Mot straumenMinner og refleksjonar Utkast pr. 16.04.2020

Innhaldsliste

A. INNLEIANDE ORD OG TANKAR...............................................................................................3Forord..........................................................................................................................................3 Som bakgrunn nokre sitat på villstrå..........................................................................................3Inspirasjon og pådriv frå fleire kantar.........................................................................................4På geografisk og kulturell avstand..............................................................................................5Røter og føter – allmenne og personlige tankar..........................................................................5

B. ROTLAUS SØRPÅ.........................................................................................................................6Luthersk start på livet..................................................................................................................6Oppvekst mellom ingenting og allting........................................................................................6Ein gong speidar – alltid speidar?...............................................................................................7Paradiset på Øya..........................................................................................................................9Flukten frå Sverdrup..................................................................................................................11Kjønn – må eg skrive om det?..................................................................................................12Kva fikk eg med i sekken?........................................................................................................14På leiting etter den store løysinga.............................................................................................14To veker i Sosialismens Fyrtårn................................................................................................16Tilbakeblikk etter 30 år.............................................................................................................17Psykiatrien sett nedafrå.............................................................................................................21Motvillig i Majestetens konfeksjon...........................................................................................23 Aluminium og einsemd............................................................................................................26

C. SØRING NORDPÅ.......................................................................................................................29 Kor er hammaren, Edvard?......................................................................................................29Konverteringa............................................................................................................................30Ein bortkomen søring møter den samiske røyndomen..............................................................31Samisk skole på norsk...............................................................................................................32Revolusjon og samepolitikk......................................................................................................33Tillitsvald i elevorganisasjonar.................................................................................................35Eit tiår på Findus.......................................................................................................................38Findusarbeidarar frå Seiland til Ceylon....................................................................................40Verkstaden.................................................................................................................................41Fagforeninga.............................................................................................................................42Ut i verda...................................................................................................................................43Alt går i oppløysing...................................................................................................................49Skjebnesvangert møte med Polen.............................................................................................50Klassekampen – elska og hata...................................................................................................52

D. NORSK NORDMANN I SÁPMI..................................................................................................56Ringen slutta.............................................................................................................................56Møte med Nordens Paris...........................................................................................................57Ruovttoluotta Guovdageidnui...................................................................................................59Pedagogikk for samisk yrkesopplæring?..................................................................................60Yrkesskolen som forsvant.........................................................................................................60Mellom yrkesfag og allmennfag, mellom samisk og norsk......................................................63Utviklingsarbeid........................................................................................................................63

1

Samisk jernarbeid......................................................................................................................65På samisk eller norsk?...............................................................................................................66Språkutvikling...........................................................................................................................67Samisk på data..........................................................................................................................68Harde slag i Lærerforbundet.....................................................................................................71Kan ein bli integrert i Guovdageaidnu?....................................................................................72Eit ufullendt oppgjør.................................................................................................................74Vegen ut av ml-rørsla................................................................................................................77Nei og atter Nei til EU..............................................................................................................78Nei eller ja til Sameland?..........................................................................................................79Det kostar å forsvare det samiske..............................................................................................81Frå lærar til lausarbeidar...........................................................................................................84Kven kan skrive samisk skolehistorie?.....................................................................................85Naturvern på godt og tvilsomt..................................................................................................86Gruva og eg – frå arbeidssøkar til forfattar...............................................................................88Natursenter – kva skal vi med det?...........................................................................................89

E. NORDMANN I POLEN...............................................................................................................91Frå spanande utland til andre heimland....................................................................................91Er alle språk like gode?.............................................................................................................91Meir katolsk enn Paven?...........................................................................................................91Naturvern på bortebane.............................................................................................................92Praca w Norwegii?....................................................................................................................93

F. SISTE KAPITTEL?........................................................................................................................97Frilans emeritus.........................................................................................................................97Raudt, grønt eller raudgrønt?....................................................................................................98Motstraums................................................................................................................................98

2

A. INNLEIANDE ORD OG TANKAR

ForordÅ skrive ned eigne minne kan vere det Henrik Ibsen har kalla «å holde dommedag over seg selv». Det er eg førebudd på, men har sjølv vald det. Men det kan og vere å halde dommedag over andre ein har møtt i livet, som ikkje har vald å vere med på dette. Meir enn ein gong har det blitt både uvenskap og rettssakar ut frå korleis andre med namn har blitt omtalt i det som eigentlig skulle vere ein sjølvbiografi. I von om å unngå både uvenskap og rettssak, har eg vald som gjennomgåande linje for dette skriveriet å ikkje oppgi namn der det er mogleg å unngå. Dei einaste eg brukar namn på er offentlige personar og folk som har publisert bøker og artiklar eg viser til. Mange vil nok likevel kjenne igjen seg sjølv og andre i forteljinga, men eg vonar at det ikkje er til for mye skade. Dette kan virke begge vegar, mange hadde fortent å få ros med namn, andre hadde sikkert og fortent ris ved namn. Eg trur likevel det er best sånn, og vonar at dette valet gjør det lettare å konsentrere seg om innhaldet i historia.

Eg har aldri lagt meg til vanen med å skrive dagbok. Gjort er gjort og spist er spist og eg har bokstavelig talt reve av kalenderblada eller sletta radane i den digitale kalenderen når dagen er over. Derfor er det mye i historia mi som eg ikkje har dokumentasjon på, kva som har skjedd og ikkje minst når det har skjedd. Klisterhjerne har eg aldri hatt og mye har forsvunne frå minnet. Likevel har eg tatt vare på ein del papir frå skolar og organisasjonsarbeid som har kome til nytte. Noko av det mest sentrale organisasjonsarbeidet, frå den såkalla ml-rørsla, er vanskelig å finne dokumentasjon på, ettersom vi hadde ein tryggingspolitikk som sa vi ikkje skulle ta vare på notat, referat og interne papir. Dessverre kan eg i dag seie eg var alt for lydig på dette området.

Ved sida av eigne papir har eg mye brukt internett for å friske på minnet. Det har vist meg kor store hol det er der, og eg vonar at når dette blir lagt ut, vil det bidra til å fylle litt i nokre av desse hola.

Å strukturere eigne minne er ikkje så lett. Eg har vald eit kompromiss mellom kronologi og tema, slik at dette skrivet er delt inn i hovudbolkar etter kor eg har budd og innafor desse kjem da forskjellige tema som kan strekke seg både før og etter den perioden dei er putta inn i.

Under skrivinga er det fleire som har fått lese tidlige utgåver, og dei har gitt verdfulle kommentarar. Dei er med dette takka, men eg vil følge same linja som nemnd og ikkje namngi dei her.

Som bakgrunn nokre sitat på villstrå Før eg som redaktør og forfattar av dette lille skrivet gir ordet til meg sjølv, vil eg vere litt ordstyrar. Eg vil gi ordet til nokre svært spreidde folk som eg gjennom livet har støtt på i songar og anna litteratur, og som sjølvsagt er heilt uskuldige i korleis dei her blir brukt eller misbrukt. Med få ord gir desse korte sitata til saman uttrykk for mye av det eg skriv vidare her.

Vegen fram går først tilbake (Bjørn Nilsen, diktbok 1973)

Han ha vøri med på mangtsom va både rett og vrangtsomt gjekk vel langtmen det va ganske interessant. (Vømmøl spelmanslag)

Left is right and right is wrong – better decide which side you're on (Tom Robinson band)

3

Å gå mot straumen er eit marxist-leninistisk prinsipp (Mao Zedong, sitert av Zhou Enlai i rapport til den 10. kongressen til KKP, 1973)

Buoret jođu go oru (Samisk ordtak, brukt som boktittel av Harald Gaski)

Den som har begge beina på jorda står stille (Tor Åge Bringsverd, boktittel)

Ja visst gör det ondt när knoppar brister (Karin Boye, dikt)

Det sku' vær' så godt og så' det faktisk skidt. (Sangen om Larsen, Sven Møller Kristensen, sunge av Birgitte Grimstad)

Du skal ikke tåle så inderlig vel, den urett som ikke rammer deg selv(Arnulf Øverland: Du må ikke sove)

A jednak po nas coś zostanie (Czerwony Tulipan, songtekst)1

Og svaran som du får e itj dæm æ hadd i går (Åge Aleksandersen: Mykje lys og mykje varme)

Med desse korte sitata vil eg innleie eit skrift som eg lenge har tenkt på, men som aldri tidligare har kome lenger enn til spekulasjonar i sømnlause netter. Tankane kjem på alle mine språk, dei sprikar i mange retningar, og det er på tide å forsøke å samle trådane.

Inspirasjon og pådriv frå fleire kantarPådrivet og inspirasjonen til å starte denne skrivinga kjem frå mange kantar, frå folk eg reknar i hovudsak som politiske kampfeller, frå andre som i hovudsak er politiske motstandarar og frå hendingar i livet som minner om at det er ikkje er allverdas tid til å gjøre dette.

Eg vil nemne seks bøker som på godt og eller vondt har inspirert meg til å skrive. Det kan vere fordi eg er inspirert av dei og ønsker å supplere med eit bidrag frå mitt perspektiv. Her vil eg nemne: – Pål Steigan: En folkefiende. Pål og eg var i mange år med i den same rørsla, men mens han har vore høgst sentralt plassert, var eg både i den ekstreme utkanten geografisk sett og samtidig i stor grad i opposisjon i dei 31 åra frå eg melde meg inn til eg melde meg ut. Da eg leste denne boka fikk eg derfor lyst til å supplere med litt frå den andre sida.– Per Lars Tonstad: Hestkuk fra sør, om røynslene sine som søring og journalist i Nord-Noreg, om å leve mellom det samiske og det norske og ikkje minst det anti-samiske norske. Gjett om eg kjente meg igjen!– Magnar Mikkelsen: Finnmark. Min historie, der han fortel si historie og Finnmarkshistorie i same tidsrom gjennom skrifter han har skrive gjennom eit langt liv. Eg kan bare drøyme om å formulere meg like godt som Magnar, men eg skriv no like vel.– Ingjald Gaare: Stein på stein – Murerliv, som både handlar om fagarbeid og fagforeiningskamp og viktige delar av den historia eg sjølv har vore med på i AKP

1 https://www.youtube.com/watch?v=pbFJNY4gP9E

4

– Jarl Hellesvik: Samer og samepolitikk, ei bok som krev eit svar på kvifor eg har brukt store delar av livet til å kjempe for det stikk motsette synet, og framleis vil gjøre det.

Skrivinga blei og dytta i gang av ei trist hending i familien, gravferda til ein av mine næraste slektningar, som gikk bort av sjukdom og som var fem år yngre enn meg. Det sa meg at dette ikkje lenger kan utsetjast. Skrivinga starta like etter gravferda, men så blei det halvferdige manuskriptet liggande til eg vel eit halvt år seinare måtte gjennom ein operasjon. På eine sida var denne igjen ei påminning om at livet ikkje varar evig, på andre sida fikk eg ei rekonvalesenttid da eg fikk høve til å ta denne skrivinga opp igjen, dels med nye tankar. Da eg hadde kome meg så nokolunde etter operasjonen, kom andre saker og trengte på, så denne skrivinga har gått med lange pauser, men sakte men sikkert har det gått framover.

