi qiymətə görə

aparılması daha yaxşı nəticə vermiş olardı, çünki mütləq göstəricilər faktları bəzən

dəqiq əks etdirmir.

“Elə bir dil yoxdur ki, həmin dildə 2 sait yalnız intensivliyə görə fərqlənmiş

olsun. Saitin tələffüzü ərzində intensivlik dəyişməz qalmır, ancaq bu dəyişiklik saitin

heca və söz daxilindəki mövqeyindən asılıdır. İntensivliyin hərəkəti anlayışı heca

aksenti ilə bağlıdır” [97, s.182].

A.Axundov qeyd etmişdir ki, Azərbaycan dilində söz vurğusu əzələ gərginliyinə

əsaslanan güc vurğusudur. “Məsələn, [da+´va] sözündə ikinci [a] saiti güclü

tələffüzü ilə seçilir və vurğu daşıyır” [6, s.276]. Lakin sözün prosodik strukturunun

intensivlik komponenti yalnız vurğulu hecanın saitindən ibarət olmur, bu strukturun

formalaşmasında sözə daxil olan bütün seqmentlər müəyyən rol oynayır. Sözün

seqment və heca tərkibindən asılı olaraq, həm ingilis, həm də Azərbaycan dilində

intensivlik parametri müxtəlif səviyyələrdə dəyişikliyə uğrayır. “İntensivlik

parametrin yüksək göstəriciləri digər parametrlərlə bəzən həmahəng olsa da, bəzən

də bunlar eyni heca ilə bağlı olmur. Bu fikir digər tədqiqat işlərində də öz ifadəsini

tapır” [6, s.276]. Məs.: [da+va] sözündə eyni /a/ saiti 2 dəfə təkrar olunub. Lakin

onların intensivlik xüsusiyyətləri fərqlidir, çünki 2-ci /a/ saiti sözdə son hecada

56

işlənmişdir, 1-ci /a/ saiti isə sözün birinci hecasında işlənmişdir. Söz daxilində 1-ci /a/

saiti temporal göstəriciyə malikdirsə, 2-ci /a/ saiti intensivliyə görə maksimum

göstəriciyə malik olmuşdur.

M.İ.Matuseviç də tələffüz prosesində nəfəsvermənin yüksəlişi ilə əzələ

gərginliyinin eyni olmadığını, onların fərqli fonetik hadisələr olduğunu qeyd

etmişdir[111, s.229]. İngilis dilində saitin intensivliyinin göstəricisi onun vurğulu

olub-olmamasından xəbər verir. Səsin yaxşı eşidilməsində və qavranılmasında

intensivlik mühüm rol oynayır. Eyni güclü, lakin müxtəlif tezlikli səslər müxtəlif cür

olan sait və samitlərin intensivlik xüsusiyyətlərindən aydın olur ki, saitlər daha çox

intensivli səslərdir. Cingiltili samitlərin intensivliyi onların söz daxilindəki fonetik

əhatəsindən asılıdır. İntervokal mövqedə cingiltili samitlər daha çox intensivliyə

malik olur, nəinki başqa mövqedə. Məsələn, ingilis dilində: holidy [hɔlədi], ally

[əlaı], enemy [enımı], ever [èvə] və s.

Azərbaycan dilində /ala/, /uca/, /baba/, /nənə/ və s.

Azərbaycan dilində /baba/ sözündə /b/ samiti /nənə/ sözündə isə /n/ samiti iki

dəfə təkrar olunmuşdur. Azərbaycan dilinin daxili qanunauyğunluğuna əsasən ultima

hesab edilən hecalarda çıxış edən /a/ və /ə/ saitləri və /b/ və /n/ samitləri intensivlik

parametrinə görə inisial hecadakılardan fərqli olmuşlar. Seqmentlər və hecalar

səviyyəsində baş vermiş bu prosodik xüsusiyyət söz səviyyəsində də öz təsirini

göstərmişdir. Saitdən sonra işlənən samitin intensivliyi yüksək səviyyə ilə başlayıb,

tədricən zəifləyir. Məsələn, ingilis dilində /rosa/, Azərbaycan dilində /nənə/ sözlərinin

tələffüzündə olduğu kimi [Bax: qr.24].

Sait qarşısında isə zəif intensivliklə başlayıb sait-samit-sait qovuşuğuna kimi

tədricən yüksəlir, məsələn, ingilis dilində: /boy/, /have/, /boot/, /land/, /mass/ /I have

to go home/ və s.

Azərbaycan dilində: /bal/, /daş/, /mən/, /lək/ və s.

Azərbaycan dilində işlənən /nənə/ sözündə 2-ci /n/ samiti 2-ci hecanın birinci

səsi kimi 1-ci heca ilə sərhəd əmələ gətirmişdir. Akustik baxımdan bu söz bölünməz

bütöv kimi tələffüz edildiyindən 2-ci onset /n/ samiti interval mövqedə çıxış etmişdir.

Özündən əvvəl və sonra işlənmiş açıq /ə/ saiti yüksək intensivli səs olduğu üçün /n/

57

H1

Söz /nənə/

H2

samitinin yaranmasında intensivliyi əks etdirən amplitidların istər ön fazada, istərsə

də son fazada zəifləməsinə ehtiyac duyulmamışdır. Daha doğrusu, bu parametrdə

bərabər vəziyyət müşahidə olunmuşdur [Bax: qr.20].

Sözün tələffüzündə prosodik struktura təsir edən amillərdən biri də Azərbaycan

dili üçün xarakterik mövcud olan sinqarmonizm xüsusiyyətlərdir. /nənə/ sözü 2

hecadan ibarətdirsə, onda bu söz strukturunu belə qeyd edə bilərik: Söz = H1 + H2.

Tələffüz prosesində H1-in prosodik xüsusiyyətləri H2-nin prosodik xüsusiyyətləri ilə

unifikasiya olunur. Belə olan halda /nənə/ sözünün prosodik xüsusiyyətini əks etdirən

diaqramı belə göstərmək olar:

Səsin tələffüzündə işlənən enerji xüsusiyyətləri bu və yaxud digər vahidlərin

tələffüzü üçün lazım olan siqnalın səslənmə intensivliyini təşkil edir. Enerji əlamətlə-

rinin vasitəsi ilə qarşılaşdığımız dil siqnalının sədalı, yoxsa ki, sədasız (cingiltili və

ya kar) olduğu məlum olur. İntensivlik parametrinin köməkliyi sayəsində sözün

tərkibində neçə heca sərhədinin olduğu müəyyənləşir. Ona görə də sözün prosodik

strukturu ilə bağlı müfəssəl məlumatın əldə olunmasında digər parametrlərlə bərabər

intensivlik parametrlərinin də rolu əhəmiyyətlidir. Tədqiqə cəlb etdiyimiz söz

prosodikasının, o cümlədən intensivlik parametrinin eksperimental fonetik təhlilindən

dissertasiyanın III fəslində ətraflı məlumat veriləcəkdir.

Sözün prosodik strukturunda intensivlik parametrindən istifadə olunmasına dair

normativ qaydalar dilin daxili və xarici inkişaf qanunlarına uyğun gələn və bu dildə

danışanlar arasında məqbul sayılıb informasiya mübadiləsində yoxlanılmış və

ümumiləşdirilmiş şəkildə istifadə olunan qaydalarıdır. Kommunikativ prosesdə bu

parametrə düzgün əməl olunması həm informasiyanın düzgün ötürülməsinə, həm də

58

ünsiyyətin uğurlu alınmasına şərait yaradır.

Dilçilik ədəbiyyatında qeyd olunduğu kimi, “sözün prosodik strukturunun

formalaşmasında temporal parametrin rolu danılmazdır“ [6; 37; 54; 60; 90; 97; 128;

138; 144; 147; 171; 188; 200 və s.]. Dildə mövcud olan bütün vahidlər temporal

xüsusiyyətlərinə görə bir-birlərindən fərqlənir. Dil vahidlərinin temporal strukturları

müəyyən dildaxili və dilxarici faktorların təsiri nəticəsində variasiya olunur. Eyni dil

vahidindən ünsiyyət prosesində istifadə edən, dil daşıyıcıları bu vahidin tələffüzünə

müxtəlif ölçüdə zaman sərf etmiş olurlar. Şübhəsiz ki, bu dil daşıyıcılarının koqnitiv

hazırlığından, onun şifahi nitq sahəsindəki təcrübə və bacarığından, mövzunun

danışana nə dərəcədə bələd olmasından asılıdır. Məsələn:

10 çox işlək olan sözün tələffüzünə dil daşıyıcısı daha az vaxt sərf etmişdir,

nəinki 10 az işlək olan və yaxud müəyyən elm sahəsi ilə bağlı olan sözlərə. Tələffüz

olunan sözlərin heca tərkibindən, onların seqment tərkiblərindən, vurğuya münasibə-

tindən asılı olaraq, onların temporal parametrləri ilə bağlı prosodik strukturda

dəyişikliklər baş vermişdir. İngilis dilində vurğulu sait, yəni gərginliyi ilə fərqlənən

sait adətən daha davamlı uzun tələffüz edilir, nəinki vurğusuz mövqedə. Beləliklə,

ingilis dilində söz vurğusunun özünü kəmiyyət vurğusu kimi göstərdiyi Q.P.Torsuyev

tərəfindən də qeyd olunmuşdur [128, s.179].

A.İvanova prosodiyanın tədqiqat sahəsi məsələsinə aydınlıq gətirmək üçün

göstərmişdir ki, prosodiyanın tədqiqat sahəsinə nitqin metrik relevant elementləri

kimi, hecaların kvantitativ xarakteristikası daxildir[100, s.615]. Qeyd olunan fikirdən

belə məlum olur ki, A.İvanova prosodikanın tərkib vasitələrindən biri kimi

kvantitativ parametrə xüsusi əhəmiyyət vermişdir.

Sözün temporal xüsusiyyəti deyərkən, ilk növbədə, bu və ya digər sözün

tələffüzünə sərf olunan zaman nəzərdə tutulur. Əlbəttə, müxtəlif dillərdə uzunluq və

qısalıq fonoloji səviyyədə müxtəlif xarakterli olur. Məsələn, german dillərindən olan

ingilis və alman dillərində fonem səviyyəsində uzunluq və qısalıq sait üçün relevant

əlamət hesab olunur. Məsələn,

ingilis dilində: beat [bi:t]; bit [bıt] (qalib gəlmək), (parça)

sheep [i:p]; ship [ıp] (qoyun), (gəmi)

59

pot [pot]; poot [pɔ:t] (qazan), (quru)

shot [ot]; short [ɔ:t] (atəş), (qısa)

cut [kʌt]; cart [ka:t] (kəsmək), (araba)

much [mʌt]; March [ma:t] (çox), (mart)

pool [pu:l]; pull [pʊl] (hovuz), (çəkmək)

fool [fu:l]; full [fʊl] (axmaq) , (tam)

alman dilində: Staat [ta:t]; Stadt[tat] (dövlət) ,(şəhər)

Beet [be:t]; Bett [bεt] (lək), (çarpayı)

Kahn [ka:n]; kann [kan] (gəmi), (bilmək,bacarmaq modal

feilinin indiki zamanda I şəxsi)

Ofen [o:fən]; offen [ɔfən] (ocaq), (açıq)

Miete [mi:tə]; Mitte [mıtə] (kirayə), (orta)

Ratten – raten (siçovul), (məsləhət vermək)

Füllen – fühlen və s. (doldurma), (hiss etmək)

Şübhəsiz ki, qeyd olunan bu nümunələrdə uzunluq əsas differensial əlamət kimi

çıxış edir və qarşılaşdırılan bu sözlər məhz bu distinktiv əlamətə görə fərqlənir. Elə

bu əlamətin olub-olmaması həmin sözlərin məna strukturlarında dəyişikliyə səbəb

olur. Lakin onu da qeyd edək ki, bu uzun saitli hecaların özləri də mövqedən və

fonetik əhatədən asılı olaraq müxtəlif uzunluqda tələffüz olunur.

İngilis və alman dilləri üçün xarakterik olan bu kvantitativ xüsusiyyət

Azərbaycan dili üçün yaddır. Lakin bunun özü də Azərbaycan dili fonologiyasında

mübahisəli bir problemdir. Bəzi dilçilər (A.Axundov) Azərbaycan dilində uzun sait-

lərin işləndiyi fikrini söyləsələr də, bəziləri (Ə.Dəmirçizadə) bu fikri inkar edir. Azər-

baycan dilində yalnız alınma sözlərin daxilində uzun saitə rast gəlmək mümkündür.

Məs.:

mədəni (davranış, hərəkət, irs və s.)

mədəni (məkan) (yoxladılar).

Şübhəsiz ki, fonem səviyyəsində özünü göstərən temporal fərqlər, daha sonrakı

vahidlərin (heca, söz və s.) temporal xüsusiyyətlərinə təsir göstərir.

Lakin sözün prosodik strukturunda temporal parametri ilə bağlı baş verən

60

dəyişikliklər, xüsusən, Azərbaycan dilində fonetik səviyyədə baş vermiş dəyişiklik-

lərdir. Sözün prosodik strukturu deyərkən, əsasən, eyni sözün mövqedən və vurğudan

asılı olaraq, dəyişməsi nəzərdə tutulduğundan, temporal parametrdə baş verən

dəyişikliklər də bu cür qəbul olunmalıdır.

Söz daxilində seqmentlərin düzümündən və onların kombinator və distributiv

xüsusiyyətlərindən, hecaların növ xüsusiyyətlərindən asılı olaraq sözün temporal

strukturu müxtəlif dərəcədə dəyişikliklərə məruz qalır. Ədəbi dildə hər bir sait

tələffüz zamanı danışandan və situasiyadan, fonetik əhatədən asılı olaraq, temporal

xüsusiyyətini dəyişir. İngilis dili fonemlərinə həsr etdiyi “Fonema” əsərində

S.E.Poladova qeyd etmişdir ki,ingilis dilində hər bir saitin özünəxas temporal əlaməti

olur. Məsələn, ingilis dilində /i:/ saiti uzun, gərgin, ön sıra və yüksək yüksəlişli səsdir.

Kəmiyyətcə bu saitə oppozisiya təşkil edən [ı] saiti qısa və gərginsiz tələffüz olunur

[117, s.48-49]. İngilis dilində /i/ saitinin ikili tələffüzü, onun Azərbaycan dilində

mövcud olan /i/ saitindən fərqləndirir. İngilis dilində tələffüz prosesində uzun və qısa

saitlərin qarşılaşdırılması, yəni birinin əvəzində digərinin tələffüz edilməsi

yolverilməzdir [e]. Fonemi ingilis dilində qısa və qeyri-gərgin tələffüzü ilə fərqlənir.

Məsələn, head /hed/ (baş); pat /pet/ (astadan əl çalma); land /lend/(borc vermək) və s.

İngilis dilində mövcud olan /ʊ/ və /u:/ fonemləri də bir-birindən kvantitativ və buna

uyğun olaraq yaranan gərginliyə görə fərqlənirlər. Biz burada ingilis dilində bütün

uzun və qısa saitlərin temporal xüsusiyyətləri haqqında ümumiləşdirilmiş məlumat

verdik. Bunların eksperiment materiallarından necə müşahidə olunduğu haqqında III

fəsildə daha geniş məlumat veriləcəkdir. “German dillərindən olan alman dilində

kəmiyyət və keyfiyyət parametrləri bir-biri ilə əlaqədə olur” [204, s.24]. Ümumilikdə,

qapalı saitlər uzun, açıq saitlər isə qısadır. Sözlərin hansı heca modellərindən (CV,

VK, VCV, CVC və s.) ibarət olması sözün temporal xüsusiyyətlərinə təsir göstərən

amillərdəndir. Əsas tonun tezliyi və intensivlik parametrlərindən fərqli olaraq

temporal parametri fonemlərdən başlayaraq, ən böyük sintaktik vahidlər üçün

xarakterikdir.

Təcrübə göstərir ki, istər heca, istərsə də söz daxilində sait səslər kəmiyyət

parametrinə görə samitlərlə müqayisədə uzun olur. L.V.Bondarko təcrübi yolla belə

61

bir qənaətə gəlmişdir ki, insanın eşitmə orqanı 30-50 ms uzunluğunda olan səsləri

eşidib təhlil etmək iqtidarındadır [76, s.19].

Artıq sübut olunmuş faktdır ki, qısa saitlər yalnız samitlərdən əvvəl gəlir [41,

s.243].

Bu, o deməkdir ki, hər bir dildə qısa saitlər üçün qapalı heca xarakterikdir.

İngilis, alman, və holland dillərinin materialları əsasında uzun heca daşıyıcısı

kimi fonetik hadisədən bəhs etmiş N.S.Trubetskoy yazmışdır ki, bu dillərdə başqa bir

mənzərənin şahidi oluruq.

Kəmiyyət qarşılaşması açıq auslautda neytrallaşır. Özü də açıq vurğulu auslaut

hecalarında yalnız uzun sait fonemlər gəlir. Ona görə də burada qısa deyil, uzun heca

daşıyıcıları əlamətsiz korrelasiya üzvləri kimi götürülə bilərlər.

“Beləliklə, burada söhbət bir tərəfdən yalnız normal, tam sona qədər səslənən

sait fonemlər arasındakı qarşılaşmadan gedirsə, digər tərəfdən öz axarında sonra

gələn samitin gəlməsilə kəsilən, dayandırılan sait fonemlər arasındakı qarşılaşmadan

gedir. Özü də “hecanın kəskin şəkildə dəyişməsi” korrelyasiyasının əlamətidir. Bu

cür heca kəsiyi korrelasiyasında uzunluq “tam, maneəsiz sait axarının və qısalıq isə

yalnız sonda gələn samitlə sait axarının dayandırılmasının ifadəsidir” [41, s.242].

Deməli, bəzi dillərdə temporal komponent relevant xüsusiyyət kimi prosodik əlamət

funksiyasını yerinə yetirdiyi halda, bəzi dillərdə bu irrelevant xüsusiyyət kimi çıxış

edir.

“Sözün prosodik strukturunda temporal əlamətin funksional yükünü

müəyyənləşdirmək üçün, nitq prosesində reallaşan səslərin uzunluğuna

əsaslanılmalıdır. Səsin uzunluğu fonetik şərtlərlə bağlı olur, daha doğrusu, fonetik

mövqedən asılı olur. Səsin uzunluğu əksər hallarda hecanın açıq və qapalı

olmasından asılıdır” [97, s.187]. “Saitin uzunluğuna əvvəl və sonra işlənən samitlərin

xarakteri də (kipləşən, novlu, kar, cingiltili) təsir göstərir. Bu halda saitdən sonra

neçə samitin işlənməsi də əsas amillərdəndir ” [20, s.187].

K.Kohler hesab etmişdir ki, ingilis dilində söz daxilində saitlərin kəmiyyət

parametrlərinə novlu və kipləşən kar və cingiltili samitlər müxtəlif səviyyələrdə təsir

göstərir [170, s.111]. Bunun üçün o, /bi:d/ (bead) – (diyircək) və /bit/ (bit)- (parça)

62

sözlərində tələffüz olunan /i/ və /ı/ saitlərinin kəmiyyət xüsusiyyətlərini müqayisə

etmişdir. Kəmiyyət dəyişməsinə keyfiyyət dəyişikliyi ilə yanaşı onlarla əlaqədə olan

kar /t və cingiltili /d/ samitlərinin də az rolu olmamışdır. Onu da əlavə edək ki,

“saitlərin kəmiyyət xüsusiyyətləri ilə bağlı qanunauyğunluq yalnız ingilis dili üçün

səciyyəvi deyil, belə bir kəmiyyət variasiyası dünyanın əksər dillərində müşahidə

olunmuşdur” [170, s.111].

İngilis dilində müxtəlif kommunikativ vahidlərin temporal xüsusiyyətlərini təhlil

edən T.A.Brovçenko belə qənaətə gəlmişdir ki, kommunikativ vahidlərin özlərinə

məxsus temporal əlamətləri vardır. Bu əlamətlər dil vahidinin ön və son hissələrinin

sayəsində formalaşır. İngilis dilində saitlərin temporal xüsusiyyəti relevant əlamətdir

[78, s.90-91].

İntensivlik parametrində olduğu kimi, uzunluq və qısalıq da müəyyən mənada

saitin tipindən asılıdır. O.Yespersen dildə “kəmiyyət qanunu”nu işləyib hazırlamışdır.

Bu qanununa görə, “danışan bildikdə ki, o, uzun səs sırasını tələffüz etməlidir,

tempini artırır” [167, s.175]. Bununla da o, Raskın Danimarka dilində “far” sözündə

saitin “fare” sözündəkinə nisbətən uzun tələffüz edilməsi, Saitin isə “tail” sözündəki

diftonqun “tailor” sözündəki diftonqa nisbətən davamlı olduğu, eləcə də Siversin

“fahl” sözündəki /a:/ saitinin “fahle” sözündəki /a/-dan, bunun da öz növbəsində

“fahlere” sözündəki /a/-dan uzun tələffüz edilməsi haqqındakı fikirlərinə aydınlıq

gətirmişdir [167, s.176]. Analoji hadisə ingilis və Azərbaycan dillərində də müşahidə

olunmuşdur. Bunun üçün biz eksperiment zamanı eyni kökdən əmələ gələn sözlərin

temporal göstəricilərini müqayisə etmişik. Məsələn, “ək”, “əkin”, “əkinçi” və s.

İngilis dilində də oxşar nümunələr təhlil olunmuşdur. Məsələn: moon /mu:n/ (ay),

moonlight (ay işığı). Bu nümunələrdən birincidə “moon” təkhecalı sözü ayrılıqda,

yəni simpleksaksent daşıdığı vəziyyətdə, ikinci halda isə “moonloght” sözünün

birinci komponenti kimi, yəni initialaksent daşıyıcısı kimi çıxış etmişdir. Bu fonetik

hadisə ilə bağlı aparılmış təhlillərin nəticələri üçüncü fəsildə daha geniş şərh

olunacaqdır.

Lakin onu da qeyd edə bilərik ki, ümumi fonetik nöqteyi-nəzərindən uzunluğun

müəyyən növlərinin müəyyənləşdirilməsi elə də asan problem deyil. Elə buna görə də

63

O.Yespersenin irəli sürdüyü: çox qısa, qısa, yarımuzun, uzun, çox uzun kimi növlərin

mövcudluğu şübhə doğurur. Bu da ondan irəli gəlir ki, hələlik fonetika bu və ya digər

seqmentin minimum və maksimum kimi hansı uzunluqda olmasına tam aydınlıq

gətirməmişdir.

Fonematiklik baxımından hər bir dil üçün saitlərin uzunluq məsələsi ayrılıqda

həll olunmalıdır. Çünki bütün dillərin fonoloji sistemlərində buna ehtiyac duyulur.

Çox halda uzunluq yalnız saitə məxsus xüsusiyyət kimi nəzərdən keçirilir. D.Counza

görə “ingilis dilində /i:/ və /ı/ saitlərindən birinci uzun, keyfiyyətinə görə isə dəyişkən,

ikinci /ı/ saiti isə qısa və açıq saitdir. L.R.Zinder Counzun bu fikrinə əlavə edərək

göstərmişdir ki, bu saitlər eyni fonemin mövqe ilə bağlı allofonlarıdır [97, s.188].

Bununla belə fonemin uzunluq və qısalığının əksər dillərdə fərqləndirici əlamət kimi

çıxış etməsi dilçilik ədəbiyyatında qeyd olunmuşdur. Hətta onun müəyyən bir vurğu

ilə mümkünlüyü də qeyd olunmuşdur [97, s.188]. Bu və ya digər dillərdə uzun, qısa

saitlərin olması mübahisəli olmuşdur. Bu da ondan irəli gəlmişdir ki, uzun sait iki

fonemin birləşməsidir (bu halda uzunluq fonematik deyil), yoxsa ki, uzun sait bir

fonem kimi qəbul olunmalıdır (bu vəziyyətdə uzunluq fonematik əlamətdir). Deməli,

iki səsin yanaşı işlənməsi və səs birləşməsi yaratması, heç də həmin səsin

uzunluğunun relevantlığından xəbər vermir. Burada əsas məsələ müəyyən bir

fonemin uzunluğundan gedir. Bu məsələnin həllində əsas kriteriya kimi morfoloji

prinsip nəzərə alınmalıdır. Əgər morfoloji sərhəd səsin ortasından keçirsə, bu zaman

söhbət bir fonemdən deyil, fonem birləşməsindən gedir. İngilis və alman dillərində

bəzi dillərdən (Azərbaycan, rus) fərqli olaraq, uzun saitlər eyni bir morfemin

tərkibində işlənir. Məs.:

ingilis dilində: /bi:t/, /i:p/, /fu:l/ (qalib gəlmək, qoyun, axmaq)və s.

alman dilində: /be:t/, /ta:t/ (lək, dövlət) və s.

Belə vəziyyətdə biz kommunikativ prosesdə uzun saitin uzunluğunun müxtəlif

xüsusiyyətlərindən danışa bilərik. Azərbaycan dilində isə bu başqa formadadır, çünki

bu dildə uzun saitlər ayrıca fonem kimi mövcud olmadığından, burada qısa saitlərin

fərqli uzunluqda tələffüzünün reallaşması faktını göstərmək olar. Sözün prosodik

strukturunun temporal parametrində baş verən dəyişikliklər daha çox başqa vahidlərlə

64

əlaqəli münasibətdə özünü göstərir. Ona görə də S.Cəfərov yazmışdır ki, söz dil

vahidi kimi öz təbiətinin dolğunluğunu və həqiqi mənasını əlaqəli nitq daxilində

büruzə verir[15, s.12].

Təcrübə göstərir ki, sözlərin temporal parametri danışandan-danışana fərqli

şəkildə olur. Dildə seqmentlərin uzunluğuna təsir edən amillərə münasibət bildirən

K.J.Kohler qeyd etmişdir ki,bu prosesdə əsas qanunauyğunluq ondadır ki, seqmentlər

onların tələffüzündə bir səsdən digər seqmentin tələffüzünə keçən yolu nə qədər geniş

olarsa, bir o qədər uzun olur [170, s.110].

Araşdırmalardan aydın olur ki, müxtəlif dillərdə sözlərin prosodik strukturla-

rının formalaşmasında temporal parametrin rolu eyni səviyyədə olmamışdır.

“Prosodik kəmiyyət əlaqələrinin tədqiqi onu təsdiq edir ki, bəzi dillərdə ən kiçik

prosodik vahid heca, digərlərində isə mordur və buna müvafiq olaraq dillər hecalı və

morlu dillərə bölünür. Prosodem termini ilə müvafiq dildə ən kişik prosodik vahid,

hecalı dillərdə heca, morlu dillərdə isə mor nəzərdə tutulur. Prosodik əlamətlər

diferensial və yanaşma əlamətlərinə bölünür. Diferensial əlamətlərlə prosedemlərin

özləri fərqlənir, yanaşma əlamətlərilə isə prosedemlərin özləri deyil, sonra gələn

fonoloji elementə müxtəlif yanaşma (birləşmə) növü ifadə olunur” [41, s.247].

Prosedemlərin fərqləndirilməsi hecalı dillərdə intensivliklə, morlu dillərdə isə tonun

yüksəkliyi ilə baş verir. Hər bir prosedemin də öz diferensial əlaməti mövcuddur.

“Hələ keçən əsrin əvvəllərində türk dillərində sait və ya samitlərin müəyyən

təsirlər sayəsində variasiya olunduğu qeyd edilmişdir “[41, s.18-19]. Dildə variasiya

hadisəsi müasir dilçilikdə aktual hadisələrdən biridir.

Sözün prosodik strukturunun formalaşmasında iştirak edən prosodik vasitələr

arasında tempin rolu da nəzərə alınmalıdır. Hər bir dil vahidi müəyyən tempə əməl

olunmaqla tələffüz olunur, çünki danışıq aktında iştirak edən hər bir adresant və

adresatın özlərinə xas danışıq tempi mövcuddur. Dilçilik ədəbiyyatında “temp

danışıqda zaman parametrindən normal şəkildə istifadə” kimi şərh olunmuşdur”[20,

s.295]. A.S.Hornbi də sözün prosodik strukturunda nitqin tempinin də rolunun az

olmadığını qeyd etmişdir[166, s.167]. Danışıq tempi ünsiyyətdə olanların dilə nə

səviyyədə bələd olmalarından da asılıdır.

65

D.Counzun hesablamalarına görə, ingilis öz ana dilində danışanda orta hesabla 1

dəqiqədə 2000, müvafiq olaraq 1 saniyədə 5 heca tələffüz edir. Lakin bu göstəriciyə

heç də bütün dil daşıyıcıları bərabər səviyyədə əməl etmir. Danışıq aktında baş verən

bütün bu dəyişikliklərə nitqlə bağlı elm sahəsi aydınlıq gətirir. Danışıq tempi ifadə

edənin prosodik strukturuna təsir göstərdiyi kimi tempin də reallaşmasına, onun

sürətli və ya zəif templi olmasına müəyyən faktorlar öz təsirini göstərir. Məsələn,

danışanın danışıq qabiliyyəti, informasiya mübadiləsinin həsr olunduğu mövzu,

danışanın psixoloji və sosial durumu, danışanın mövzuya nə səviyyədə bələd olub-

olmaması və s. Müəyyən bir dildə danışanlarda tempin eyni olduğunu düşünmək

düzgün olmazdı. Lakin bu, heç də o demək deyil ki, bu və yaxud digər dildə danışıq

aktında nitqin tempinin tənzimlənməsi üçün qaydalar sistemi yoxdur. Digər prosodik

vasitələrdə olduğu kimi nitqin temp strukturu da dilin qanunauyğunluqları əsasında

yerinə yetirilir. Ümumiyyətlə, prosodik vasitələr deyərkən canlı danışığa aid olan,

yazıda isə işlənilməyən vasitələr nəzərdə tutulur. Temp də danışıqla bağlı

olduğundan, o da prosodik vasitələrdən biridir.

O.fon Essen danışıqda reallaşan tempi belə izah etmişdir ki, o (temp – S.Q.),

“danışan tərəfindən nitqin dinamik və melodik xüsusiyyətlərə görə formalaşdırılması

vasitəsidir ” [198, s.177].

Danışıq tempi danışanın artikulyator xüsusiyyətləri ilə əlaqəlidir. Danışıq

tempinin müəyyənləşdirilməsi üçün ilk növbədə, O.fon Essenin qeyd etdiyi kimi,

saniyə ərzində tələffüz edilən səslərin orta qiyməti müəyyənləşdirilməlidir. Aparılmış

təhlillərdən məlum olmuşdur ki, “mətnin məlum və yaxud qeyri-məlum olması

danışanın nitqinin tempinə təsir göstərmişdir. Danışan məlum mətni daha yüksək

templə tələffüz etmişdi [198, s.176]. Danışıq tempi əsasən ya sürətli, ya da asta

formada özünü göstərir. Danışıq situasiyasından asılı olaraq, temp variasiya olunur.

Məsələn, mühazirənin oxunmasında asta tempdən istifadə olunduğu halda, gündəlik

həyatımızda insanlar arasında hər hansı bir söhbətdə nisbətən sürətli tempdən istifadə

olunur. Şübhəsiz ki, məruzənin hansı şəraitdə keçməsindən də asılı olaraq, danışıq

tempi də dəyişilir. Hətta danışıq tempinin zamanla əlaqədar dəyişilməsinə dair də

müəyyən fikirlər mövcuddur. Məsələn, “XX əsrdə insanlar XIX əsrlə müqayisədə

66

yüksək templə danışmışlar” [97, s.276]. Ünsiyyət iştirakçılarının yaş xüsusiyyəti də

(cavan, qoca) danışıq tempinə təsir göstərən amillərdəndir. Tələffüz olunan sözlərin

danışıq aktındakı funksiyasının da tempə təsiri olur. Aparılmış təcrübələr göstərir ki,

“köməkçi sözlər əsas sözlərlə müqayisədə sürətli tələffüz olunmuşdur. Mənalı

sözlərdən də cümlə daxilində funksional və informativlik cəhətdən daha vacib olan

söz də nisbətən asta templə tələffüz edilmişdir” [97, s.276]. Cümlədə son mövqedə

işlənən sözün tələffüzündə tempin zəifləməsi həmin cümlənin sona çatdığına işarədir.

Qeyd olunan prosodik vasitələrlə yanaşı sözün prosodik strukturunun

formalaşmasında ritmə əməl olunması məsələsinə aydınlıq gətirilməsi də vacibdir.