På geografisk og kulturell avstandNår eg 18.05.2016 startar denne skrivinga, sit eg på mitt kombinerte kontor og soverom i Gártnetnjunni 1a i Guovdageaidnu. Avstanden frå fødestaden er 1767 km etter kortaste vegen, som går gjennom to delstatar av nabolandet EU. Den kulturelle avstanden mellom miljøet her og oppvekstmiljøet mitt er kanskje enno større. Og sambandet mellom desse miljøa er så dårlig at eg kjenner meg som einaste bindeleddet. Da eg var i Skien i den omtalte gravferda, møtte eit par hundre opp, men av dei var eg og kona mi trulig dei einaste som hadde noko nært forhold til samiske område. Av dei eg har kontakt med nordpå er det knapt nokon som har eit nært forhold til Telemark. På 1970-80-talet var det til saman fire vener frå Hammerfest som var med meg til Skien på ferie, men så vidt eg veit har det ikkje ført til noko meir langvarig kontakt for nokon av dei, og eg har heller ikkje vidare kontakt med nokon av dei lenger.

Røter og føter – allmenne og personlige tankarVi er alle prega av den bakgrunnen vi har, på godt og vondt. Vi kan følgje den lutherske, katolske eller muslimske barnetrua, fotspora hans far og målet og gryta hennar mor fordi det er naturlig for oss å halde oss innafor trygge rammer, fordi vi kjenner oss overtydde om at det er rett, fordi vi kjenner oss pressa til det eller rett og slett ikkje ser andre alternativ.

For mange betyr det svært mye at dei kan bidra til å halde tradisjonane oppe og føre dei vidare til neste slektsledd. Nokre fører tradisjonane vidare mest mogleg uendra, sjølv om det kan føre til kollisjonar når samfunnet har endra seg. Nokre går lenger og fører det tradisjonelle inn i det ekstreme og gir f.eks. seg sjølv og barna sine strengare levereglar enn den førre generasjonen praktiserte.

Andre går i stikk motsett retning, dei forkastar foreldregenerasjonen sine ideal og søker andre vegar, oftast den motsette ytterligheita, som når barn av arbeidarar, småbrukarar og fiskarar klarer å komme seg opp i det gode borgarskap og så godt dei kan gløymer kor dei kjem frå, eller nokre av borgarskapet sine barn forlet rikdomen og blir arbeidarar, aktivistar på venstresida eller går i kloster. Arven blir dei likevel ikkje heilt kvitt og som det seiast: Negativ er også ein kopi. (Dette er sagt i den tida det var film og ikkje minnebrikke i fotoapparata, men i meir overført tyding held det enno.)

I tradisjonelle samfunn kan slik språk, kultur, religion og tenkjemåte gå i arv i mange generasjonar, så lenge at ingen lenger hugsar kva som ligg bak forskjellige levereglar, dei bare er der, og er gode fordi forfedrane gjorde slik. I møte med modernisering, sentralisering og urbanisering kan det bli problem å halde oppe tradisjonane. Mange har blitt tvunge til å flytte for å ha eit levebrød, fordi den økonomiske og politiske utviklinga har gjort det umogleg å føre vidare farsbåten, morsgarden eller familien sin reinflokk. Eller industriarbeidsplassen eller gruva som blei lagt ned, så ein måtte gi seg på flyttefot. I andre tilfelle søkte ungdom sjølv ut etter nye utfordringar.

Nokre få kilometer frå staden der eg vaks opp låg eit blokkområde som på folkemunne gikk under namnet «Lofotveggen». Der sat det nokre hundre lofotingar og lengta heim til sjarken og støa frå industriarbeidet på Herøya, mens dei meir eller mindre motvillig måtte sjå på at barna deira

5

snakka Grenlandsdialekt og hadde eit fjernt forhold til den levemåten og kulturen foreldra hadde med seg heimafrå.

B. ROTLAUS SØRPÅLuthersk start på livetEg kom til verda på Porsgrunn Lutherske Sykehus. Det heitte det faktisk, trulig den einaste helseinstitusjonen i Noreg som har hatt «luthersk» med i namnet. Det er først no eg har byrja å leite etter årsaka til namnet på den institusjonen eg blei fødd på. Bakgrunnen finn vi i Porsgrunn Porselensfabrikk. Da denne blei starta i 1885 var det nødvendig å importere fagfolk til oppbygging og drift. Dei kom frå dei katolskdominerte områda i Tyskland, og utgjorde snart ein betydelig minoritet i byen. I 1891 kom dei første katolske nonnene (St. Joseph-søstrene), som bygde opp St. Josephs hospital. Dette kunne ikkje dei gode lutheranare sjå rolig på og starta da ein motpart – Porsgrunn Lutherske Sykehus, som framleis var i drift da eg blei fødd i 1951. I 1977 blei begge sjukehusa innlemma i Telemark Sentralsykehus, men da hadde eg allereie forlatt Telemark, så det fikk eg ikkje med meg.

Som luthersk fødd blei eg ikkje lenge etter luthersk døypt og fikk med meg både skolen sin «barnelærdom» og søndagsskole før eg som 17-åring tok mot til meg, troppa opp på kyrkjekontoret i lag med ein likesinna kamerat og meldte meg ut av den norske statskyrkja. Om barnetrua ikkje lenger er mi, så er det kanskje som eg lenge etter fikk høre i det katolske Polen: «Du seier du er ateist, men du er i alle fall luthersk ateist». Skal tru det?

Når eg snakkar om døypt – Eg er døypt og folkeregistrert som Svein Rasmus Sverdrup Lund. På eine sida har eg sjølv nesten aldri brukt anna enn det første og siste namnet. Rasmus Sverdrup har stått i papira og gjør det framleis, eg har aldri tatt steget å fjerne dei formelt, slik eg ofte har tenkt å gjøre. Så lenge foreldra mine var i live, syntest eg det var vanskelig å endre dei namna dei hadde gitt meg, og etterpå hadde eg levd med det så lenge at det ikkje var så viktig lenger. I alle fall har eg vore takknemlig for at foreldra mine ikkje gjorde som dei visstnok først hadde tenkt på: å kalle meg opp etter begge bestefedrene mine. Det hadde blitt Søren Rasmus, noko som hadde vore ei gåvepakke til ertelystne ungar. Det var ille nok med Rasmus. I førskolealderen levde eg godt med Rasmus-namnet, «Eg heiter Lille-Rasmus, bestefar heiter Store-Rasmus». Så kom skoletida og mi nylig avdøde kusine som dengang såvidt hadde lært å snakke sa: «Heine Mussen kolegutt no». På skolen blei det verre. «Rasmus – skrivast med to s-ar, ein i rassen og ein i musen». I vår tid kallar ein det mobbing, da kalla ein det erting, men det var ikkje noko betre.

Dette var bare ein detalj ved det eg skulle gjennomgå i grunnskolen. Eg var ein særing og blei behandla som det og desto meir sær blei eg. Ikkje hadde eg leikekameratar i nabolaget, og ikkje hadde eg det på skolen. Mangelen på leikekameratar og vener kompenserte eg med å mure meg inne og lese. At det førte til brukbare karakterar og at nokre lærarar likte innsatsen min gjorde ikkje statusen i elevflokken akkurat betre. Først da eg kom bort frå grunnskolen og over i det som dengong heitte gymnas, letta det. Eg kunne vere meg sjølv og fortrenginga av fortida starta. 9 års grunnskole er i stor grad fortrengt. Fleire tiår etterpå var eg på ein fest i Skien for gamle kjenningar, og ein skolekamerat sa at han hugsa godt kor forferdelig eg blei behandla av dei andre elevane. Eg måtte bare svare at det hugsar ikkje eg lenger, men at eg innerst inne visste at han hadde rett.

Oppvekst mellom ingenting og alltingSjølv vaks eg opp mellom to kulturar, om ikkje mellom to heilt skilde språk, så mellom dialektar som var så forskjellige at dei ikkje utan vidare var fullt ut gjensidig forståelige. Foreldra mine skreiv òg kvart sitt skriftspråk, far min nynorsk og mor mi bokmål. Eg vaks opp i ingenmannsland, eit nybygd område 3 km frå sentrum av byen som kommunen min blei slått inn under ved

6

kommunereforma av 1964. Det var eit område utan eigen identitet. Det var få av foreldregenerasjonen der som hadde vakse opp i nærleiken. Dette var før innvandring i stor målestokk blei dagligdags, men vi hadde da ein svenske i nabolaget og etter kvart ein ungarar, begge med norske ektefeller. Klassemessig var det frå industriarbeidarar og bussjåførar til byggmester, lensmann og byingeniør. Høgare borgarskap var det ingen av. Heller ikkje det ein kan kalle filleproletariat eller sosialklientar, kanskje med unnatak av ein alkoholikar nokre hus frå oss. (Det heitte forresten ikkje alkoholikar på folkemunne, bare «fyllik».) Det var folk som eigde sine eigne hus og forsørga seg ved eige arbeid. Foreldra mine kom midt i feltet, som innflyttarar frå kvar sin kant. Far min var lærar, seinare skolestyrar, mens mor mi var heime frå ho gifta seg til eg var 9 år, da ho fikk jobb på bibliotekfilialen i nærleiken.

Når bustadsområdet vårt ikkje hadde nokon felles identitet, knytta mange seg til sine gamle heimstadar og til identiteten og heimstadane til foreldra. For meg blei staden der mor mi vaks opp sentral. Han var bare to mil unna, men var i motsetning til heimstaden min skikkelig på landet. Det var der eg lærte om naturen, om jordbruk, skogbruk og fiske. Først etter at eg flytta ut innsåg eg at eg faktisk snakka dialekta til mor mi si heimbygd, ikkje bydialekta. Eg hadde nært forhold til familien der, så lenge dei levde eller budde der, men var likevel aldri ein del av miljøet i bygda, fordi vi bare var der i helgene.

Far min var den virkelige innflyttaren, frå ei av dei bygdene i landet som har mest særprega dialekt og kultur, Valle i Setesdal. Pappa elska alt med Valle – men på avstand. Eg hadde inntrykk av at jo lengre avstanden var i tid og rom, jo meir grenselaus blei kjærleiken til heimbygda som han flytta frå som 16-åring og aldri gjorde noko reelt forsøk på å flytte tilbake til. Eg vaks opp med folkemusikkhalvtimen på radio og etter kvart plater og kassettar med folkemusikk frå Setesdal. Pappa samla bøker om alle sider ved dalen og abonnerte på lokalavisa Setesdølen. På veggen hadde han ei hardingfele som han av og til spela litt på, etter mi oppfatning like mislukka kvar gong. Han heldt greie på slekta tilbake til 1600-talet og dei fleste av dei omlag 80 søskenbarna. Setesdalsdialekta hadde han i bakhanda og ho kom fram når han møtte slektningar og andre heimafrå, men til daglig brukte han to andre variantar: tilnærma normalisert nynorsk heime og normalisert bokmål på arbeid. Korleis reagerte så eg på dette? For meg var det bare heilt normalt at ein person snakka tre variantar av same språket på ein og same dagen, seinare har eg forstått at det kanskje ikkje er så veldig utbreidd. Eg forsto setesdalsdialekta, i motsetning til mange andre nordmenn utafor dalen, men eg snakka henne aldri. Eg var heilt for å ta vare på kulturen, men han var likevel ikkje min, og eg interesserte meg for alt anna enn å lese «Gamalt or Setesdal» og høre på slåttar og stev.

Eg måtte reise heimafrå før eg fikk større interesse for min eigen bakgrunn, og før eg tok det store steget å konvertere til nynorsk som det skriftspråket eg skreiv når eg kunne velje. Sidan begge foreldra mine hadde forlate kvar si heimbygd, og der ikkje var noko å vende tilbake til, og plassen eg vekste opp på verken var fugl eller fisk, så var det ingen levande kultur som eg kunne bestemme meg for å ta vare på og føre vidare med å bli verande der. Eg vurderte heller aldri alvorlig å flytte til nokon av foreldra mine sine heimplassar. Det var aldri eit val, det var ei urbanisering som gikk ein veg. Eg hadde altså grunne røter, men eg hadde føter – som førte meg ut for å sjå meg om i verda.

Ein gong speidar – alltid speidar?Ørnepatruljen, 1. Solum tropp av Norsk Speidergutt-Forbund. Det var det faste haldepunktet mitt på fritida frå eg var 11 til eg var 16 år. I starten var vi bare fem i patruljen, og alle kjente eg frå før. Patruljeførar var eldste son av mor mi sin einaste arbeidskamerat på biblioteket, assistent var son av kjøpmannen der vi alltid handla, og dei andre var lillebror av patruljeføraren og næraste naboguten deira. Eg var aldersmessig midt i mellom, noko for meg sjølv der som andre stadar. Etter to år med denne fine gjengen var dei to eldste vakse ut av rørsla, og vi som var igjen blei splitta for å bli leiarar for kvar vår patrulje. Eg blei leiar for Ørnepatruljen, eit ansvar eg tok på største alvor. Det var mi første trening i leiarskap og organisasjonsarbeid, og det har nok gitt mye av grunnlaget for at

7

det har blitt nokre leiaroppgåver seinare i livet. Frå da hadde Ørnepatruljen vårt eige rom i kjellaren heime hos foreldra mine. Det var det gamle vaskerommet, der bryggepanna enno sto fastmontert i eit hjørne, men var blitt overflødig etter at vi fikk vaskemaskin. Her innreia vi med dekorasjonar på veggane, av fuglefjær, ekornspiste konglar og tiurekskrement, med ørnefjæra på heidersplassen. Speidarrørsla hadde to sider, som begge var med på å forme meg. På eine sida var ho natur, friluftsliv og praktisk lærdom. Vi hadde sommarleirar der vi låg i telt, som regel på jordet til ein velvillig bonde etter at slåtten var over for året, vi dro på turar med overnatting i gapahuk, vi lærte å lage mat på bål, bygge bord, latrine og andre nødvendige hjelpemiddel. Vi lærte, i alle fall litt, om matnyttige planter og om fuglar i naturen.

På andre sida var speidarrørsla ideologi. Speidarloven og speidarløftet kunne vi på rams. En speider er lydig. En speider er ren i tanker, ord og gjerninger. Og vi prøvde så godt som råd å følge det. I alle fall gjorde eg det. Eg trur eg tok det litt meir alvorlig enn dei fleste. Eg streva så godt eg kunne med å halde meg unna alle syndige aktivitetar og smakte ikkje tobakk og alkohol så lenge eg var speidar. (Dessverre tok eg begge delar igjen seinare.)

Det gjaldt å lære og prestere og skaffe seg dei synlige bevisa på kva ein kunne. Alt frå starten var det krav å oppfylle. For å bli tatt opp i speidaren måtte ein fylle kunnskaps- og ferdigheitskrava til 3. graden. Ikkje før var denne over, så var det å kaste deg på 2. graden. Samtidig var det alltid eit merke som ein skulle ta. Det høgaste ein kunne komme var 1. graden og 24-merkerssnora. Dit kom eg aldri, men 1. graden fikk eg, og 18-merkerssnor.

Det sit ikkje så mye igjen om kva ein måtte kunne for å ta førstehjelpsmerket, fiskermerket, kokkemerket og alle dei andre, men 1. gradsturen, den gløymer eg ikkje så lett. Kravet var å gå over to mil etter kartet gjennom ukjent og uvegsamt terreng, der ein overnatta ute og ikkje hadde ferdiglaga mat med seg. Vi kunne bare ha med råvarer, f.eks. mjøl til å steike brød på bål, eller salt til den fisken vi burde klare å fiske. Turen skulle ein gjennomføre aleine, eller med ein turkamerat som var yngre eller på lågare nivå i speidarhierarkiet. Eg var vel 14 da eg la avgarde på første forsøket. Turkameraten var to år yngre. Foreldra mine kjørte meg opp i Mælum, og ønska lukke til. Eit døgn etter skulle dei hente oss øvst i Kilebygda. For dei som ikkje er lokalkjente, så ligg desse bygdene slik til at det ikkje finst veg direkte i mellom, ein må kjøre mange mil rundt. Vi skulle gå over Grasdalen, der det i gamle dagar var sagt å ha vore ei sølvgruve, som det knyter seg mange historier og segner til. Men kartet stemte ikkje med terrenget, og vi visste etter kvart ikkje kor vi var. Det var ein bekk der som ikkje skulle vere der, og stien som skulle vere der, var der slett ikkje. Og veret blei dårligare og dårligare, og kven orkar å slite med å prøve å tenne bål i regnværet for å steike brød på spidd. Og dårligare og dårligare blei også humøret hos oss begge, og da vi i leiting etter rette stien i staden hamna på ein slags bilveg, forsto vi at turen var over. Så vi tok landevegen fatt til vi fann ein gard og ringte heim. Og to skrubbsultne gutar fikk ete heimebakt brød, etter eit døgn utan annan mat enn eit eple på kvar. To mil hadde vi nok gått, eit døgn hadde vi brukt, men noko førstegrad blei det ikkje ettersom vi ikkje hadde klart å finne fram der vi skulle. Året etter gikk det betre. Med ny turkamerat, ettersom den førre hadde fått nok, med kart som stemte med terrenget, og betre vær kom vi fram til målet etter planen. Det var ein stolt 15-åring som tok imot førstegradsmerket. Men ikkje lenge etter byrja tvilen å gjøre seg gjeldande.

Etter kvart byrja eg å sjå at det var langt mellom dei ideala vi lærte i speidaren og praksis i samfunnet utafor. Alle var tilsynelatande tilhengarar av speidarideala, mens verdssamfunnet var prega av krig, fattigdom og urettvise. Ikkje nok med det, men kva med speidarrørsla sjølv? Kva med vårt store ideal og grunnleggar Sir Robert Baden-Powell? Da eg oppdaga at han hadde vore general i Storbrittania sine kolonikrigar i Afrika, fall mesteparten av glorien av, og vi sto igjen med ei rørsle i strid med seg sjølv. Eg hugsar ingen diskusjonar om dette, eg var helst ein einsam ulv (eller ørn) og gikk og tenkte mitt, men det endte med at eg trakk meg rolig ut da eg falt for aldersgrensa og gikk ikkje inn i nokre nye rollar. No venta andre former for organisasjonsarbeid, der det også skulle gå ei stund før eg innsåg konfliktane mellom ideal og røyndom.

8

Paradiset på ØyaKilebygda, der mor mi kom frå, har namnet sitt etter Kilevatnet, eit vatn med så mange og lange kilar i alle retningar at det er sagt vatnet er ei mil langt, men 8 mil rundt. Midt på er det innsnevra av eit smalt sund, og dette sundet markerte halvvegs mellom barndomheimen til mor mi og slektsgarden på ei øy i Kilevatnet som rett og slett heitte Øya. Det blei også slektsnavnet til tippoldefar min, Abraham Øya, eller Øen, som det den gong blei skrive. Han skal ha vore den første fastbuande her på midten av 1800-talet, men sidan Solum bygds historie bind 2 Gårdshistorie aldri har blitt med meg nordover, har eg ikkje årstala klart for meg. Den munnlige overleveringa i slekta seier i alle fall at han i sin ungdom fridde til ei jente frå nabobygda, Stavdal i Mælum, og spurte om ho ville flytte i lag med han til Øya og etablere gard der. Jo, det kunne ho, men på eitt vilkår: Ho skulle ha same slags hus der som det dei hadde på foreldregarden hennar. Det skal vi ordne, skal tippoldefar ha sagt, og eg hugsar enno i barndomen min at vi dro til Stavdal for å leite opp dette tvillinghuset. Og det stemte ganske bra. Maken har eg ikkje sett andre stadar, så det finst visst bare to hus av den typen.

Tippoldefar hadde bare ein arving, og ho som skulle bli oldemor mi gifta seg til ein annan gard i Kilebygda. Det gjeve huset og garden på Øya gikk ut av slekta for ei tid, til besteforeldra mine fikk kjøpt det tilbake. Sjølv hadde dei da for lengst etablert seg i Rognsbru lenger nedover i vatnet, der dei, etter kvart i lag med mor mi, dreiv post og telefonsentral og elles dreiv med tømmerfløting og litt av kvart. Da eg blei fødd var bestefar min allereie ein gamal mann på 79 år, bestemor mi var død for lengst og telefonsentralen var lagt ned. Posthuset var derimot enno i drift, og så vidt eg hugsar mest betjent av tanta mi.

Telefonsentralen er imidlertid verd ein digresjon. Her styrte nemlig mor mi på den tida da andre verdskrigen braut ut. All telefontrafikk innafor bygda og til omverda måtte gå om denne sentralen. Da Quisling & Co i 1942 skreiv ut alle menn av eit par årsklassar til Arbeidsteneste for okkupasjonsmakta, var det mange som i staden rømte og blei «Gutta på skauen». I Grenlandsområdet var det fleire skauguttleirar, og ein av dei låg i Kilebygda. Næraste garden var den som bestemor mi kom frå. Men tyskarane fikk mistanke, eller ein forrædar i bygda hadde varsla, og tidlig ein morgon var ei tysk styrke på veg innover Kilebygda for å leite opp leiren. Det var etablert ei vakteneste på garden der vegen kjem inn i bygda, men denne fungerte ikkje, og tidlig på morgonen blei mor mi vekt av at militærbilar kjørte forbi huset. Ho forsto straks kva det betydde og slog nummeret til garden som låg nærast til leiren. Straks sprang ein avgarde og fikk varsla i leiren, der dei braut opp med ein gong. Det tok tid før tyskarane kom fram og fann ein tømt leir. Dei forsto da at nokon hadde varsla, men kven? Mistanken falt på telefonsentralen og dermed mor mi. Av ein eller annan grunn blei ho ikkje arrestert med det same, men blei innkalt til forhør. Det tok ho ingen sjanse på, men rømte av garde, og fikk med gode kontaktar i Heimefronten ordna papir i falskt namn. Som Elsa Berg fikk ho seg jobb på ein gard i Vestfold og heldt seg der til krigen var over. Eg har vakse opp med diploma frå Heimefronten på veggen, eit pålydande Elsa Berg, og eit med hennar eige namn. Lenge etter krigen blei det der leiren hadde vore avduka ei minneplate over leiren og motstandskampen, og mor mi var invitert som den som berga denne avdelinga av Gutta på skauen.