Sözün prosodik strukturunun formalaşmasında ritmin rolu xüsusi qeyd olunma-

lıdır, çünki bu, dildə ritmin oynadığı rolla əlaqədardır. Ritm özlüyündə insanın biolo-

giyası ilə bağlı hadisədir. İnsanın həyat funksiyası və psixologiyası ritmik

xarakterlidir. Buna misal olaraq insanın ürəyinin ritmik döyünməsini, nəfəs almasını,

getməsini, yüyürməsini, rəqs etməsini göstərmək olar. Ona görə də insanlar onları

əhatə edən aləmdə hadisələri ritmik cəhətdən şərh etməyə, təkrarlamağa meyillidir.

Hətta hər bir kəs öz yaşadığı şəhərin nəbzini və ritmini müəyyənləşdirir. Hətta insan

özünün koqnitiv fəaliyyətində, yəni musiqi və şeir yaradıcılığında da ritmə əməl

etmiş olur, eləcə də bunlara qarşı onda güclü həssaslıq yaranmış olur.

Məlum məsələdir ki, hecalı dillərdə danışıq taktının uzunluğu hecaların sayından

asılı olur. Müxtəlif mətnlərdə danışıq taktında işlənən hecaların sayı variasiya olunur,

bununla bərabər danışıq taktının uzunluğu da variativ xarakterli olur. Bu zaman

danışıq taktında hecalar ona görə reduksiya olunmur ki, əsas vurğular arasında

bərabər ölçülü məsafəyə əməl olunsun, həm də uzunluqlarına görə stabil hecaların

sayının konstant qalması vacibdir. Müşahidələrdən məlum olur ki, ünsiyyət vasitəsi

kimi istifadə etdiyimiz hər bir dil başqa dillərdən, qeyd olunmuş seqment və

superseqment vasitələrlə yanaşı, ritmə görə də fərqlənir. İngilis və Azərbaycan

dillərində danışan hər bir kəs məlumatı ötürmək üçün heç də sintaktik

konstruksiyaları bir dəfəyə fasiləsiz tələffüz etməyə qadir olmadığından, bu vahidlər

dilin ritmik xüsusiyyətləri əsasında bölünmüş vəziyyətdə tələffüz olunur və nəticədə

ifadə olunan fikir asan başa düşülür.

67

“Dildə ritm deyərkən tələffüz edilən və qavranılan fonetik hadisələrin və ya

vahidlərin müəyyən qaydalara əməl olunmaqla ayrılan zaman bölgülərinin ardıcıllığı

başa düşülmüşdür” [182, s.236]. “Ritmik əlamətlərinə əsasən dillər tipoloji

xüsusiyyətlərinə görə: vurğulu sayılan (stress timed), hecalı sayılan (syllable timed)

və morlu sayılan dillərə bölünür” [183, s.236]. Bu da onu göstərir ki, mor heç də

hecaya bərabər vahid deyil. Bunlar onunla fərqlənirlər ki, nəzərə çarpdırılan vahidlər,

yəni vurğulu hecalar, ayrı-ayrı hecalar, daha doğrusu, ayrı-ayrı morlar zaman

baxımından bərabər ölçülü olub, bir-birinin ardınca işlənirlər (İsochroniehypothese).

German dilləri qrupuna daxil olan alman və ingilis dillərində qəbul olunmuş və

hamı tərəfindən gözlənilən ənənə var ki, “tələffüz zamanı vurğusuz hecalar geniş

miqyasda qısaldılır. İfadə daxilində və ya çoxhecalı sözlərdə belə vurğusuz hecaların

çoxu iki vurğulu heca arasında işlənmişdir” [190, s.490; 192, s.50-51]. Belə bir

fonetik dəyişiklik hecaların qısaldılması ötəri-neytral [ə] saiti olan hecalarda özünü

daha aydın göstərir. Hər iki dildə sürətli danışıqda bu dəyişiklik daha tez-tez baş

verir. Məsələn, alman dilində “gibt es” əvəzində /gibt’s/ (var ) forması işləndiyi kimi,

ingilis dilində də “got an apple” (bir alma var) əvəzində /gɒt n æpl/. Azərbaycan

dilində də “pişik” və “bıçaq” sözləri danışıq zamanı 1-ci hecadakı saiti itirir və sözlər

bir hecalı kimi tələffüz edilir.

Səslərin reduksiya olunub-olunmaması sözlərin ritmik strukturlarının nizamlan-

masına təsir göstərir. Hecaların söz daxilində birləşməsində ritmik rasterə əməl

olunur.

“İngilis dilində çoxhecalı sözlərdə vurğulu-vurğusuz hecalar bir-birini əvəz

etməklə ritmik strukturun əsasını yaradır. Dördhecalı xarici mənşəli sözlərdə də bu

ritmik struktura əməl olunur” [128, s.180]. Fransız dilindən ingilis dilinə keçmiş

üçhecalı sözlərdə ilk anda vurğu son hecada olsa da, sonradan ingilis dilinin

ənənəsinə uyğun olaraq vurğu birinci heca üzərinə keçir. Bununla da ingilis dili üçün

xarakterik olan ritmik struktura əməl olunur. Məsələn, “radical” sözündə ilk vaxtlar

vurğu son hecanın üzərinə düşmüşdür. Bu vurğu gözlənilməklə, sözün birinci hecası

da vurğulu tələffüz edilmişdir. Beləliklə, vurğulu və vurğusuz hecanın bir-birlərini

əvəz etməsi sayəsində həmin sözün /´rædıkl/ ritmik strukturu formalaşmışdır. Onu da

68

qeyd edə bilərik ki, hər bir dildə kommunikativ prosesdə bu və ya digər heca və

yaxud söz kontekst və situasiyadan asılı olaraq vurğulu və ya vurğusuz kimi çıxış edə

bilir. Bu xüsusiyyət fonemə də aiddir, çünki eyni fonem də danışıq prosesində

vurğulu və vurğusuz mövqelərdə işlənir. Məs.: Azərbaycan dilində “südçülük”

sözündə /ü/ saiti 3 dəfə təkrarlanmışdır. Bununla belə hecanın strukturundan asılı

olaraq onların akustik parametrləri fərqlidir. Onlardan 3-cü /ü/ saiti vurğulu olduğu

halda digər mövqelərdə işlənən /ü1/, /ü2/ səsləri vurğusuz hecalarda işlənmişdir.

Burada sözün ritmik strukturunun onun morfem strukturuna uyğun olaraq

modifikasiya olunduğu müşahidə olunmuşdur (Bax:qr.31).

Çoxhecalı sözlərdə ritmin quruluşunu şərh etməyə çalışmış Q.P.Torsuyev bunun

üçün “possibility” (imkan) və “simlicity” (sadəlik) və s. kimi sözlərin təhlilini

aparmışdır.Müəllifin fikrincə, “possibility” sözündəki hecaların ritmik düzülüşü

aşağıdakı kimi olmuşdur:

2 4 1 5 3

/, p o s ə´ b ı l ı t ı/” [116, s.181].

Nümunədən aydın olmuşdur ki, bu ritmik strukturda əsas vurğulu heca 3-cü

hecadır, 1-ci heca isə köməkçi vurğu daşıyır. Q.P.Torsuyevin irəli sürdüyü fikir bizim

eksperiment materialımızda da öz təsdiqini tapmışdır. Buradan aydın olur ki, eyni bir

sait fonem ingilis dilində gah vurğulu, gah da vurğusuz çıxış edə bilir. Şübhəsiz ki,

bundan asılı olaraq, bu və ya digər hecanın söz tərkibində funksional yükü də dəyişir.

Danışıq aktında ritmik struktura söz və sözdən böyük danışıq vahidlərində

(sintaqmlarda, frazalarda, cümlələrdə və s.) əməl olunur.

Dillər danışığın ritmik quruluşuna görə iki qrupa bölünür. Birinci qrupa daxil

olan fransız, ispan və çoxlu hind, Afrika xalqlarının dillərində ayrı-ayrı hecaların çox

və ya az konstant zaman kəsiyində tələffüz olunan vahidlərin ardıcıl işlənmə ənənəsi

vardır. “Fransız dilində frazalar mənalı parçalara – sintaqmlara bölünür, bu

vahidlərin də sonunda əsas aksent daşıyan söz durur və fərqli uzunluqda ola bilir.

İngilis və digər german dillərində və slavyan dillərinin aid olduğu ikinci qrupda belə

ənənə mövcuddur ki, ritmik yüksəlişlər – vurğulu hecalar eyni səviyyəli

69

approksimativ zaman kəsiyində, danışıq taktları formasında bir-birlərinin ardınca

növbəli düzülür” [97, s.246]. Ritmik strukturda hecaların sayı taktdan-takta dəyişir və

nəticədə bu proses ayrı-ayrı hecaların, xüsusən də vurğusuz hecaların uzunluq-

qısalığı ilə tənzimlənir [128, s.206-207]. “Vurğusuz hecalar dildə söz semantikasının

ifadəsinə deyil, sintaktik strukturların düzəldilməsinə xidmət edir. Bu cür hecaları

çox vaxt sözönüləri, artikl, şəxs əvəzlikləri, bağlayıcılar təmsil edirlər və bunlar da

leksik vurğu daşımayan sözlərdir. Bu sözlər vurğulu sözdən əvvəl və ya sonra

işlənməsindən asılı olaraq proklitik və ya enklitik kimi çıxış edir” [104, s.41; 46,

s.143].

“Bir sinsemantik sözün avtosemantik sözlə birləşməsi adətən fonetik söz

adlandırılır. Vurğusuz element vurğuludan əvvəl gələndə proklitik, sonra gələndə isə

enkliftikdən (və onlar transkripsiyada qövs işarəsilə birləşirlər) söhbət gedir. Müq et:

“in the room”(otaqda), “on the table”(stolun üstündə) “настоле”, auf dem Tisch

(stolun üstündə) və s.” [46, s.143].

Azərbaycan dilçiliyində hecanın söz daxilində ritmik xüsusiyyətlərinə dair

Ə.Dəmirçizadənin irəli sürdüyü fikirlər daha çox maraq doğurur. Onun fikrincə,

”heca haqqında məlumat verilərkən, onun hansı üslub şərtlərində tələffüz edildiyi

nəzərə alınmalıdır ”[18, s.175].

Azərbaycan dilində söz daxilində iki sait arasında işlənən samitlərin sayından

asılı olaraq, hecaların ritmik bölgüsünə dair A.Axundovun da irəli sürdüyü fikirlər

maraq doğurur, çünki burada Azərbaycan dilində işlənən alınma sözlərin hecalan-

masından bəhs olunmuşdur. Bu haqda o, özünün “Azərbaycan dilinin fonetikası”

əsərində yazmışdır ki, nitq axınında iki sait arasında dörd samit olduqda samitlər

hecalar üzrə iki cür bölünür:

1)Alınma sözün daxilində yanaşı dörd samitdən ikisi əvvəlinci saitlə, ikisi

sonrakı saitlə qovuşur: abs-trakt;

2) Üç yanaşı samitlə bitən alınma sözə samitlə başlanan şəkilçi bitişdirildikdə

də üç yanaşı işlənən samit əvvəlki hecanın tərkibində qalır: şvarts+dan.

Nitq axınındaiki sait arasında iki samit olduqda bu samitlərdən biri əvvəlinci,

digəri ikinci saitə qoşulur. Bəzi hallarda bu vəziyyət pozulur. Əgər samitlərdən biri

70

kar, ikincisi sonor samit olarsa, belə samitlər bərabər bölünmür. Kar səs özündən

sonra işlənən sonor samitlə birlikdə ikinci saitin düzəltdiyi hecaya daxil olur. Məs.:

hid-ro-plan.

“İki sait arasında gələn üç samitdən birincisi əvvəlki, ikinci və üçüncü isə

sonrakı saitə qoşulmuş halda hecalara bölünür. Məs.: sen-tyabr; ak-tyor və s.” [6,

s.270].

Dilimizdə hecaların bəzi növləri sabit deyil. Onlar müxtəlif fonetik vəziyyətlərə

düşdükdə dəyişir və hecanın başqa növlərinə çevrilir. Məs.:

əl – ə+lim; ox – o+xun; üst – üs+tü; sol – so+la və s.

Bu səbəbdən də, demək olar ki, ingilis və Azərbaycan dillərində hecanın sərhədi

söz və morfem sərhədi ilə üst-üstə düşməyə bilər. Bunların müəyyənləşdirilməsi nitq

ritminin təbiətinin öyrənilməsi ilə bağlı hadisədir və bunun özü də ayrıcı tədqiqat

tələb edir. Burada yalnız sözün prosodik strukturunun formalaşmasında prosodik

vasitə kimi ritmin də iştirak etdiyi şərh olunmuşdur.

2.3. Sözün prosodiyasının funksional xüsusiyyətləri

Sözün prosodiyasının əsas xüsusiyyəti onun dildə müəyyən funksiyaları:

kulminativ, distinktiv və kommunikativ yerinə yetirməsidir. Sözün prosodik

xüsusiyyətlərini əks etdirən və onun funksiyasının yerinə yetirilməsində fəal iştirak

edən prosodik vasitələr dillərin sistemlərindən, onların struktur xüsusiyyətlərindən

asılı olaraq dəyişkən olur. İngilis dili üçün xarakterik olan bu vasitələri bütövlükdə

Azərbaycan dilinin prosodik vasitələri üçün əsas götürmək və bundan çıxış edərək,

Azərbaycan dilinin prosodik strukturunu müəyyənləşdirmək, gerçəkliyə uyğun

gəlməyən nəticələrə səbəb ola bilər. Prosodik xüsusiyyət fonemdən böyük bütün dil

vahidlərinin danışıq aktında reallaşmasını təmin edir, kontekst və situasiyadan

müzakirə olunan mövzudan asılı olaraq bu vahidlər müxtəlif formalarda gerçəkləşir.

Məs., Azərbaycan dilində işlənən /bibi/, /baba/ və s. sözlərdə eyni sait fonemlə

əmələ gələn hecalar 2 dəfə təkrarlanmışdır. Hecaların eyni fonem tərkibə malik

71

olmasına baxmayaraq onların sözün ritmik strukturundakı funksiyası fərqlidir. Eyni

hal söz səviyyəsində də müşahidə olunmuşdur. Məsələn: /quş uçdu/ və /o, quş ovladı/

cümlələrində eyni “quş” sözü işlənmişdir. Lakin onların funksional yükü fərqli

olduğundan tələffüz prosesində bu fərq prosodik vasitələrin də fərqli olmasına səbəb

olmuşdur.

İstər ingilis, istərsə də Azərbaycan dilində prosodik vasitələr kommunikativ

prosesdə öz funksiyalarını yerinə yetirərkən heç də hamısı eyni səviyyədə fəal olmur.

Nitq aktında hansı və necə mənalı vahidin iştirak etməsinin müəyyənləşdirilməsi

vurğunun köməkliyi ilə mümkün olan hadisədir.

Bununla da əsas prosodik vasitə kimi çıxış edən vurğu dildə kulminativ

funksiyanı yerinə yetirir. Cümləyə daxil olan vurğulu və vurğusuz sözlər məhz

prosodik vasitələrin sayəsində bütöv halında birləşir və fikir ifadə edir. Söz səviy-

yəsində isə bu funksiyanı vurğusuz hecaları öz ətrafında cəmləşdirən informativlik

baxımından dominant hesab edilən heca yerinə yetirir. Məs.: /Mən tələbəyəm //, I am

student//.

Bu ifadələrdə “tələbəyəm”, “student” sözləri özlərindən əvvəl işlənən vurğusuz

“mən”, “I”, “am” sözlərini öz ətraflarında birləşdirərək, fonetik cəhətdən bütövə

çevirmişdir. “Kulminativ nəzərə çarpdırılma adətən “vurğu” və ya “aksent”

adlandırılır və bu məfhumu başqası ilə əvəz etməyə də bir əsas yoxdur. Bu parametrə

görə qarşılaşma da vurğu korrelyasiyası adlandırılmışdır” [41, s.249].

“Prosodik fərqləndirici qarşılaşma kulminativə (zirvə əmələ gətirən) və qeyri-

kulminativə bölünür. Kulminativə vurğu korrelasiyası və onun bir növü kimi tonun

hərəkət korrelasiyası aiddir. Distinktiv vurğu deyərkən, biz ilk öncə söz mənasını

fərqləndirən vurğunu nəzərdə tuturuq. Vurğu prosodemin zirvə əmələ gətirməklə

seçilməsi kimi müəyyənləşdirilə bilər: ekspirator güclənmə, ton səviyyəsinin yüksəl-

məsi, uzanma, müvafiq sait və samitlərin aydın və enerjili tələffüzü kimi qeydə

alınmışdır” [41, s.257].

Prosodik vasitələrin dildə distinktiv funksiyanı yerinə yetirdiyi dilçilik ədəbiy-

yatında qeyd olunmuş hadisədir. N.S.Trubetskoy qeyd etmişdir ki, prosodik əlamətlər

differensial və yanaşma əlamətlərinə bölünür. Differensial əlamətlər vasitəsilə

72

prosodemlərin özləri fərqlənir, yanaşma əlamətlərilə isə prosodemlərin özləri deyil,

sonra gələn fonoloji elementə müxtəlif yanaşma növü ifadə olunur. Prosodemlərin

fərqləndirilməsinin distinktiv (mənafərqləndirici) funksiya yerinə yetirdiyi dillərdə

hər bir prosodemin öz differensial əlaməti var [41, s.247].

Distinktiv (sərbəst) vurğu korrelyasiyasının olduğu dillərdə heç də hər sözdə

müəyyən bir prosodemi vurğulamağa ehtiyac yoxdur. Vurğusu sərbəst olan dillərdə,

o cümlədən german dillərində əsas vurğunun yeri iki sözü fərqləndirə bildiyindən

söhbət həmişə “əsas vurğu – köməkçi vurğu” oppozisiyasından gedir.

İstər german dillərində, istərsə də Azərbaycan dilində söz prosodiyasının

distinktiv funksiyası sayəsində söz keyfiyyətinə görə digər sözlərdən fərqlənir. Bu, o

deməkdir ki, prosodik vasitələr ayrılıqda məna daşıyan vahidləri bir-birindən

fərqləndirir. Məsələn, /ə/ və /a/ saitlərinin qarşılaşması: /əl/ - /al/ və ya /kəl/ - /kal/.

Distinktiv xüsusiyyət həm seqment, həm də superseqment xarakterli ola bilir. İngilis

dilində /i:/ - /ı/ qarşılaşması. Məs.: /i:p/ - /ıp/.

Deməli, nümunə kimi göstərilən bu qarşılaşmalar da Azərbaycan dilində/ə/ və

/a/, ingilis dilində /i:/ - /ı/ seqmentləri relevantdır. Lakin dildə qeyri-relevant

qarşılaşmalara da rast gəlinir. F.Y.Veysəlli alman dili materialı üzrə apardığı

araşdırmalara əsaslanaraq qeyd etmişdir ki,alman dilində dilönü [r] ilə dilçək [R]

qarşılaşmaları qeyri-relevantdır, çünki alman dilində elə bir söz cütü yoxdur ki, onlar

bir-birindən bu səs qarşılaşmaları ilə fərqlənsin[19, s.209].

Hər bir dil vahidi distinktiv funksiyanı yerinə yetirən səs keyfiyyətinə malik

olmalıdır, əks təqdirdə bu dil vahidləri başqalarından fərqlənməz. Ona görə də dilçilik

ədəbiyyatında qeyd olunmuşdur ki, ayrı-ayrı dil vahidlərinin bir-birindən fərqləndiril-

məsi müstəsna dərəcədə distinktiv funksiya daşıyan səs keyfiyyətlərinə əsaslanır.

“Fərqləndirmə anlayışı qarşılaşma oppozisiya anlayışını tələb edir. Səs keyfiyyəti

yalnız o zaman distinktiv funksiya daşıyır ki, o, səs oppozisiyasının üzvü olsun” [19,

s.209]. Məs.: /´perfeckt/ - /per´feckt/ sözlərinin oppozisiyasında vurğu, oppozisiyanın

üzvü kimi çıxış etmişdir, yəni sözlər bir-birindən məhz bu əlamətə görə fərqləndirilir.

Vurğu isə kommunikativ prosesdə ton və intensivlik vasitəsilə reallaşmışdır (Bax: qr;

37). Daha dəqiq desək, sözdə vurğulu heca digər vurgusuz hecadan bu əlamətlərlə

73

seçilir.

“Prosodik vasitələrdən biri olan vurğu dildə kontrastiv funksiya yerinə yetirir.

Məsələn, alman dilində işlənən /Ich zeige es der Krankenschwester/ cümləsində

“Krankenschwester” mürəkkəb isim kimi çıxış etmişdir. Əgər həmin sözün əsas

vurğusu yerini dəyişərək ikinci komponentdə qərarlaşmış olarsa, bu zaman həmin söz

mürəkkəb sözlüyünü itirərək nəticədə iki müxtəlif leksik vahidə çevriləcək. Məsələn,

/Ich zeige es der ´kranken ´Schwester/. Burada əsas distinktiv əlamətin daşıyıcısı kimi

vurğu çıxış etmişdir. Eyni vəziyyət Azərbaycan dilinin materialında da müşahidə

olunmuşdur (´alma – al´ma). Strukturalistlər fonemi “distinktiv əlamətlərin dəsti”

kimi götürürlər. Bu cür distinktiv əlamətlər R.Yakobsan və onun həmkarları

tərəfindən müəyyənləşdirilib [52, s.196-197].

Onlar 12 distinktiv əlamət müəyyənləşdirmişlər. Dünya dillərinin fonem

sistemlərini bu əlamətlərə görə təhlil etmək mümkün olmuşdur.

N.S.Trubetskoy qeyd etmişdir ki,müxtəlif dillərdə distinktiv oppozisiyalar

yaradan səs keyfiyyətləri 3 qrupa bölünür: vokalik, konsonantik və prosodik əla-

mətlər. ”Sait fonemlər distinktiv vokalik, samitlər isə distinktiv konsonantik əlamət-

lərdən ibarətdir. Bunun əksinə olaraq yalnız prosodik əlamətlərdən ibarət ola bilən

fonem yoxdur. Bu prosodik əlamətlər dildən asılı olaraq, daha çox ya tək saitlə, ya

tək samitlə, ya da nəhayət, fonem ardıcıllığı ilə bağlı olur” [41, s.115]. Prosodik

vasitələr nəinki söz səviyyəsində, eləcə də sintaktik səviyyədə distinktiv funksiya

yerinə yetirməyə qadirdir. N.S.Trubetskoy və onun davamçıları fərqləndirici əlaməti

məna ilə bağlamışdır. Bu, o deməkdir ki, diferensial əlamət məna daşıyan dil

vahidlərini bir-birindən fərqləndirməyə xidmət edir. Dildə işlənən bütün vahidlər, o

cümlədən dilin leksik sisteminə daxil olan sözlər distinktiv əlamətlər toplusu kimi

götürülür və bu əlamətlər binar qarşılaşmalar əsasında müəyyən edilir. Dilçilikdə

sözün distinktiv əlamətləri onun irrelevant əlamətlərinə qarşı qoyulur. Məs.: vurğulu

heca vurğusuz hecaya, yüksək tonlu heca – zəif tonlu hecaya, açıq heca – qapalı

hecaya və s.

Vurğunun yerinin dəyişməsi nəinki qrammatik vahidlərin qarışıq salınmasına,

eyni zamanda məna dəyişikliyinə səbəb olur (ağ daş – Ağdaş). Bu vahidlərdən

74

birincidə, təyini söz birləşməsində vurğu birinci tərkib hissənin uyğun hecasına

düşür, ikincisində isə - mürəkkəb sözdə vurğu ikinci komponentlə bağlı olmuşdur.

Deməli, “bu iki vahidin bir-birindən fərqli vahidlər kimi başa düşülməsində əsas

distinktiv prosodik vasitə vurğudur. Məhz bu sözlərin fərqləndirilməsində vurğunun

distinktiv funksiyası özünü qabarıq şəkildə göstərmişdir. Həm ingilis, həm də

Azərbaycan dilində sözün prosodik vasitələrinin funksional xüsusiyyəti sayəsində

sözlərin morfoloji xüsusiyyəti dəqiqləşdirilir. Məs.: ingilis dilində: absent [æb´sənt]

(feil), [´æbsənt] (sifət).

Azərbaycan dilində: süzmə: [süz´mə] (isim), [´süzmə] (feil).

Ona görə də bu əlamət dilçilikdə“həm distinktiv, həm də differensial əlamət

kimi” qeyd olunmuşdur [174, s.148]. Dilçilikdə, xüsusən onun fonologiyası sahəsində

fonem nəzəriyyəsinin təkmilləşdirilməsində, daha dəqiq desək, fonemlərin müəyyən-

ləşdirilməsində distinktiv əlamətlərin həlledici rol oynadığı əksər dilçilər tərəfindən

birmənalı şəkildə qeyd olunmuşdur (L.Yelmslev, N.S.Trubetskoy, L.Blumfild,

F.Veysəlov və b.).

R.Konrad qeyd etmişdir ki, distinktiv əlamətlər o əlamətlərdir ki, onlar müəyyən

bir dilin mənafərqləndirici oppozisiyasının şəbəkəsi üçün relevantdır [156, s.148].

Məsələn, ingilis dili üçün saitlərin kəmiyyət əlaməti relevant olduğu halda (pool

/pu:l/, pull /pul/, cut /kʌt/ - coat /ka:t/), rus və Azərbaycan dilləri üçün bu xüsusiyyət

relevant hesab edilmir. “Distinktiv əlamətlərin bir növü hesab edilən prosodik

əlamətlər heca və heca sırası ilə müəyyənləşirsə, ikinci növü olan inherent əlamətlər

fonemlərin hecada oynadıqları roldan asılı olmayaraq, onlara məxsus olur. Hər bir

sözün distinktiv prosodik əlamətlərinin məcmusu sözün prosodikasının matriksi

formasında əks olunur” [174, s.148]. Məlumdur ki, “dilin canlı danışıq forması yazılı

formadan çevikliyi və gözlənilməz birləşmələrin yaranması ilə səciyyələnir. Bu da

prosodik vasitələrlə həyata keçirilir. Şifahi formada yazıdakı kimi sözlər arasında

boşluqlar mümkündürmü sualına F.Veysəlli birmənalı şəkildə “yox” cavabını

verir”[46, s.140]. Onun fikrincə, “yazılı formanı kor – koranə şifahi danışığa daxil

edə bilərik. Burada danışıq aktının qırılmaz ardıcıllığı – kontinumu ozünü biruzə

verir və yazılı söz danışıqda ciddi dəyşikliyə uğrayır. Azərbaycan ədəbi danışıq dili

75

vurğulu hecalardan əvvəl gələn vurğusuz hecaların çox güclü reduksiyaya

uğramasını, sonda gələn cingiltili samitlərin karlaşmasını və dodaq fonemlərinin

dodaqsızlaşmasını tələb edir” [46, s.140].

“Söz daxilində hecanın oynadığı funksiya prosodik vasitələrlə ifadə olunur, yəni

hecaya daxil olan seqmentlərin prosodik cəhətdən aydın, yüksək ton və intensivliklə

tələffüz olunması onun söz strukturundakı dəyəri ilə müəyyənləşir. Bəzən, seqmentin

vurğusuz hecadakı tələffüzü onun distinktivlik funksiyasına da təsir göstərir. Bu

mənada ingilis dilində işlənən neytral [ə] səsinin vurğusuz hecadakı tələffüz

xüsusiyyətlərinin təhlilindən məlum olur ki, bu səs elə reduksiya olunur ki, öz

funksiyasını qonşu samitlə bölüşmüş olur. Bu da onu göstərir ki, başqa saitlərlə

müqayisədə neytral [ə] səsi az enerjinin sərf olunması ilə yaranır və aydın olmayan

tembrlə tələffüz olunur. Beləliklə də, bu səs qonşu səslərin təsirinə məruz qalır. Elə

bu səbəbdən də bu səs ingilis dilçiliyində neytral səs kimi tanınır” [128, s.103].

“Sözdə vurğunun yeri və funksiyası əsasında dillərin nə cür vurğulu dillərə

mənsub olduğu (stabil, dəyişkən vurğulu) dəqiqləşdirilib” [97, s.259]. Prosodik

vasitələrdən biri kimi söz vurğusunun əsas fonoloji funksiyası ondan ibarətdir ki, o da

fonem kimi sözün səs cildinin vacib elementidir.

Danışıq aktında prosodik vasitələrin kommunikativ funksiyası heç də fonemlərin

funksiyasından az rol oynamır. Ona görə də nitqin bütün kommunikativ vahidləri

funksional, struktur və semantik cəhətdən əlaqəlidir. Şübhəsiz ki, kommunikativ

prosesdə bu vahidlərin hər birinin yerinə yetirdiyi dəqiq funksiyası vardır. Onu da

qeyd etmək olar ki, sözün prosodik vasitələrinin əsas və həlledici funksiyası insanlar

arasında kommunikasiyanın müvəffəqiyyətlə baş tutmasına istiqamətlənib. Kommu-

nikativ prosesdə hər bir dil vahidinin öz özəl xüsusiyyətləri olsa da, müxtəlif

səviyyəli sintaktik konstituentlər daxilində başqa vahidlərlə əlaqədə, özəl xüsusiy-

yətlər dilin daxili normalarına uyğun olaraq variasiya olunur. Bu da danışanın ifadə

olunana münasibətindən, kontekst və situasiyadan asılı olaraq müxtəlif şəkillərdə

özünü göstərir. Belə halda variasiya irrelevant xarakterli olur.

Elə dillər də var ki, onlarda söz vurğusu işlənmir. Belə dillərə misal olaraq,

fransız dilini göstərmək olar. Bununla da fransız dili əsaslı şəkildə prosodik struk-

76

turuna görə digər dillərdən, o cümlədən ingilis və Azərbaycan dillərindən fərqlənir

[97, s.262].

L.R.Zinder hesab edir ki, vurğulu və vurğusuz saitlərin qarşılaşması o sözlərdə

mümkündür ki, onlar iki və ya üç hecadan ibarət olur.

Kommunikativ prosesin uğurlu nəticələnməsi ünsiyyətdə olanların ünsiyyət dili

kimi istifadə etdikləri dilin prosodik sisteminə nə dərəcədə bələd olmalarından, bu

sistemin vahidlərindən nə dərəcədə istifadə edə bilmələrindən asılıdır. Deməli, dilin

prosodik kodu danışanlar və dinləyənlər üçün anlaşıqlı olmalıdır. Əks halda

ünsiyyətin müvəffəqiyyətli olması şübhə doğurur.

“Kommunikativ prosesdə emosionallığın ifadəsi üçün tembrdən istifadə olunur.

Nitqdə tembrin iştirakının vacib olması məlum hadisədir. Tembrin akustik korrel-

yatını səsin spektral xarakteristikası təşkil edir. Ünsiyyət prosesində səsin tembrinin

xüsusiyyətləri daha yuxarı formant dəyişiklikləri ilə bağlı hadisədir” [97, s.278].

Hər bir danışanın özünəxas danışıq tembri mövcuddur və o, bu xüsusiyyətinə

görə digər danışanlardan fərqlənir. İnsanlar formal cəhətdən müxtəlif olduğu kimi

danışıq xüsusiyyətlərinə görə də fərqlidir. Bu fərqi əmələ gətirən, əsasən, prosodik

vasitələrdir. Dilçilik ədəbiyyatında qeyd olunur ki, “tembr səsin əsas tonuna və ya

küyünə harmonik oberton və rezanator ton əlavə etməklə meydana gələn (səs)

çalarıdır. Səsin tembri əsas tonla digər tonların (oberton, rezanator ton) birləşmə-

sindən ibarətdir. Sözün tələffüzündəki tonun yüksəkliyi onun əsas tonu ilə müəyyən

edilir, obertonlar isə sözə müəyyən rəng, əlavə səda verir ki, buna da tembr deyilir”

[20, s.294].

Deməli, tembr danışığa xüsusi ekspressivlik, emosionallıq verən çalarlıqdır.

Kommunikasiya prosesində cümlələrə daxil olan sözlər eyni səviyyədə tələffüz

edilərsə, bu, çox cansıxıcı olar. Hər bir dil daşıyıcısı öz danışığını rəngarəng və

ahəngdar qurur ki, dinləyən üçün göndərilən informasiya aydın və asan başa düşülən

olsun.

Deyilənlərdən belə bir ümumi fikir hasil olur ki, məhz prosodik vasitələrin

yerinə yetirdikləri, kulminativ, distinktiv və kommunikativ funksiyalar sayəsində dil

vahidləri (hecalar, sözlər və s.) düzgün ifadə olunur və başa düşülür. Şübhəsiz ki, bu

77

da səlis nitqin formalaşması üçün əsas şərtdir.

78

III FƏSİL

SÖZÜN PROSODİK XÜSUSİYYƏTLƏRİNİN

EKSPERİMENTAL-FONETİK TƏHLİLİ

Demək olar ki, bütün elm sahələrinin əsasında eksperiment durarsa, bu zaman

aparılmış tədqiqat işlərində əldə edilən nəticələr daha real ola bilər. Çünki hadisələrin

reallığını, həyatı düzgün əks etdirdiyini yalnız eksperimentlə yoxladıqdan sonra

dəqiqləşdirmək mümkündür. Hələ keçən əsrin əvvəllərində dilçilikdə tətbiq olunan

metodların subyektiv və obyektiv olmasını qeyd etmiş L.V.Şerba yazırdı ki, obyektiv

metod subyektivdən hər şeydən əvvəl onunla fərqlənir ki, o, predmetə xas olan

qanunauyğunluqların aşkar edilməsində tədqiqatçının subyektiv mülahizələrinə deyil,

müxtəlif dəqiq elektro-akustik cihazların tətbiqi ilə əldə edilən nəticələrə

əsaslanır[133, s.137-138]. Dahi alimdə belə bir fikrin formalaşması heç də təsadüfi

olmamışdır, çünki “o, elmi araşdırmalarının ilk dövrlərindən başlayaraq,

eksperimentdən istifadə etməyi üstün tutmuşdur. Bu bacarığa və eksperimental

fonetikanın sirlərinə o, hələ 1907-1908-ci illərdə Parisdə Ə.P.Russlonun rəhbərliyi

altında tədqiqat işini yerinə yetirərkən nail olmuşdur”[96, s.4]. O, yaradıcılığında

obyektiv metoda geniş yer vermişdir. Ancaq o da qeyd olunmuşdur ki, həmin

metodlar (obyektiv və subyektiv) bir-birlərini tamamladıqlarından, onların arasından

qəti sərhəd çəkmək də qeyri-mümkündür.

J.A.Boduen de Kurtene, Daniyel Bolincer, L.R.Zinder, F.R.Palmer,

F.Y.Veysəlli və başqa bu kimi tanınmış dilçilər “linqvistik ideyaların eksperiment

yolu ilə həyata keçirilməsinə öz müsbət təsirlərini göstərmişlər” [51, s.161]. Deməli,

istər J.A.Boduen de Kurtenenin, istərsə də digər tədqiqatçıların dilçilik elminə töhfə

etdikləri yeniliklərin özləri də eksperimental tədqiqat işlərinin sayəsində əldə

edilmişdir.

“Dünya dilçilik elmində bir bütöv kimi yaranan milli dillərin az-çox dərəcədə

öyrənilməsi təcrübəsindən asılı olmayaraq, təcrübi fonetik tədqiqat üsulları ümumbə-

şəridir, texniki cəhətdən bütün dillərin səs qurumunun və fonoloji sistemlərinin

79

öyrənilməsinə eyni dərəcədə tətbiq edilə bilər “[51, s.157]. Deməli, eyni bir metodla

ingilis, Azərbaycan, fransız və s. dilləri heç bir çətinlik olmadan tədqiq etmək müm-

kündür. Əldə olan mənbələr bu tədqiqat üsulunun tarixi haqqında müəyyən məlumat

versə də, onlar bu zəngin yanaşma üsullarını tam mənada açıqlaya bilmir. Hələ də

metodların və üsulların axtarışları davam edir. “Elə son dövrlər ABŞ-da, Almaniya və

Fransada meydana gəlmiş yeni elektro-akustik cihazlar bu fikri bir daha təsdiq edir.

ABŞ-da məşhur KEY firması kompüter tətbiqi ilə danışığın tədqiqi ilə yaxından

məşğul olan laboratoriya yaratmışdır” [51, s.157]. Bu laboratoriyada müxtəlif struk-

turlu dillər təhlil olunmuş və mübahisə doğuran məsələlərə aydınlıq gətirilmişdir.

Eksperimental tədqiqat işləri birbaşa canlı dillərlə bağlı hadisədir, çünki dil, dil

daşıyıcılarının canlı ünsiyyətində öz real ifadəsini tapır. Ona görə də bütün elm

sahələrində, o cümlədən dilçilikdə irəli sürülən yeni fikirlər heç də hamı tərəfindən

birmənalı qəbul olunmur. Mövcud köhnə fikir heç də asanlıqla yeniliyi qəbul etmək

istəmədiyindən, tədqiqatçılar, yəni dilçi alimlər irəli sürdükləri yeni fikirləri

əsaslandırmaq və sübuta yetirmək üçün eksperimentdən istifadə etməli olurlar.

Kommunikativ proses mürəkkəb dil hadisəsi kimi dilin bütün aspektlərini

özündə ehtiva edir. Bu prosesdə elə vahidlər olur ki, onların sübutuna ehtiyac

duyulmur və onların təbiəti və funksiyası birmənalı şəkildə hamı tərəfindən qəbul

olunur. Məsələn, ingilis və Azərbaycan dillərində “hand” – “əl”; “room” – “otaq”

sözlərinin nitq hissələrinə görə bölgüsündə ismə aid olması, “to go” – “getmək”

sözlərinin hərəkət bildirmələri və feilə məxsus olmaları və yaxud “Uşaq bağçada

oynayır” – “The child plays in the garden” cümlələrinin sadə olması, üç cümlə

üzvündən (mübtəda, xəbər, yer zərfliyi) ibarət olmaları məlum hadisədir və bu heç

kəsdə şübhə doğurmur. Lakin dildə mübahisə doğuran, mövcudluğunun sübuta

yetirilməsinə ehtiyac duyulan elə dil hadisələri də vardır ki, obyektiv metodlardan

istifadə etmədən onları sübuta yetirmək qeyri-mümkündür.

Dildə mövcud olan diftonqların bölünməz olduğunu, sait səslərin uzun və qısa

tələffüz edildiyini, ümumiyyətlə, Azərbaycan dili kimi dillərdə diftonqların olub-

olmadığını, sözdə vurğunun yerinin dəyişməsi ilə söz mənasının dəyişib-

dəyişmədiyini və nəhayət, dil vahidlərinin danışıq aktında hansı variasiyalara məruz

80

qaldığını və s. faktları müəyyənləşdirmək üçün subyektiv müşahidələrə əsaslanıb

fikir söyləmək müəyyən mübahisələrə və ya ziddiyyətli fikirlərin formalaşmasına

səbəb olur. Bu səbəbdən də tədqiqatçıların eksperimentə müraciət etmələri zərurətdən

irəli gələn hadisədir və elmin inkişafı üçün zəruri şərtlərdəndir.

İngilis dilində fonemlərin distinktiv funksiyası kimi mübahisəli məsələni təhlil

edən D.Counz qeyd etmişdir ki, bunun adi şəkildə həlli qeyri-mümkündür, bunun

üçün lazımi texniki aparaturaya ehtiyac duyulur [168, s.169]. Eksperimentlə yerinə

yetirilən tədqiqat işlərinin üstün cəhətləri R.Konrad tərəfindən də vurğulanmışdır.

Onun fikrincə, “eksperimental fonetika canlı danışığı müxtəlif elmi-texniki

instrumentlərin köməkliyi ilə əsaslı və sistemli təhlil edir” [174, s.178]. Onu da qeyd

edək ki, ingilis dilinin Amerikan, Britaniya, Kanada və s. variantlarının təhlillərinə

həsr olunmuş tədqiqat işlərində eksperimental metoddan daha çox istifadə

olunmuşdur (D.Counz, P.Roacn, Ph.Liebermann və b.).

İngilis dilini xarici dil kimi öyrənən azərbaycanlılar nəinki sözlərin seqment

tərkibləri ilə, həm də superseqment vahidləri ilə bağlı müəyyən çətinliklərlə qarşılaş-

malı olurlar. Ünsiyyət prosesində istifadə olunan hər bir dil vahidinin norma

baxımından düzgün tələffüz edilib-edilmədiyi yalnız eksperimentlə dəqiqləşdirilməli

hadisədir. Çünki tələffüz prosesində elə fonetik dəyişikliklər baş verir ki, onları adi

müşahidə etməklə və ya dinləməklə dəqiqləşdirmək qeyri-mümkündür.

A.M.Smirnitski danışıq aktında baş verən bu vəziyyəti görmüş və öz

münasibətini bildirmişdir. O, yazmışdır ki, ingilis dilində danışıq zamanı tələffüz

edilən hər bir vahidi transkripsiyada əks etdirərkən heç də danışığın bütün incəlikləri

öz ifadəsini tapmır [120, s.15]. Bunu da onunla izah etmək olar ki, danışıqla bağlı

bütün incəlikləri əks etdirmək üçün kifayət qədər işarə yoxdur.

Hər bir tədqiqat işində eksperimental metodlardan istifadə olunması tədqiqat

işinin səmərəliliyini və əhəmiyyətini artırır. Xüsusən dil sisteminin fonetika-

fonologiya sahəsi üzrə yerinə yetirilən tədqiqat işlərində eksperimental metodlardan

səmərəli və dəyərincə istifadə olunması vacib şərtlərdəndir. “Doğrudan da, dilçiliyin

elə bir sahəsi yoxdur ki, orada fikir müxtəlifliyi və ideyalar zənginliyi fonetikadakı

kimi rəngarəng olsun” [51,s .161]. Məhz eksperiment sayəsində tədqiqatçının irəli

81

sürdüyü fikirlər süzgəcdən keçirilir, hansının gerçəkliyə uyğun gəldiyi danılmaz

faktlarla sübuta yetirilir. Ona görə də son dövrlər respublikamızda istər ana dilimizin,

istərsə də öyrənilən xarici dillərin fonetika və fonologiyasına həsr olunmuş tədqiqat

işlərində müasir eksperimental metodlardan istifadəyə üstünlük verilmişdir

(F.Y.Veysəlli, S.M.Babayev, T.Hidayətzadə, F.H.Zeynalov, D.N.Yunusov,

F.Ə.Aslanov və b.).

Bu növ tədqiqat işlərinin elmi dəyərini yüksək qiymətləndirən tanınmış alim

L.V.Şerba yazmışdır: “Mən deyərdim ki, eksperimentsiz dilçiliyin sahələri ilə məşğul

olmaq qeyri-mümkündür” [132, s.259]. L.V.Şerbanın bu fikri ona əsaslanır ki,

“subyektiv metodla əldə edilənlər subyektiv xarakterli olur. Ona görə də bu cür

işlərdən əl çəkilməlidir. Bu mənada onun qeyd etmiş olduğu belə bir fikir də ...mənim

linqvistik fikirlərimin əsasında eksperimentlə əldə etdiyim dil faktları durur” maraq

doğurur”[132, s.260]. Tanınmış alim onu da qeyd etmişdir ki, hər bir tədqiqatda əldə

edilən faktların reallığa cavab verib-verməməsi yoxlanılmalıdır [132, s.259].

Buradan aydın olur ki, L.V.Şerba eksperimenti eksperiment xatirinə yox, öz müəllimi

P.Y.Russlonun iş metoduna sadiq qalaraq, ondan hər hansı bir dil hadisəsini

yoxlamaq üçün istifadə etmişdir.

Xarici dildə danışan azərbaycanlılar əksər hallarda yol verdikləri səhvləri özləri

də hiss etmirlər. Ona görə də onlara bu və ya digər dil hadisəsi ilə bağlı yol verdikləri

səhvləri xatırlatdıqda, onlar təəccüblənir və cavabları da əksərən bu olur ki, necə olub

mən bunu belə demişəm?! Daha doğrusu, belə bir vəziyyət həm dil daşıyıcılarının,

həm də bu dili öyrənən əcnəbilərin danışığında müşahidə olunmuşdur. Bu da ondan

irəli gəlir ki, hər bir danışan öz nitqini daha məqbul hesab edir və normadan yayınma-

ları hiss etmir. Danışan öz nitqini başqaları ilə müqayisədə, norma kimi qəbul edir.

Məsələn, Azərbaycan dilində /ar´zu/ ikihecalı sözünün tələffüzündə dilin prosodik

strukturuna əsasən vurğu ikinci hecanın üzərinə düşdüyü halda, bəzən həmin sözün

/´arzu/ şəklində, yəni sözün birinci hecasının vurğu altında deyilməsi variantına da

rast gəlirik. Eksperimentin özəlliklərindən biri də odur ki, eksperimental tədqiqatların

sayəsində əldə edilən faktlardan çıxış edərək, danışan və dinləyənin kimliyini, onun

Amerikadan, Kanadadan və ya İngiltərədən və yaxud Azərbaycanın hansı

82

bölgəsindən olduğunu müəyyənləşdirmək mümkündür. Ünsiyyətlə bağlı olan bütün

bu dil incəlikləri elektro-akustik cihazlar vasitəsi ilə qeydə alınaraq yoxlanılmışdır.

Təhlil göstərir ki, dilçilikdə mübahisələrə səbəb olan bəzi problem məsələlər dilçi

alimlərin (L.V.Şerba, L.R.Zinder, D.Counz, Q.P.Torsuyev, D.L.Bolinger, D.Kristal,

A.C.Gimson, O.fon Essen, O.Dikuşina, S.M.Babayev, T.Hidayətzadə, F.Y.Veysəli,

D.N.Yunusov, F.H.Zeynalov, A.Axundov, Ş.Abdullayev və b.) eksperimental

axtarışları sayəsində öz həllini tapmışdır.

Məlum məsələdir ki, eksperimental-fonetika dilin səs sistemini cihazlarla öyrə-

nən dilçiliyin bir bölməsidir. Burada dillərin artikulyator və akustik xüsusiyyətləri öz

elmi həllini tapa bilmişdir. Eksperimental fonetikanın meydana gəlməsi bir tərəfdən

fonetikaya aid aparılan tədqiqat işlərinin nəticələrinə inamı artırdı, digər tərəfdən isə

fonetikanın dəqiq elm kimi nüfuzunun artmasına səbəb olmuşdur. “Əgər eksperi-

mental fonetikanın meydana gəldiyi ilkin mərhələdə yalnız V.A.Boqoroditskinin,

L.V.Şerbanın təşkil etdikləri laboratoriyaların adını çəkmək olurdusa, indi Moskva,

Minsk, Kiyev, Tbilisi, Alma-ata, Tallin, Bakı və s. şəhərlərdə də təşkil edilmiş

eksperimental fonetika laboratoriyaları fəaliyyət göstərir və bu laboratoriyalar öz

plan işlərinə görə bir-birlərini təkrar etmirlər. Həmin laboratoriyaların müxtəlif

dillərin fonetik sistemlərinin tədqiqinə dair iş planları geniş olub, seqment və

superseqment vahid və hadisələrin tədqiqini əhatə edir” [51, s.168].

Nəinki ayrı-ayrı dillərin, həm də ümumi və müqayisəli dilçiliyə dair mübahisəli

fikirləri sübuta yetirmək üçün aparılan araşdırmalarda eksperimental metodlardan

daha geniş səviyyədə istifadə olunmuşdur və hal-hazırda da bu səpkili işlərə daha çox

maraq göstərilir. “Ona görə də eksperimental-fonetikaya dilçilikdə dil hadisələrinin

öyrənilməsinə xidmət edən metodlar məcmusu kimi yanaşmışlar” [20, s.426].

“Dilçilik ensiklopediyası”nda o da qeyd olunmuşdur ki, “dil vahidlərinin səs tərəfinin

dəqiq təhlilini verən eksperimental-fonetika fonetik qanunauyğunluqların

öyrənilməsində mühüm yer tutur” [51, s.426].

A.Axundov isə elmdə təcrübənin rolunu belə ümumiləşdirmişdir: “Təcrübə

öyrənilən hadisə üzərində qurulan elmi sınaq deməkdir. Müşahidə nəticəsində

toplanmış material məhz elmi cəhətdən sınaqdan keçirildikdən sonra öz elmi izahını

83

tapır” [7, s.196].

A.Axundovun irəli sürdüyü fikirdən məlum olur ki, təcrübədə özünü təsdiqlə-

məyən bu və ya digər hadisə elmi cəhətdən məqbul sayılmır. Elə bu səbəbdən də

A.Axundov təcrübəyə əsaslanaraq yerinə yetirilən işləri yüksək dəyərləndirir.

Təcrübənin müxtəlif formaları mövcuddur. Dilin fonetik strukturunun öyrənilməsində

daha çox laboratoriya təcrübəsindən istifadə olunur. Eksperimentin tətbiqi ilə bağlı

L.R.Zinder L.V.Şerbanın belə bir fikrini yüksək dəyərləndirərək yazmışdır ki, yalnız

eksperiment dil sistemində mümkün olmayanları, yəni çatışmazlıqları üzə çıxarmağa

qadirdir [97, s.19].

Eksperiment müşahidədən onunla fərqlənir ki, tədqiqatçı burada tədqiq olunan

obyekti yalnız müxtəlif hallarda passiv şəkildə nəzərdən keçirmir, həm də obyekti

müəyyən bir vəziyyətə salır ki, bu vəziyyətlə onu maraqlandıran obyekt arasında

hansı bir əlaqə olduğunu müəyyənləşdirsin. Həm də eksperiment müşahidəyə

nisbətən daha qənaətcildir və az vaxt tələb olunur.

Fonetika üzrə eksperimental tədqiqat işlərində müxtəlif elektro-akustik cihazlar-

dan istifadə olunduğunu əsas götürərək, “eksperimental-fonetika” əvəzində “instru-

mental fonetika” termininin işlədilməsini təklif edənlər olsa da, L.R.Zinder belə bir

fikrin yanlış olduğunu qeyd etmişdir. Unutmaq olmaz ki, “fonetik tədqiqatlarda eks-

periment iki üsulla yerinə yetirilir: eşitmə yolu ilə və xüsusi cihazlarla. Elə bu səbəb-

dən də birincini subyektiv, ikincini isə obyektiv üsul kimi qeyd etmişlər” [97, s.20].

Deməli, eksperimentin sözün prosodik vasitələrinin xüsusiyyətlərinin üzə çıxarıl-

masında və onların kommunikativ prosesdə reallıqla nə dərəcədə uyğunlaşmasında

oynadığı əhəmiyyəti nəzərə alaraq, biz də tədqiqat işimizi elə bu üsullarla yerinə

yetirmişik. Məhz bu metodlar bizə söz prosodikasının strukturu, xüsusiyyətləri, onun

digər dil vahidlərinin prosodik xüsusiyyətlərindən fərqli olduğunu üzə çıxarmağa

imkan vermişdir. Eksperiment vasitəsilə baş vermiş dil hadisəsi haqqında fikir ya

təsdiqlənir, ya da inkar edilir.

N.J.Jinkinin öz araşdırmaları sayəsində belə bir qənaətə gəlir ki, dil və danışıq

ayrı-ayrı yox, bir-birini tamamlayan formada araşdırılsa, daha səmərəli olar. O,

hesab edir ki, dil və danışıq mürəkkəb strukturlu, bir-birilə əlaqədar informatik

84

sistem kimi nəzərdən keçirilməlidir [94, s.53]. Onun belə bir fikri də elmi cəhətdən

maraq doğurmuşdur ki, intellektdən dil sahəsinə - danışığa, yəni mənanın kodlaşdığı

yerə yol gedir. Bu cür nəzəri fikirlərin praktik cəhətdən nə səviyyədə gerçəkliyə

uyğun gəldiyinin sadəcə qəbul edilməsi düzgün olmazdı, bu fikrin gerçək olduğunu

yoxlamaq üçün təcrübəyə müraciət olunmuşdur. İstər ingilis, istərsə də Azərbaycan

dilçiliyində sözlərin prosodik strukturunu təşkil edən vasitələrin mövcudluğu və

onlarsız kommunikasiyanın qeyri-mümkünlüyü haqqında nəzəri fikirləri [2; 7; 18; 43

və s.] sadəcə qəbul etməkdən çox, onların təcrübədə sınaqdan keçirilməsinə ehtiyac

duyulur. Ola bilsin ki, müəyyən bir dövrdə müəyyən dil hadisəsi ilə əlaqədar irəli

sürülmüş fikir həmin zaman kəsiyi üçün real görünsün. Lakin dilçilik elmi də dövr

keçdikcə təkmilləşir və inkişaf edir. Elmin, texnikanın inkişafı, əldə edilmiş yeni

texniki imkanlarımız bizə imkan verir ki, mövcud fikirləri bir daha nəzərdən keçirək,

tədqiqat obyekti kimi onlara həm yanaşma metodumuzu, həm də münasibətimizi

dəyişək. Məsələn, texniki təchizatın lazımi səviyyədə olmadığı bir vaxtda ingilis

dilinin söz vurğusu haqqında dəqiq fikir söyləmək, onun dinamik və yaxud melodik

vurğu olduğu, heca və söz daxilində fonemlərin kombinator və distributiv xüsusiy-

yətləri haqqında dəqiq məlumat söyləməyin mümkünsüz olduğu halda, hazırda bu cür

dil hadisələrini araşdırmaq elə bir çətinlik yaratmır. Aparılmış təcrübələr mübahisəli

fikirlərə son qoymuş və ingilis dilində söz vurğusunun əsasən dinamik vurğu olduğu

fikri öz təsdiqini tapmışdır. Bu cür problemlərin həllinin eksperimentsiz mümkünsüz

olduğunu göstərən Q.P.Torsuyev yazmışdır ki, ingilis və rus dillərində söz

vurğusunun əsaslı müqayisəli xarakteristikasının müəyyənləşdirilməsi yalnız eksperi-

ment yolu ilə mümkündür[128, s.179]. Şübhəsiz ki, eyni fikri ingilis və Azərbaycan

dillərində sözün prosodik xüsusiyyətlərinin müəyyənləşdirilməsi və müqayisəsi

sahəsi üçün də söyləmək olar.

Söz prosodikasının əsas vasitələrindən olan vurğu, onun komponentləri (ton,

intensivlik, zaman), temp, tembr, ritm və s. kimi problemlərin araşdırılmasına həsr

olunmuş tədqiqat işlərində eksperimentin səmərəli və düzgün şəkildə tətbiqi işin

uğurlu nəticələnməsini təmin edən şərtlərdəndir. Dilin müəyyən aspektləri üzrə

aparılan müqayisələr, məlum məsələdir ki, elmi cəhətdən əsaslandırılmış faktlar

85

əsasında mümkündür. Bu cür elmi faktlar da öz növbəsində bu və ya digər dilin canlı

danışığının eksperimentlə tədqiqi əsasında müəyyənləşir.

Azərbaycan dilinin fonem sistemini, onun intonasiya və aksent xüsusiyyətlərini

tədqiq edərkən, dilçi alimlərimiz (Ə.Dəmirçizadə, A.Axundov, S.M.Babayev,

F.Y.Veysəlli, T.Hidayətzadə, D.N.Yunusov, F.H.Zeynalov, F.Ə.Aslanov, Ş.Abdul-

layev və b.) eksperimentdən bacarıqla və məqsədəuyğun şəkildə istifadə etmiş və

uğurlu nəticələr əldə etmişlər. Bu da Azərbaycanda dilçiliyin eksperimental fonetika

sahəsinin uğurlu inkişaf dinamikasından xəbər verir.

İngilis dilinin fonetikası və fonologiyasına həsr olunmuş müasir tədqiqat

işlərinin əsasında eksperimentlə əldə edilmiş elmi faktlar durur [92; 127; 138; 143;

155; 164; 168; 176; 181; 186; 197; 200 və s.].

İşin gedişatı əsnasında məlum olmuşdur ki, tədqiqat işində obyektiv metodların

tətbiqi heç də eksperimentatorların rolunu aşağılamır, çünki elə universal cihazlar

yoxdur ki, onlar eyni vaxtda nitqin bütün parametrlərini qeydə alıb təhlil etmiş olsun.

Hər bir cihaz nitqin müəyyən bir sahəsinin təhlili ilə məşğul olur. Tədqiqatçıdan da

tələb olunur ki, o, istifadə etdiyi texniki aparatın işləmə və təhlil etmə imkanlarını

nəzərə alsın, yayınmalar baş verdiyi hallarda, baş verən dəyişiklikləri müqayisə edib

düzgün nəticə əldə edə bilsin. Ona görə də hər bir eksperimentin həyata keçirilmə-

sində tədqiqatçı mərkəzdə olmalı və bütün baş verənlərə münasibət bildirməyə hazır

olmalıdır. Lakin bir məsələ də qeyd olunmalıdır ki, mövcud müasir texniki cihazlar

mürəkkəb olduğundan, tədqiqatçının həmin cihazların bütün incəliklərini dəqiq

bilməsinə heç də ehtiyac yoxdur və bu, mümkün olası bir şey deyildir. Tədqiqatçının

istifadə etdiyi cihazın iş prinsipini bilməsi və ondan istifadə edə bilməsi əsas şərtdir.

Bundan savayı, tədqiqatçının funksiyası heç də tədqiqatın istiqamətinin düzgün

müəyyənləşdirilməsi və lazımi cihazların seçilməsi ilə bitmir, onun əsas işi əldə

edilmiş materialın necə təhlil olunmasından ibarətdir. Məlumdur ki, müasir cihazlar

səs siqnalları üzrə ümumi informasiya verir, bu isə özlüyündə hələ hər şey demək

deyil. Əldə edilmiş ossilloqramlar, spektoqramlar tədqiqatçı tərəfindən düzgün

oxunmadıqda aparılmış təhlillərin elmi nəticəsi reallığa nə dərəcədə uyğun gəlməsi

şübhə yaratmış olacaq. “Dil hadisələri haqqında ümumiləşdirilmiş dəqiq fikir

86

söyləmək üçün yalnız mütləq qiymətlərdən çıxış etmək düzgün hesab edilmir, bunun

üçün orta və ya nisbi orta qiymətlərdən istifadə olunmalıdır”[97, s.20].

3.1. Eksperimentin aparılması prinsipləri

Eksperimental tədqiqat işlərinin uğurlu nəticələnməsində tədqiqatçının

eksperimentin təşkili və aparılması prinsiplərinə necə əməl etməsinin rolu böyükdür.

İşimizin yerinə yetirilməsində eksperimentdən istifadə etməli olduğumuzu nəzərə

alaraq, ilk növbədə, eksperimentin keçirilməsinə dair mövcud dilçilik ədəbiyyatını [9;

51; 54; 59; 68; 76; 116; 128; 143; 155; 164; 168; 170; 181; 187; 200 və s.] nəzərdən

keçirmişik və işin gedişatında qeyd olunmuş prinsiplərə əməl olunmuşdur.

Ədəbiyyatı öyrənməklə yanaşı bu sahədə böyük təcrübəsi olan fonetistlərdən

(F.Y.Veysəlli, F.H.Zeynalov; D.N.Yunusov, F.Ə.Aslanov və b.) dəyərli məsləhətlər

alınmışdır. Həyata keçirilən eksperimentin dəyərinin, işə elmi cəhətdən düzgün

yanaşmadan, nəzəriyyə və təcrübənin düzgün əlaqələndirilməsindən asılı olduğu

nəzərə alınmışdır. Tədqiqat işinin yerinə yetirildiyi dövr və məkandan asılı olaraq,

istifadə olunan eksperimental metodlar və onların tətbiqi xüsusiyyətləri müxtəlif

olmuşdur. Deməli, tədqiqat obyekti eyni olsa da, onu tədqiq edənlər müxtəlif

dövrlərdə yaşayıb-yaratmış alimlər olmuşdur. Ona görə də onların işə yanaşma tərzi

fərqli olmuşdur. Şübhəsiz ki, onların hər biri eksperimentin aparılması üçün

eksperimental-fonetikanın malik olduğu imkanlardan bacardıqları səviyyədə istifadə

etmişlər. Lakin elm və texnikanın inkişafı, yeni elektro-akustik cihazların meydana

gəlməsi, daha əvvəl irəli sürülmüş nəzəri fikirlərin yenidən, təkrar nəzərdən keçiril-

məsinə səbəb olmuşdur. Bu hal tələbatdan irəli gələn zərurətdir. Əvvəllər daha çox

vaxt itkisi sayəsində yerinə yetirilmiş işlər, hazırda müasir kompüter proqramları

əsasında az vaxt sərf etməklə daha keyfiyyətli yerinə yetirilir. Eksperimental tədqiqat

işlərinin yerinə yetirilməsinə dair qaydalara əməl olunmadıqda əldə edilən

nəticələrin, nəzəri fikirlərin əsaslandırılması və sübuta yetirilməsi üçün dəyərli

olmadığı nəzərə alınmışdır. Bütün bunları nəzərə alaraq, “işin müvəffəqiyyətlə yerinə

87

yetirilməsinə nail olmaq üçün ilk növbədə eksperimentin keçirilmə mexanizmi

planlaşdırılmışdır. Bu zaman problemlə bağlı eksperimentin keçirilməsinə dair

səmərəli fikirlər əsas götürülmüşdür” [9; 97; 128 və s.].

Eksperiment əvvəlcədən müəyyən edilmiş proqrama uyğun yerinə yetirilmişdir.

Bunun üçün ilk növbədə, elmi şərhi nəzərdə tutulan söz prosodikasına və onun xüsu-

siyyətlərinə aid mövcud ədəbiyyat öyrənildikdən sonra, ingilis və Azərbaycan

dillərində söz prosodikası ilə bağlı nəzəri və təcrübi məsələləri əsaslı şəkildə təhlil

etmək məqsədilə dil materialı toplanmışdır. Dil materialını toplamaq üçün ingilis və

Azərbaycan dillərində mövcud olan orfoqrafik və digər lüğətlərdən istifadə

olunmuşdur.

Toplanmış dil materialı dissertasiya işinin məqsəd və vəzifələri nəzərə alınmaqla

seçilmiş və sistemləşdirilmişdir. Materialı seçərkən, əsasən, sözün prosodik vasitə-

lərini (vurğu, əsas tonun tezliyi, intensivlik, zaman, temp, ritm və s.) təhlil etmək

üçün lazım olan materiala diqqət yetirilmişdir. Sözün prosodik strukturu onun heca

strukturu ilə bağlı olduğundan biz ingilis və Azərbaycan dillərində hecanın fonem

strukturu və prosodikasını təhlil etmişik. Bunun üçün sözləri seçərkən heca daxilində

fonemlərin kombinator və distributiv xüsusiyyətləri nəzərə alınmışdır. Məsələn, həm

ingilis dilində, həm də Azərbaycan dilində ayrıca götürülmüş saitin fonem, heca, söz

kimi işlənərkən hansı prosodik dəyişikliklərə məruz qaldığına aydınlıq gətirmək

məqsədilə Azərbaycan dilində /o/, ingilis dilində [aı] kimi sözlər, ikihecalı sözləri

seçərkən isə vurğunun birinci və ya ikinci heca üzərində olması nəzərə alınmışdır.

Məsələn, ingilis dilində:

Birinci hecası vurğulu olan ikihecalı sözlər: ´perfekt; ´object, ´window, ´table,

´wanted, ´London, ´answer, ´pansy və s.

İkinci hecası vurğulu olan sözlər: per´fekt, ob´jeckt, sar´dine, ma´rine, un´ique,

re´main, de´mand və s.

Azərbaycan dilində: bü´tün, bi´bi, ba´ba, al´ma, sə´hər, kü´kü və s.

Birinci hecası vurğulu: ´sabah, ´alma, ´süzmə və s.

Sözün cümlədəki vəziyyətindən asılı olaraq, prosodik strukturunda baş vermiş

dəyişiklikləri dəqiqləşdirmək məqsədilə söz həm ayrılıqda, həm də cümlə daxilində

88

tələffüz edilmişdir. Məsələn, ingilis dilində: /man/, /woman/, /The man comes// və s.

Azərbaycan dilində: /ək/, /əkin/, /nənə/, /süd/, /Nənə uşağa süd verdi// və s.

İngilis dilində nümunə kimi göstərilmiş bu sözlərdən “man” həm ayrılıqda, həm

mürəkkəb leksik vahidin 2-ci komponenti, həm də cümlənin tərkib elementi kimi

çıxış etmışdir.