Huset som besteforeldra mine fikk bygd der da dei gifta seg i 1904, var sentralt i bygda og berekna på å ha plass til både post og telefon. Andre slektningar budde der òg i periodar, og når det blei eit ledig rom, blei det leigd ut som hybel, ofte til læraren i bygda. Ein av desse lærarane var og kunstmalar, og frå vinduet sitt mala han utsikta oppover vatnet. Dette maleriet fikk vertskapet og i dag heng det på veggen min i Guovdageaidnu.

Ein annan lærar som i 1948 flytta inn her, blei såleis kjent med mor mi. Resultatet er som lesaren sikkert har forstått, forfattaren av dette lille skriv. To år seinare gifta dei seg og far min fikk da jobb på Klyve skole, mellom Skien og Porsgrunn. På ei lite bebygd flate som hadde namnet Gråtenmoen etter at her hadde vore militærmo, fikk dei kjøpt eit «modellhus» som var bygd som eit

9

slags utkast til toetasjes typehus. Her budde eg frå eg kom heim frå Porsgrunn Lutherske Sykehus i 1951 til eg flytta ut siste gongen i 1972. Frå først av hadde vi bare første etasje, med eitt soverom og ei lita stove, og toalett i kjellaren. Noko bad var det ikkje, eg hugsar at eg bada i ei sinkbalje på kjøkkengolvet. Når og kor foreldra mine fikk bada veit eg den dag i dag ikkje. I andre etasje budde ein pensjonert lærar, med «husholderske», eller sambuar som vi no ville kalt det. Da eg var 6-7 år flytta dei ut. Vår lille familie overtok da heile huset, eg fikk eige soverom, og ikkje minst fikk vi bad med badekar. Her heldt vi til i veka, men i helga gikk turen nesten alltid til Kilebygda, til heimen til bestefar, onkel, tante og etter kvart mine to kusiner som var 5 og 7 år yngre enn meg. Så ofte som råd gikk turen vidare opp vatnet, med robåt, etter kvart med påhengsmotor, eller på vinteren med spark eller ski, til garden på Øya. Her budde ein gamalonkel, som var ungkar og som dreiv garden i lag med onkelen min. På nabogarden budde og ein ungkar, mens den siste og minste garden, Nordøya var busett av eit eldre par som enno hadde nokre få kyr, så vi kunne gå dit og kjøpe mjølk i spann. Det må ha vore svært tidlig i barndomen min, så det er så vidt eg hugsar det.

Øya var ikkje nokon storgard, men omlag 50 mål dyrka mark med heller skrinn vekst. I mi tid blei dette mest brukt til dyrking av gras, i periodar blei det gjort forsøk med korn, men det varte ikkje så lenge. Låven var stor med plass til både hest, sauer og kyr, men eg kan bare hugse ein hest og nokre sauer. Ved sida av det store våningshuset var det og eit «bryggerhus», som hadde vore brukt til brygging og baking, men allereie i barndomen min blei brukt til overnatting for oss og andre feriegjester, til dels utleigd mot betaling. Det økonomiske grunnlaget for garden var nok vel så mye skogen som jorda, og onkelen min dreiv tømmerhogst både på Øya og i slekta sin skogeigendom andre stadar i bygda. I 1998/99 tok eg kurset «norsk for yrkesfag» ved daverande Høgskolen i Akershus. Kva var vel meir naturlig på ein start som skulle kombinere norsk språk med yrkeslivet enn at vi fikk oppgåva å skrive ein stil eller ei novelle med utgangspunkt i «min første jobb». Tjue år etter dette igjen finn eg denne igjen i permen frå kurset, og kan for første gong gjøre han tilgjengelig for andre enn kurslæraren.

«Min første jobb»Den første jobben var vel ingen jobb. Betalt var han i alle fall aldri. Når han gikk over frå å vere leik og ferie til ubetalt sommarjobb er umogleg å fastsette.

Så langt eg kan hugse tilbake og fram til eg var i 16-17 årsalderen tilbrakte foreldra mine og eg høyonna på garden til onkelen min. For meg var det først og fremst ferie. Vi var på landet. Vi bada, sparka fotball og slo badmington på tunen og hoppa i høyet. Og på kvelden grov vi mark og gikk ned på berget for å sjå om vi kunne lure ei tryte eller to.

Og innimellom alt dette var altså det eg først lenge etter forsto var min første jobb, mi første læring i eit praktisk arbeid.

Vi raka saman høy på jordet, vi bar ut hesjestaur, sette opp staur og streng, vi løfta høyet opp på hesja og tok det ned når det var tørt. Så kom onkel med Ferguson modell gamal og grå og samla det med høysvansen og kjørte inn på låven. Der sto vi klare med høygaflane for å hive høyet ut i laet.

Når det var gjort for dagen kunne vi gå nedover dei nyslåtte jordene og leite markjordbær i jordekanten så det blei syltetøy til kvelds.

I dag er det langt mellom hesjene. Utover jordene ligg store kvite snøballar som er rulla saman med maskin og ingen har bruk for ein 12-åring i jordbruket. Dessutan er barnearbeid både fordømt og forbode.

Odelsretten ga eldste son arverett til gard og grunn, og i samsvar med skikken og retten den gongen overtok onkelen min både barndomsheimen og garden på Øya. Mor mi fikk ikkje med seg meir enn litt husgeråd. Men onkel fann vel også dette urettferdig og da mor mi fyllte 50, fikk ho som gave av

10

onkel eit skjøte på eit mål hyttetomt på Øya. Først sette vi opp telt og hadde mini speidarleir der, året etter starta bygginga. Det gikk enno ikkje veg til Øya, så alle materialer måtte fraktast med båt. Onkel hadde ei slags ferge, som vi kunne laste materiale på, og slepe med båten vår med 4 hestar påhengsmotor. Det gikk seint, men det gikk. Vi bar materialer og grov i tomta, men noko snikkar var ingen av oss, og vi måtte leige hjelp til å få hytta opp før vi sjølv kunne ta oss av maling og beising. Sommaren 1970 sto hytta ferdig, men da gikk det mot slutten på tida mi i Skien. Likevel er det knapt eit år at eg ikkje har vore på hytta på Øya i kortare eller lengre tid, ofte i lag med vener frå nært og fjernt, frå Hammerfest til Polen. Ein gong på 80-talet overførte foreldra mine hytta til meg, så eg sto som hytteeigar frå da og fram til ho endelig blei seld vidare til ein slektning frå 2017. Men sjølv da klarte eg ikkje å sleppe heilt. Dotter av kusina mi fikk kjøpt hytta til ein svært rimelig pris på vilkår av at eg kan bruke henne inntil 10 dagar for året i vel eit tiår framover.

Flukten frå SverdrupSom nemnd var eg ikkje udelt begeistra for mellomnamna mine. Å ville rømme frå Sverdrup-namnet var nok først eit ønske om å ikkje stå fram med noko så spesielt og sært namn. Seinare blei det meir medvite, faktisk på både nasjonalt og klassemessig grunnlag. Namnet er utvilsamt dansk, og forfar min kom som skattefut for danskekongen frå Sjælland til Østfold ein gong på 1600-talet. Alle med namnet Sverdrup i Noreg er visstnok i slekt. Som målmann var det ikkje noko gildt å ha eit dansk namn. Sverdrup kom som overklasse, og mange av etterkomarane heldt oppe klasseposisjonen, ja utvikla denne vidare. I Nordland er «Sverdrup på Reine» eit kjent omgrep. Der residerte i barndomen min ein tremenning av far min som nessekonge, og da vi i 1967 drog nordover for å besøke mamma sin inngifta familie på Røst, som forøvrig var heilt vanlige fiskarar, ville pappa absolutt sjå til slekta si. Det er første og trulig siste gongen i livet mitt at eg har vore som privat gjest i den absolutte overklasse. Sverdrupane budde i eit gigantisk herskapshus i fiskeværet, der dei eigde alt av jord og bygningar. Sverdrup på Reine hadde til og med eigen familiegravstad. Eg var 15 år og følgde med familien, men kjente meir og meir uvilje mot å vere ein del av dette. Pappa, som elles alltid var opptatt av og litt stolt av familien, snakka òg mindre om Sverdrupane i Lofoten etter at vi hadde vore der. Han likte visst heller ikkje heilt det han såg. Nokre år seinare reiste eg aleine gjennom Lofoten og måtte overnatte på Reine. Eg måtte da leige meg inn i eit rom i ei rorbu, som sikkert var eigd av slekta mi, men betalte som andre turistar og røpa ikkje mellomnamnet mitt til nokon.

Når eg har slått meg ned i Nord-Noreg og kjenner meg mest heime her, er det kanskje eit paradoks at eg har forkasta det namnet som knyter meg til landsdelen, men her blei klasse viktigare enn geografi. Ein gong foreldra mine reiste nordover for å besøke meg, stoppa dei i Bindal på Helgeland for å sjå staden der oldemor mi, Heloise Sverdrup, kom frå. Fleire gongar har eg reist forbi der, men eg har aldri leita opp den tidligare storgarden i Fiskarosen. Besøket på Reine var meir enn nok for meg. Og statsminister Johan Sverdrup, polfararen Otto Sverdrup og professor Georg Sverdrup skal få kvile i fred.

Så i 2016 og 2017, etter at eg skreiv teksten over her, skjedde det to ting som gjorde Sverdrupnamnet aktuelt igjen. Først kom Det norske teateret på besøk til Guovdageaidnu med eit teaterstykke om overgrepa mot «omstreifervesenet», taterane eller romanifolket. Ein av dei sentrale aktørane bak «Norsk misjon for hjemløse» nemlig Jacob Sverdrup, som var minister i regjeringa til sin onkel Johan med same etternamnet. Forfattar og skodespelar var ein etterkommar av presten Walnum, som igjen var ein slektning av Sverdrupane. Gjennom dette stykket heldt ho eit oppgjør med det slekta hennar hadde gjort og med den solskinshistoria ho var vakse opp med. Slik fann eg ut at vi var i slekt, både biologisk og åndelig, og etter teaterstykket måtte eg bare helse på slekta og presentere meg med fullt namn.

Ikkje lenge etter oppdaga eg at kona til ein kjenning i Vestfold var av Sverdrup-slekta, og da eg traff henne måtte eg òg stå fram med namnet. Elles held namnet seg stort sett i ro i pass og

11

førarkort.

Kjønn – må eg skrive om det?Da eg hadde fått skrive ned 36 sider av dette skriveriet, og såg gjennom lista over kapittel, såg eg at det var eit område av livet som knapt var nemnd. Det er alt som gjeld kjønnsroller, kjønnsliv og personlige og politiske forhold knytta til dette. Det er ikkje tilfeldig at det er «uteglømt». Nettopp derfor trur eg det er nødvendig med nokre ord.

Vi startar med kjønnsrollene. (Det er lettast.) Fram til besteforeldregenerasjonen var også forfedrane og formødrene mine prega av den vanlige kjønnsarbeidsdelinga, der mannen hadde arbeid ute og kona heime. For farmor mi, eller gome på setesdalsk, som fikk 12 barn og hadde ansvaret for gard og seter, var det sikkert meir enn nok.