Bu da bizə sözlə bağlı prosodik strukturda baş vermiş variativ xüsusiyyətləri

müqayisə etməyə imkan vermişdir. Seçilmiş materiala elə sözlər daxil edilmişdir ki,

onlarda həm birinci, həm də ikinci hecada eyni cinsli sait işlənmişdir. Bu formalı sait

ardıcıllığı bizə imkan vermişdir ki, söz daxilində vurğudan və ritmik strukturdan asılı

olaraq sözün prosodik strukturunda yaranan yeni çalarlıqları üzə çıxaraq. Məsələn:

/baba/, /nənə/, /bibi/, /kükü/, /dədə´/, /səhər/, / və s. / Müqayisə üçün bax şəkil.

20,25,24, 26, 42 və s.

Qeyd etdiyimiz bu ikihecalı sözlərdə həm bir, həm də ikinci hecalarda eyni

saitlə yanaşı samitin də işlənməsi diqqəti çəkmişdir. Məsələn, /ba-ba/ sözü iki

hecanın birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Hər bir heca da [b] və [a] seqmentlərindən

ibarətdir. Hecaların struktur xüsusiyyətləri və fonem tərkibləri eyni olsa da, sözün

prosodik strukturu daxilində onların əmələ gəlməsində prosodik vasitələr müxtəlif

formalarda aktivlik göstərmişdir.

Söz daxilində hecaların açıq və qapalı olmasından asılı olaraq sözlərin prosodik

strukturlarının formalaşmasında hansı akustik parametrin relevant xüsusiyyətə malik

olduğunu müəyyənləşdirmək məqsədilə açıq və qapalı hecalı sözlər seçilib təhlilə

cəlb olunmuşdur. Məsələn, ingilis dilində:

açıq hecalı sözlər: /see/, /me/ və s.

qapalı hecalı sözlər: /ill/, /man/, /woman/ və s.

Azərbaycan dilində:

açıq hecalı sözlər: /ana/, /baba/ və s.

qapalı hecalı sözlər: /kök/, /göz/ /daş/,/park /tel/, /qum/ və s.

Hətta elə sözlər də təhlil olunub ki, həmin sözlər eyni fonemlərdən düzəlmişdir,

lakin düzlüşləri fərqlidir.

Məsələn: /şad/, /daş/,

89

/kəl/, /lək /,

/mis/, /sim/,

/diz/, /zid/ və s.

Bu sözlər birhecalıdır və heca nüvəsini eyni bir sait /a/ və /ə/ əmələ gətirir.

Hər iki dil üzrə ümumilikdə 1000-dən artıq vahid təhlil olunmuşdur. Əldə

edilmiş faktlar əsasında cədvəl və qrafiklər qurulmuşdur, bu da müqayisələr

aparmağa imkan vermişdir. Təcrübə göstərir ki, dil materialı çox olduqca, əldə

edilmiş nəticələr mütləq həqiqətə daha çox yaxın olmuşdur. Təhlil olunmuş material

söz prosodikasının xüsusiyyətlərinə və onun ifadə vasitələrinə aydınlıq gətirməyə

imkan vermişdir.

Seçilmiş material dəqiqləşdirildikdən sonra onun oxunması üçün dil daşıyıcıla-

rından informant kimi istifadə olunmuşdur. Diktorların seçilməsində onların danışıq

zamanı ədəbi dil normalarına necə əməl edib-etməmələri nəzərə alınmışdır. Diktor-

lara işin məqsədi haqqında əvvəlcədən məlumat verilməmişdir. Bu da onların oxu

prosesində süni tələffüzə yol verməməsi məqsədi güdmüşdür. Diktorların tələffüz-

lərinin dialekt təsirlərindən kənar olmalarına diqqət yetirilmişdir.

Təhlil üçün müəyyən edilmiş material eksperiment tədqiqatlar üçün nəzərdə

tutulmuş metodlara əməl olunmaqla yazdırılmışdır [9; 51; 68; 170; 187]. Material

yazdırıldıqdan sonra təhlil olunmamışdan əvvəl təcrübəli müəllimlər (D.N.Yunusov,

F.H.Zeynalov) tərəfindən dinlənilmiş, texniki cəhətdən qüsurlu alınan sözlər (20 söz)

təhlil üçün yararsız hesab olunmuş və təhlil olunmamışdır.

Kompüterə yazılmış material əsas götürülməklə müasir dilçilikdə geniş istifadə

olunan “PRAAT” proqramı əsasında sözün prosodik komponentləri təhlil edilmiş,

riyazi və riyazi-statistik metodlar əsasında hesablamalar aparılmışdır. Eksperimentin

yüksək səviyyədə yerinə yetirilməsində tədqiqatçının elmi və təcrübi hazırlığı, onun

eksperimental metodlara nə dərəcədə bələd olması əsas prinsiplərdən hesab olunması

da diqqət mərkəzində olmuşdur.

Məlum məsələdir ki, ən dəyərli faktlar belə təcrübəsiz tədqiqatçı tərəfindən

təhlil olunduqda əldə edilən nəticələr gerçəklik baxımından şübhə doğura bilər. Ona

görə də, eksperimentə başlamamışdan əvvəl mövcud lazımi metodik ədəbiyyat [9; 52;

90

58; 68; 81 və s.] əsaslı təhlil edilmiş, Azərbaycan Dillər Universitetində fəaliyyəti

tətbiqi və ekspermental fonetika dilçilik laboratoriyasının əməkdaşlarından dəyərli

məsləhətlər alınmışdır. Elə buradaca onlara dəyərli elmi məsləhətləri və səmimi

münasibətləri üçün təşəkkürümü bildirirəm.

Dissertasiya işində sözün prosodik strukturunu müəyyənləşdirmək üçün melo-

dik, dinamik, temporal, temp, ritm kimi parametrlərin təhlil edilməsi eksperimentin

əsas meyarı kimi götürülmüşdür. Bunu reallaşdırmaq məqsədilə eksperimental-

fonetika sahəsində tətbiq edilən ən müasir texnoloji vasitələrdən və innovasiya

metodlarından istifadə olunmuşdur. Növbəti bölmədə dil materiallarının təhlili ilə

əlaqədar geniş məlumat verilmişdir.

3.2. İngilis dilində sözün prosodik strukturunun özəlliyi və onun

eksperimental təhlili

Dissertasiyanın üçüncü fəslinin bu yarımfəslində ingilis dilində sözün prosodik

strukturu eksperimental metodlardan istifadə olunmaqla təhlil olunmuşdur. Məhz

burada ingilis dilində sözün prosodik strukturunun formalaşmasında hansı prosodik

vasitələrin relevant əlamət kimi çıxış etməsi məsələsinə aydınlıq gətirilmişdir.

Eksperimental təhlil prosodik vasitələrdən hansının dominant olduğunu aşkarlamağa

imkan vermişdir. Təhlil sayəsində tələffüz edilən hər bir sözün yaranmasında seq-

mentlərlə bərabər superseqment vahidlərin də həlledici rola malik olduğu dəqiqləş-

dirilmişdir. Deməli, söz o vaxt söz olur ki, o, semantik, qrammatik və prosodik

xüsusiyyətlərinə görə tamamlanmış olsun. Leksik vahidlər o halda formalaşır ki,

onlar fonetik cəhətdən dilin tələblərinə uyğun halda yüklənir. Prosodik vasitələr də o

vaxt öz funksiyalarını yerinə yetirilər ki, orada dilin seqmentləri və onların dilin

daxili qanunları ilə tənzimlənən zəncirvari düzümü mövcud olur. Məs.:

/bæd/ və /pæt/ sözlərinin təhlilindən məlum olmuşdur ki, bu sözlərdən

birincisində [b], [æ] və [d] səsləri, /pæt/ sözündə isə [p], [æ] və [t] səsləri ardıcıl

düzülmüşlər. Hər iki söz üç seqmentin birləşməsindən yaranmışdır və hər ikisi

91

birhecalı sözdür. Sözlərdə eyni seqment və oxşar prosodik strukturun olması heç də o

demək deyil ki, bu sözlər eyni tələffüz xüsusiyyətlərinə malikdir. Bunlar heca və

morfem modellərinə görə eyni olsalar da, prosodik xüsusiyyətləri fərqlənmişdir. Hər

iki sözdə hecanın nüvəsini eyni [æ] saiti təşkil etmişdir. Sözlərin birinci və üçüncü

səsləri (samitlər) fərqli olub bir diferensial əlamətə, O.Yespersenin təbirincə desək,

“karlıq və cingiltiliyə görəfərqlənmişlər. Heca nüvəsini əmələ gətirən [æ] saitindən

əvvəl və sonra işlənən samitlərin bu diferensial xüsusiyyəti həmin sözlərin fərqli

prosodik xüsusiyyətlərə malik olmalarına səbəb olmuşdur.

/bæd/ birhecalı sözünün tələffüzünə ümumilikdə 0,47 san. Vaxt sərf edildiyi

halda, birhecalı /pæt/ sözünün tələffüzünə ümumilikdə 0,5 san. vaxt sərf edilib. Həmin

sözlərdə heca nüvəsini təşkil edən [æ] saitinin tələffüzü zamanı intensivlik göstəri-

ciləri heç də əvvəldən axıradək eyni olmamışdır. Saitin ön, əsas və son fazalarında

göstəricilər aşağıdakı kimi olmuşdur.

önfaza əsas faza son faza

1) /æ/ (bæd) – 82,2 db 84 db 81,6 db

2) /æ/ (pæt) – 84,7 db 80,3 db 73,1 db

Birini işlətdiyimiz “ön faza əsas”, “əsas fara” və “son faza” terminləri əvəzində

bəzi tədqiqatçılar “özək”, “özəkönü” və “özəksonu” terminlərindən istifadə

etmişlər” [47].

Hər iki sözün tələffüzü zamanı saitin son fazasında intensivlik göstəricisi

minimum səviyyədə olmuşdur. Ön fazanın göstəriciləri isə nisbətən fərqlidir, çünki 1-

ci halda /æ/ saiti /b/ cingiltili samitindən, 2-ci halda isə /p/ kar samitindən sonra

işlənmişdir. /p/ kar partlayışlı samitin intensivliyi özündən sonra işlənən səsin inten-

sivliyinə təsir etmişdir. Ona görə də /pæt/ sözündə /æ/ saiti daha yüksək intensivliklə

tələffüz olunmuşdur (84,7 db). O da məlum olmuşdur ki, bu sözlərdə /æ/ saitinin orta

intensivlik qiymətləri də fərqlənmişdir. Məsələn, /bæd/ sözündəki /æ/ üçün bu

göstərici 82,3 db, /pæt/ sözündəki /æ/ üçün isə 79,3 db olmuşdur. Birinci

vəziyyətdə /æ/ saitinin maksimum intensivlik göstəricisi əsas fazada olmuşdur (84

db).

/pæt/ sözünün tələffüzündə /p/ samitinin tələffüzü zamanı yaranan partlayışın

92

gücü yüksək olmuşdur. /b/ samiti isə cingiltili samit olduğundan onun tələffüzündə

partlayışın gücü zəif olmuşdur (bax: Qr:1). (Qrafiklər dissertasiyanın əlavə hissəsində

verilmişdir.)

Qr. 1 /p ᴂ t / sözünün ossilloqramı və onun əsasında hesablanmış akustik parametrlərin göstəriciləri ( ƏTT , İ və T )

/bæd/ sözündə intensivlik əsas fazaya kimi yüksələn istiqamətdə olmuş, sonra

isə sözün son fazasına doğru enmə müşahidə olunmuşdur. /pæt/ sözündə isə ön

fazada intensivlik maksimum səviyyədə olmuş, sonra isə son fazaya qədər tədrici

enmə olmuşdur.

/bæd/ sözündə /æ/ saiti cingiltili samitlər arasında işləndiyindən onun intensivlik

göstəricisi /pæt/ sözündəki kar samitlər arasında işlənən /æ/ saitinin intensivlik

göstəricilərindən yüksək olmuşdur. Bu fərq özünü əsas tonun tezliyinə görə

göstəricilərdə də göstərmişdir. Müqayisə üçün həmin sözlərin ossiloqramalarını

nəzərdən keçirmək kifayətdir. Bax Qr:1

/hɔ:n/ (horn) və /tɔ:k/ (talk) sözlərinin tələffüzündə təkhecalı sözlərdə samitlər

arasında işlənən /ɔ:/1 və /ɔ:/2 saitlərinin tələffüzündə də istər intensivlik, istər əsas

tonun tezliyi, istərsə də temporal göstəricilərdə fərq müşahidə olunmuşdur. Faktiki

akustik dəyişikləri dəqiqləşdirmək üçün həmin sözlərin tələffüzündən əldə edilmiş

göstəricilər və ossiloqramları nəzərdən keçirtmək mümkündür. Bax: Qr:2

/h or n / sözünün ossilloqramı və onun əsasında hesablanmış akustik parametrlərin göstəriciləri ( ƏTT , İ və T)

Time (s)5.548 6.297

-0.9405

0.9362

0

Time (s)5.548 6.297

Pitch

(Hz)

100

150200

300

50

500

70

Time (s)5.548 6.297

56.67

85.12

Inten

sity (

dB)

93

/hɔ:n/ sözünün tələffüzünə ümumilikdə 0,62 san vaxt sərf olunduğu halda, /tɔ:k/

sözündə bu göstərici 0,84 saniyəyə bərabər olmuşdur. /ɔ:/1 saitinin tələffüzünə 0,21

san., /ɔ:/2 saitinə isə 0,35 san. vaxt səf olunub. İntensivlik göstəriciləri isə /ɔ:/1 üçün –

81,35 db, /ɔ:/2 üçün isə 76 db təşkil etmişdir. Əsas tonun tezlik göstəriciləri isə

aşağıdakı kimi olmuşdur:

/ɔ:/1 = 185 hs; /ɔ:/2= 148, 2 hs.

Oxşar prosodik dəyişikliklər /lu:s/, /ru:d/, /ru:t/ və s. sözlərin ossilloqrafik

təhlillərində də aşkar olunmuşdur (bax: Qr: 3,4).

Sözün ayrılıqda mürəkkəb söz tərkibində və yaxud da cümlə tərkibində işlən-

məsi onun prosodik strukturuna da təsir göstərmişdir. Məsələn, ayrılıqda tələffüz

edilmiş “talk” sözünün prosodik göstəriciləri “I stopped to talk” cümləsində tərkib

elementi kimi çıxış edən “talk” sözünün prosodik göstəriciləri ilə müqayisə

edilmişdir. Müstəqil söz kimi işlənərkən /tɔ:k/1 sözünün tələffüzünə diktor 0,84

saniyə vaxt sərf etdiyi halda, cümlə daxilində işlənərkən həmin /tɔ:k/2 sözünün

tələffüzünə 0,16 san. vaxt sərf etmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, ayrılıqda işlənən

sözün tələffüzü temporal parametrə görə yuxarı göstəricili olur. Prosodik dəyişiklik

Time (s)7.543 8.159

Pitc

h (H

z)

100150200300

50

500

70

Time (s)7.543 8.159

-0.7085

0.8062

0

Time (s)7.543 8.159

61.95

86.42

Inte

nsity

(dB

)

94

həmin sözdə nüvə kimi çıxış edən /ɔ:/ saitinin tələffüzündə də baş vermişdir.

Məsələn, “talk” müstəqil söz kimi işləndikdə /ɔ:/ üçün t=0,35 san; i=82 db,

ƏTT=148, 2 hs olmuşdur (Bax: Qr.2).

TALK / T ): K/ sözünün ossilloqramı və onun əsasında hesablanmış akustik parametrlərin göstəriciləri ( ƏTT , İ və T )

Cümlə daxilində işlənərkən onun prosodik göstəriciləri belə olmuşdur: t=1,15

san; i=76,75 san; ƏTT=140 hs. Deməli, sözün işlənmə yerindən asılı olaraq prosodik

strukturu dəyişmişdir. (Bax Qr 4)

/I am ill/ və /I am ill today/ cümlələrində işlənən /I/ və /ill/ sözlərinin eyni

mövqelərdə, lakin fərqli leksik tərkibli cümlələrdə işlənməsindən asılı olaraq

prosodik vasitələr variasiya olunmuşdur. /I am ill/ cümləsinin tələffüzünə ümumilik-

də 0,8 sanvaxt sərf olunduğu halda, /I am ill today/ cümləsində tərkib elementi kimi

çıxış etdiyi halda tələffüzünə 0,69 saniyə vaxt sərf olunmuşdur. Bu fərq onunla izah

olunur ki, cümlə daxilində leksik vahidlərin və ya seqmentlərin sayının artması həmin

vahidlərin tələffüzünə sərf olunan zamanın azalmasına səbəb olmuşdur. /I am ill/

cümləsində son mövqedə işlənən təkhecalı “ill” sözünün nüvəsini təmsil edən /ı/

saitinin akustik parametrlərinin göstəriciləri belə müəyyənləşmişdir:

/I/1 t=0,09 san

i=78 db

Time (s)9.851 10.69

-0.6784

0.6632

0

Frequency (Hz)0 5000

Soun

d pr

essu

re le

vel (

dB/H

z)

40

60

80

Time (s)9.851 10.69

56.48

81.76

Inte

nsity

(dB)

95

ƏTT=190 hs“I am ill “sözündən götürülmüş “ ill” komponentinin akustik göstəricilərini əks etdirən qrafiklər

/I am ill today/ cümləsində orta mövqedə işlənən həmin saitin akustik

parametrlərinin göstəriciləri isə aşağıdakı kimi olmuşdur:

/I/2 t=0,07 san

i=74 db

ƏTT=199,8 hs

Akustik parametrlərin göstəricilərinin müqayisəsindən aydın olmuşdur ki, /i/1-in

intensivlik qiyməti /i/2-nin intensivlik göstəricisindən yüksək olduğu halda, əsas

tonun tezliyində /i/2-nin qiyməti /i/1-in qiymətindən yüksək olmuşdur, çünki 2-ci

vəziyyətdə “ill” sözü sonda deyil, cümlənin ortasında zaman zərifliyi funksiyasını

yerinə yetirən “today” sözündən əvvəl işlənmişdir (Bax: Qr 5). Qrafikdən də aydındır

ki, ƏTT-nin enməsi cümlədəki son mövqedə “today” sözünün tələffüzündə

reallaşmışdır.

Mövqelər üzrə həmin [I] saitinin formant strukturlarındakı (F1 və F2 üzrə)

dəyişikliklər də hesablanmışdır:

/I/1 F1=939 hs; F2=2229 hs;

/I/2 F1=822 hs; F2=2212 hs.

Hesablamaların təhlilindən belə qənaətə gəlirik ki, bir sərbəst forma kimi sözün

Time (s)81.23 81.61

-0.6501

0.6759

0

Time (s)81.23 81.61

Pitch

(Hz)

100

150200

300

50

500

70

Time (s)81.23 81.61

63.7

79.77

Intensi

ty (dB

)

96

mütləq vəziyyətdə deyilə bilmə imkanı vardır. Hər bir dildə söz danışıq prosesində

norma ilə müəyyənləşdirilmiş fonetik modelləşməyə tabedir.

Bu da onu göstərir ki, qəbul edilmiş mövqedə olan sözlər prosodik

modifikasiyalara uğrayır ki, bunun sayəsində də sözün yaranmasına xidmət edən

əlamətlər dəyişir.

Oxşar prosodik dəyişiklik /I am at home/, /I am at home today/, /It is a bus/,

/The bus cam/, /The table is black/, /It is a table/ və s. kimi model cümlələrin də

təhlilində özünü göstərmişdir (Bax: Qr 5, 6 40, 41 və s.).

/bʌs/ sözü həm müstəqil forma kimi, həm də cümlə əvvəli və cümləsonu

mövqelərdə təhlil olunmuşdur. Beləliklə, eyni bir “bus” sözü üç müxtəlif vəziyyətdə

tələffüz edilmişdir.

/ʌ/1 (bus) – ayrıca söz kimi;

/ʌ/2 (bus) – cümləəvvəli mövqedə;

/ʌ/3 (bus) – cümləsonu mövqedə.

/ʌ/1-in akustik göstəriciləri:

t=0,07san; i=84 db; ƏTT=106 hs;

/ʌ/2-nin akustik göstəriciləri:

t=0,08san; i=83 db; ƏTT=126 hs;

/ʌ/3-ün akustik göstəriciləri:

t=0,14san; i=84 db; ƏTT=108 hs. Müqayisə üçün 5 və 6 –cı qrafikləri

müqayisə et.

/ʌ/2 ilə /ʌ/3-ün akustik göstəricilərindəki fərqi həmin sözün cümlədəki mövqeyi

ilə də izah etmək mümkündür. /ʌ/2 informativlik baxımından işləndiyi cümlədə rema

olmasa da, prosodik cəhətdən fərqləndirilir. /ʌ/3 isə işləndiyi cümlədə informativlik

cəhətdən remanı təşkil etsə də, tələffüzünə sərf olunan enerji baxımından fərqlənmir.

Saitlərin formant strukturlarının təhlilindən əldə edilən nəticələr belə olmuşdur:

/ʌ/1 – F1=1104 hs; F2=1487 hs;

/ʌ/2 – F1=1100 hs; F2=1424 hs;

/ʌ/3 – F1=1115 hs; F2=1425 hs.

/ʌ/1,/ʌ/2 və /ʌ/3saitlərinin F1 və F2 qiymətləri arasında mövcud fərq irrelevantdır.

97

Bu fərqlər – fərdlərin tələffüz tərzləri ilə bağlı yaranmış əlamətlərdir.

“The table is black” və “It is a table” cümlələrində də /table/ sözü təkrarlan-

mışdır. Birinci halda o, cümləəvvəli, ikinci halda isə cümləsonu mövqedə işlənmişdir.

Eyni söz olan /table/ cümlədəki mövqelərindən asılı olaraq prosodik xüsusiyyət-

lərində dəyişiklik yaranmışdır. Birinci vəziyyətdə /table/ sözünün tələffüzünə diktor

0,3 saniyə vaxt və 84 db güc sərf etmişdir. Qeyd olunmuş mövqelərdə işlənən eyni

sözün vurğulu hecasının saitinin prosodik xüsusiyyətlərində baş verən dəyişikliklər

akustik parametrlərin göstəricilərindəki fərq aşağıda qeyd olunduğu kimi ifadə

olunmuşdur:

/e:/1 – t=0,1 san; i=87 db; ƏTT=187 hs;

/e:/2 – t=0,08 san; i=86 db; ƏTT=136 hs. Müqayisə et Qr 40, 41

Aparılmış təhlillər onu da deməyə əsas vermişdir ki, qeyd olunan cümələrin

tələffüzü prosesində /table/ sözünün ikinci hecasının özəyini sait deyil, sonor samit

əmələ gətirmişdir. Belə bir dəyişikliyi /table/ sözünün işləndiyi /The table is black/

cümləsinin ossilloqramından da görmək mümkün olmuşdur.

Qrafik 40 / The table is black/ cümləsinin osilloqramı və onun əsasında əldə

edilmiş akustik parametrlərin göstəriciləri.

/The tabl is black// cümləsinin ossilloqramı və onun əsasında hesablanmış

akustik parametrlərin göstəricilərini ( ƏTT , İ və T) əks etdirən qrafiklər

98

t

e:

bl

Qrafik vasitəsilə həmin sözün birhecalı kimi tələffüz edildiyini də söyləmək

mümkündür, çünki həm əsas tonun tezliyi, həm də intensivlik /e:/ saitindən sonra

tədricən enir və ikinci hecanı bildirmək üçün intensivliyi əks etdirən qrafikin təkrar

yüksəlişi hiss olunmur. Bu dəyişikliyi aşağıdakı formada əks etdirə bilərik.

Ona görə də D.Counzun qeyd etmiş olduğu belə bir fikirlə razılaşmamaq qeyri-

mümkündür. O, yazmışdır ki, [letə] (letter) sözündə bir hecanın harada bitdiyini və

onun harada başlandığını müəyyənləşdirmək asan deyil. Əgər ingilislərin özləri üçün

bunu müəyyənləşdirmək çətinlik törədirsə, deməli, bunu birhecalı kimi də hesab

etmək olar[168, s.55]. D.Counzun bu fikri ondan sonra bu sahə ilə məşgul olan

tədqiqatçılar tərəfindən də müdafiə olunmuşdur[128, s.173].

Ancaq onu da qeyd etməliyik ki, sözün bir, ya da ikihecalı kimi tələffüzü onun

prosodik xüsusiyyətlərinin dəyişməsinə səbəb olmuşdur, çünki sözün prosodikası

onun daxili seqmentlərinin söz kimi formalaşması ilə məşğul olur.

/´te:bl/, /´lısn/, /´letə/ və s. kimi sözlər danışanın dilə nə dərəcədə bələd

Time (s)41.65 43.13

-0.9611

0.9537

0

Time (s)41.65 43.13

Pitch

(Hz)

100150200300

50

500

70

Time (s)41.65 43.13

59.89

89.41

Intens

ity (dB

)

99

olmasından asılı olaraq müxtəlif heca tərkibli sözlər kimi tələffüz olunmuşdur.

Burada öz vurğusunun ritmik strukturu da nəzərə alınmışdır.

/The table is black/ cümləsində işlənən “black” sözünün prosodik xüsusiyyət-

lərinin /blackbird/ mürəkkəb sözünün 1-ci komponenti kimi çıxış etmiş /black/

sözünün prosodik xüsusiyyətləri ilə müqayisəsindən məlum olmuşdur ki, cümlə

daxilində son mövqedə işlənən /black/ sözünün prosodik parametrlərinin göstəriciləri

aşağı səviyyədə olmuşdur.

/ə/1 (cümlədə) – t=0,14 san; i=83 db; ƏTT=95, 25 hs;

/ə/2 (mürəkkəb sözdə 1-ci komponent kimi) –t=0,07 san; i=84 db; ƏTT=197 hs.

(bax Qr 40)

/black/ sözünün ümumilikdə temporal və intensivlik göstəriciləri aşağıdakı kimi

müəyyənləşmişdir:

/black/1 – t=0,5 san; i=84 db;

/black/2 – t=0,25 san; i=84 db.

İstər ingilis, istərsə də başqa dillərdə sözlər seqment və prosodik xüsusiyyət-

lərinə görə nə qədər ölçülüb-biçilib deyilərsə, bir o qədər də norma səviyyəsinə

uyğun tipə məxsus sözlərdən ibarət olur. Hər iki vəziyyətdə, istər cümlənin, istərsə də

mürəkkəb sözün tərkib hissəsi kimi çıxış edən “black” sözü əsas vurğununu

daşıyıcısıdır. Vurğu da sözün tanınmasına xidmət edən vasitələrdən biridir. Mürəkkəb

sözün tərkibində o, əsas vurğunun, cümlə daxilində isə cümlə vurğusunun

funksiyasını yerinə yetirmişdir.

Sözün tanınması üçün vurğu sözə daxil olan /b/, /l/, /æ/, /k/ kimi seqmentləri

bütöv şəklində birləşdirmişdir. Söz qapalı hecadan ibarətdir, çünki samit səslə

bitmişdir. Bu modelli sözlərin tələffüzü zamanı istər əsas tonun tezliyi, istərsə də

intensivlik yüksələn istiqamətdə olmuşdur. Bu vəziyyət saitin stasionar hissəsinə kimi

davam etmişdir və pik vəziyyətinə çatır və növbəti samitlə qovuşuqda ƏTT-də enmə

baş vermişdir. Oxşar prosodik struktur /dock/, /cot/, /lock/, /man/, /book/, /talk/,

/cat/, /cap/, /food/, /mood/ və s. kimi sözlərin tələffüzündən əldə edilmiş

ossilloqramlar əsasında tərtib olunmuş qrafiklərdə də müşahidə olunmuşdur (Bax:

Qr:2,7,8,15 və s.). Qeyd olunmuş bu nümunələrdə onset və coda elementləri sözlərin

100

nüvəsi ilə birlikdə onun bütövlüyünü təmin etmişlər. Onset və coda samitlərinin

akustik xüsusiyyətlərinin təhlili göstərir ki, koda samiti onset samiti ilə müqayisədə

nisbətən çox dəyişkən xarakterlidir. Bunun üçün eyni söz daxilində hər iki mövqedə

işlənən eyni samitin ossilloqramları müqayisə olunmuşdur /pep/. Bu vəziyyət digər

german dillərində də müşahidə olunmuşdur [97, s.46-47]. Dildə elə sözlər də işlənir

ki, onlarda nə onset, nə də coda elementi işlənmir. Məsələn:

/I/ mən şəxs əvəzliyi - ingilis dilində

/ei/yumutra - alman dilində

/o/ 3 –cü şəxsin təkini bildirən şəxs əvəzliyi- Azərbaycan dilində

Bu cür vahidlərin tələffüzü zamanı saitdən sonra heca qapanmadığından, yəni

saitdən sonra koda samitinin olmaması həmin saitin temporal xüsusiyyətinə daha çox

təsir göstərmişdir. Belə halda saitin son fazasında kəsik baş verməmiş, fazanın

tələffüzü sonadək davam etmişdir, ona görə də saitin tələffüzünə daha çox vaxt sərf

olunmuşdur. Əsas tonun tezliyində enmə tədricən olmuşdur. İngilis dilində sözlərin

tələffüzündə prosodik vasitələrin müxtəlif təsir xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirmək

məqsədi ilə təhlillər aparılmışdır. Məsələn, “man” özünün müxtəlif formalarda

(/man/1, /woman/2 - //The man3 // The woman4 // I see the man5//) tələffüzündən əldə

edilən göstəricilər /man/ sözünün, eləcə də bu model digər sözlərin prosodik

xüsusiyyətləri üzrə məlumat əldə etməyə imkan vermişdir. Beş formada işlənmiş və

tələffüz edilmiş /man/1, /man/2, /man/3, /man/4, /man/5 sözlərinin prosodik

dəyişikliklərinə aydınlıq gətirmək üçün, həmin sözlərin kompüter təhlilindən əldə

edilən nəticələrini təqdim edirik:

Sözlərin tələffüzünə sərf olunan zamana görə:

/man/1= 0,60 san. [ ]

wo /man/2, = 0,55 san. [ ] 

/man/3, = 0,2 san.

wo /man/4, =1,17 san.

/man/5=0,15 san.

Təhlil nəticəsində əldə edilmiş gostəricilərin müqayisəsindən aydın olur ki,

təcrid edilmiş şəkildə tələffüz edilmiş “man” sözünə daha çox vaxt sərf edilmişdir.

101

Minimum göstərici “I see the man” cümləsində son mövqedə işlənən /man/5 sözünün

tələffüzü ilə bağlıdır (Bax: Qr 10).

Bu birhecalı sözün nüvəsini təşkil edən /æ/ saitinin tələffüzündən əldə edilmiş

intensivlik və temporal parametrlərinin göstəricilərini müqayisə üçün təqdim edirik:

/æ/1– t=0,19 san; i=81 db

/æ/2, – t=0,1 san; i=71 db

/æ/3, – t=0,07 san; i=80 db

/æ/4, – t=0,09 san; i=75,2 db

/æ/5 – t=0,15 san; i=81 db.

/man/ sözü [m] sonor samiti ilə başladığından /æ/ saitinin tələffüzündə istər əsas

tonun tezliyinə, istərsə də intensivliyə görə fazalar arasında elə bir nəzərəçarpacaq

fərq müşahidə olunmamışdır. Saitin tələffüzü zamanı ön və son fazalarda kəskin

yüksəliş və kəskin enmə baş verməmişdir, çünki sait sonor səslər arasında

işlənmişdir. Sonor samitlərin də (/m/ və /n/) tələffüzündə şübhəsiz ki, ton və

intensivlikdən istifadə olunmuşdur. Əlbəttə, saitlərin müvafiq akustik parametrlərinin

göstəriciləri ilə müqayisədə bu göstəricilər aşağı səviyyədədir. Təhlil göstərir ki,

/man/ sözünün işlənmə mövqeləri müxtəlif olduğundan müqayisələrin də aparılma

sahələri həm genişlənmiş, həm də fərqli olmuşdur. Həmin sözün mövqelər üzrə

müqayisəsi qrafiklərdə öz əksini tapıb (Bax: Qr 9, 10,11).

Ayrıca və mürəkkəb sözün tərkib komponenti kimi işlənərkən sözlərin prosodik

strukturlarında baş vermiş dəyişiklikləri müəyyənləşdirmək məqsədi ilə belə model

müqayisədən istifadə olunmuşdur. Məsələn: mürəkkəb söz bütöv halda tələffüz

edilmiş, sonra isə tərkib hissələrinin hər biri ayrıca müstəqil leksik vahid kimi.

Məsələn: /book/, /bookseller/, / The book is new// I read the book yesterday//,

/Yesterday I read the book//. Bundan əlavə, /book/ sözünün cümlələrin tərkib

elementi kimi müxtəlif mövqelərdəki prosodik göstəricilərinin müqayisəsi.

102

Cümlə əvvəli mövqe Cümlə sonu mövqeCümlə ortası mövqe

Mürəkkəb sözün komponenti

Söz (ayrıca)

/seller/ - /sεlə/ müstəqil söz kimi ikihecalı şəkildə tələffüz edilmişdir;

ümumilikdə sözün tələffüzünə 0,73 saniyə vaxt sərf olunub. Bunun 0,08 saniyəsi

birinci vurğulu hecanın saiti /ε/-nin tələffüzünə sərf olunub. Bu sözün tələffüzü

zamanı /ε/-nin intensivliyi 79,8 db, əsas tonun tezliyi isə 146 hs olmuşdur. Maraqlı

hal odur ki, bu vəziyyətdə sözün ikinci hecasını əmələ gətirən neytral /ə/ saiti

intensivliyə və əsas tonun tezliyinə görə vurğulu /ε/ saitindən zəif olsa da, temporal

parametrə görə bunun əksi müşahidə olunmuşdur (Bax: Qr 11). Buna da 2-ci hecada

saitin açıq hecada işlənməsi səbəb olmuşdur. Həmin söz /bookseller/ mürəkkəb

sözünün 2-ci komponenti kimi çıxış etdiyi halda, onun tələffüzünə az vaxt – 0,5

saniyə sərf olunmuşdur. Mürəkkəb sözün ikinci komponenti kimi bu söz köməkçi

vurğu daşıyır. Əsas tonun tezliyi və intensivlik parametrlərinin göstəricilərinə görə də

1-ci ilə müqayisədə aşağıdır.

/ε/: – i=72 db; ƏTT = 87 hs.

Mürəkkəb sözün 1-ci komponenti kimi çıxış etmiş /book/ sözünün prosodik

xüsusiyyətləri həmin sözün “The book is new”1; “I read the book yesterday”2 və

“Yesterday I read the book”3 cümlələrində işlənən variantlarının akustik xüsusiyyət-

ləri ilə müqayisə edilmişdir. Mürəkkəb sözdəki variantı “0”la göstərsək, onu cümlə-

lərdəki müvafiq variantlarla /book/1, /book/2, /book/3 müqayisə edə bilərik. Məsələn:

/book /0 – t=0,22 san; i=74 db [ ]

/book/1 – t=0,18 san; i=74,47 db

/book/2 – t=0,14 san; i=69,2 db

103

/book/3 – t=0,32 san; i=69,9 db

Həmin söz üçün əsas tonun tezliyində baş verən dəyişiklikləri qrafiklərdən daha

aydın müşahidə etmək mümkün olmuşdur.

Əldə edilmiş faktlardan aydın olur ki, ayrılıqda tələffüz edilmiş /book/ sözü

cümlədə müxtəlif mövqelərdə işlənən variantlarından müxtəlif formalarda və

səviyyələrdə fərqlənir. Məsələn, müstəqil söz kimi /book/ sözü temporal parametrin

göstəricisinə görə bütün digər variantlardan yüksəkdir (0,22 san.). İntensivlik

parametrinə görə isə o, cümlədə ön mövqedə işlənən /book/1 variantının intensivlik

parametrinin göstəricisi ilə eyni səviyyəlidir. Lakin cümləortası və cümləsonu

mövqelərdə işlənən /book/2 və /book/3 variantlarının göstəriciləri ilə müqayisədə

yüksəkdir. Prosodik parametrlərin minimum göstəriciləri /book/3-ün tələffüzündə

olmuşdur (Yesterday read the book). Təhlil zamanı həmin sözün nüvəsini təşkil

edən /u:/ saitinin formant strukturları da nəzərdən keçirilmişdir, baxmayaraq ki, bu

zaman artikulyator faktor da həlledici rol oynamışdır.

Mürəkkəb sözün tərkib hissəsi kimi çıxış etmiş book /0 -da /u:/ saitinin formant

strukturu (FI və FII-yə görə) digərlərindən elə də kəskin fərqlənməmişdir. Variantlar

üzrə /u:/-nun mövqelərə görə FI və FII qiymətləri aşağıdakı kimi olmuşdur.

/book /0 - /u/0: FI=849 hs; FII=1317 hs;

/u/1: FI=905 hs; FII=1271 hs;

/u/2: FI=838 hs; FII=1372 hs;

/u/3: FI=923 hs; FII=1487 hs;

Göstəricilər bir daha göstərir ki, /u:/ saiti arxa sıra da tələffüz edilmiş saitdir.

Cümlə daxilində sözlərin düzülüşündə inversiyaya yol verilməsinin prosodik

struktura göstərdiyi təsir də araşdırılmışdır. Bunu üçün təhlil olunmuş cümlələrdən

birinin tələffüzü zamanı baş vermiş dəyişiklikləri nəzərdən keçirək. Məsələn:

1. Tom calls Hans // [Tɔm cɔls Hʌns ]

2. Hans calls Tom //[ Hʌns cɔlsTɔm]

Bu cümlələrdə icraçı ilə obyekt yerlərini dəyişmişlər. Cümlədə sözün funksiyası

onun prosodik xüsusiyyətlərinə də təsir göstərir.

/Tom calls Hans// cümləsinin tələffüzünə 1,22 san. vaxt sərf edildiyi halda,

104

/Hans calls Tom// cümləsinin tələffüzünə 1,18 san. vaxt sərf olunmuşdur, baxma-

yaraq ki, hər iki cümlədə eyni leksik vahidlər işlənmişdir. Bu cümlələrdə son

mövqedə işlənən sözlərdə koda elementləri fərqlidir /m/ və /s/. /s/ frikativ, /m/ isə

sonor-burun samitidir. /s/ samiti /m/ samiti ilə müqayisədə davamlı tələffüzü ilə

fərqlənir. Həmin cümlələrdə işlənən /Tom/ və /Hans/ sözlərindəki saitləri mövqelə-

rindən asılı olaraq nömrələsək (cümləəvvəli mövqedəkini /ɔ/1, /ʌ/1; son mövqedəkini

isə /ɔ/2və /ʌ/2). Bu halda göstəricilər aşağıdakı kimi olmuşdur.

/Tom/ /ɔ/1: t=0,1 san; i=81 db; ƏTT=211 hs;

/Tom/ /ɔ/2: t=0,5 san; i=81 db; ƏTT=225 hs;

/Hans/ /ʌ/1: t=0,14 san; i=80 db; ƏTT=129 hs;

/Hans/ /ʌ/2: t=0,12 san; i=76,3 db; ƏTT=177 hs;

Müqayisə üçün bax: Qr 12,13,14

Həmin sözlərin hansı mövqedə işlənməsindən asılı olaraq, onların nüvəsini

təşkil edən saitlərin açıq və qapalılığının və sıra vəziyyətinin necə dəyişdiyi FI və FII

göstəricilərində öz ifadəsini tapmışdır.

/ɔ/1 /ɔ/2 /ʌ/1 /ʌ/2

FI 963 963 931 918

FII 1321 1245 1432 1682

Strukturda baş verən dəyişikliklər fərdlərlə bağlı çalarları da özlərində əks

etdirmişdir. Bütün bu xüsusiyyətlər F1 və F2-nin göstəricilərinin müqayisəsində daha

aydın əks olunmuşdur.

“He comes to see me// cümləsində /see/ və /me/ təkhecalı sözləri işlənmişdir.

Onların nüvəsini eyni sait /i:/ təşkil etmişdir. Hər iki heca açıq hecadır. Lakin onlar

onsetə görə fərqlənirlər. /see/ sözündə bu novlu kar samit olduğu halda, /me/ sözündə

bu /m/ sonor samitidir. Deməli, bu bir hecalı iki söz bir-birindən fərqli onsetə və pro-

sodik vasitələrə, temporal, melodik və intensivlik göstəricilərinə görə fərqlənir. Bu

sözlərin tələffüzündə mövqedən asılı olaraq intensivlik və əsas tonun tezliyi temporal

parametrlə tərs mütənasiblik təşkil edir, çünki /see/ sözündəki /i:/-nin tələffüzündə

intensivlik və əsas tonun tezliyi /me/ sözündəki /i:/-nin müvafiq parametrlərinin

göstəricilərindən yüksək olduğu halda, temporal göstəricidə bu əksinədir, yəni son

105

mövqedə /i:/-nin tələffüzünə daha çox vaxt sərf olunub.

Məs.: /i:/(see) t=0,1 san; i=70,9 db;

/i:/(me) t=0,2 san; i=68 db.

Sözün tələffüzündəki prosodik dəyişikliyi həmin sözün tələffüzündən əldə

edilmiş qrafiklərdən də müəyyən etmək mümkün olmuşdur (Bax: Qr 13. /He comes

me to see me// cümləsinin ossilloqramı).

Təhlil zamanı “He comes to see me” cümləsində işlənmiş “see” sözünün

prosodik xüsusiyyətləri həmin sözün “I see the man” cümləsindəki variantının

prosodik xüsusiyyətləri ilə müqayisə edilmişdir (Bax: Qr 11). Bu sözün hər iki

variantının ossilloqramlarının təhlilindən məlum olmuşdur ki, “he comes to see me”

cümləsində işlənən “see” sözü digər variantla müqayisədə daha gərgin və davamlı

tələffüz olunmuşdur.

İkihecalı sözlərdə son mövqedə çıxış edən vurğulu hecanın saitinin uzun tələffüz

edilməsi aşağıdakı nümunələrdə də öz ifadəsini tapmışdır.

“prestige” /pes´ti:ʒ/

“sardine” /sa:´di:n/

“marine” /mə´ri:n/

“intrigue” /intri:g/

“unique” /ju:ni:k/ və s

Bu sözlərdə vurğulu hecanın saiti /i:/ gərgin və uzun tələffüz edilmişdir.

Sözün prosodik xüsusiyyəti onun hansı cümlə tipi daxilində (nəqli, sual)

işlənməsindən asılı olaraq da dəyişir. Bu məqsədlə təhlil olunmuş bu tip cümlələrin

daxilində sözün prosodik vasitələrinin təsiri ilə necə dəyişdiyi /Did you ask?/ və /Yes,

asked/ kimi cümlələrdə nəzərdən keçirilib. Birinci sual cümləsidir və “ask” sözü son

mövqedə işlənmişdir. İkinci cümlə isə nəqli cümlədir və “asked” sözü yenə son möv-

qedədir. Bu sözlərin cümlədə mövqeləri eyni olsa da, cümlələr intonasiya növlərinə

görə fərqli olduğundan intensivlik, əsas tonun tezliyi və temporal parametrlərin gös-

təriciləri fərqli şəkildə müəyyənləşmişdir. Birinci cümlədə /ask/ sözündə koda hissə

/st/ elementlərindən ibarət olduğu halda, ikinci cümlədə /asked/ sözünün koda

hissəsi /skt/ birləşməsindən ibarətdir. Hər iki halda /a:/ saiti reallaşmışdır. “asked”

106

sözündəki /a:/ saitinin tələffüzündə intensivlik üzrə orta qiymət 83 db+77 db=160

db : 2 = 80db olduğu halda. Əvvəl və son fazalarda həmin saitin intensivlik qiyməti

eyni olmamışdır. Sözün əvvəlində intensivlik qiyməti 83 db olduğu halda, sözün

sonunda (/a:/ saitinin son fazasında) 77 db olmuşdur. Hesablama göstərir ki, saitin

tələffüzündə önfazada intensivlik üzrə orta qiymətdən 3 db yüksək, sonfazada da 3 db

aşağı olmuşdur (80 db – 77 db =3db).

Həmin birhecalı sözün nüvəsini təşkil edən /a:/ saitinin temporal xüsusiyyətində

də cümlədə işlənmə mövqeyindən asılı olaraq, fərq müşahidə olunmuşdur.

“I am ill” və “I am ill today” cümlələrində isə eyni “ill” sözü əvvəlki nümunə-

lərlə müqayisədə fərqli olmuşdur. Daha doğrusu, bu söz bu sintaktik vahidlərdə 1-ci

vəziyyətdə cümlənin sonunda, ikinci vəziyyətdə isə sonda işlənmişdir.

“I am ill” cümləsində “ill” sözü işləndiyi sintaktik konstruksiyada informasiya-

nın daşıyıcısı kimi çıxış etmişdir və cümlənin rema hissəsini təşkil etmişdir. Sözün

tələffüzü zamanı prosodik strukturu əks etdirən akustik göstəricilər aşağıdakı kimi

olmuşdur:

/I/: t=0,09 san; i=78 db; ƏTT=187 hs. (Bax şəkil 2)

Həmin sözün cümlə ortası mövqeyindəki göstəricilərinin (“I am ill today”)

fərqli olduğu müəyyən olunmuşdur:

/I/: t=0,07 san; i=74 db; ƏTT=199 hs.

Birinci vəziyyətdə “ill” sözü fonetik sözün daxilində işlənmişdir (I am ill) və

fonetik sözün bütöv halda formalaşmasını təmin etmişdir. Burada “ill” sözü özündən

əvvəl işlənən vurğusuz sözləri proklitik kimi öz ətrafında birləşdirmişdir. Cümlənin

semantik strukturunda fokus hissə öz ifadəsini məhz bu sözdə tapmışdır. Cümlənin

intonasiya strukturu bu sözün tələffüzündə öz bitkinliyini tapmışdır. Belə bir

cümlənin intonasiya strukturunda çıxış edən “ill” sözünün tələffüzünə xidmət edən

prosodik vasitələr cümlənin ümumi prosodik strukturuna uyğun olaraq dəyişmişdir,

yəni cümlənin sonuna doğru intonasiyanın tədricən zəifləməsi, “ill” sözünün tələf-

füzünə də öz təsirini göstərmişdir və nəticədə, sözün tələffüzündə yaranan gərginlik

və əsas tonun tezliyi zəifləmişdir. Bu da ondan irəli gəlir ki, mövqe ilə bağlı sözün

tələffüzünü təmin edən prosodik vasitələr variasiya olunmuşdur. Oxşar vəziyyət /It

107

isa bus//, /The bus comes//, /The table is black/, /It is a table/ cümlələrinin

tələffüzündə də müşahidə olunmuşdur.

/I am ill// və /I see the man// kimi sintaktik vahidlərin tərkibində işlənən /I/ sözü

bir fonemdən ibarətdir və ayrılıqda heca əmələ gətirmişdir. Söz bütövlükdə sədadan

ibarət olub, əvvəli yüksək ton və intensivliklə başlamış və sona doğru zəifləmişdir.

Fonemin özü diftonq olduğundan, iki seqment elementin vəhdətini əks etdirmişdir.

Bu elementlərin hər biri müxtəlif sait fonemləri təmsil etmişlər. Ona görə də söz kimi

işlənən bu fonemin tələffüzündə ön və son fazaların prosodik strukturları fərqli

olmuşdur.

“cat” /kæt/ və “cap” /kæp/ sözlərinin tələffüzündən əldə edilmiş ossilloqramlar

əsasında prosodik vasitələrdə baş verən dəyişikliklər təhlil olunmuşdur. Bu sözlər bir-

birindən üçüncü seqmentə görə fərqlənmişlər, çünki birinci sözdə koda elementini /t/

samiti, ikincidə isə bunu /p/ samiti təşkil etmişdir. /kæt/ sözündə heca nüvəsini təşkil

edən saitin temporal vəziyyəti t=0,12 san, intensivlik isə 84 db olmuşdur. /kæp/

sözündə bu parametrlərin göstəriciləri müvafiq olaraq t=0,15 san; i=84 db olmuşdur.

Fərqləri həmin sözlərin qrafiklərində də görmək mümkündür (Bax: Qr 7,15).

Həmin sözlərdə çıxış edən /æ/ saitinin formant strukturu da fərqli xüsusiyyətdə

olmuşdur.

/æ/1 (cat) – FI=862 hs; FII=1930 hs;

/æ/2 (cap) – FI=1145 hs; FII=1829 hs.

“Food”, “mood”, “moon” sözlərinin tələffüzlərində onset və coda element-

lərindən asılı olaraq /u:/ saitinin prosodik göstəriciləri fərqli şəkildə reallaşmışdır.

Müqayisədən aydın olmuşdur ki, /m/ və /d/ samitləri arasında /u:/ saiti daha çox

davamlı tələffüz olunmuşdur. Bu fonetik əhatədə onun tələffüzünə 0,24 saniyə vaxt

sərf olunmuşdur. /mood/ sözündə isə /u:/ saitinin temporal göstəricisi 0,25 saniyəyə

çatmışdır. Kar /f/ samitindən sonra /u:/-nun tələffüzünə sərf olunan zaman minimum

səviyyəni təşkil etmişdir (0,08 san.).

Bu sözlərin tələffüzü zamanı danışıq tempində kəskin dəyişiklik olmamışdır.

“Food” sözünə ümumi halda 0,73 saniyə, “mood” sözünə 0,77 saniyə və “moon”

sözünə 0,7 saniyə vaxt sərf olunmuşdur. Bu sözlərin tələffüzündə prosodik vasitə-

108

lərdən hansının necə iştirak etdiyini həmin sözlərin osilloqramlarından da müəyyən

etmək mümkün olmuşdur (Bax: Qr 7,8).

Ayrılıqda müstəqil söz kimi çıxış edən /mood/ sözünün temporal parametri üzrə

göstəricisi həmin sözün /moonlight/ sözünün tərkib elementi kimi çıxış etmiş va-

riantının müvafiq parametrindən çox olmuşdur. Bu fərq 0,4san : 0,28san. nisbətində

özünü göstərmişdir.

İntensivlik göstəricisində isə fərq 80db : 77db nisbətində olmuşdur (Bax: Qr 16).

Çoxhecalı sözlərin strukturlarının müqayisəli təhlilindən aydın olmuşdur ki, söz

daxilində işlənən eyni saitlərin akustik göstəriciləri eyni olmamışdır. Sözü təmsil

edən hecaların prosodik strukturları sözün prosodik strukturu daxilində variasiya

olunmuşdur.

/uncomfortable/ sözünün tələffüzündə əsas tonun tezliyinin maksimum göstəri-

cisi ikinci heca ilə bağlı olmuşdur. Belə bir akustik dəyişiklik intensivlikdə də özünü

göstərmişdir.

Temporal göstəricidəki dəyişiklik başqa formada olmuşdur, yəni bu sözün

tələffüzündə birinci hecanın saitinə daha çox vaxt sərf olunmuşdur. Bu beşhecalı

sözün tələffüzündə hər iki diktorun ifasında üçüncü hecanın saiti reduksiya

olunmuşdur. Həmin sözün əsas tonunun tezliyi, intensivlik və temporal göstəriciləri

müqayisə üçün aşağıda verilmişdir:

ʌ n ´ k ʌ m p f t ə b ə l

I d. t 0,9 0,06 0,07 0,03

ƏTT 140 160 100 80

İ 79 82 77 71

II d. t 0,1 0,08 0,05 0,04

ƏTT 130 162 128 100

İ 67 80 68 60

Əldə edilmiş faktlardan məlum olmuşdur ki, bu sözdə prosodik mərkəz ikinci

hecadadır. Bu heca özündən əvvəlki və sonrakı hecalardan akustik göstəricilərinə

görə fərqlənmişdir. Əsas tonun tezlik qiymətinin maksimum həddi məhz bu hecanın

109

özəyini təşkil edən saitlə bağlıdır.

Sözün birinci və ikinci hecalarında eyni saitin işlənməsinə baxmayaraq ikinci

hecada çıxış edən /ʌ/ saiti ƏTT və İ qiymətlərinə görə 1-ci hecada işlənən /ʌ/-nin

göstəricilərindən yüksək olmuşdur. Bu sözün son iki hecasında da eyni /ə/ saiti

işlənmişdir. Bunların da göstəriciləri fərqlidir. Pənultima kimi çıxış edən heca son

hecadan ƏTT, İ və temporal xüsusiyyətinə görə fərqlənmişdir. Sözdə son mövqedə

işlənən heca, sözə daxil olan digər hecalarla müqayisədə aşağı səviyyədə olmuşdur

(1-ci diktor üçün: t=0,03 san; ƏTT=80 hs; i=71 db; 2-ci diktor üçün t=0,04 san;

ƏTT=100 hs; i=60 db).( Bax: qr 31).

Sözün tələffüzündə ritmə əməl olunmuşdur.

Təhlil göstərir ki,“illimitableness” sözü də beş hecadan ibarət olsa da, onların

prosodik xüsusiyyətləri fərqlənmişdir. Bu fərq həmin sözə daxil olan hecaların

seqment tərkibləri, hecaların kvalitativ xüsusiyyətləri, heca və söz daxilində

fonemlərin kombinator və distributiv xüsusiyyətləri sayəsində baş vermişdir. Bu

çoxhecalı sözün birinci üç hecasının özülünü eyni [i] saiti təşkil etməsinə

baxmayaraq, həmin hecaların hər birinin özünəməxsus prosodik xüsusiyyətləri

olmuşdur. Baş vermiş bu dəyişiklikləri həmin sözün tələffüzü əsasında qurulmuş

qrafiklərdə də görmək mümkündür.

3.3. Azərbaycan dilində sözün prosodik strukturunun özəlliyi və onun

eksperimental təhlili

Azərbaycan dili materialı üzrə sözün formalaşmasında istifadə olunan prosodik

vasitələrin təhlili aşağıda öz sistemli izahını tapmışdır. Əvvəldə qeyd olunduğu kimi

Azərbaycan dilində sözlər müxtəlif fonem tərkibində olurlar. Bu da onların prosodik

strukturuna təsir göstərən faktorlardandır.

Azərbaycan dilində 3-cü şəxsin təkini bildirmək üçün /o/ sözündən istifadə olu-

nur. Bu söz, həm hecadır, həm də müstəqil sait fonemdir. Bir fonemdən ibarət olan

bu sözü diktorlar yüksək ton və intensivliklə başlamış və pik səviyyəsinə yüksələndən

110

sonra sona doğru göstərilən parametrlər tədricən zəifləmişdir. Burada /o/-dan sonra,

hər hansı bir samit işlənmədiyindən tələffüz zamanı səsin son fazası kəsilmir və o,

sonadək fonasiya sönənədək davam etmişdir. Bu da həmin hecanın tam sədalı

tələffüz edildiyini və saf heca olduğunu göstərir.

/o heç bir söz demədi// cümləsində işlənən /o/ sözünün tələffüzündə 0,09 saniyə

vaxtdan, 291 hs ƏTT-dən və 79 db intensivlikdən istifadə olunmuşdur. Başqa bir

cümlədə (/O, quş ovladı//) həmin sözün tələffüzünə 0,4 saniyə vaxt, 296 hs ƏTT, 73

db intensivlik sərf olunmuşdur. Əldə edilən faktlar onu göstərir ki, Azərbaycan

dilində bir saitdən ibarət olan sözün tələffüzündə də prosodik vasitələrdən fərqli

şəkildə istifadə olunmuşdur. Sözün fərqli tələffüzü onun digər mövqelərdəki

variantlarda qarşılaşmasında daha aydın görünür (Bax: Qr 45).

Sait+samit modelli sözlərin tələffüzündə saitin son fazası növbəti samitin ön

fazası ilə kəsilmiş və səslərarası keçid faza yaranmışdır.

Bu məqsədlə “ad”, “at”, “az”, “as” və s. kimi model sözlərin prosodik

strukturları nəzərdən keçirilmiş və təhlil olunmuşdur. Bu sözlərdə heca özəyini təşkil

edən eyni /a/ saiti onların prosodik strukturlarının əsasını təşkil etmişdir. Coda

hissəsinin elementləri /d/, /t/, /z/, /s/ müxtəlif olmuşdur. Bu samit müxtəlifliyi

onlardan əvvəl işləmiş, /a/ saitinin prosodik strukturuna təsir göstərmişdir. Bütün

hallarda həmin sözlərin ossilloqramları əsasında alınmış əsas tonun tezliyini və

intensivliyi əks etdirən qrafiklərdə izomorfluq əks olunsa da, onları bir-birindən

fərqləndirən xüsusiyyətlər də olmuşdur. Bu fərqlər prosodik vasitələrin təsiri ilə

yaranmışdır. Ona görə də həmin sözlərdə prosodik vasitələrin əsas daşıyıcısı kimi

çıxış edən saitləri göstərilmiş ardıcıllıqla nömrələməklə baş vermiş dəyişiklikləri

parametrlər üzrə aşağıdakı kimi əks etdirə bilərik:

a1 a2 a3 a4

t (san) 0,3 0,27 0,26 0,29

ƏTT (hs) 234 224 223 230

İ (db) 77 75 76 75

111

Bu sözlərdə heca özəyini yaradan /a/ saitinin ossilloqramlarında prosodik

dəyiişiklik baş versə də, hamısı üçün xarakterik olan invariant prosodik xüsusiyyət

özünü qoruyub saxlamışdır.

Həmin sözlərin ümumilikdə prosodik göstəriciləri isə aşağıdakı kimi olmuşdur:

ad at az as

t (san) 0,7 0,5 0,56 0,6

ƏTT (hs) 241 224 223 230

İ (db) 74 72 74 72

Həmin sözlərdəki prosodik dəyişiklikəri qrafiklərdə də görmək mümkündür

(Bax: qr 17-19).

/ad / sözünün ossilloqramı və onun əsasında hesablanmış akustik parametrlərin göstəricilərini ( ƏTT , İ və T) əks etdirən qrafiklər

/at / sözünün ossilloqramı və onun əsasında hesablanmış akustik parametrlərin göstəricilərini ( ƏTT , İ və T) əks etdirən qrafiklər

Time (s)102.7 103.5

-0.5829

0.5962

0

Time (s)

Forma

nt freq

uency

(Hz)

102.7 103.50

10002000300040005000

Time (s)102.7 103.5

Pitch (H

z)

100150200300

50

500

70

Time (s)102.7 103.5

46.84

81.07

Intens

ity (dB

)

112

/az/ sözünün ossilloqramı və onun əsasında hesablanmış akustik parametrlərin göstəricilərini ( ƏTT , İ və T) əks etdirən qrafiklər

\/ as / sözünün ossilloqramı və onun əsasında hesablanmış akustik parametrlərin göstəricilərini ( ƏTT , İ və T) əks etdirən qrafiklər

Time (s)103.8 104.4

-0.3322

0.4286

0

Time (s)103.8 104.4

Pitch

(Hz)

100150200300

50

500

70

Time (s)

Forma

nt freq

uency

(Hz)

103.8 104.40

10002000

300040005000

Time (s)103.8 104.4

55.85

77.33

Intensi

ty (dB

)

Time (s)104.9 105.5

-0.3646

0.4314

0

Time (s)104.9 105.5

54.01

78.46

Intensi

ty (dB

)

Time (s)104.9 105.5

Pitch (H

z)

100150200300

50

500

70

Time (s)Forma

nt freq

uency

(Hz)

104.9 105.50

10002000300040005000

113

Təhlil göstərir ki, /ad/ sözü akustik parametrlərin göstəricilərinə görə qeyd

olunmuş digər sözlərdən üstün xüsusiyyəti ilə fərqlənir.

/a/ saitindən sonra kar və ya cingiltili, kipləşən və ya novlu samitin tələffüz

olunması onun son fazasının nisbətən fərqli tələffüzünə səbəb olmuşdur. Qonşu sami-

tin keyfiyyətindən asılı olaraq saitin formant strukturunda da dəyişiklik müşahidə

olunmuşdur. Məsələn, qeyd olunmuş sözlərdə /a/ saitinin formant strukturundakı

dəyişikliklər belə əks olunmuşdur.

FI FII

a1 822 1286

a2 822 1406

a3 862 1406

a4 902 1427 hs.

/a/1 və /a/2-nin FI qiymətləri, /a/2 və /a/3-ün FII qiymətləri eyni səviyyədə qeydə

alınmışdır. /a/4 istər FI -in, istərsə də F2 -nin qiymətlərinə görə yüksək olmuşdur. (ət,

əl, əs, ək; od, ot, ox, il, it, iş və s model sözlər üçün də oxşar prosodik struktur

səciyyəvidir.

“Samit-sait” modelli sözlərdə isə prosodik vasitələrin aktivliyi əvvəlki model

Time (s)105.9 106.8

-0.3312

0.47

0

Time (s)105.9 106.8

Pitch

(Hz)

100150200300

50

500

70

Time (s)105.9 106.8

52.07

77.39

Intens

ity (d

B)

Time (s)Form

ant fre

quenc

y (Hz

)

105.9 106.80

10002000300040005000

114

n ə

sözlərdən onunla fərqlənmişdir ki, bu sözlərdə saitin son fazası tədricən tam

yekunlaşır və sözün tələffüzü ilə bağlı fonasiya sona çatmışdır. Ön fazası isə əvvəldə

işlənən samitin son fazası ilə sərhədlənir, məsələn, “nə” sözündə baş verən bu fonetik

hadisəni aşağıdakı sxem şəklində əks etdirmək olar:

Sonor /n/ samitindən sonra işlənən /ə/ saitinin əsas tonunun tezliyi və intensiv-

liyi yüksək səviyyə ilə başlamışdır. Bu mövqedə sait uzun tələffüz edilmişdir. Bu

təkhecalı sözün prosodik xüsusiyyətlərini “nənə” sözünün tərkib elementləri kimi

çıxış edən 1-ci və 2-ci “nə” (nə+nə) ilə müqayisəsindən bəlli olmuşdur ki, bunların

fonem strukturu eyni olsa da, prosodik xüsusiyyətləri fərqli olmuşdur.

/nə/ ayrıca söz kimi “1” rəqəmi ilə, /nənə/ sözündəki 1-ci “nə” “2”, ikinci “nə”

isə “3” rəqəmi ilə işarələnməklə, onların prosodik struktur xüsusiyyətləri müqayisə

olunmuşdur. Məsələn:

/nə/1 /nə2 + nə3/

T (san) 0,46 0,45 0,65

ƏTT (hs) 214 242 242

İ (db) 70 75 75

Həmin söz və hecalardakı /ə/-nin akustik parametrlərinin göstəricilərini

müqayisə üçün veririk:

/ə/1 /ə/2 /ə/3

T (san) 0,3 0,15 0,2

ƏTT (hs) 222 251 233

İ (db) 72 78 76

FI (hs) 842 802 822

FII (hs) 1950 1709 1930

/nə/ sözü ayrıca işlənərkən onun tələffüzünə /nə+nə/ sözünün tərkib hissələri ilə

müqayisədə maksimum vaxt sərf edilmişdir. ƏTT və İ-yə görə isə o, /ə/2 və /ə/3-ün

115

akustik göstəricilərindən aşağı səviyyədə olmuşdur (Bax: Qr19).

FI və FII qiymətlərinə görə də /ə/1 digər /ə/2 və /ə/3-ün qiymətlərindən yüksək

olmuşdur.

/nənə/ sözünün tərkibində çıxış edən /ə/2 və /ə/3-ün göstəricilərindən məlum

olmuşdur ki, Azərbaycan dilinin aksent strukturuna görə 2-ci hecada çıxış edən /ə/3

vurğulu hecanın nüvəsini təşkil etsə də, akustik parametrlərin (ƏTT və İ) göstəricilə-

rinin maksimum qiymətləri birinci hecada çıxış edən /ə/2 ilə əlaqəli olmuşdur. Bu

modeldə sözün vurğulu hecası, əsasən, temporal göstəriciyə görə fərqlənmişdir.

Birinci vurğusuz vəziyyətdə /ə/-nin qiyməti 0,15 saniyə olduğu halda, vurğulu

vəziyyətdə 0,2 saniyə olmuşdur (Bax: Qr 32).