Foreldra mine hadde arva mye av tradisjonane, men på nokre område braut dei derimot med dei tradisjonelle kjønnsrollene. Det var far min som hadde mest utdanning. Da dei gifta seg, flytta og etablerte dei seg i forhold til lærarjobben som han fikk. Mor mi hadde til da styrt med telefonsentralen, som var i huset til besteforeldra mine, og da ho gifta seg og flytta hadde ho ingen jobb utafor heimen før eg var 9 år. Heime var det ho som sto for matlaginga, noko som ikkje bare innebar å koke mat frå butikken, men også f.eks. hermetisering av bær og frukt frå skog og hage. Far min lærte aldri særlig meir avansert matlaging enn koking av poteter og steiking av speilegg. Samtidig hadde mor mi noko som far min aldri fikk, førarkort for bil. Og frå vi skaffa oss eigen bil da eg var i 13-årsalderen, var det alltid ho som kjørte. Det var òg ho som lærte meg aktivitetar knytta til bygda der ho vekste opp, som å ro, fiske og hesje. Far min var ein typisk bok- og papirmann. Så godt som heile arbeidslivet sitt hadde han i skolen, og på fritida dreiv han mest med forskjellig organisasjonsarbeid. Det einaste praktiske eg kan hugse å ha lært av han er å sage og kløyve ved, kitte vindu og lappe sykkelhjul. Særlig avanserte reparasjonar i heimen våga han seg aldri på. Jakt dreiv han aldri med, og fiske gjorde han i lag med mor mi, men det var i første rekke ho som var fiskaren. Derimot kunne han mye om naturen, særlig om planter, og det er vel frå han eg har den første barnelærdomen om kva dei forskjellige plantene heitte og litt om kva planter som var spisande og kva som var giftige.

Sjølv var eg liten av vekst og ikkje vidare sterk, og hadde vanskelig for å hevde meg på mannlige premiss blant gutane på skolen. Eg «løyste» det med å melde meg ut og så langt som råd halde meg borte frå alt frå slosskampar til idrettskonkurransar. Dessverre førte det også til at eg fikk ei negativ haldning til fysisk trening. Noko av årsaka trur eg er at både skolegymnastikk og idrettslag fokuserer for einsidig på konkurranse. Når ein av fysiske grunnar ikkje har sjanse i konkurransen, mistar ein så interessa og går glipp av ei trening som ein absolutt kunne hatt godt av for eigen del.

Forholdet mitt til kjønnsroller var at eg nokså tidlig bestemte meg for at eg ikkje ville la meg plassere i bås. Eg skjemtest over far min sine manglande ferdigheiter på kjøkkenet, og gikk inn for å lære meg å lage mat. Det har eg hatt mye glede og nytte av, og den dag i dag er det mest eg som står for brød- og kakebakinga i vår lille familie. Ei stund ville eg òg lære meg meir «kvinnelig» handarbeid, som strikking, brodering osv. Men etter det første strikka plagget og det første broderte veggbildet døydde interessa bort. Eg hadde vist at eg kunne, noko meir var eg ikkje interessert i.

I oppveksten min var kjønnslige forhold noko ein ikkje snakka om. Eit av dei få klare minna frå barneskolen min var den såkalla «forplantningslæra», som først kom i 6. klasse. Klassa blei delt inn etter kjønn og ein mannlig lærar skulle lære oss det han var forplikta til etter læreplanen. Aldri har eg før eller sidan sett ein lærar så bortkomen og fortvila over kva han var nøydd å lære oss. Det blei ei pinlig affære der det einaste vi lærte var at dette var noko så skammelig at ikkje ein gong læraren vår kunne snakke naturlig om det.

Heime lærte eg ingenting. Og da meiner eg ingenting. Eit år eller to etter dei famøse skoletimane spurte far min ein gong om vi hadde hatt «forplantningslære» på skolen. Da eg kunne

12

bekrefte at vi hadde det, pusta han letta ut. Da hadde han gjort si plikt og visste at han ikkje trengte å snakke meir med meg om den saka. Og det gjorde vi heller aldri så lenge han levde.

I den grad ein lærte noko, var det slikt ein plukka opp frå samtalar mellom gutane i klassen. Dei kunne alle dei «skitne» orda om kjønnsorgan og kva ein kunne bruke dei til. Ein ting fikk vi i alle fall inn, dette var noko skittent, syndig og fælt. Eg var sikkert blant dei mest tunglærte på området, så eg trur eg var 10 eller 11 år da samanhengen mellom kjønnsliv og forplantning gikk opp for meg i all si gru: Dette skitne og syndige var faktisk nødvendig for å få barn, og til og med foreldra mine måtte derfor ha gjort det.

Sidan eg vaks opp som einebarn, fikk eg heller ikkje med meg det eg kanskje kunne ha fått i ein søskenflokk med barn av begge kjønn.

Utviklinga av interesse for det andre kjønnet kom vel nokolunde normalt. I første og andre klasse på barneskolen likte eg veldig godt ei jente i klassen og vi brukte å gå til skolen i lag. Seinare kom perioden da bare gutar heldt i lag og det gjaldt å halde dei dumme jentene på avstand. Da eg kom i ungdomsskolen endra det seg og eg avstandsforelska meg i ei jente i klassa. Kjenslene heldt seg i eit par år, inntil vi begge var gått over i gymnaset. Noko uttrykk for dette klarte eg aldri å komme med, og da eg nokre år seinare traff henne igjen, tok eg mot til meg og spurte om ho nokon gong hadde lagt merke til kjenslene mine. Ho gjorde store auga og spurte: «Var du – forelska i meg?» Nei, det hadde ho ikkje hatt noka aning om.

Stort betre blei det ikkje dei næraste åra etterpå. Forelska meg gjorde eg stadig, men aldri klarte eg å tilnærme meg den utkåra, og kjenslene mine blei bare eit hinder for naturlig omgang, slik at eg heldt enno større avstand enn eg elles ville ha gjort. Mange romantiske historier er skrive om «mitt første kyss», dei fleste plassert i alderen 10–15 år. Eg var 20 og soldat i det kongelige norske flyvåpen og på permisjon hos vener i Drammen. Det var ikkje ei stor hending, men eit antiklimaks. Ikkje var det noka kjærleikshistorie, ikkje blei det noko meir av det, og det må ha vore hennar initiativ, etter som eg ikkje var i stand å ta noko initiativ kor mye eg enn ønska det. Og kva jenta heitte er eg ikkje i stand til å hugse kor mye eg enn grublar over det i dag.

Da eg flytta nordover i 1973 og vidare til Hammerfest i 1975 var eg framleis «jomfru» (kvifor har vi ikkje noko tilsvarande ord for menn utan seksuelle røynsler). På denne tida var eg med i Raud Ungdom, der det nettopp gikk store debattar om kjønnsliv blant ungdom. I dag vil mange forbinde slutten på 60-talet og 1970-talet med nettopp «seksuell frigjøring» og «fri sex», og tenke at dette blei praktisert særlig av venstresida. Debatten i Raud Ungdom var nettopp ein reaksjon mot dette. Ein ønska ikkje å gjøre sex til noko lausrive frå kjærleiken, og tok avstand frå «sjekking» som kvinne-/jenteundertrykkande. Dette kan ha hatt parallellar til ein debatt i moderpartiet AKP(m-l) om styrking av familien. I Hammerfest Raud Ungdom blei denne linja dratt lenger enn andre stadar, og det dominerande synet var at ein ikkje skulle ha sex før ein allereie hadde eit etablert parforhold som ein trudde ville vare. Altså ei noko moderert form av det kyrkelige synet om å ikkje ha sex før ein var gift.

Dette gjorde det ikkje akkurat lettare for ein frustrert gut som nådde å bli 24 år før den såkalla «seksuelle debut». Dette skjedde innafor eit forhold som varte i nesten eit år. Likevel hugsar eg den dag i dag alt for godt kjensla etter kvart kjønnslige møte. Skam. Eg klarte ikkje å bli kvitt kjensla av at dette var noko skittent og syndig, som ein ikkje skulle ha gjort. Det gjorde også at det blei umogleg å snakke om det. Meir enn 40 år etterpå er eg enno ikkje heilt kvitt denne kjensla. I alle fall heng det igjen at eg aldri har kunna snakke med partnarane mine om kva som kvar av oss ønska å gjøre i lag.

Spørsmålet om seksuell legning har vore eit viktig spørsmål i livet for mange. For meg personlig har det ikkje vore noko vanskelig sak. Eg har alltid kjent meg 100 % heterofil, til den grad at eg har sett på homofil praksis som enno meir skammelig enn den heterofile. Homofili var i barndommen og ungdommen min ei skjult sak, og først i ettertid forsto eg at det ein av gutane i speidartroppen la for dagen på turane våre nok var uttrykk for homofile tendensar. Sjølv blei eg i 20-årsalderen utsett for eit par homofile tilnærmingar, da reagerte eg med avsky og sinne og trakk

13

meg lengst mogleg unna. Først i Hammerfest opplevde eg at arbeidskameratar og vener sto fram som homofile eller lesbiske. Eg likte det ikkje, men hadde fått såpass politisk skolering i dette spørsmålet at eg forsto at eg burde halde fordommane mine for meg sjølv. Det har eg no gjort sidan, utan at eg tør å påstå at fordommane er borte av den grunn.

Til ein sjølvbiografi høyrer det vel normalt å skrive om kjærleik og kjønnsliv, skilsmisser og drama. Eg skal like godt spare lesarane for ei lang utgreiing om det, det er ikkje derfor eg skriv. Også på dette området har livet vore omskiftelig i tidligare år, og eg hadde opplevd både høge toppar og djupe dalar før eg i 1987 traff henne som eg framleis, i alle fall i periodar, deler bord og seng, bil, telt, kajakk og ikkje minst hund med.

Kva fikk eg med i sekken?I ungdomen engasjerte eg meg i politiske aktivitetar som sto ganske langt frå det foreldra mine sto for, og motsetningane var ei tid skarpe. Ein kan da spørje om eg ikkje hadde noko med meg heimafrå, som grunnlag for det eg seinare har jobba for. Konklusjonen er vel at eg likevel hadde det, sjølv om det skulle gå ei tid før eg såg det.

Vi var verken rike eller fattige. Vi trong ikkje bekymre oss for om vi hadde til pålegg på maten i morgon, men hadde heller ikkje noko overskot til verken luksus eller investeringar. Ein einaste gong på dei 18 åra eg budde heime var vi på utanlandsreise – til Danmark, der pappa hadde kjente og vi kunne bu privat. Men eg vaks opp med medvetet om at mange hadde det dårligare og at nokre var mye rikare, og at det var urettferdig. Ikkje minst reagerte eg tidlig på dei store forskjellane mellom rike og fattige land i verda. Det var likevel ikkje noko klassemedvet, ikkje noko kopling med den økonomiske situasjonen til familien vår, vi hørte verken til dei som hadde alt for lite eller til dei som hadde alt for mye. Sånn sett passa det godt inn i bildet at pappa var medlem av Venstre, som den gong hadde eit rykte som partiet for lærarar. Han kunne nok ha vore sosialist, og hadde i ungdommen ein tur innom AUF, men Høgremann kunne han ikkje ha vore. Skal eg seie med eitt ord kva eg lærte å kjempe for må det vere: Rettferd.