“samit+sait+samit” strukturlu birhecalı sözlərin prosodik strukturunun əsas

dominantı sait olsa da, əvvəldə və sonda işlənən samitlər də sözün ümumi prosodik

strukturunun formalaşmasında müəyyən rol oynamışlar. Məsələn, təhlil olunmuş

/daş/, /şad/, /köz/, /göz/, /söz/, /baş/, /qaş/, /pas/, /tas/, /siz/, /diz/, /biz/, /kim/, /sir/,

/dam/, /tam/, kəm/, /nəm/, /tək/, /lək/, /təb/, /çən/, /çəp/, /bel/, /tel/, /sel/, /yel/, /boz/,

/qoz/, /toz/, /tum/, /tuş/, /şum/, /qum/, /mum/, /quş/, /bir/, /pir/, /fil/, /düz/, /sıx/,

/mıx/, /bağ/, /boz/, /bel/, /kol/, /qaz/, /saz/, /sap/, /qar/, /nar/, /sim/, /mis/, /dən/, /tən/

və s. bu kimi sözlərin prosodik xüsusiyyətlərinin təhlilindən aydın olmuşdur ki, bu

sözlər müxtəlif fonemlərin sadəcə düzülüşündən ibarət deyil. Bu sözləri əmələ gətir-

mək üçün lazım olan fonemlər dilin sistem qaydaları ilə düzülməklə yanaşı, prosodik

vasitələrin təsiri sayəsində leksik vahidə çevrilmişdir. Bu modelin prosodik

strukturunun invariantını tonun yüksələrək pik vəziyyətinə çatıb, hecanın , sözün

sonuna doğru tədricən enməsi təşkil edir. Digər tərəfdən, sözü təmsil samitləri öz

ətrafında birləşdirən saitin ön və son fazalarında samitlərin xarakterindən asılı olaraq,

dəyişkənlik baş vermişdir. Nümunə üçün /köz/, /göz/, /söz/ sözlərinin

ossilloqramlarını və onların təhlillərini nəzərdən keçirmişik (Bax: Qr 20,21). Hər üç

sözdə /z/ samiti kodanı təşkil edir. Sözlərin onseti isə müxtəlif samitlərdən: /k/, /g/

və /s/ ibarətdir. Sözlərin nüvəsini isə eyni bir sait /ö/ təmsil edir. Həmin sözlərdə /ö/

saitini qeyd olunmuş ardıcıllıqla nömrələyərək, tələffüz zamanı onlarda baş vermiş

dəyişiklikləri nəzərdən keçirək.

116

/ö/1 (köz) /ö/2 (göz) /ö/3 (söz)

I d. T 0,2 0,19 0,17

ƏTT 235 236 237

İ 76 76 74

II d. T 0,2 0,19 0,19

ƏTT 253 227 235

İ 76 75 75

Qeyd olunan saitlərin formant strukturlarındakı dəyişikliklər də aşağıda

göstərilmişdir.

/ö/1 /ö/2 /ö/3

I d. FI 681 560 681

FII 1638 1709 1648

Cingiltili /g/ samitindən sonra /ö/2-nin FI qiyməti /ö/1-in və /ö/3-ün qiymətləri ilə

müqayisədə aşağı olmuşdur. Kar samitlərdən /k/ və /s/ sonra işlənən saitlərdə bu

parametr eyni səviyyədə müəyyənləşmişdir (681 hs). Bunun əksi olaraq, cingiltili /g/

samitindən sonra (göz) işlənən /ö/2 saitinin FII göstəricisi (1709 hs) kar samitlərdən

sonra işlənən (köz, söz) /ö/1 və /ö/3-ün göstəricilərindən yüksək olmuşdur. Deməli,

danışıq prosesində samitin xüsusiyyəti ondan sonra işlənən saitin formant strukturuna

təsir göstərir. İşdə belə bir təhlil də aparılmışdır, yəni eyni fonem tərkibli /şad/ və

/daş/ kimi sözlərdə samitlərin yerinin dəyişməsindən asılı olaraq prosodik

xüsusiyyətlərdə baş vermiş dəyişikliklər yoxlanılmışdır. /şad/ sözü novlu kar samitlə

başlayıb, kipləşən cingiltili /d/ samiti ilə bitmişdir. /daş/ sözündə isə bunun əksi olan

fonetik əhatə forması işlənmişdir, yəni söz cingiltili /d/ samiti ilə başlayıb, novlu kar

samitlə tamamlanmışdır. Bu sözlərdə hecanın mərkəzini eyni bir /a/ saiti təşkil

etmişdir. Bu sözlərin akustik göstəricilərini veririk:

a) /şad/ sözünün akustik göstəriciləri:

I d. t=0,66 san; ƏTT=251 hs; i=73 db.

II d. t=0,5 san; ƏTT=257 hs; i=74 db.

b) /daş/ sözünün akustik göstəriciləri:

117

I d. t=0,45 san; ƏTT=239 hs; i=77 db.

II d. t=0,4 san; ƏTT=230 hs; i=75 db. (Bax Qr 22)

Hər iki diktor /şad/ sözünün tələffüzünə daha çox vaxt sərf etmişdir. ƏTT və İ

parametrləri arasında kəskin fərq müşahidə olunmamışdır.

Həmin sözlərdə samit yerdəyişməsindən asılı olaraq, hecanın əsasını təşkil edən

fonemin formant göstəricilərində yaranmış dəyişikliklər aşağıdakı kimi olmuşdur.

/şad/ sözü üzrə: I d. F1=963 hs; F2=1487 hs.

II d. F1=943 hs; F2=1568 hs.

/daş/ sözü üzrə: I d. F1=842 hs; F2=1507 hs.

II d. F1=862 hs; F2=1447 hs.

/daş/-ın müstəqil söz kimi akustik göstəricilərini, onun /sirdaş/ mürəkkəb sözün-

də ikinci komponent kimi çıxış edən variantının göstəriciləri ilə müqayisəsindən

məlum olmuşdur ki, mürəkkəb sözün ikinci komponenti kimi çıxış edən variantın

tələffüzünə diktorlar daha az vaxt sərf etmişlər (0,3 san). İntensivlik və ton

göstəriciləri /a/ səsinin ön və əsas fazasında yüksək olsa da, son fazada həmin

parametrlərdə enmə baş vermişdir. /daş/ sözünün /Uşaq daş atdı// cümləsinin

tərkibində işlənməsindən alınan ossilloqram da təhlil olunmuşdur. Sintaktik vahidin

elementi kimi çıxış etmiş /daş/ sözünün tələffüzünə əvvəlki iki variantla müqayisədə

az vaxt sərf olunub (0,2 san). ƏTT və intensivlik parametrlərinin göstəricilərinin

qiymətlərində fərq olmamışdır. Sintaktik vahidin elementi kimi çıxış etmiş /daş/ sözü

informasiyanın ötürülməsində dominant olduğundan, akustik cəhətdən qabardılmışdır

(Bax: Qr 23).

Belə bir prosodik dəyişiklik bu cür model digər sözlərdə də təhlil olunmuşdur.

Məsələn, /zid/ və /diz/ sözlərində fonem tərkibi eyni olsa da, onların düzülüşü

fərqlidir. Fərq birinci və üçüncü fonemlərlə bağlıdır. /zid/ birhecalı sözündə heca

novlu, cingiltili /z/ samiti ilə başlamış və kipləşən-partlayışlı, cingiltili /d/ samiti ilə

bitmişdir. Ossilloqramda cingiltili /z/ samitindən sonra ton yüksəlir, pik vəziyyətinə

çatdıqdan sonra yenidən enmə baş verir. Saitin tələffüzü tamamlanmamış sonra

işlənən /d/ samitinin tələffüzünə başlanması, saitin son fazasının samitin tələffüzü ilə

118

kəsilməsinə səbəb olmuşdur. Söz daxilində samitlərin, yəni /d/ və /z/ samitlərinin

yerinin dəyişməsi, həmin sözlərin nəinki fonem düzülüşünə, həm də prosodik

vasitələrin təsir fəallığına görə fərqlənməsinə səbəb olmuşdur.

/diz/ və /zid/ sözlərinin ümumi ossilloqrafik təhlilindən aydın olmuşdur ki, bu

sözlərin temporal göstəriciləri fərqlənir: 0,4 saniyə. ƏTT və intensivlik göstəriciləri

isə dəyişilmişdir. Təhlil göstərir ki, bu dəyşiklik söz əvvəlində kipləşən-partlayışlı və

ya novlu cingiltili samitin işlənməsinin nəticəsidir. Əlbəttə, fərqin yaranmasında

sonda işlənən samitlərin də rolu az deyil.

/diz/ sözü üçün göstəricilər: ƏTT=280 hs; i=74 db.

/zid/ sözü üçün göstəricilər: ƏTT=239 hs; i=67 db.

Deməli, /diz/ sözünün tələffüzündə akustik göstəricilər yüksək olmuşdur. Bu

sözlərin formalaşmasında həlledici rol oynayan /i/ saitinin də akustik parametrlər üzrə

göstəriciləri fərqlənmişdir. Müqayisə üçün göstəriciləri veririk:

/i/ (diz): t=0,06 san; ƏTT=287 hs; i=78 db.

/i/ (zid): t=0,09 san; ƏTT=246 hs; i=78 71.

Təhlil sayəsində /zid/ sözündəki /i/ saitinin birinci sözdəki /i/ saiti ilə müqayi-

sədə aşağı ton tezliyinə və zəif intensivliyə malik olduğu dəqiqləşmişdir. Oxşar

təhlil /lək/ və /kəl/, /sim/ və /mis/ və s. sözlər üzərində də aparılmışdır.

Birhecalı sözlərdən fərqli olaraq, ikihecalı sözlərdə prosodik struktur fərqli

olmuşdur. Məsələn, təhlil olunmuş /nənə/, /tələ/, /xala/, /baba/, /dədə/, /kükü/,

/ütü/, /həvəs/, /səhər/, /tütün/, /bütün/, /bibi/, /sini/, /həkim/, /əkin/, /nanə/, /kəlçə/,

/məktəb/, /badam/, /tozlu/, /uşaq/, /əlcək/, /otaq/, /dolu/, /atlı/, /aşpaz/, /bütün/, /xalça/,

/taxta/ və s. kimi sözlərin əksəriyyətində hər iki hecada eyni sait çıxış etmişdir. Bu da

ikihecalı sözlərdə hecaların tələffüzü ilə bağlı fərqli xüsusiyyətləri müqayisə ilə

dəqiqləşdirməyə imkan vermişdir. Məsələn, /nənə/, /tələ/, /dədə/ sözlərində eyni /ə/

saiti hecadüzəldici kimi çıxış etmişdir. Sözlər və hecalar eyni sayda sait və samitdən

ibarət olmalarına baxmayaraq, onların prosodik strukturları oxşar olmamışdır. Burada

prosodik vasitə kimi çıxış edən vurğunun yeri və onun ifadə xüsusiyyətləri

mübahisəli olmuşdur. Bunun üçün ilk öncə sözlərin prosodik xüsusiyyətlərini

ümumilikdə nəzərdən keçirmiş, sonra isə bu model sözlərdə vurğunun yerindən asılı

119

olaraq sözlərin fonetik strukturlarındakı daxili dəyişikliklər göstərilmişdir. Məsələn:

Bütöv sözlər üçün göstəricilər:

/nənə/ t=0,5 san; ƏTT=249 hs; i=75 db.

/tələ/ t=0,37 san; ƏTT=219 hs; i=74 db.

/dədə/ t=0,39 san; ƏTT=244 hs; i=78 db.

Bunu qrafiklərdən də müəyyən etmək mümkündür (Bax: qr 20, 23).

Müqayisə göstərmişdir ki, /nənə/ sözü temporal və ƏTT göstəricilərinə görə

/tələ/ və /dədə/ sözlərindən fərqlənmişdir. Bu sözlərdə müvafiq göstəricilər aşağı

səviyyədə olmuşdur. Həmin sözlərin daxilində hecalardan hansının prosodik cəhətdən

və hansı prosodik vasitələrin iştirakı ilə nəzərə çarpdırıldığına aydınlıq gətirilmişdir.

Məlum olmuşdur ki, Azərbaycan dilində bu model sözlərdə, əsasən, vurğu 2-ci heca

ilə bağlı olsa da, 1-ci hecalar ƏTT-nə görə yüksək göstəricinin daşıyıcısıdır. Məsələn,

/nənə/ sözünün 1-ci hecasındakı /ə/-nin ƏTT qiyməti 257 hs, 2-ci hecada isə bu

göstərici 236 hs; /dədə/ sözündə bu fərq 256hs : 225hs, /tələ/ sözündə isə bu

göstəricilər 238hs : 185 hs nisbətində olmuşdur. Temporal xüsusiyyətə görə isə 2-ci

hecalarda işlənən /ə/ səsləri fərqlənmişdir, çünki bu mövqedə /ə/ səsləri söz sonunda

açıq hecada işləndikləri üçün onların tələffüzü davamlı olmuş, tələffüzlərinə çox vaxt

sərf olunmuşdur.

Verilmiş sözlərin 1-ci hecasındakı /ə/-ni /ə/1, ikinci hecadakını /ə/2, eləcə də

/dədə/ və /tələ/ sözlərindəki saitləri belə nömrələsək, bu zaman həmin saitlərin tem-

poral xüsusiyyətləri ilə bağlı əldə edilmış göstəriciləri asanlıqla poral xüsusiyyətləri

ilə bağlı əldə edilmiş göstəriciləri müqayisə edib, fərqləri müəyyənləşdirmiş oluruq.

ə1 ə2 ə1 ə2 ə1 ə2

I d. 0,1 0,15 0,08 0,12 0,09 0,16

II d. 0,15 0,2 0,11 0,2 0,1 0,16

Əldə edilən göstəricilərdən aydın olur ki, [ə2] –lərin qiymətləri [ə1] – lərin

qiymətlərindən üstün olmuşdur.

Həmin sait səslərin ƏTT və İ qiymətlərini müqayisə üçün təqdim edirik:

ə1 ə2 ə1 ə2 ə1 ə2

I d. ƏTT 251 233 234 219 236 210

120

İ 78 76 78 75 76 75

II d. ƏTT 257 236 256 225 238 185

İ 75 73 81,6 76 75 73

Əldə edilmiş rəqəmlər onu deməyə əsas vermişdir ki, bu model ikihecalı sözlər-

də birinci hecalar ton və intensivlik parametrlərinə görə maksimum göstəricilərin

daşıyıcılarıdır. İkinci hecaların göstəriciləri 1-ci ilə müqayisədə aşağıdır. Oxşar

prosodik struktur /baba/, /səhər/, /kükü/, /ütü/, /xala/, /bibi/ və s. ikihecalı sözlərdə də

reallığını tapmışdır. Deyilmiş fikri dəqiqləşdirmək məqsədi ilə həmin sözlərin

ossiloqramalarının nəzərdən keçirilməsi məqsədə uyğundur (Bax: Qr 24,25,26).

Beləliklə, biz belə bir qənaətə gəlirik ki, bu fonem strukturlu ikihecalı sözlərdə

prosodik mərkəz birinci heca ilə bağlıdır. Mövcud dilçilik ədəbiyyatında sözün

prosodik strukturu ilə bağlı qeyd olunmuş fikir öz təsdiqini tapmışdır, çünki həmin

fikrin tərəfdarları A.Axundov, Ş.Abdullayev qeyd edirlər ki, Azərbaycan dilində

vurğulu heca tona və intensivliyə görə fərqlənir.

Bəzi hallarda bu vəziyyət dəyişir. Məsələn, /həvəs/ sözü də ikihecalıdır. Bu

sözün akustik parametrlərinin göstəriciləri göstərir ki, 1-ci hecada çıxış edən /ə/1

ƏƏT-nə və intensivliyə görə ikinci hecadakı /ə/2-nin göstəricilərindən aşağıdır.

Məsələn, /həvəs/ sözünün göstəriciləri:

I d. ə1 ə2

ƏTT 216 hs 224 hs

İ 75 db 75 db

II d.

ƏTT 223 hs 266 hs

İ 73 db 77 db.

Azərbaycan dilində ahəng qanununa görə sözün son saitinə əsasən əlavə olunan

şəkilçilərdəki saitlər nizamlanır. Məsələn:

ək, əkin, əkinçi, əkinçilik

süd, südçü, südçülük

nənə, nənələr və s.

121

Azərbaycan dilində sözün fonem və heca tərkiblərinin dəyişməsindən asılı

olaraq onların prosodik strukturları da dəyişmişdir. Bunun üçün /ək/, /süd/ və s.

sözlərin müxtəlif heca tərkibli sözlərin daxilində tələffüzü zamanı prosodik

vasitələrin fəaliyyəti nəzərdən keçirilmişdir. Birinci olaraq ayrıca tələffüz edilmiş /ək/

sözünün prosodik xüsusiyyətlərinə aydınlıq gətirilmişdir: /ək/ sözünün tələffüzünə, 4

saniyə sərf olunmuşdur, ƏTT = 237 hs, i=73 db səviyyəsində qeydə alınmışdır.

Sözün tələffüzü zamanı /ə/ saitinin akustik göstəriciləri də təhlil olunmuşdur:

I d. /ə/ t=0,17 san; ƏTT=236 hs; i=77 db.

II d. /ə/ t=0,1 san; ƏTT=277 hs; i=78 db. (Bax: Qr 27)

Sonra həmin söz /əkin/ düzəltmə sözünün tərkibində təhlilə cəlb olunmuşdur. Bu

strukturda /ək/ sözünün struktur göstəriciləri:

I d. /ə/ t=0,1 san; ƏTT=218 hs; i=73 db.

II d. /ə/ t=0,1 san; ƏTT=292 hs; i=71 db.

Həmin sözün ikinci hecası ƏTT-nə görə 1-ci hecadan yüksək olsa da, intensivlik

göstəricilərinə görə (71 db) aşağı olmuşdur. Sözün temporal strukturu da dəyişikliyə

uğrayıb. Ayrıca tələffüzünə 0,4 saniyə sərf olunduğu halda, /əkin/ sözünün tərkibində

buna 0,3 saniyə, yəni 1-cidən 0,1 saniyə az vaxt sərf edilib (Bax: Qr 27). /əkin/

sözünə növbəti /-çi/ şəkilçisinin artırılması sözün fonem və heca tərkiblərinin

dəyişməsinə səbəb olduğu kimi, prosodik struktur da dəyişmişdir. /əkin/ sözündə

ikinci hecanın, yəni son mövqedə işlənən hecanın saiti kimi çıxış edən /i/ saiti,

/əkinçi/ sözündəki müvafiq sait ilə müqayisədə fərqli tələffüz edilmişdir. /əkin/

sözündə son mövqedə işləndiyi halda, /əkinçi/ sözündə bu penultin hecanın tərkib

hissəsi kimi çıxış etmişdir. Deməli, bu sözdə həmin hecadan sonra daha bir heca /-çi/

işlənmişdir. /əkin/ sözündən fərqli olaraq /əkinçi/ sözündə son hecada ƏTT aşağı

(227 hs) vəziyyətdə olmuşdur. İntensivlik göstəricinə görə isə fərq başqa formada

özünü göstərmişdir, çünki son hecada işlənən /i/ saiti intensivliyə görə özündən əvvəl

işlənən eyni keyfiyyətli /i/ saitinin intensivliyindən üstün olmuşdur.

Sözlərin tələffüzündən əldə edilən ossiloqramlardan məlum olmuşdur ki, 2-ci

diktorun tələffüzündə bu, fərqli halda özünü göstərmişdir. /əkin/ sözünün tələffüzünə

ayrılıqda 0,6 san sərf olunduğu halda, /əkinçi/ sözünün tərkibində bu göstərici 0,4

122

saniyəyə bərabər olmuşdur. Bu sözün tərkibində /ək/ sözü 0,2 saniyədə

reallaşmışdır. /əkinçi/ sözünə yeni bir /-lik/ suffiksi əlavə edildikdə /əkinçilik/ sözü

formalaşmışdır. Qeyd edilmiş /əkin/, /əkinçi/ və /əkinçilik/ sözlərinin təhlili sayəsində

belə demək olar ki, əsas tonun tezliyinə görə 2-ci heca dominant əlamət kimi çıxış

etmişdir. Bu dəyişikliyi dəqiqləşdirmək məqsədilə /əkinçilik/ sözünün tələffüzü

zamanı saitlərin tələffüzündə prosodik vasitələrdən hansının üstünlük təşkil etdiyi

yoxlanılmışdır. Yoxlamanın və təhlilin nəticələri aşağıda əks olunmuşdur:

I d. ə k i n ç i l i k

t 0,02 0,7 0,6 0,1 san.

ƏTT 227 235 235 220 hs.

İ 75 68 66 70 db.

II d. t 0,05 0,04 0,04 0,08 san.

ƏTT 235 254 235 217 hs.

İ 68 71 65 71 db.

Sözün tələffüzündə əsas tonun tezliyi parametri hər iki diktorda 2-ci heca ilə,

intensivlik parametri isə birinci diktorda 1-ci, ikinci diktorda 2-ci heca ilə əlaqəli

olmuşdur temporal parametrin göstəricilərinə görə hər iki diktorun tələffüzündə son

hecanın saiti fərqlənmişdir (Bax: Qr. 28). Son hecadakı saitin tələffüzünə, ondan

əvvəlki hecanın eynicinsli saiti (/i/) ilə müqayisədə çox vaxt sərf olunmuşdur.

/əkinçilik/ sözünün tərkibində /ək/, /əkin, /kinçi/ kimi çıxış edən hissələrin dildə

işlənən müstəqil variantlarının temporal və ritm kimi prosodik vasitələri ilə müqayisə

olunmuşdur. Məsələn, /əkinçilik/ sözünün kök hissəsinin /ək/ tələffüzünə 1-ci diktor

0,02 san, 2-ci diktor isə 0,05 san. sərf etdikləri halda, /ək/-in müstəqil söz kimi

işlənən variantının tələffüzünə hər iki diktor 0,4 san (əvvəlkindən 2 dəfədən də çox)

vaxt sərf etmişdir.

Müstəqil söz kimi /əkin/ sözünü 1-ci diktor 0,3 saniyədə, 2-ci diktor 0,6

saniyədə, tərkib hissəsi kimi variantını 1-ci diktor 0,4, 2-ci diktor 0,32 saniyədə

tələffüz etmişdir.

/əkinçi/ sözünün tələffüzünə 1-ci diktor 0,8, 2-ci diktor 0,6 saniyə; tərkib hissəsi

123

kimi variantına 1-ci diktor 0,6, 2-ci diktor 0,5 saniyə vaxt sərf etmişdir. Deməli, hər

hansı bir sözün müstəqil işləndiyi variantı ilə onun başqa sözün tərkib hissəsi kimi

çıxış edən variantının temporal strukturları fərqli olmuşdur. Müstəqil leksik vahid

kimi işlənən variantın tələffüzünə daha çox vaxt tələb olunmuşdur.

Oxşar vəziyyət təhlil olunmuş digər sözlərdə də müşahidə olunmuşdur. Məs.:

dam – badam – badamlı; toz – tozlu; daş – sirdaş – qardaş; nə – nənə; quş – quşçu –

quşçuluq və s.

Təhlil olunmuş müstəqil /dam/ sözünün prosodik strukturu /badam/ və /badamlı/

sözlərində tərkib hissə kimi işlənən variantlarının prosodik strukturlarına münasibət

parametrlər üzrə aşağıdakı kimi əks olunmuşdur:

dam (ba)dam (ba)dam(lı)

t 0,5 0,3 0,2 san.

ƏTT 228 232 226 hs.

İ 74 77 76 db.

/dam/ sözünün tərkib hissəsi kimi çıxış etmiş sözlərdə hecaların sayı artdıqca,

temporal parametrin göstəricilərində azalma baş vermişdir.

ƏTT və intensivlik parametrlərinin maksimum göstəriciləri /(ba)dam/ sözündə

tərkib hissəsi kimi çıxış etmiş heca ilə bağlı olmuşdur.

Həmin sözlərdə eyni hecalarda çıxış edən eyni /a/ saitini /a/1, /a/2 və /a/3 kimi

işarələməklə onların tələffüzündə prosodik vasitələrin fəallığı dəqiqləşdirilmişdir:

/a/1 /a/2 /a/3

I d. t 0,13 0,1 0,07 san.

ƏTT 241 235 224 hs.

İ 77 77 75 db.

II d. t 0,15 0,08 0,07 san.

ƏTT 223 222 213 hs.

İ 79 79 76 db. (Bax: Qr 29, 30).

Qrafiklər əsasında aparılmış hesablamalar göstərmişdir ki, söz müstəqil leksik

vahid kimi işləndikdə özünə xas prosodik strukturu daşıyır, lakin başqa dil vahidinin

124

tərkib hissəsi kimi çıxış etdikdə daxil olduğu vahidin prosodik strukturu daxilində

fəaliyyət göstərir və tərkibində işləndiyi vahidin strukturundan və bu strukturdakı

mövqeyindən asılı olaraq onun ifadəsinə xidmət göstərən prosodik vasitələrin təsir

xüsusiyyətləri dəyişmişdir.

/əkinçilik/, /südçülük/, /tütünçülük/ və s. kimi model sözlərin qurulmasında və

tələffüzündə dilin ritmik strukturuna əmək olunmuşdur, yəni sözlərə əlavə olunan

suffikslərin saitləri keyfiyyətcə sözün son saitinin ahənginə uyğunlaşmışdır. Məsələn,

/südçülük/ sözünün kök saiti incə, dodaqlanan sait olduğundan, ona əlavə olunan

şəkilçilərdə də bu ahəng gözlənilmişdir və dildə mövcud olan bu qanunauyğunluq

müəyyən prosodik vasitələrin norma ilə tənzimlənən təsiri sayəsində reallaşmışdır.

Qeyd olunmuş söz üç hecadan ibarətdir, bu hecaların özəyində eyni bir /ü/ saiti durur.

Bu hecalar öz keyfiyyətlərinə və fonem strukturlarına görə fərqlidirlər. Birinci və

üçüncü heca qapalı, ikinci heca isə açıqdır. Hecanı yaradan saitlər müxtəlif xüsusiy-

yətli samitlərlə əhatə olunmuşdur. Şübhəsiz ki, fonetik əhatənin müxtəlifliyi onların

tələffüzünə qarşılıqlı təsir göstərmiş və bu da danışıq aktında müxtəlif prosodik

vasitələrlərin fərqli göstəriciləri ilə reallaşmışdır (Bax: Qr 59).

Sözün prosodik strukturunda baş verən dəyişiklikləri üzə çıxarmaq üçün işdə

olan təhlil materiallarından çıxış etməklə /ü/ foneminin tələffüzü üçün orta riyazi

qiymət hesablanmışdır. Hesablamalara əsasən material üzrə /ü/ səsinin akustik

parametrlərinin orta riyazi qiymətləri aşağıdakı kimi olmuşdur:

t ƏTT İ

I d. 0,1 san. 241,1 hs. 71 db.

II d. 0,7 san. 247,2 hs. 70 db.

Əldə edilmiş bu göstəriciləri /ü/ foneminin invariant göstəriciləri kimi qəbul

edərək, bu səsin işləndiyi /süd/, /südçü/, /südçülük/, /tütün/, /bütün/, /kükü/, /ütü/ və s.

sözlərin prosodik strukturlarında baş vermiş dəyişikliklərə aydınlıq gətirilmişdir.

/südçülük/ sözündəki /ü/ səslərini, ardıcıllıq halında /ü/1, /ü/2 və /ü/3; orta

qiymətin daşıyıcısı /ü/o kimi nömrələnmiş və prosodik dəyişiklikləri əks etdirən

faktlar müəyyənləşdirilmişdir. Bu da müqayisələr etməyə imkan vermişdir. Akustik

parametrlərin təhlilindən əldə edilən göstəricilər aşağıda verilmişdir.

125

Temporal xüsusiyyətlərin göstəriciləri (saniyələrlə):

/ü/o /ü/1 /ü/2 /ü/3

I d. 0,1 0,09 0,08 0,16

II d. 0,07 0,06 0,03 0,1

ƏTT xüsusiyyətlərinin göstəriciləri (herslə):

/ü/o /ü/1 /ü/2 /ü/3

I d. 241,1 247 250 226

II d. 247,2 258 268 221

İntensivlik parametrləri üzrə göstəricilər (db.-lə):

/ü/o /ü/1 /ü/2 /ü/3

I d. 71 70 68 71

II d. 70 71 71 75

Təhlil göstəricilərindən aydın olur ki, sözü təmsil edən hər üç hecanın nüvəsi

eyni sait olsa da, onların tələffüzündə prosodik vasitələrin rolu müxtəlifdir. Şübhəsiz

ki, burada hecaya daxil olan samitlərin də rolu danılmazdır. Hecanın fonetik strukturu

və söz daxilindəki mövqeyi onun ifadə olunmasına təsir göstərmişdir. Temporal

xüsusiyyətlərə görə hər iki diktorun ifasında yalnız son heca orta temporal

göstəricidən yüksək olmuşdur. /ü/1 və /ü/2-nin qiymətləri orta qiymətdən aşağı

olmuşdur. ƏTT-yə görə isə 1-ci diktorun ifasında ü/2-nin qiyməti orta göstəriciyə

nisbətən yüksək, /u/1 və /ü/3-ün göstəriciləri isə aşağı səviyyədə olmuşdur. 2-ci

diktorun ifasında isə əsas tonun tezliyi /ü/2-də pik vəziyyətə çatmışdır.

Bu sözün tələffüzündə melodik mərkəz hər iki diktor üçün 2-ci hecada mərkəz-

ləşmişdir. Hər iki diktor son hecanı minimum ton yüksəkliyi ilə tələffüz etmişdir.

ƏTT-dən fərqli olaraq intensivlik parametrinə görə üçüncü, son heca fərqlənmişdir.

Fakta əsaslanaraq belə bir fikir söyləmək olar ki, Azərbaycan dilində sözün prosodik

strukturunda ƏTT və İ parametrlərinin maksimum göstəriciləri eyni heca ilə deyil,

126

müxtəlif hecalarla əlaqələnmişdir. Ayrılıqda tələffüz edilmiş /süd/ sözünün tələffü-

zünün, /südçülük/ sözünün kökünü təşkil edən /süd/-lə müqayisəsi, onların fərqli

prosodik xüsusiyyətlərə malik olduğunu bildirmişdir. Müstəqil söz kimi /süd/ün

akustik parametrlərinin göstəriciləri aşağıda verilmişdir:

I d. t=0,2 san; ƏTT=239 hs; i=72 db;

II d. t=0,07 san; ƏTT=255 hs; i=73 db.

Ayrılıqda tələffüz edilmiş /süd/ sözünün prosodik strukturu cümlə daxilində

işləndiyi vəziyyətdəki strukturu ilə müqayisə olunmuşdur. Bir daha təsdiq olun-

muşdur ki, cümlə strukturuna daxil olan söz nəinki semantik, sintaktik xüsusiyyət-

lərinə görə, həm də prosodik xüsusiyyətlərinə görə cümləyə daxil olan digər sözlərlə

əlaqəyə girir (Bax: şəkil Qr 30). Bu, həmin sözün mənasını və funksional

xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirdiyi kimi, onun prosodik strukturunun formalaşmasına

da təsir göstərmişdir. /Nənə uşağa süd verdi// cümləsində işlənən /süd/ sözünün

funksional xüsusiyyəti bəllidir. O, xəbərlə sintaktik əlaqədə olmaqla obyekt kimi

çıxış etmiş və aktual üzvlənməyə görə cümlədə fokus nöqtəni təmsil etmişdir. Cümlə

daxilində işlənən /süd/ sözünə orta göstərici ilə müqayisədə az vaxt sərf olunmuş,

ƏTT də aşağı səviyyədə olmuşdur. İntensivlik göstəricisi orta qiymətə uyğun

olmuşdur (Bax: Qr 32). Həmin cümlədə işlənən /nənə/ sözünün də prosodik

göstəriciləri onun ayrılıqda tələffüz edilmiş variantının göstəriciləri ilə müqayisə

edilmişdir. Qeyd edək ki, burada da oxşar vəziyyət alınmışdır. /Nənə/ sözünün ayrıca

tələffüzünü əks etdirən göstəricilər:

t=0,5 san; ƏTT=249 hs; i=73 db.

Həmin sözün /Nənə uşağa süd verdi// cümləsindəki variantının tələffüzünü əks

etdirən göstəricilər:

t=0,38 san; ƏTT=272 hs; i=75 db.

Cümlə daxilində /nənə/ sözünün ikinci hecasının yüksək tona malik olması

(ə1=242 hs; ə2= 322 hs) onun cümlədəki mövqeyi ilə bağlı hadisədir. Bu, cümlədə

tema kimi çıxış edən /nənə/ sözündən sonra əlavə bir cümlə üzvünün işlənməsi, fikrin

bitmədiyini göstərmişdir.

Fərqli prosodik xüsusiyyət /kükü/, /ütü/, /bütün/, /tütün/ və s. kimi model

127

sözlərin də tələffüzündə müşahidə edilmişdir. Birinci diktorun ifasında /ütü/ sözündə

birinci /ü/ reduksiya olunmuşdur. /kükü/ sözündə eyni /k/ samitindən sonra işlənən /ü/

saiti ƏTT-nə görə müxtəlif tezlikdə qeydə alınmışdır. Bu ikihecalı sözdə də 1-ci heca

tonun səviyyəsinə görə maksimum səviyyəyə çatmışdır. Temporal parametrə dair

göstəricilər isə bunun əksini göstərmişdir. Birinci /ü/ səsi 0,05, 2-ci isə 0,25 saniyəyə

reallaşmışdır. Bu fakt /ütü/ sözündə də müşahidə olunmuşdur. Hər iki heca açıq olsa

da, birinci bir fonemdən /ü/, ikinci isə iki fonemin birləşməsində /tü/ ibarətdir. Birinci

heca ilə ikinci hecanın qovuşuğunda ikinci hecanın önündə işlənən /t/ samiti

işləndiyindən birinci /ü/-nün son fazası ondan sonra tələffüz edilmiş /t/ samitinin ön

fazası ilə üst-üstə düşdüyündən, birinci /ü/ saiti temporal xüsusiyyətinə görə ikinci

eynicinsli saitdən az olmuşdur.

Eksperimental təhlil vasitəsi ilə Azərbaycan dili ilə bağlı digər bir dil hadisəsinə

də aydınlıq gətirilmişdir. Bu hadisə Azərbaycan dilində sonu cingiltili samitlərlə bağlı

sözlərin tələffüz xüsusiyyətləri ilə əlaqəlidir. Sonu cingiltili samitlərlə bitən /süd/,

/göz/, /şad/, /dız/, /sız/, /köz/, /söz/, /boz/, /qoz/, /toz/, /poz/, /bağ/, /dağ/, /qəlb/, /ad/,

/az/, /təb/, /həb/, /dib/ və s. və s kimi oxşar sözlərin tələffüzündə cingiltili samitlər

üçün xarakterik olan osilloqrafik görüntü öz əksini tapmamışdır. Həmin sözlərə sait

və sonor samitli şəkilçilərin artırılmış vəziyyətdəki ossilloqrafik görüntüsü

dəyişmişdir. Bu mövqe cingiltili samitlər üçün güclü mövqe hesab edildiyindən,

cingiltililiklə bağlı bütün xüsusiyyət tam şəkildə əks olunmuşdur. Bunun üçün /toz/

və /tozlu/ sözlərində /z/ samitinin ossilloqramını müqayisə etmək kifayətdir. /tozlu

sözündə /z/ samiti tam cingiltili səs kimi tələffüz edilmişdir. Belə tələffüz formasının

reallaşması həmin səsdən əvvəl və sonra işlənən samitlərin xüsusiyyətləri ilə

tənzimlənmişdir (Bax: Qr.64, 65). /şad/ və /daş/ sözlərinin təhlili zamanı /ş/ samiti

sözün əvvəlində sait qarşısında zəif küyü ilə fərqləndiyi halda, sonda, saitdən sonra

küyün yüksək səviyyədə olması ilə nəzərə çarpmışdır.

/daş/ sözündə isə /d/ samitinin tələffüzündə yaranan partlayışdan sonra

intensivliyi əks etdirən amplitudaların sıfır xəttindən aralanması tədricən artır. Sözün

sonunda saitin tələffüzü üçün yaranan ton güclü küyü əks etdirən ossilloqrafik

görüntü ilə əvəz edilmişdir.

128

Azərbaycan dilində cingiltili samitlərdən sonra tələffüz edilmiş saitlərin əsas

tonunun tezlik qiymətinin kar samitlərdən əvvəlki vəziyyəti ilə müqayisədə yüksək

olduğu osilloqramlarda da müşahidə olunmuşdur. /dam/, /toz/, /tel/,/boz/, /bel/, /qoz/,

/tam/ və s. kimi sözlərin ossilloqramlarında bu variativ xüsusiyyət tam aydınlığı ilə

ifadə olunmuşdur (Bax: Qr.29, 32, 33, 34).

3.4. Müxtəlifsistemli dillərdə söz prosodikasının oxşar və fərqli

xüsusiyyətləri

Dünya xalqlarına ünsiyyət vasitəsi kimi xidmət göstərən dillər sistem baxımın-

dan yalnız leksik-qrammatik xüsusiyyətlərinə görə deyil, prosodik struktur xüsusiy-

yətlərinə görə də təsnif olunurlar. Mövcud dillər arasında prosodik xüsusiyyətlərə

görə oxşarlıqlar olsa da, onların hər birini xarakterizə edən, onu digər dillərdən

fərqləndirən özəl xüsusiyyətləri də olur. İngilis və Azərbaycan dillərində söz

vurğusunun olması və vurğu hadisəsinin canlı danışıq aktı ilə bağlı olması, vurğulu

hecanın vurğusuzdan akustik parametrlərə (ton, intensivlik, zaman, temp və s.) görə

fərqlənməsi hər iki dil üçün oxşar hadisə hesab edilsə də, parametrlərin aktivliyi heç

də eyni vəziyyətdə olmamışdır. İngilis dilindən sistem və struktur baxımından fərqli

olan Azərbaycan dilində iki və daha artıq hecası olan sözlərdə hecalardan biri digəri

ilə müqayisədə tələffüz prosesində fərqləndirilir, daha doğrusu, müqayisə olunan

dillərin birində vurğulu heca daha çox enerji sərf olunmaqla, yüksək ton tezliyin də

tələffüz olunduğu halda, digərində bu başqa formada öz ifadəsini tapmışdır. Məs.:

İngilis dilində: Azərbaycan dilində

/´teibl/ /löv´hə/

/´sistə/ /ba´cı/

/´wumən/ /qa´dın/

/´dɔktə/ /həkim/

/´mju:zık/ /musi´qi/ və s.

Hər iki dildə sözlərə daxil olan hecalardan birinin digəri ilə müqayisədə melodik

129

və intensivlik xüsusiyyətlərinə görə fərqləndirilməsi oxşar hadisə olsa da, bunun

sözün prosodik strukturunda hansı heca ilə bağlı olması və vurğunun hansı prosodik

vasitələrlə nəzərə çarpdırılması fərqli olmuşdur.

Bu model sözlərdə vurğunun ingilis dilində əsasən, birinci heca ilə bağlı olduğu

halda, Azərbaycan dilində bu, ikinci heca ilə bağlıdır. Söz daxilində vurğulu hecanın

yerinin eyni olmaması həmin sözlərin fərqli prosodik strukturlara malik olmalarına

səbəb olmuşdur. Hesab edirik ki, dildə norma olan hər hansı bir hadisə (vahid), nitqdə

də özünü norma kimi göstərir. Ona görə də ingilis və Azərbaycan dillərinin

normalarına əsasən, onlar prosodik strukturlarına görə fərqlənmişlər. Bu dillər

vurğunun ifadə xüsusiyyətlərinə görə də fərqlənir. İngilis dilində vurğunun

reallaşmasında intensivlik dominant komponent olduğu halda, Azərbaycan dilində

bu, əsasən, melodik komponentlə bağlı hadisədir. İngilis dilində vurğu altında olan

qısa sait vurğusuz olan qısa saitdən müəyyən uzunluğu ilə fərqlənir. Həmin

xüsusiyyət Azərbaycan dilində də öz əksini tapmışdır. Saitin uzunluğunun fonoloji

rol oynadığı dillərdə söz vurğusunun yalnız saitin uzanması ilə xarakterizə olunması

qeyri-mümkündür. Bu dillərdə də saitin vurğu ilə əlaqədar olaraq uzanması ikinci

dərəcəli əlamət kimi qeydə alınmışdır. Bu mənada Ş.M.Abdullayevin irəli sürdüyü

fikir maraq doğurur. O qeyd etmişdir ki, Azərbaycan dilində vurğu altında olan sait

maksimum uzana bilir. Vurğu altına düşən saitin maksimum uzanması sözün

semantikasını dəyişmir. Vurğu altında olan saitin tələb olunan uzunluğunu

qısaltdıqda isə söz öz mənasını itirir [3, s.80].

“Azərbaycan dilində həm vurğulu, həm də vurğusuz saitlərin maksimum

uzadılması nə danışan, nə də dinləyən tərəfindən hiss olunur. Tərkibində uzun sait

olan ərəb və fars mənşəli sözlərdə isə bu özünü başqa formada göstərmişdir (mədəni

– mədəni). Azərbaycan dilində elə konstruksiyalar işlənir ki, onlarda suallıq sual

şəkilçisi qəbul etmədən də sözün son hecasının tərkibindəki saitin uzadılması ilə

düzəlir (məs.: Gəlir, Gəlir? və s.)” [3, s.80].

Dildə hecanın özəyinin saitlə yarandığı və prosodik vasitələrin məhz bu

seqmentlə bağlı olduğu, dildə açıq və qapalı hecaların mövcudluğu universal hadisə

kimi hər iki dil üçün səciyyəvi fonetik hadisə kimi dəqiqləşdirilmişdir.

130

İngilis dilində Azərbaycan dilində

Açıq Qapalı Açıq Qapalı/hi:/ gʊd /su/ /an/

/i:/ /haʊs/ /bu/ /əl/

/tu:/ /bʊk/ /nə/ /on/

/kau/ wɔ:k/ /ba+ba/ /da+sız/

/ɔ:də/ və s. /ü+/tü/ /it/ və s.

Dilin leksik sistemini təşkil edən sözlər dilin digər vahidləri ilə müqayisədə

onlardan həm morfoloji, həm sintaktik, həm semantik, həm də prosodik səviyyədə

fərqlənmişlər. Məsələn:

[faiə] – [atə]

Bu sözlər hər iki dildə kontekstdən asılı olaraq, əmr formasında sintaktik vahid

funksiyasını daşıyır və bu halda onun prosodik strukturu leksik-morfoloji vahid kimi

işləndiyi variantının prosodik strukturundan fərqlənir. Bu fonetik dəyişiklik eksperi-

mental materialın təhlilində də özünü göstərmişdir. Cümlənin ümumi mənası tərki-

bindəki sözlərin ayrı-ayrılıqda mənasına əsaslanmır, cümlədə sözlər fikrin ifadəsinə

uyğun sintaktik semantik qaydalar əsasında əlaqələnir və bu prosesdə hər bir sözün

konkret mənası müəyyən olunur. Lakin dildə belə bir fakt da mövcuddur ki, dil heç

də hər yerdə qanunla tənzimlənmir, xüsusən də canlı danışıq aktında. Yazılı dildə

normalar dəqiqdir və buna riayət olunması tələb olunur, şifahi dildə isə normalılıq

aşağı səviyyədədir, yəni dilin qanunlarının tətbiqində fleksibellik yaranır. Bu

baxımdan deyə bilərik ki, Azərbaycan dilçiliyində yazılı dilin normaları ilə

müqayisədə şifahi dilin normalarının tədqiqinə az əhəmiyyət verilmişdir.

Dildə intonasiyanı prosodikanın tərkib hissəsi kimi qəbul edən Ferdinand de

Sössür qeyd etmişdir ki, vurğu intonasiya ilə həmişə qarşılıqlı əlaqədə olmur, lakin

onların bir-birinə qarşılıqlı təsiri olur, yəni intonasiya vurğuya, vurğu da öz növbə-

sində intonasiyaya təsir göstərir[123, s.599]. F.Sössürə görə,“prosodiya nitqin metrik

cəhətdən daşıdığı əlavə xüsusiyyətdir”. Burada o, uzunluq və kəmiyyəti nəzərdə

131

tutmuşdur.

Hansı vahidə (heca, söz, söz birləşməsi, cümlə və s.) aid olmasından asılı olaraq

prosodik vasitələrin kommunikativ prosesdəki rolu dəyişkən xarakterli olmuşdur.

Belə bir fonetik dəyişiklik həm ingilis, həm də Azərbaycan dillərində müşahidə

olunmuşdur. Canlı danışıq aktında bəzən vurğusuz sözlər kontekst və situasiyadan

asılı olaraq, vurğu üçün xarakterik xüsusiyyətləri öz üzərinə götürmüşdür.

Hər bir dildə, o cümlədən ingilis və Azərbaycan dillərində adresantın kimliyinin,

ifadə olunanın mahiyyətinin müəyyənləşdirilməsi prosodik vasitələrlə mümkün

olmuşdur. Hər iki dildə (ingilis və Azərbaycan ) müəyyən bir dil vahidinin tanınması

üçün lazım olan fonemlərin ardıcıl düzülüşü kifayət deyil, bunun üçün əlavə prosodik

vasitələrin də olmasına ehtiyac duyulur. Müqayisə olunan ingilis və Azərbaycan

dillərində prosodik vasitələr yazılı dillə deyil, canlı danışıqla bağlı hadisə olduğu

müəyyənləşmişdir. Hər iki dildə prosodik vasitələrin əsas daşıyıcısı saitlər, bəzi

hallarda isə sonor samitlər olduğu dəqiqləşdirilmişdir. Sözün formalaşmasında proso-

dik vasitələrdən hansının fəal olması və bunun əsasında nəyin durduğu məsələsinə

eksperiment materialının təhlili sayəsində aydınlıq gətirilmişdir. Sözdə vurğulu və

vurğusuz hecanın tələffüzünün hansı akustik parametrlərin sayəsində reallaşdığı

dissertasiya işində öz həllini tapmışdır. Əlbəttə, bu parametrlərin heç də bütün

dillərdə eyni təsir dairəsinə malik olmadığı da aşkarlanmışdır. İngilis və Azərbaycan

dillərində sözlərin tələffüzü prosesində əsas tonun tezliyi, intensivlik və temporal

parametrlərin fəallığı, onlardan hansının daha çox dominant təbiətə malik olduğu

müəyyən edilmişdir. Dildə sözün ayrılıqda və yaxud mürəkkəb söz və cümlə

tərkibində işlənərkən prosodik strukturda, bu strukturun reallaşmasında prosodik

vasitələrin yaranması və tətbiqi ilə bağlı yaranan dəyişikliklərin hər iki dil üçün

səciyyəvi olduğu aşkar edilmişdir.

Məlum olmuşdur ki, söz danışıq aktında heç də həmişə eyni prosodik strukturda

olmur. İngilis və Azərbaycan dillərinin təhlili göstərmişdir ki, bu strukturun daşıyı-

cıları sözün işlənmə yerindən, kontekst və situasiyadan, danışanın koqnitiv hazırlı-

ğından asılı olaraq dəyişkən olmuşdur. Hər iki dildə sözün prosodik strukturunun

dəyişməsi onun tərkib komponentlərindən birinin bu və ya digər dərəcədə zəifləməsi

132

nəticəsində baş vermişdir.

Danışıq aktında istifadə olunan hər bir cümlədə informativlik baxımından yeni

kimi çıxış edən sözün cümlənin sonunda işlənməsi ingilis və Azərbaycan dillərinin

norma ilə müəyyən edilmiş qaydalarına uyğun gəldiyi bəlli olmuşdur. Hər iki dilin

materialı üzrə sözün akustik xüsusiyyətləri ayrılıqda və cümlə daxilində təhlil

olunmuşdur. Bu dillər üçün nəqli cümlədə bitkinlik intonasiyasının xarakterik olması,

həmin cümlələrdə son mövqedə işlənən sözlərin prosodik xüsusiyyətlərinə də oxşar

səviyyədə təsir göstərmişdir. Bu mövqedə sözlər tonun və intensivliyin göstəricilərinə

görə fərqlənməmişdir. Tonun səviyyəsində sözün sonuna doğru enmə baş vermişdir.

Təhlil olunmuş /I am at home//, /I am ill//, /I am at home today// və /I am ill today//

kimi cümlələrdə eyni “home” və “ill” sözlərindən hər biri təkrar işlənmişdir, lakin

bu sözlərin cümlədəki mövqeyi müxtəlif olmuşdur. Birinci vəziyyətdə “home” və

“ill” sözləri informativlik baxımından yeninin ifadəsinə xidmət etmişdir. İkinci

vəziyyətdə həmin sözlər sonda işlənmiş “today” sözündən əvvəl işlənmişdir.

İnformativlik baxımından burada “today” sözü həlledici olmuşdur. Deməli, “home”

sözü cümlədə predikat qrupuna daxil olsa da, temanın ifadəsinə xidmət etmişdir.

Mövqedən asılı olaraq, “home” sözünün akustik parametrlərində baş verən

dəyişiklikləri müqayisə üçün təqdim edirik.

a) “home” sözü cümlə sonu mövqedə: /houm/

/oʊ/1 – t=0,18 san; ƏTT=136 hs; i=77 db;

b) “home” /houm/ sözü cümlə ortası mövqedə:

/oʊ/2 – t=0,1 san; ƏTT=161 hs; i=76 db.

Birinci vəziyyətdə /oʊ/1 tələffüzündə ön fazada intensivlik daha yüksək

olmuşdur: 80 db. Son fazadakı göstərici aşağı səviyyədə olmuşdur: 77 db. ƏTT üzrə

göstəricilərdə uyğun istiqamət özünü göstərmişdir:

/oʊ/1 – 136,7 hs.

/oʊ/2 – 161 hs.

Problemə belə koqnitiv yanaşma bizə prosodika ilə bağlı modifikasiyaların

mümkünlüyünü daha aydın şəkildə ortaya çıxarmağa və lazımi hallarda düzgün

şəkildə işlətməyə əsas vermişdir. Elə buna görə də biz U.Çeyfin irəli sürdüyü fikirlə

133

tam razılaşa bilmərik, çünki onun fikrincə, “cümlə daxilində sözün prosodik strukturu

onun informativliyi ilə bağlıdır”.

“The box was empty” cümləsində “was empty” yeni informasiyanın daşıyıcı-

sıdır. Həmin vahid cümlədə yüksək aksent və yüksək ton səviyyəsi ilə fərqlənir” [130,

s.242]. Aparılmış təhlillər göstərir ki, bu fikir heç də həmişə özünü doğrultmamışdır.

Oxşar göstəricilərə Azərbaycan dili materiallarının da təhlilində rast gəlinmişdir.

Məs.: /uşaq/, /Uşaq daş atdı//, /Nənə uşağa süd verdi//; /quş/, /bayquş/, /Quş

uçdu//, /O, quş ovladı// və s. kimi söz və cümlələrin təhlilində prosodik vasitələrin

variativliyi daha aydın ifadə olunmuşdur. Hətta belə bir fakt çoxhecalı sözlərin

tələffüzündə də nəzərə çarpmışdır. İngilis və Azərbaycan dillərində sözlərin prosodik

strukturlarının dəyişməsi, həmin sözlərin vurğulu hecalarında çıxış edən saitlərin

formant strukturlarına da təsir göstərmişdir.

Ayrıca tələffüz edilmiş /quş/ sözündəki saiti /u/1, /bayquş/ özünün ikinci tərəfi

kimi çıxış edən /quş/ sözündəki saiti /u/2, /Quş uçdu// cümləsindəki /quş/ sözündə

işlənən saiti /u/3, /o, quş ovladı// cümləsindəki /quş/ sözündəki saiti də /u/4 adlan-

dırsaq, tələffüz zamanı onların formant strukturlarında baş verən dəyişiklikləri belə

əks etdirərik:

/u/1 /u/2 /u/3 /u/4

I diktor F1 439 439 439 479

F2 1104 1326 1124 1366

II diktor F1 520 459 379 359

F2 1265 1406 1326 1326

Eyni fonetik əhatədə işlənən /u/ saitlərinin F1 göstəriciləri minimum 439 hs,

maksimum 520 hs; F2 göstəriciləri isə minimum 1104 hs, maksimum 1406 hs

səviyyəsinə yüksəlmişdir (Bax: Qr.: 34,35,45).

Hər bir dildə, o cümlədən Azərbaycan və ingilis dillərində sözün prosodik

vasitələrinin tədqiq edilərək araşdırılmasına ona görə diqqət yetirilmişdir ki, bu

134

problemin həlli, düzgün tələffüz normalarının reallaşmasında həlledici əhəmiyyət

kəsb edir. Azərbaycan auditoriyasında dilöyrənmə və dilöyrətmə prosesində düzgün

tələffüz vərdişlərinin aşılanmasında fonetikanın bu sahəsinin əhəmiyyəti və rolu

böyükdür. Kommunikativ prosesdə prosodik vasitələrdən düzgün istifadə olunması

bu sahədə qarşıya çıxan çətinliklərin aradan qaldırılmasına şərait yaratmışdır. Hər iki

dildə prosodik vasitələrin danışıq aktında müəyyən bir sözü digər sözlərdən

fərqləndirməyə xidmət etdiyi məlum olmuşdur.

Azərbaycan dili materiallarının təhlili əsasında belə bir fakta da aydınlıq gətiril-

mişdir ki, sözün fonetik bütövlüyü yalnız hecalar arasında gücə görə iyerarxik müna-

sibətlər əsasında deyil, saitlərin tembr əlamətlərinin ümumi xüsusiyyətləri ilə gerçək-

ləşir. Bu zaman saitlərin harmoniyası xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycan dilində

sözün son hecasından çıxış edilərək ona uyğun şəkilçilərin artırılmasını buna misal

göstərmək olar. Məsələn, əkinçiliyimiz; südçülüyün; bitkiçiliyin; qoyunçuluğun və s.

German dilləri qrupunu təmsil edən ingilis dili üçün belə bir qanunauyğunluq

yad xüsusiyyətdir. İki hecalı sözlərin təhlilindən aydın olmuşdur ki, ikinci hecadakı

vurğusuz saitin uzunluğu vurğulu saitə nisbətən uzun, onunla eyni uzunluqda və ya

ondan qısa olmuşdur. Saitin temporal xüsusiyyəti ilə bağlı belə fərq vurğusuz hecanın

növündən (açıq, qapalı), hecanı təşkil edən samit fonemlərin keyfiyyətindən asılı

olmuşdur (´süzmə - süz´mə; ´alma – al´ma). Həm ingilis, həm də Azərbaycan dilində

söz daxilində saitlərin intensivlik xüsusiyyətləri, həmin saitlərin keyfiyyəti ilə bağlı

hadisədir. Hər iki dildə ön sıra saitləri arxa sıra saitlərinə nisbətən intensivliyə görə

zəif olmuşdur.

Eksperiment materialının təhlili onu da deməyə əsas vermişdir ki, ingilis və

Azərbaycan dillərində vurğusuz saitin reduksiya olunması hər iki dildə müşahidə

olunmuşdur. Lakin bu dillərdə vurğulu və vurğusuz hecaların mövqe baxımından

(əvvəl, sonda) fərqli düzülüşü onların prosodik strukturlarında öz ifadəsini tapmışdır.

İngilis dilində vurğu, əsasən birinci heca ilə bağlı hadisə olduğundan reduksiya hadi-

səsi vurğusuz ikinci hecada baş vermişdir /teibl/. Azərbaycan dili materialında isə bu

birinci hecada öz reallığını tapmışdır. Məs.: pişik /p´ık/; ütü /үtü/; kitab /ktab/ və s.

İki hecalı sözlərdə həm ingilis, həm də Azərbaycan dillərində vurğulu hecanın

135

saiti əsas tonun tezliyinə görə vurğusuz heca ilə müqayisədə yüksək olmuşdur.

Məsələn: ´alma – al´ma; ´object – ob´ject.

Çoxhecalı sözlərin prosodik strukturunda isə bu modifikasiya olunmuşdur,

xüsusən Azərbaycan dilində, çünki Azərbaycan dilində sözün heca tərkibi artdıqca,

vurğulu hecanın yeri dəyişir və sona doğru hecaların sayı ilə mütənasib olaraq əsas

tonun tezliyində və intensivlikdə enmə (zəifləmə) baş vermişdir. Bunun üçün /əkin-

çilik/, /bitkiçilik/, /tütünçülük/, /südçülük/, /üzümçülük və s. çoxhecalı sözlərin təhli-

lindən əldə edilmiş faktları nəzərdən keçirmək kifayətdir. Belə vəziyyət Azərbaycan

dilinin də təmsil olunduğu sinharmoniya xarakterli dillərə aiddir. “Bəzən doğru

olaraq aqqlyutinativ dillərdə qrammatik mənaların ifadə olunma prosesini qatara

bənzədirlər. Sözün kökü lokomotiv, şəkilçilər isə ona qoşulan vaqonlar kimidir” [6,

s.278].

Deməli, Azərbaycan dilində sözdə vurğunun yeri sabit olduğundan, o, daima

sözün sonuna doğru hərəkət etmişdir (südçülüyün). İngilis dilində sözün heca

strukturundan asılı olaraq, vurğunun yeri dəyişkən xarakterli olur.

Həm ingilis dilində, həm də Azərbaycan dilində vurğulu sadə sözlər bir vurğu

ilə tələffüz olunur. Məsələn: /´ɔ:də/, /´leıbə/, /´üɔ:tə/, /´sistə/ və s. /də´də/, /´sabah/,

/kükü/, /bibi/, /bütün/ və s.

Təhlildən məlum olmuşdur ki, ingilis və Azərbaycan dillərində vurğu bir çox

isim və feillərin fərqləndirilməsinə xidmət göstərmişdir. Məsələn: Azərbaycan

dilində:

isim feil

/al´ma/ /´alma/

/gə´lin/ /´gəlin/

/süz´mə/ /´süzmə/.

İngilis dilində: /´conduct/ – /con´duct/; /´increase/ – in´crease/ və s.

İngilis dilinin danışıq aktı, ümumiyyətlə istisnalarla zəngindir. Bu hal söz proso-

dikasında da müşahidə olunmuşdur. Sözlərin morfem strukturundan və heca tərkibin-

dən asılı olaraq, ingilis dili sözlərində əsas, köməkçi və sıfır səviyyəli vurğular

işlənmişdir.

136

Azərbaycan dilində söz vurğusu ingilis dilindən fərqli olaraq sabit vurğu olub,

həmişə sözün və ya söz formasının son hecası üzərinə düşür.

“İngilis və Azərbaycan dillərinin materialı üzrə aparılan təhlillər göstərir ki,

sözün prosodik xüsusiyyətləri bir çox amillərlə bağlıdır. Bura sözün heca tərkibi,

morfem xüsusiyyətləri, ritmi, vurğusu və tempi daxildir. Bu amillərdə baş verən

dəyişiklik sözün prosodik xüsusiyyətində də dəyişiklik yaradır” [30, s.214].

Deməli, hər iki dildə prosodiya məsələsinin fərqli və oxşar cəhətlərə vardır və

bir daha qeyd etmək istərdim ki, dildə vurğunun əsas məqsədi nitqdə əsas sözü üzə

çıxartmaqdı. Hansı dildə olursa olsun vurğu danışanla dinləyən arasında anlama

xidmət edən əsas fonetik vasitədir.

137

NƏTİCƏ

Söz prosodikasına dair mövcud linqvistik nəzəri ədəbiyyatın təhlilindən, eləcə

də ingilis və Azərbaycan dillərinin materialı əsasında sözün prosodikasına dair

aparılmış eksperimental təhlillərdən çıxış edilərək, əldə edilmiş nəticələr aşağıdakı

formada ümumiləşdirilmişdir:

1. Danışıq dili zaman fenomeni baxımından müxtəlif səviyyələrdə olduğundan,

bununla bağlı bəzi problemlər, o cümlədən sözün prosodik strukturunu formalaşdıran

prosodik vasitələrin kommunikativ prosesdə informasiyanın ötürülməsinə xidmət

edir.

2. İnsanlar arasında ünsiyyətə xidmət edən hər bir vahid, eləcə də sözlər diskret

vahidlərin ardıcıl düzülüşündən və onların bir bütöv halında formalaşmasına xidmət

edən prosodik vasitələrdən (vurğu, əsas tonun tezliyi, intensivlik, temporallıq, temp,

ritm və s.) ibarətdir.

3. Sözlərin fonem tərkibindən və heca strukturlarından asılı olaraq, onların

prosodik strukturları variasiya olunmuşdur. Sözün, başa düşülməsi, prosodik vasitə-

lərsiz qeyri-mümkündür, çünki danışan və ifadə olunan prosodik vasitələrlə tanınır.

4. Ünsiyyət iştirakçılarına dilin leksik və qrammatik strukturları ilə yanaşı

prosodik xüsusiyyətləri də bələd olmalıdır, çünki, həm adresant, həm də adresat

kommunikativ prosesdə informasiyanın ötürülməsi üçün lazımi prosodik vasitələrdən

düzgün istifadə etməyi bacarmalıdır, çünki bu keyfiyyət düzgün tələffüz normasının

göstəricidir. Hər iki dildə prosodik vasitələr danışıq aktında müəyyən bir sözü digər

sözlərdən fərqləndirməyə xidmət edir.

5. İngilis və Azərbaycan dillərində prosodik vasitələr daxilində həlledici rol

oynayan söz vurğusu dinamik-melodik əlamətli vurğu kimi səciyyələnmişdir. Dildə

sözün prosodik strukturu onun aksent xüsusiyyətləri ilə əlaqəlidir və vurğulu hecanın

sözün strukturunda hansı mövqedə (əvvəldə, ortada, sonda) işlənməsindən asılı olaraq

prosodik vasitələrin təsirində variasiya müşahidə olunmuşdur.

6. Prosodik vasitələr bütövlükdə aid olduqları dil vahidlərinin prosodik struk-

138

turunu təşkil edir, seqment vahidlərdən və sözlərdən kənarda təcrid edilmiş şəkildə

mövcud olmur. Seqment vahidlərin və sözün olmasıprosodik vasitələrin olmasına

zəmin yaradır. Söz müstəqil leksik vahid kimi işləndikdə özünə xas prosodik

strukturu qoruyub saxlayır, lakin söz başqa leksik vahidlərin tərkib elementi kimi

çıxış etdikdə (ək- əkinci-əkinçilik, süd-südçü-südçülük, black-blackbird, book-

bookseller, The book is new// və s.) sözün məna və funksional xüsusiyyətləri

dəyişdiyi kimi, onların prosodik keyfiyyətləri dəyişir.

7. İngilis və Azərbaycan dillərində söz daxilində saitlərin intensivlik qiymətləri

həmin saitlərin keyfiyyəti ilə bağlı hadisədir. Hər iki dildə ön sıra saitləri arxa sıra

saitləri ilə müqayisədə intensivlik parametrinə görə zəif olmuşdur.

8. İngilis və Azərbaycan dillərində vurğulu və vurğusuz hecaları mövqe baxı-

mından (əvvəldə, sonda) söz daxilində fərqli düzülüşü onların prosodik struktur-

larında öz ifadəsini tapmışdır. İngilis dilində vurğu, əsasən, birinci heca ilə bağlı

olduğundan reduksiya hadisəsi növbəti vurğusuz hecalarda baş vermişdir (/´teıbl/).

Azərbaycan dilində vurğu sözün son hecası ilə bağlı olduğundan reduksiya hadisəsi

sözəvvəli mövqedə baş vermişdir. Məs.: /p´ık/ (pişik), /´tü/ (ütü); /k´tab/ (kitab).

139

İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT

1. Abdullayev, Ə.Ə. Mətn, məna və anlama (kommunikativ – koqnitiv təhlil) /

Ə.Ə.Abdullayev. – Bakı: BDU, – 2001.– 56 s.

2. Abdullayev, K.M. Azərbaycan dili sintaksisinin nəzəri problemləri

/K.M.Abdullayev. –Bakı: Maarif, –1998. – 284 s.

3. Abdullayev, Ş.M. Azərbaycan dilində söz vurğusunun təbiəti //–Bakı: ADU,

Elmi xəbərlər. Dil və ədəbiyyat seriyası, –1964. №5, – s.79-85.

4. Axundov, A. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti / A.Axundov. – Bakı: Elm, –

2005. – 451 s.

5. Axundov, A. İngilis və Azərbaycan dillərində vurğunun ritmo-melodik

xüsusiyyətləri / A.Axundov, S.Babayev, F.Zeynalov. –Bakı: ADU nəşriyyatı, – 1996.

–257 s.

6. Axundov, A. Müasir Azərbaycan dilinin fonetikası /A.Axundov. –Bakı:

Maarif, – 1984. –391 s.

7. Axundov, A. Ümumi dilçilik / A.Axundov. –Bakı: Maarif, – 1988. –222 s.

8. Alırzayeva, K.A. İngilis və Azərbaycan dillərində sözün fonetik strukturunun

müqayisəli tədqiqi:/ filologiya üzrə fəlsəfə doktoru dissertasiyanın avtoreferatı /–

Bakı, 2012. –20 s.

9. Aslanov, F.Ə. Fonetik tədqiqatlarda eksperimentin tətbiqinə dair bəzi qeydlər.

/ “Ümumi dilçilik, Azərbaycan dilçiliyi ...” / F.Ə.Aslanov.– Bakı: Mütərcim, –2003.