Heime lærte eg å bli glad i naturen, og at naturen måtte vi ta vare på og forsvare mot øydelegging og forureining, sjølv om det ikkje var uttrykt i slike klare formuleringar. Da vi på skolen byrja å samle planter, var eg allereie godt igang, og har vel aldri blitt heilt ferdig med det, sjølv om eg etter å ha samla ganske nøyaktig 1000 planteartar, valde å bytte bort pressemappa med fotoapparatet.

Eg hugsar far min samla underskrifter mot bygging av enno meir kjemisk industri i distriktet vårt, som allereie var hardt ramma av forureining. Allereie i 16-17-årsalderen leste eg bøker om forureining og naturvern, men fann da ingen å dele denne interessa med.

Ei anna sak der foreldra mine og eg gjorde felles sak var arbeidet for norsk sjølvstende, noko som slo ut i at vi i 1972 sto saman i å seie nei til daverande EF, og seinare gjentok det i 1994.

På leiting etter den store løysingaSå langt eg kan hugse tilbake har eg vore samfunnsengasjert, i tillegg til naturvern var det fred og sosial rettferd i Noreg og verda. I barndommen lukta eg på om Venstre og Arbeiderpartiet kunne stå for desse verdiane, men fann dei ikkje brukande, blant anna på grunn av tilslutninga deira til NATO. Som 12-13-åring leste eg, av alle stadar i samfunnsfagboka for ungdomsskolen, ei framstilling av hovudtrekka til partia i Noreg. Slik fann eg i den korte samanfatninga av programmet til Sosialistisk Folkeparti noko som ga gjenklang i meg, i første rekke på grunn av partiet si klare stilling mot krig og opprustning og at dei som einaste norske parti ville ha ein norsk politikk uavhengig av både USA og Sovjet. (Det var da det.)

Så lenge eg gikk på ungdomsskolen, kan eg ikkje hugse at eg fikk diskutert dette med ungdomar med liknande idear. Men da eg i 1967 byrja på gymnaset, traff eg ungdomar som engasjerte seg både mot Vietnamkrigen og i det som da heitte Sosialistisk ungdomsforbund og var ungdomsorganisasjonen til SF, partiet som eg allereie i fleire år hadde rekna meg som tilhengar av.

14

Sjølv om eg kjente meg tiltrekt av dette miljøet, var vi ikkje riktig samde. Eg var prinsipielt pasifist, mens dei ropte om «Seier for FNL» og hevda vietnamesarane måtte forsvare seg med våpen når dei var okkuperte. Eg blei etter kvart overtydd av argumenta deira, og den første politiske organisasjonen eg meldte meg inn i var Solidaritetskomiteen for Vietnam, til vanlig bare kalla Solkom.

Krigen i Vietnam var da det store brennpunktet i verda, der dei to supermaktene sto mot kvarandre, men først og fremst såg vi det som USA-imperialismen sin krig for verdsherredømme og eit lite land sin kamp for retten til å styre seg sjølv. Det var også det store skiljet blant skoleungdommen. Nokre av oss gikk med merket «Seier for FNL», andre med «Bomb Hanoi!». Ut av kampen kom det ein diskusjon langt utover Vietnam, til spørsmålet om ny økonomisk verdsorden og ikkje minst på heimebane til krav om Noreg ut av Nato.

Vi leita etter noko meir, etter ei heilskapelig analyse av samfunnet, som kunne forklare årsakene til problema og ikkje minst etter ei heilskaplig løysing. Arbeiderpartiet hadde forlengst seld seg til både borgarskapet og USA, og var heilt uaktuelt. NKP knytta seg alt for nær til den andre supermakta Sovjet, som vi oppfatta som ein undertrykkarstat både heime og ute. SF forsøkte seg på det tredje alternativ, men trass i gode tendensar, var det etter vår meining eit altfor tafatt og inkonsekvent parti, som vi bare kunne støtte i mangel av noko betre. Ungdomsorganisasjonen var derimot på veg mot noko meir heilskaplig. Her hadde ein byrja å studere det ein kalla «Marxismen-leninismen-Mao Zedongs tenkning», som forenkla kan skildrast som ein kombinasjon av filosofien og samfunnsanalysa til Marx, Lenin si analyse av imperialismen og staten og ideane frå Kina om ein alternativ sosialisme bygd på dei store bondemassane og krafta i den tredje verda. Dei som gikk foran i dette framstilte det som eit einskapelig system, og for den som bare leste det utvalde studiematerialet og ikkje ga seg i kast med originalskriftene, virka det svært forlokkande. Her var både ei klar samfunnsanalyse og ein veg til eit betre samfunn der arbeidsfolk hadde makta. Etter litt nøling tok eg skrittet. Like etter Sovjet sin invasjon i Tsjekkoslovakia 21.08.1968 meldte eg meg inn i SUF, som framleis var SF sin ungdomsorganisasjon, men allereie i hard strid med moderpartiet. Det skulle bli eit langvarig medlemskap, og gå nesten 31 år før eg igjen var på utsida av det som har gått under fellesnamnet «ML-rørsla».

Vi var ein gjeng utolmodige ungdommar, som stilte spørreteikn ved det meste, frå skolen og lærebøkene sin autoritet til Noreg og NATO si rolle i verda. Kanskje den viktigaste parola vår hadde vi tatt frå ei bok som da allereie var over 100 år: Det kommunistiske manifest: «Arbeidere og undertrykte i alle land – foren dere!» Vi forsøkte å sameine internasjonalisme og norsk nasjonalisme. (Ordet nasjonalisme var enno nokolunde stovereint og ikkje øydelagt av nynazistar.) Alle folkeslag hadde retten til sjølvstende. I verda var det stor uro, dei to supermaktene USA og Sovjet møtte begge motstand heime og ute. I Norden slo klassefreden i etterkrigstida sprekkar, og vi fikk «ville» streikar utafor kontrollen av fagforeningsapparatet som var dominert av dei statsberande sosialdemokratiske partia.

Kampen mot NATO og EU (EF/EEC) blei ført både på eit sosialt og nasjonalt grunnlag, under norske flagg og med liner tilbake til kampen for norsk sjølvstende mot Danmark, Sverige og Nazi-Tyskland. Ein viktig del av kampen vår var solidaritet med frigjøringsrørsler i andre land. Det starta med Vietnam og Palestina, og blei etter kvart supplert med land som Namibia, Eritrea, Kambodsja og Afghanistan. Vi støtta dei som kjempa mot okkupantar og imperialistar, og kom vel meir enn ein gong i skade for å idealisere dei frigjøringsrørslene som vi støtta. Ei anna sak er at der frigjøringsrørsla var kløyvd, kunne vi ta standpunkt for den eine mot den andre, ofte på eit noko sviktande grunnlag.

Heilt frå SUF i 1968 stilte seg på «mlm», heldt ein på eit prinsipp som skulle bli fatalt: Vi skulle ikkje kritisere frigjøringsrørsler som vi støtta eller parti som vi hadde partisamband med. Det siste gjaldt også for statsbærande parti, som dei i Kina og Albania, og det skulle føre til at vi godtok og forsvarte mye som ikkje fortente det, og kom opp i umoglege situasjonar det vi forsvarte undertrykking i andre land som vi ville ha kjempa mot om det same skjedde på heimebane.

15

To veker i Sosialismens FyrtårnParti, Enver, jemi gatu kurdu her. Eg veit ikkje om eg har klart å gjengi dette slagordet heilt språklig korrekt, men innhaldet trur eg at eg har ganske klart: Partiet (Det albanske Arbeidets Parti) og Enver Hoxha (partileiar) – Kor de går, der vil vi følge. Dette ropte folk der vi kom og vi ropte med.

Vi var ei gruppe med entusiastiske nordmenn på studiereise i regi av Vennskapssambandet Norge-Albania. På to veker skulle vi frå det kapitalistiske vesten få oppleve sosialismens velsigningar. Vi var vel den andre gruppa frå Noreg som var på ein slik tur, og det var enno ikkje blitt heilt standardisert. Eit overveldande fleirtal av deltakarane var folk som var overtydde medlemmar eller sympatisørar av dei «partibyggande» organisasjonane SUF(m-l) og MLG, som såg opp til Albania og det statsberande partiet APA som «Sosialismens fyrtårn i Europa», nesten like gildt som det langt større kinesiske forbildet i aust.

For min del var dette ikkje bare første møte med eit land som kalla seg sosialistisk, det var mi første utanlandsreise på eiga hand, og den første utanom Skandinavia. Eg trur faktisk det også var mi første flyreise. Eg var 18 år, hadde akkurat gått ut av gymnaset, og sjølv om reisa ikkje var så dyr, var det hardt å skrape saman pengane. Eg meiner vi betalte 2000 kr for heile pakka, men det verste var førehandbetalinga på 200 kr som måtte gjørast tidlig på våren. Foreldra mine var ikkje vidare begeistra for turen. Dei forsøkte ikkje å nekte meg, men ville heller ikkje bidra økonomisk. Så eg måtte ta det tunge skrittet og ta heile samlinga mi av gamle myntar og gå til ein butikk som kjøpte slikt. Og fikk akkurat nok til å betale forskotet. Der slutta mi karriere som myntsamlar. Sidan har eg verken samla på gamle eller nye pengar. Resten av reisa blei finansiert av sommarjobb på ein godsekspedisjon i Skien, og på ettersommaren bar det av garde. Så vidt eg hugsar bytta vi fly i København, og derifrå rett til Tirana. Den einaste eg kjente i reisefølget var ei jente som eg kjente både frå skolen og SUF-laget, resten måtte ein bare bli kjent med etter kvart. Eg hugsar enno da vi kom ut av flyet i Tirana. Først trudde eg det måtte vere varmen frå flymotorane, så forsto eg at det virkelig var så varmt her i Syden. Mye anna var rart, som at det blei så bråmørkt på ettermiddagen og at ein ikkje kunne drikke vatnet, men måtte blande det med vin for å desinfisere. Det var i alle fall det dei sa.

Eg hamna på rom med ein kar frå Tromsø, som var nokre år eldre enn meg og leste albanske skrifter på tysk. Tysk var enno eit meir gangbart språk i Albania enn engelsk, som svært få kunne. Ein hadde starta å innføre engelsk som framandspråk i grunnskolen, men det var så langt bare ungdom i 12-15-årsalderen som kunne gjøre seg forståelig på dette språket. Elles var vi totalt utlevert til den eine tolken, som gjorde ein kjempeinnsats med å følge oss gjennom heile turen og alt vi gjorde. Han var ein sympatisk kar i 20-åra, som fortalte at han var kandidatmedlem i partiet, dvs. at han var med på prøve og så skulle vurderast om han hadde gjort seg fortent til fullt medlemskap. Innsatsen han gjorde for å overtyde oss om alle positive sider ved landet, folket, staten og partiet tyder på at han nok gjorde seg fortent til både medlemskap og meir til.