– s.44-47.

10. Aslanov, F.Ə. Müxtəlif sistemli dillərin prosodik xüsusiyyətlərinə dair bəzi

fikirlərə münasibət (Alman və Azərbaycan dillərinin materialları əsasında) / Tətbiqi

dilçiliyin müasir problemləri, –Bakı: Mütərcim, –2013. – s.262-264.

11. Azərbaycan dilini orfoqrafiya lüğəti: / – Bakı: Lider, –2004.–726 s.

12. Babayev, S.M. Nitq prosesində struktur sintaktik və fonoloji semantik

/S.M.Babayev.–Bakı: –2003. –s.15-20.

13. Cavadov, Ə.M. Mətn və cümlədə sözlərin sırası // –Bakı: AMEA-nın

xəbərləri, Ədəbiyyat, Dil və İncəsənət seriyası, –1978. №4, – s. 32-35

140

14. Cəfərov, A. Müxtəlifsistemli dillərdə qohumluq terminləri (ingilis,

Azərbaycan və rus dillərinin materialı əsasında): /filologiya elmlər namizədi

dissertasiyasının avtoreferatı) / – Bakı, 2002. –26 s.

15. Cəfərov, S. Müasir Azərbaycan dili / S.Cəfərov.– Bakı: Maarif, – 1982. –

216 s.

16. Cəlilov, F.A. Azərbaycan dilinin morfonologiyası / F.Cəlilov. – Bakı:

Maarif, – 1988. –286 s.

17. Dəmirçizadə, Ə. Azərbaycan dilinin üslubiyyatı /Ə.Dəmirçizadə. – Bakı:

Azərtədrisnəşr, – 1962. –271 s.

18. Dəmirçizadə, Ə. Müasir Azərbaycan dili / Ə.Dəmirçizadə. – Bakı: Maarif, –

1972. – 307 s.

19. Dilçilik ensiklopediyası:[2 cilddə]. / prof. F.Veysəllinin redaktəsi ilə. – Bakı:

Mütərcim, – c.1. – 2006. – 514 s.

20. Dilçilik ensiklopediyası:[2 cilddə]. / prof. F.Veysəllinin redaktəsi ilə. – Bakı:

Mütərcim,– c.2. – 2008. –526 s.

21. Əfəndiyeva, T. Azərbaycan ədəbi dilinin üslubiyyat problemləri /

T.Əfəndiyeva. – Bakı: Nurlan, –2007. –184 s.

22. Hacıyeva, Ə.H. İngilis və Azərbaycan dillərində somatik frazeologizmlərin

struktur-semantik xüsusiyyətləri /Ə.H.Hacıyeva. – Bakı: Nurlan, – 2004. –192 s.

23. Həsənov, H. Müasir Azərbaycan dilinin leksikası / H.Həsənov. – Bakı:

Maarif , –1988. –306 s.

24. Hüsənoğlu,F. Dil və real gerçəklik: sistem və struktur

münasibətləri/F.Hüsənoğlu. – Bakı: Mütərcim, – 1999. – 246 s.

25. Kazımov,Q.Ş. Müasir Azərbaycan dili / Q.Ş.Kazımov. – Bakı: Təhsil, –

2007. – 496 s.

26. Koseriu, E. Ümumi dilçiliyə giriş / E.Koseriu. – Bakı: Mütərcim, – 2006. –

248 s.

27. Qaragözova, S.H. Hecanın bəzi xüsusiyyətlərinə dair (İngilis və Azərbaycan

dillərinin materialları əsasında) // – Bakı: Humanitar elmlərin öyrənilməsinin aktual

problemləri, – 2010. №6. – с.44-48.

141

28. Qaragözova, S.H. İngilis və Azərbaycan dillərində danışıq aktının dərk

olunmasında prosodik vasitələrin rolu // “Xarici Dillərin Tədrisinin Aktual

Problemləri” mövzusunda IV Respublika Elmi Konfransının Materialları, – Bakı: –

18–19 may, – 2011, – s. 98-99

29. Qaragözova, S.H.Mətn dilçiliyində prosodik amillərin struktur-semantik

öyrənilməsi və koqnitiv, dil, kommunikativ informasiyaların bu sahədə rolu və

əhəmiyyəti // – Bakı: Filologiya məsələləri, – 2019. № 3, – s. 158-162.

30. Qaragözova, S.H. Müxtəlifsistemli dillərdə sözün prosodik xüsusiyyətlərinə

dair (İngilis və Azərbaycan dillərinin materialları əsasında) // “Mədəniyyətlərarası

dialoq: Linqvistik, Pedaqoji və Ədəbi aspektlər” mövzusunda Beynəlxalq Elmi

Konfransın Materialları, – Bakı: – 25–27 noyabr, – 2010, – s. 213-214.

31. Qaragözova, S.H.Prosodiyanın təsir sahəsinə dair // – Bakı: Filologiya

məsələləri, – 2014. № 8, – s. 303-309.

32. Qaragözova, S.H. Söz fonologiyasına dair bəzi qeydlər (İngilis və

Azərbaycan dillərinin materialları əsasında) // – Bakı: ADU, Elmi Xəbərləri, – 2011.

№ 2, – s. 126-130.

33. Qurbanov, A.M. Müasir Azərbaycan ədəbi dili /A.M.Qurbanov. –Bakı:

Nurlan, – 2003. –450 s.

34. Mahmudov, Ə.R. Sözün quruluşu /Azərbaycan dilinin qrammatikası, –Bakı:

Maarif, – h.1.–1951, –327 s.

35. Musayev, O. İngiliscə-azərbaycanca lüğət / О.Musayev. – Bakı: Şərq-Qərb,

– 2003. – 1674 s.

36. Musayev, O. (Türksevər). İngilis dilinin qrammatikası / O.Musayev. – Bakı:

Qismət, – 2007. – 587 s.

37. Müslümova, G.S. İngilis və Azərbaycan dillərində modallıq intonasiyasının

qarşılıqlı-müqayisəli təhlili: / Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru dissertasiyasının

avtoreferatı) / – Bakı, 2013. –19 s.

38. Rəcəbov, Ə.Ə. Dilçilik tarixi / Ə.Ə.Rəcəbov. – Bakı: Maarif, –1988. – 542 s.

39. Səlimova, S.İ. Müasir ingilis və Azərbaycan dillərində hecanın struktur-

prosodik təhlili: / Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru dissertasiyasının avtoreferatı) / –

142

Bakı, 2012. –24 s.

40. Sössür, F. Ümumi dilçilik kursu / F.Sössür. – Bakı: BDU, –2003. – 407 s.

41. Trubeskoy, N.S. Fonologiyanın əsasları / N.S.Trubeskoy. (Almancadan

tərcümə, “Son söz” və “Qeydlər” prof. F.Yadigarındır). – Bakı: Mütərcim, –2001. –

380 s.

42. Verdiyeva, Z. Azərbaycan dilinin semasiologiyası / Z.Verdiyeva,

F.Ağayeva, M.Adilov. – Bakı: Maarif, –1979. –306 s.

43. Veysəlli, F.Y. Azərbaycan dilində sözün prosodik modelinin ikizirvəliliyinə

dair // Dil, ədəbiyyat və onların tədrisi metodikasının aktual problemləri. –Bakı:

Mütərcim, – 2008, –s. 176-182.

44. Veysəlli, F.Y. Azərbaycan dilinin orfofoniyası haqqında // –Bakı:

Azərbaycanda xarici dillər, – 2015. №1, – s.6-14.

45. Veysəlli, F.Y. Dil / F.Y.Veysəlli. – Bakı: Təhsil, – 2007. – 291 s.

46. Veysəlli, F.Y. Dilçiliyin əsasları / F.Y.Veysəlli. –Bakı: Mütərcim, –2013. –291

s.

47. Veysəlli, F.Y. Struktur dilçiliyin əsasları / F.Y.Veysəlli. –Bakı: Təhsil, – 2005.

– c.1. – 417 s.

48. Veysəlli, F.Y. Struktur dilçiliyin əsasları / F.Y.Veysəlli. –Bakı: Mütərcim, –

2008. – c.2. – 307 s.

49. Veysəlli, F.Y. Struktur dilçiliyin əsasları / F.Y.Veysəlli. – Bakı: Mütərcim, –

2009. – c.3. – 269 s.

50. Vəliyeva, N.Ç. Müasir Azərbaycan, ingilis və rus dillərində frazeoloji birləşmə-

lərin milli və beynəlmiləl xüsusiyyətləri və onların nitqdə işlənməsinə təsiri /

N.Ç.Vəliyeva. – Bakı: Nurlan, –2001. –164 s.

51. Yadigar, F. Fonetika və fonologiya məsələləri / F.Yadigar. – Bakı: Mütərcim –

1993. –194 s.

52. Yadigar, F. German dilçiliyinə giriş / F.Yadigar. – Bakı: Təhsil, – 2003. – 408

s.

53. Yunusov, D.N. Qənaət prinsipi və onun dil və danışıqda təzahürü //

Dil,ədəbiyyat və onların tədrisi metodikasının aktual problemləri, – Bakı: Mütərcim, –

143

2008, – s.133-148.

54. Yunusov, D.N. Müxtəlifsistemli dillərdə mürəkkəb sintaktik vahidlərin varia-

tivliyi / D.N.Yunusov. – Bakı: Mütərcim, – 2005. – 351 s.

55. Yunusov, D.N. Müqayisəli tipologiya / D.N.Yunusov. –Bakı: Mütərcim, –

2012. –180 s.

56. Zeynalov, F.H. Dillərin quruluş müxtəlifliyi və ritmik strukturların izomorfluğu

problemi:/ Filolologiya elmləri doktoru dissertasiyasının avtoreferatı / –Bakı, 2001. – 57

s.

57. Zeynalov, F.H. Ritmik-melodik və funksional səviyyələrdə izomorfluq. // Dil,

kristal, mədəniyyət. Beynəlxalq elmi konfrans. – Bakı: BSU, – 2006, – s.116-122.

58. Zeynalov, F.H. Ritm tipləri iyerarxiyası və funksiyaları // Dil, ədəbiyyat və

onların tədrisi metodikasının aktual problemləri, – Bakı: Mütərcim, – 2008, – s.148-160.

59. Абдуллаев, Ш. Место и природа словесного ударения в современном

азербайджанском языке: / Автореферат диссертации … кандидата

филологическихнаук) / – Баку,1964.–18 с.

60. Алекберли, Г. Природа ударения слова в азербайджанском ирусском

языках // Ученые записки АГУ, –1949, –с.69-84.

61. Антипова, А.М. Ритмическая система английской речи / А.М.Антипова.

– Москва: Высшая школа, – 1984. –119 с.

62. Антипова, А. Ритм как компонент интонации // Интонация, – Киев: Изд-

во КГУ, – 1978, –с. 206-219.

63. Аракин, В.Д. Сравнительная типология английского и русского языков /

В.Д.Аракин.– Ленинград: Просвещение, –1979. –260 с.

64. Арнолд, И.В. Лексикология современного английского языка

/И.В.Арнолд. – Москва: Изд-во Литературы на иностранных языках, –1959.–351

с.

65. Ахманова, О.С. Словарь лингвистических терминов / О.С.Ахманова. –

Москва: Сов. Энциклопедия, – 1966.–607 с.

144

66. Баранникова, Л.И. Основные сведения о языке / Л.И.Баранникова. –

Москва: Просвещение, – 1982. –112 с.

67. Барышникова, К.К.О просодемах вопроса и утверждения /

К.К.Барышникова,С.М.Гайдучик // –Berlin:ZeitschriftfürPhonetik, –1969.T.22/4, –

с.321-334.

68. Барышникова, К.К. О просодических единицах речи / К.К.Барышникова,

С.М.Гайдучик //Экспериментальная фонетика. Сб.науч.тр., – Минск:– 1972. –с.3-

17.

69. Баскаков, Н.А.Введение в изучение тюркских языков. – Москва: Высшая

школа, –1969. –383 с.

70. Бенвенист, Э. Общая лингвистика / Э.Бенвенист. – Москва: Прогресс, –

1974.–447 с.

71. Блумфильд, Л. Язык /Л.Блумфильд. – Москва: Прогресс, – 1968. –606 с.

72. Болинджер,Д.Интонация как универсалия // Принципы типологического

анализа языков различного строя. – Москва: –1972, – с.214-230

73. Большой оксфордский толковый словарь английского языка: / Подред.

А.Делаханти и Ф.Макдональдо.– Москва:Астрель АСТ, –2005. – 807 с.

74. Большой энциклопедический словарь: / Авт. А.М.Прохоров. –2-е изд. –

Москва: Норинт, – 2004. – 1456 с.

75. Бондарко, Л.В. Звуковой строй современного русского языка

/Л.В.Бондарко. – Москва: Просвещение, –1977. – 175 с.

76. Бондарко, Л.В. Фонетическое описание языки и фонологическое

описание речи /Л.В.Бондарко. – Ленинград: –1981.–200 с.

77. Бранко, Т. Корреляционная грамматика сербского-хорватского и

бошняцкого языков / Т.Бранко. – Москва: – 2011.–640 с.

78. Бровченко, Т.А. О просодике коммуникативных единиц

монологической речи // Интонация,– Киев: Вища школа, – 1978.– с.88-103.

79. Бюлер, К. Теория языка / К.Бюлер. – Москва: Прогресс, – 2000.– 502 с.

80. Васильев, В.А., и др. Фонетика английского языка: норматиный курс:

учебник / В.А.Васильев и др.– Москва: Высшая школа, – 1980. – 256 с.

145

81. Вейсалов, Ф.Я. Анализ данных опыта по восприятиюзавершающей

интонации немецкого языка // Ученые записки АПИИЯ им. М.Ф.Ахундова, –

1973. №1, – с. 43-53.

82. Вейсялли, Ф.Я. Фонетический строй современного азербайджанского

языка /Ф.Я.Вейсялли. – Баку: Мутарджим, – 2013. – 144 с.

83. Виноградов, В.В. Русский язык / В.В.Виноградов. – Москва: Высшая

школа, – 1972.– 614 с.

84. Виноградов, В.В. Русский язык /В.В.Виноградов. – Москва: – 1985.– 203

с.

85. Гайыбова, М.Т. Текст и культура / Dil, ədəbiyyat və onların tədrisi

metodikasının aktual problemləri, – Bakı: Mütərcim, – 2008, – s. 84-89

86. Гарагезова, С. Просодическое средства и их особенности // XXVI

Международная научно-практическая конференция “Advances in science and

technology”. Сборник статей, – Москва: – 31 октября, – часть II, – 2019, – с.55-56.

87. Гарагезова, С. Роль просодических средств в опознавании выражаемого

и говорящего // Филологични науки сборник науковых правь, – 2015. № 20, –

c.111-115.

88. Глисон, Г.Введение в дескриптивную лингвистику /Г.Глисон.– Москва:

Изд.-во иностр. литературы, – 1959. – 486 с.

89. Даль, В. Толковый словарь живого великорусского языка / В.Даль.–

Москва: Издание типографа М.О.Волфа,– т.2. – 1882. – 555 с.

90. Джунисбеков, А.Просодика слова в казахском языке /А.Джунисбеков. –

Алма-ата: Наука, – 1987. – 91с.

91. Дубовский, Ю.А. Вопросы просодии устного текста / Ю.А.Дубовский. –

Минск: Вышэйшая школа, –1975.–295 с.

92. Дубовский, Ю.А. Просодические контрасты в языке /Ю.А.Дубовский. –

Симферополь: СГУ, – 1983.–94 с.

93. Ермолович, Д.И. Новый большой русско-английский словарь /

Д.И.Ермолович, Т.М.Красавина. – Москва: Русский язык – медиа, – 2008. – 1524

с.

146

94. Жинкин, Н.И. Речь как проводник информации / Н.И.Жинкин. –

Москва: Наука, – 1982.– 160 с.

95. Жунисбек, А.Введение в сингармоническую фонетику /А.Жунисбек. –

Алматы: Арыс, – 2009.– 109 с.

96. Зиндер, Л.Р. Лингвист-теоретик и педагог / Л.Р.Зиндер, Ю.С.Маслов,

Л.В.Щерба. – Ленинград: Наука, – 1982.– 104 с.

97. Зиндер, Л.Р. Общая фонетика /Л.Р.Зиндер. – Москва: Высшая школа, –

1979.– 312 с.

98. Златоустова, Л.В. Фонетическая природарусского словесного

ударения: /Автореферат диссертации … кандидата филологических наук /–

Ленинград, 1953. – 15 с.

99. Иванова, И.П. Теоретическая грамматика современного английского

языка / И.П.Иванова, В.В.Бурлакова, Г.Г.Почепцов. – Москва: Высшая школа, –

1981. – 285 с.

100. Иванов, А.Словарь фонетико-метрической терминологии /А.Иванов. –

Москва: Академия, – 2005. – 1183 с.

101. Карандеева, Л.Г. Ситуативно-обусловленная вариативность

просодических характеристик директивных иллокутивов: Экспериментально-

фонетическое исследование на материале современного немецкого

языка /Л.Г.Карандеева. –Тамбов: – 2006.– 201 с.

102. Касевич, В.Б. Фонологические проблемы /В.Б.Касевич. – Москва: –

2013.

103. Кодзасов, С.В. Пространство просодическихвозможностей и акцентная

эволюция // Славистика.Индоевропеистика.К 60-летию со дня рождения

В.А.Дыбо – Москва: – 1991, – с.108-112.

104. Кравченко, М.Г. и др. Ударение и интонация в немецком языке

/М.Г.Кравченко и др.– Ленинград: Просвещение, – 1973. –288 c.

105. Краев, А.Ю. Фразовая просодия слова в современном английском языке:

системно-синергетический подход (экспериментально-фонетическое исследова-

ние): / Автореферат диссертации … кандидата филологических наук / – Иркутск,

147

2005.– 24 с.

106. Левковская, К.А.Теория слова.Принципы ее построения и аспекты

изучения лексического материала / К.А.Левковская. – Москва: Высшая школа, –

1962.– 296 с.

107. Лингвистический энциклопедический словарь / Гл.ред. В.Н.Ярцева. –

Москва: Советская энциклопедия, – 1990, – 688 с.

108. Маслов, Ю.С. Введение в языкознание /Ю.С.Маслов. – Москва:

Высшая школа, – 1975. – 327 с.

109. Матезиус, В. Язык и стиль // Пражский лингвистический кружок,–

Москва: Прогресс, –1989. – с.444-524.

110. Матусевич, М.И. Введение в общую фонетику /М.И.Матусевич. –

Ленинград:Учпедгиз, – 1948.– 103 с.

111. Матусевич, М.И. Современный русский язык. Фонетика

/М.И.Матусевич. – Москва: Прoсвещение, – 1976. – 288 с.

112. Медникова, Э.М. Значение слова и методы его описания /

Э.М.Медникова. – Москва: Высшая школа, – 1974.– 202 с.

113. Мюллер, В. Новый англо-русский словарь / В.Мюллер. – Москва:

Диалог, – 2004. – 892 с.

114. Ожегов, С.И. Толковый словарь русского языка / С.И.Ожегова,

Н.Ю.Шведова. – Москва: Изд-во Азь, – 1992. – 944 с.

115. Пауль, Г. Принципы истории языка / Г.Пауль. – Москва: Изд-во

иностранной литературы, – 1960. –500с.

116. Пиотровский, Р.Г. Математическая лингвистика / Р.Г.Пиотровский. –

Москва: Высшая школа, – 1977. – 383 с.

117. Поладова, С.Э. Фонема /С.Э.Поладова. – Баку: Мутарджим, – 2009.– 87

с.

118. Реформатский, А.А. Фонологические этюды / А.А.Реформатский. –

Москва: Наука, – 1975.– 133 с.

119. Сепир, Е. Избранные труды по языкознанию и культурологии /Е.Сепир.

– Москва: Прогресс, – 2002. – 654 с.

148

120. Смирницкий, А.И. Kурс фонетики современного английского языка

/А.И.Смирницкий. – Москва: – 1956. – 91 с.

121. Смирницкий, А.И. Лексикология английского языка /А.И.Смирницкий.

– Москва: Изд-во литературы на иностр. языке, – 1956.– 260 с.

122. Смирницкий, А.И. Морфология английского языка /А.И.Смирницкий. –

Москва: Изд-во литературы на иностр. языке, – 1959. – 439 с.

123. Соссюр, Ф. Труды по языкознанию /Ф.Соссюр. – Москва: Прогресс, –

1977. – 695 с.

124. Степанов, Ю.С. Основы общего языкознания /Ю.С.Степанов. – Москва:

Просвещение, – 1975.– 271 с.

125. Сусов, И.П. Введение в языкознание /И.П.Сусов. – Москва: Восток –

Запад, – 2006.– 382 с.

126. Торсуев, Г.П. Вопросы фонетической структуры слова /Г.П.Торсуев. –

Москва-Ленинград: Наука, – 1962.– 100 с.

127. Торсуев, Г.П. Проблемы теоретической фонетики и фонологии

/Г.П.Торсуев. – Ленинград: – 1969.– 100 с.

128. Торсуев, Г.П. Фонетика английского языка /Г.П.Торсуев. – Москва:

Изд-во литературы на иностранных языках, – 1950.– 331 с.

129. Функциональная просодия текста (сб. статей) / – Москва: МГПИИЯ, –

1981, – 256 с.

130. Чейф Уоллес, Л. Значение и структура языка/Л.Чейф Уоллес. – Москва:

Прогресс, – 1975.– 432 с.

131. Щерба, Л.В. Избранные работы по русскому языку /Л.В.Щерба. –

Москва: Учпедгиз, – 1957. – 187 с.

132. Щерба, Л.В.О трояком аспекте языковых явлений и об эксперименте в

языкознании // Хрестоматия по истории языкознания ХIХ – ХХ веков. – Москва:

Уч.пед. изд-во, – 1956, – с.252-264.

133. Щерба, Л.В. Языковая система и речевая деятельность /Л.В.Щерба. –

Ленинград: Наука, – 1974.– 428 с.

149

134. Alan, H. Sommerstein. Modern Phonology /H.Alan. – London: Arnold, –

1977. –282 p.

135. Alkon, Paul K. Joshua Steele and the melody of speech//Language and

Speech, – 1959. № 2, – pp. 154-174

136. Allen, G.D.Speech rhythm: its relation to performance universals and

articulatory timing//Journal of Phonetics, – 1975. № 3, – pp.75-86

137. Anthony, F. Prosodie Features and Prosodie Strukture: The Phonology of

Suprasegmentals / F.Anthony. – Oxford: OxfordUniversity Press, – 2000. –401 p.

138. Arnold, Gordon F. Stress in English words // Lingua – 1957.№ 6, –pp.221-

267

139. Babayev, S.M. English Phonetic’s / S.M.Babayev, M.G.Qarayeva. – Bakı:

– 2005. –322 s.

140. Babayev, S.M. Phonetic /S.M.Babayev, M.G.Garayeva. –Baku: Maarif, –

2004. –203 p.

141. Bickmore, Lee S.Tone and Stress in Lamba// Phonology, –1995.№ 12, –

pp.307-341

142. Bieleckij, A.A. Akzentologische Voraussetrzungen der Theorie der

indoeuropäischen Wurzeln/Aktuelle Probleme der gegenwärtigen Germanistik, Verlag

der KIEWER universität, –1975, –s. 10-28

143. Bolinger, D.L. A Theory of Pitch Accent in English // Word, –1958. v.14,№

2/3, – s.109-149

144. Bolinger, D.L. Stress and information //American Speech, –1958.№33, –pp.5-

20

145. Bresnan, J.Sentence stress and syntactic transformations //Language, –

1971.№47, – pp.257-281

146. Coseriu, E. Sprachkompetenz / E.Coseriu. – Stuttgart: UTB. – Francke, –

1980.–299 s.

147. Crystal, D. English as a Globel Language /D.Crystal. –

Cambridge:Cambridge University Press, –2002. – 150 p.

150

148. Crystal, D. Prosodic Systems and Intonation in English / D.Crystal. –

Cambridge: Cambridge University Press, –1969.–381 p.

149. Cygan, G. Aspects of English Syllable Structure /G.Cygan. – Wroclaw:

Ossolineum, –1971. –146 p.

150. Dauer , R.M. Stress – timing and syllable – timing reanalysed //Journal of

Phonetics,–1983.№ 11, –pp. 51-62

151. Dikushina, O. English Phonetic’s /O.Dikushina. – Mосква: Просвещение,–

1965.–202 p.

152. Fox, A. Aspects of Prosodic typology //Working Papers in Linguistics and

Phonetics, –University of Leeds, –1985.–pp.60-119

153. Fox, A. Tone sequences in English // Archivum Linguisticum, –1973.4, –

pp.17-26

154. Fry, D.B. Duration and intensity as physical correlates of linguistic stress

//Journal of the Acoustical Society, – 1955. vol.27,№ 4, –pp.765-768

155. Gimson, A.C. The linguistic relevance of stress in English // Zeitschrift für

Phonetik, –1956. 2, –pp.113-149

156. Gimson, A.C. Towards an International Pronunciation of English / In

Strevens, Peter (ed.) In Honour of A.S. Hornby, – Oxford: Oxford University Press,–

1978, –p.45-53.

157. Gleason, H.A. Jr. Linguistics and English Grammar /H.A.Gleason Jr.–

London:– 1965.–518 p.

158. Goldsmith, J.A. Tone and accent and getting the two together //Proceedings of

the 13th Annual Meeting of the Berkeley Linguistics Society, –1987.–pp.88-104

159. Günther, C. Prosodie und Sprachproduktion /C.Günther.– Tübingen:

Niemeyer, – 1999.–285 seit.

160. Harro, G. Einführung in die germanistische Linguistik /G.Harro.–München:

Judicium Verlag,–1990.–270 seit.

161. Hart, J. Integrating different levels of intonation analysis / J.Art, R.Collier

//Journal of Phonetics, – 1975. № 3, –pp.235-255

162. Haugen, E. Phoneme or prosodeme // Language, –1949. 25, – pp.278-282

151

163. Hewson, J. Stress in English: four levels or three? // Canadian Journal of

Linguistics, –1980. 25, – pp.197-203.

164. Hirst, D.J. A distinctive feature analysis of English intonation // Linguistica, –

1976. 168, – pp.27-42.

165. Hirst, D.J. Structures and categories in prosodic representations // In A Cutler

and D.R.Ladd (eds.), Prosody, –1983.– pp.93-109

166. Hornby, A.S. Oxford Advanced Learner’s Dictionary of Current English /

A.S.Hornby. – Oxford:Oxford University press, –1982.– 527 p.

167. Jespersen, O. Lehrbeede der Phonetik / O.Jespersen. – Berlin: B.G. Teubner, –

1926.– 258 p.

168. Jones D. An outline of English phonetics /D.Jones. –Cambridge: G.E.Stechert

& Co., –1922.–246 p.

169. Katz, J.J., Fodor J.A. The Structure of Semantic Theory / J.J.Katz,

J.A.Fodor //Language, – 1963. vol. 39, No 2, – pp.170-210

170. Kohler, K.J. Einführung in die Phonetik des Deutschen / K.J.Kohler. – Berlin:

E.Schmidt Verlag, –1995.–249 s.

171. Ladefoged, P. Stress and respiratory activity // In three areas of experimental

phonetics, –London: Oxford University Press, –1967. – pp.3-49.

172. Leben,W.R. The tones of English intonation // Linguistic Analysis,–1976. 2, –

pp.69-107

173. Leontyeva,S.F. A theoretical Course of English Phonetic’s /S.F.Leontyeva. –

Mосква:Высшаяшкола, –1988.–272 с.

174. Lexikon sprachwissenschaftlicher Termini / Hrsg. R. Conrad. – Leipzig, VEB

Verlag, –1985, – 281 sei.

175. Liebermann, Ph. On the acoustic basis of the perception of intonation by

linguists // Word, –1965. 21, – pp.40-54

176. Liebermann, Ph. Some acoustic correlates of word stress in American English

// Journal of the Acoustical Society of America,–1960. 35, – pp.344-353

177. Lyons, J. Language and Linguistics /J.Lyons. – London, New

York:Cambridge University Press, – 1981. – 356 p.

152

178. Maas, Utz. Phonologie /U.Maas. – Wiesbaden: Westdeutscher Verlag, –

1999. – 410 sei.

179. Mol, H. The linguistic relevance of intensity in stress / H.Mol,

E.M.Uhlenbeck // Lingua, – 1956.5, – pp.205-213

180. Newman, P. Tone and affixation in Hausa //Studies in African Linguistics, –

1986. 17, – pp. 249-267

181. Palmer, F.R. Prosodic analysis / F.R.Palmer. London:OxfordUniversity Press,

– 1970.– 356 p. 

182. Pampino-Marschall, B. Die Silbenprosodie / B.Pampino-Marschall. –

Tübingen: Max Niemeyer Verlag, – 1990. – 270 p.

183. Peperkamp, Sh. Prosodic Words / Glot International, – 1999. 4/4, – pp.15-16

184. Peter, R. English phonetics and phonology / R.Peter. – Cambridge: – 2000. –

283 p.

185. Phonology in the Twentieth Century von Stephen R.Anderson /– Chicago and

London: The University of Chicago Press,– 1985.– 373 p.

186. Prokopova, L. I. Silbenprosodik im Deutschen// Aktuelle Probleme der

gegenwärtigen Germanistik. – Kiew: Verlag der Kiewer Universität, – 1975.– pp.143-

149.

187. Roach, P. English phonetics and phonology /P.Roach. –London:

CambridgeUniversity Press, – 2000.– 283 p.

188. Robins, R.H. Aspects of prosodic analysis //Proceedings of the University of

Durham Philosophical Society I,Series B (Arts),1, – 1957.– pp.1-12

189. Rossi, M. Intonation: Past, Present, Future // Intonation: Analysis, Modelling

and Technology / ed.A.Botinis. – London:– pp.13-52

190. Schane, S.A. Rhythm, accent and stress in English words // Linguistic Inguiry,

– 1979. 10, – pp.483-502.

191. Schönherr,B. Syntax – prosodie-nonverbale Kommunikation / B.Schönherr. –

Tübingen: De Gruyter – 1997. – 233 seiten.

192. Schramm, W.L. The acoustical nature of accent in American speech

//American Speech, – 1937. 12, – pp. 49-56

153

193. Selkirk, E.O.The role of prosodic categories in English word-stress

//Linguistic Inguiry, – 1980. 11, – pp.563-605.

194. Siebs, Th. Deutsche Aussprache. Umgearbeitete Auflage / Th.Siebs. – Berlin:

Walter de Gruyter and Co.,– 1969.– 494 p.

195. Simeon, P. Language in the Modern World / P.Simeon. – London: Andre D. –

1975.– 205 p.

196. Trawer, G.L. The syllabic phonemes of English / G.L.Trawer, B.Bloch

//Language, – 1941. vol.17,No 3, – pp.223-246

197. Trnka, B. A fonological Analysis of Present Day Standard English

/B.A.Trnka. –Tokyo:– 1966.–205 p.

198. Van Essen, O. Allgemeine und angewandte Phonetik / O.Van Essen. Berlin:

Akademie verlag, –1962. – 300 sei.

199. Vejsälli, F. Einführung in die Phonologie / F.Vejsälli. –Baku: Müterdshim,–

2004.– 169 p.

200. Vennemann, Th. Skizze der deutschen Wortprosodie // Zeitschrift für Sprach-

wissenschaft, – 1991. vol. 10, H.1, – sei. 86-111

201. Welmers William, E. Tonemics, morphotonemics and tonal morphemes

//General Linguistics, – 1973.4, – pp.1-9

202. Wirtgenstein, L. Philosophische Untersuchungen / hrsg. Von Eike von

Savigny. – Berlin: Akad. Verlag, – 1998.– 278 p.

203. Wittman, H. The prosodic formatives of modern German //Phonetica, – 1970.

№22, – p.1-10

204. Wörterbuch der deutschen Aussprache / Leipzig: VEB-Verlag,

Bibliographisches Institut, – 1974. – 549 p.

205. Francois. Pellegrino@univ-lyon 2.fr

206. Ru.lingvo. wikia.com/ wiki

194.www. enzyklo.de / Begriff/ Prosodem.

154

İXTİSARLARIN SİYAHISI

C – samit

V – sait

Db – desibel

ƏTT – əsas tonun tezliyi

Hs – hers

X – xəbər

İ – intensivlik

S – saniyə

T – temp

155