Det er fleire grunnar til at det er vanskelig å skildre denne turen no nesten 50 år etterpå. Ikkje har eg notat frå turen, ikkje har eg bilde. Det siste skuldast at vi hadde forbod mot å ha med og bruke eigne fotoapparat. Det var for at vi ikkje skulle sjå ut som ein flokk turistar. Turistar var nemlig enno eit skjellsord i Albania, studietur var noko heilt anna. Det var ein av deltakarane som hadde apparat og fotoløyve, og i prinsippet skulle vi kunne få kjøpt bilde frå han, men det blei aldri noko av. Eg hadde derimot fått lov å ta med familiens 8 mm smalfilmkamera, men det var bare nokre få stadar eg fikk lov å filme, og filmen måtte eg levere inn til Vennskapssambandet. Etter nokre år klarte eg å få filmen min tilbake, og den er kanskje lagra ein eller annan stad, men kven har utstyr for å vise han i dag?

Kva har eg da igjen etter Albaniaturen? På veggen min i Guovdageaidnu heng eit lite vevd veggteppe i typisk albansk mønster, og i eit skap i stova i Gdansk ligg eit lite treskrin med lokk, som forøvrig inneheld to messingringar, men det er ei anna historie. Og ein eller annan stad skal eg ha halstørklet vi fikk på jernbanebyggingsbrigaden. Eit av høgdepunkta var nemlig ein tur til ein

16

stad langt oppe i fjella, der (meir eller mindre) frivillige ungdommar bygde jernbanetrase med hakker og spadar. Særlig effektivt var det ikkje, aller minst når vi skulle prøve oss med spadane og gjøre ein symbolsk arbeidsinnsats.

Nesten kvar dag var det organiserte utflukter, til eit kollektivbruk oppe i fjella, til den berømte traktorreservedelsfabrikken i Tirana, til museum og ja no hugsar eg ikkje alt. Men innimellom var det tid å bade og sjå seg om i hamnebyen Durres, der vi var installert på eit mangeetasjes hotell. Eg budde i alle fall i tredje etasje, for eg måtte lære å seie tres cint kater eller noko slikt, for å få ut nøkkelen til rom 304. Innimellom var et ei rad med politiske foredrag om forskjellige sider ved det albanske samfunnet, om skolen, helsevesenet, rettsvesenet og kva det no ikkje var.

Albanarane hadde ein inngrodd skepsis til alt som kom frå Vesten og kapitalismen. Kor mye av dette som var inderlig overtyding, kor mye som var statlig sensur og styring og kor mye som var ganske alminnelig nasjonalisme, det er ikkje godt å seie. Det var vel helst ei god blanding. Eit av dei meir bisarre uttrykka for dette var at albanske menn ikkje hadde lov å anlegge skjegg. Ein slik regel har eg ikkje hørt om i noko anna land. Bakgrunnen var visst at skjegg blei forbunde med dei religiøse leiarane i den ortodokse kyrkja. Og dermed skulle heller ikkje vi gjestene ha skjegg. Eg har vel knapt tru på at det kom som eit absolutt forbod frå albanarane, heller eit uttrykk for at den norske vennskapsforeninga var meir katolsk enn paven. Det var i alle fall ikkje noko skjegg å sjå på dei norske deltakarane på turen. Ikkje lenge etter fikk eg sjå eit bilete der den seinare AKP-leiaren Sigurd Allern, like skjeggpryda som alltid, handhelsar på partisjefen Enver Hoxha. Og eg tenkte mitt om ein regel for fotfolket, ein annan for kong Salomo.

Det er ingen tvil om at det var solsida vi fikk sjå. Denne var imponerande nok. Frå eit svært fattig utgangspunkt hadde kommunistane bygd opp Albania kraftig på vel 20 år, sjølv om hjelpa først frå Sovjet, seinare frå Kina nok hadde vore viktigare enn dei albanske leiarane likte å snakke om. Påstandane om albansk sjølvberging virka litt for gode til å vere sanne, i eit land på storleik med Hedmark og dengang med vel ein million innbyggarar. Vi lot oss imponere. Likevel var det ein del av det vi såg og hørte som vi ikkje fikk til å applaudere. Det eine var partiet si rolle. Partiet var absolutt statsbyggande og hadde all makt. Partiet representerte jo arbeidarklassen pr. definisjon. Samtidig blei partiet sin einskap heile tida understreka. Partiet sto samla og omtalte seg sjølv som monolittisk. Det vil seie at det var ikkje plass for opposisjon verken innafor eller utafor partiet.

Inntrykket vårt kan jo ha vore farga av at vi blei guida og tolka for, og av at reisemåla var utvalde, men eg sit likevel igjen med inntrykket at den sosiale utjamninga og løftet i levestandard som det sosialistiske Albania hadde opplevd, gjorde at styret i den tida hadde ganske brei støtte i folket. Støtta var kanskje på topp i den tida, seinare skulle det snart komme til å røyne på, både politisk og økonomisk.

Dei kritiske innvendingane frå oss som deltok på turen seig vel først inn litt etterpå, men drukna likevel i begeistringa over det lille landet som sto for sin eigen sosialisme opp mot både Vesten og Sovjetblokka.

Tilbakeblikk etter 30 årHeile 30 år etter min inntreden i dei revolusjonære rekkene tok nokre av mine tidligare kameratar i Skien SUF(m-l) initiativ til ein mimrefest med god mat og drikke. Tilfeldigheitene ville ha det til at dette skjedde på ei tid da eg var i byen for å besøke familien, og eg bestemte meg for å gå dit. Det fikk meg til å tenke over den tida og ettertida og eg skreiv ein liten prolog, som eg leste opp under arrangementet:

17

Prolog til fest for gamal-SUF-en frå 1968Skrive og framført første gong 28.11.1998

I 1968 var 68-er ikkje blitt til eit begreppå godt og vondtnoko ein var ekte eller uekteein heil generasjon i seg sjølvsom ikkje hadde respekt- for demokratiet, dvs sosialdemokratiet- for verdiane- for Hovudavtalen- for våre allierte - for rektorar eller for Gud

Vi visste enno ikkje - at vi ikkje spiste seipanetter- at det var noko som heitte SigrunBerg-skjerf og fotformskosom vi visstnok skulle gå med(vi greidde oss lenge med heilårsanorakk og «SUF-bikkje»)- at vi skulle øydelegge ein heil generasjonfør vi endte opp som besteborgarartilbake i det borgarskapet vi visstnok skulle komme frå

Men vi vissteat noko var riv ruskande galei ei verd der millionar svelta,mens mat blei kasta for å halde prisane oppeder våre allierte var i ferd med å bombe eit fattig land i Asia tilbake til steinalderenfordi dei ville rå seg sjølvder kvinner hadde 1/10 av inntekta og 1/100 av formuen

Vi visste at nokon hadde tatt opp kampenog at vi måtte vere med.

Derfor sto vi på gata og solgte For VietnamDerfor solgte vi Klassekampen på dørane,for første gong sidan mellomkrigstidaVi leste Rudolf Nilsen og såg oss sjølve i Nr.13:«Men ennu våker noen, det er ganske unge mennsom bøyet over bøker leter drømmen frem igjenslik den engang strålte fra en vismanns gyldne penn»

Vi unge menn og ikkje minst kvinner i 1968 leita fram historia frå dei som hadde kjempa før ossgjennom gamle gulna bøker, frå loftet til

18

ein onkel i NKPeller frå siste studiesirkelen til Sosialistisk Opplysningsråd

«Her kommer ungdommen fra gata, hele gjengen ifra Folkets Hus»Og på gamle Folkets Hus møttest vi og studerte - og studerteBråmogne 15-16-åringar som ville forstå verda, under leiing av erfarne 20-åringar med all den livsvisdom bare ein 20-åring kan haog som bare ein 16-åring kan sjåProfittratens fallende tendens opp mot den tilsynelatande uendelige rikdomhos monopolkapitalenKan ein forstå denne verda?

Vi var ikkje redde for nokoDerfor klistra vi opp plakatar over altDerfor delte vi ut halvt leselige løpesedlar frå ein gamal spritstensilmaskin Derfor satte vi opp veggaviser på gymnasetså rektor tordna mot kinesiske tilstandar(Ikkje visste vi før det at demokratiet kom frå Kina.)Derfor dro vi til Arendal på 9. april 1970Mens alle andre markerte ein 30 år gamal krigVille vi stoppe propagandaen for krigen som var daOg vi stoppa Green Berets med ein massedemonstrasjonav 30 SUFarar og 2000 nyskjerrige tilskodararog ein gamal tømmerhoggar som kappa strømmen med øks.Derfor utfordra vi sosialdemokratane så vi blei sparka både frå fagforeningar og arbeidsplassar

Derfor fiksa vi studiepengar frå borgarstatenSOR vaks inn i himmelen og ga oss byens største kontor i 3. etasje over DuvalDer kunne vi male 1. mai-plakatar for 1.mai-toget i Skienfør vi i full fart tok plakatane på Porsgrunnsbussen.Tordenskjolds soldatar skulle få mange deltakarar i togaDer klistra nokon opp Stalin på veggen, mens andre reiv han ned(Vil den som satte opp igjen Stalin vennligst bryte sammen og tilstå?)

Derfor dro vi på UnionhyttaDer Tron Øgrim innleiia om imperialismenfør han sang ved peisen om Julekveld i stuaDer forsøka på stramt alkoholforbod ikkje alltid var like vellukkaog parola om kritikk og sjølvkritikk fikk bein å gå på«Jæ drekker i dag jæ, så tar jæ sjølkritikk i morra»

Her stoppar eg solo-mimringaEin av dei gamle lærdommane er

19

at fleire hovud tenker meir enn eitthugsar meir enn eitt_______

30 år har gått Kapitalismen styrer verda meir enn nokon gongSultkatastrofer er daglig nytt på TVDei sosialistiske fyrtårna har slokna - og kanskje var ikkje fyrlyktglasa så reine før heller

Men:Folk kjempar framleis over heile verda - frå Indonesia til Colombia, frå Euzkadi og Kalaallit Nunaat til AoteoroaVi har vist at klassekamp er klassekampikkje sosiale friksjonarat imperialisme er imperialisme ikkje globaliseringVi har vist at palestinarar og kurdarar driv frigjøringskampikkje terrorisme Vi har holdt Noreg utafor EU og slått makta i to folkeavstemningar

Og makta er like livredd for sanninga no som da

________

Sjølv vendte eg ryggen til Skien i 1971Eg såg meg ikkje tilbakeder ferda gikk til Holmestrand og HarstadHammerfest og Guovdageaidnu, eller ut i verda til Palestina og Russland, Polen og WalesMen kor eg gikk hadde eg med meg ein bagasjeeg hadde fått med frå gamle Skien SUF ikkje ei veske eller ein ryggsekk til å kaste avmen ei vissheit i ryggmargen som eg sidan har vore takksam for:

«Den som lever skal ikke si aldri»

Det er rett å gjøre opprør!

28. november 1998På 4-årsdagen for den andre av dei to verdshistoriske sigranedet norske folket har vunne i etterkrigstidafikk eg endelig høve til å komme tilbakefor å seie eit forsinka, men ikkje mindre velfortjentTAKK!

20

Psykiatrien sett nedafråSom så mange var eg i barndomen og ungdommen gjennom ei rekke idear om kva eg skulle bli når eg blei stor. Dei aller første, trulig i førskolealderen, må ha vore billettør på bussen. Dei var alltid så hyggelige og hadde så fin uniform med merke på lua. Så var det prest, ut frå den villfaringa at dei bare jobba på søndagar og hadde fri resten av veka, og kvalskyttar, for dei var dengang på 50-talet kjent som nokon av dei som tente aller best.

Da mor mi byrja å jobbe på bibliotek, blei det interessant og freistande, mens far min sitt yrke som lærar, nei det skulle eg i alle fall aldri inn i! Eg såg nok korleis jobben sleit han ut så alt for tidlig. Mens eg gikk på ungdomsskolen kom vel den første ideen som eg virkelig satsa på: Eg skulle bli lege! På eine sida hadde eg idealistiske tankar om å hjelpe folk, men at yrket var rekna for å vere meir enn godt betalt var jo ikkje akkurat noko argument mot dette yrkesvalet. Å komme inn på medisinstudiet kravde i den tida ein særs god examen artium. Dette motiverte meg til å lese flittig særlig siste året av ungdomsskolen og første året av gymnaset. Men da legedraumen fall i grus, fall og motivasjonen for pugging av kjedelige lærebøker, og karakterane sakk som ein stein.

Framtida var no igjen heilt ope, men noko måtte ein gjøre. Da gymnastida gikk mot slutten var ein ny tanke mogna: Sosialarbeidar, eller sosionom som det heitte på formalspråket. Dette var før alle NAV-skandalar og framleis var det utbreidde illusjonar om at sosialarbeidarar bidro til å hjelpe dei som trong det mest og utjamne sosiale forskjellar. At ein ikkje kom inn der utan praksis, passa meg utmerka, eg ville heller tene pengar først og få med litt av arbeidslivet, enn å halde fram på skolebenken. Den beslutninga blei bare forsterka da eg strauk på eksamen i fysikk og uansett måtte ta denne om igjen før det kunne bli noko studier.

Etter søknadar til diverse sosiale (for ikkje å seie usosiale) institusjonar rundt om, endte eg på Lier sykehus ved Drammen. Dette sjukehuset var kanskje ikkje eineståande ille, men hører likevel absolutt til skrekkeksempla i norsk psykiatrisk historie. Dei gamle kolossane av murbygningar i åssida over Lierbyen kunne skremme dei fleste. Lier Asyl blei starta i 1926 og hadde på det meste over 600 pasientar. Mellom dei store 5-etasjes murbygningane var det i etterkrigstida bygd nokre mindre med bare to etasjar, i ein av desse heldt avdelinga «A Mann» til, der eg hamna som «pleiemedhjelper», det vil seie aller nederst på rangstigen, med unnatak av pasientane, sjølvsagt. Rangstigen fikk ein merke til gagns. Øvst var sjefen for heile anlegget, ei dame som det blei sagt om at ho var så gal at det var bare posisjonen hennar som hindra henne i å bli tvangsinnlagt sjølv. Så kom legane. Dei hørte ikkje til på den enkelte avdelinga, men kom bare innom ein gong for dagen eller anna kvar dag, forhørte seg raskt med pasientane og skreiv ut meir sløvande medisin til dei som ikkje blei sløve nok av det dei fikk til vanlig. Så kom psykologane, som hadde møte med pasientgrupper ein gong i veka, der vi i personalet nokre gongar måtte vere til stades. Den nedlatande haldninga til psykologen var vel noko av det som bidro sterkast til at eg fikk meir og meir motvilje mot dette systemet. Eg opplevde ikkje at verken legar eller psykologar snakka til oss som var på nedste trinnet. Så kom sjukepleiarane. Dei hørte til avdelinga på heiltid og var såpass langt nede at dei snakka til oss, for det var dei som kommanderte oss fotfolket. Deretter dei autoriserte hjelpepleiarane og sjukepleieelevane, dei kunne til og med snakke med oss. Til sist kom andre pleiemedhjelparar, hjelpepleieelevar og kjøkkenassistenen, vi kunne snakke saman på like fot.

A Mann var ei såkalla lett avdeling. Det vil seie at dørene var opne, pasientane kunne gå ut og til og med dra til byen på eiga hand, bare dei ga melding. Slo dei seg derimot aldri så lite vrange, var vegen over på lukka avdeling ikkje lang. Det var medisin som var den viktigaste behandlinga, ved sida av fellesmøta med psykolog, som etter mi oppfatning både da og no heller bare gjorde vondt verre.

Pasientane skulle vi snakke til, ikkje for mye med, og haldninga var at vi skulle behandle dei som ungar, i den forstand at dei var under oss og dei var ikkje fullverdige menneske. Eg innlot meg ein gong i prat med ein pasient om eit eller anna aktuelt politisk spørsmål, men da fikk eg høre at det skulle eg halde meg unna, for det blei bare pasientane urolige av, dei skulle vernast mot

21

verdas elendigheit. No, elendigheit hadde dei forsåvidt nok av. Kvar pasient hadde sjølvsagt ein journal, og alle låg i arkivmappe på kontoret, tilgjengelig for alle tilsette. Eg veit ikkje om det var meininga vi på botn av hierarkiet skulle lese dei, men når eg hadde nattevakt aleine, hadde ein jo ikkje noko betre å ta seg til. Eg må seie det var skremmande lesing. Både korleis pasientar hadde gått inn og ut av psykiatrisk behandling eller oppbevaring i år etter år, utan synlig betring, snarare tvert om. Og mest skremmande var den innstillinga som kom fram blant dei som hadde skrive inn i desse journalane. Her passar det best med tittelen på ei bok som kom nokre år etterpå: «Oss menneskeforaktere imellom». Blant anna hugsar eg at nokre av dei som hadde skrive inn i journalane var nærmast sjukelig opptatt av pasientane sitt kjønnsliv.

Kva gjorde vi no eigentlig i jobben? Vi sleit oss no ikkje ut, nokre gongar lurar eg på om vi mest skulle vere der. Vi skifta på senger, var med og flytta pasientar som ikkje kunne forflytte seg sjølv og hjalp til med servering og rydding, Og sikkert meir som har forsvunne frå minnet.

Eg hadde vanligvis formiddags- eller ettermiddagsvakter, men sidan vi pleiemedhjelparar ikkje var absolutt nødvendige til daglig, var vi og ei arbeidskraftreserve når det var mannskapsmangel elles på sjukehuset. Plutselig midt på dagen kunne eg få melding: Du kan gå heim og sove no, du må ta nattevakt på D Mann til natta. Det var den heilt lokka avdelinga, der alle dører skulle låsast når ein gikk ut av dei. Mens pasientane på A Mann hadde ein- og tomannsrom, var det her store salar, oppkalla etter kor mange kvitkledde senger det var der. Her var den berykta 23-salen, som Ingvar Ambjørnsen skreiv bok om etter at han jobba her som pleiemedhjelpar nokre år etter meg. Eg trur det var den same salen som eg sat nattevakt på. Som 18-19-årig ufaglært kjente ein seg ikkje vidare høg i hatten når ein skulle sitte nattevakt aleine, bare med eit telefonnummer eg skulle ringe om det trengtest hjelp. Men pasientane var vel så neddopa at dei fleste sov i ro gjennom natta. Sjølv hadde eg sjølvsagt ikkje fått sove på dagen og ut på morgonkvisten sakk auga igjen mens eg prøvde å lese ei bok. Og nettopp da hadde sjølvsagt ein pasient funne meg i søvne i lenestolen. Utan å seie noko til meg, hadde han i staden rapportert denne forsømmelige pleiemedhjelparen til overordna styresmakter, med det resultat at eg fikk ein alvorlig oppstrekk for å ha sovna på jobb.

Det verste eg opplevde på dei tre månadane på Lier sjukehus, var likevel da eg var kommandert til å vere med på å gi ein pasient elektrosjokk. Denne høgst omstridde metoden for å øydelegge hjernen til pasientane er noko av det mest skremmande med norsk psykiatri, bare overgått av lobotomering gjennom operasjon. Den stakkars pasienten blei lagt på ei seng og påsatt elektrodar her og der. Så sette dei på straumen så heile pasienten rista, og oppgåva til oss pleiarane var å halde pasienten fast, så han ikkje fikk rømme unna mishandlinga. Etterpå kjente eg meg skuldig i eit brotsverk, og at eg burde ha nekta der og da.

Var det bare eg som reagerte fordi eg var uutdanna og uvitande? Eg byrja å leite etter kritiske fagfolk. Om eg ikkje fann dei på Lier, så fann eg dei i litteraturen. Eg fann boka Nytt perspektiv på psykiatrien av Svein Haugsgjerd. Boka var utgitt same året som eg jobba på Lier, eg kjøpte henne og leste frå den fremre til den bakre mjuke permen, og fann at faktisk ein med høgaste utdanning på området reagerte mot det same som eg reagerte mot, og framstilte norsk psykiatri som ein serie av overgrep. Sjølve boka forsvann dessverre i ei eller anna flytting, men ho ga eit varig inntrykk og bidro i lag med eigne røynsler til at eg såg at dette var eit system der eg ikkje kunne tenke meg å vere i nokon av rollane. Det skremte meg så ettertrykkelig at eg blei kurert mot alle idear om ei utdanning innafor helse- eller sosialsektoren.

Eg sa opp utan å hadde noko å gå til, reiste heim til familien i Skien, meldte meg på arbeidskontoret og byrja å lese jobbannonsar. Etter eit par vekers vikariat i ein barnepsykiatrisk institusjon, som bare forsterka skrekken min for psykiatrisk helsevesen, og eit vikariat på ein peanøttfabrikk, der eg blei sjukmeldt med ryggskade, kom innkallinga til det kongelige norske flyvåpen og sørga for sysselsettinga dei neste 15 månadane.

22

Motvillig i Majestetens konfeksjonKom nettopp på dette uttrykket, som eg ikkje har hørt på lenge, ein variant av «Kongens klær» om det såkalla Forsvaret. Som alle andre norske statsborgarar av hankjønn blei eg i året eg fyllte 19 innkalla på sesjon og året etter innkalla for å gjøre teneste for «Konge og fedreland», eit finare ord for ei avdeling av NATO si aggressive åtaksstyrke.

Det var ikkje vidare godvilling at eg blei innrullert i dei militære styrkane. Noreg hadde i den tida allmenn verneplikt for menn, kvinner hadde enno heilt perifer rolle i det militære. Eg hadde frå først, frå så langt tilbake eg kan hugse, vore pasifist, eit par år før sesjonen hadde særlig Vietnam-krigen fått meg til å endre syn, ikkje til å bli meir medgjørlig til det norske forsvaret, men til å støtte dei som med våpen i hand kjempa mot «våre» allierte i NATO. Det var derfor sterke argument for å nekte heile militærtenesta.

Det fantest ei ordning med sivilteneste for dei som av overtydingsgrunnar ikkje kunne bære våpen. Men det var strenge vilkår for å få godkjent søknad om overføring dit. Ein måtte erklære seg som absolutt pasifist, slik at ein ikkje ville bruke våpen under noka omstendigheit. Dei som ikkje ville gjøre militærteneste av politiske grunnar, f.eks. fordi dei var mot NATO eller atomvåpen, såkalla «situasjonsbestemt nekting», blei avviste. Søknaden om sivilteneste blei avvist, så blei ein innkalt igjen, og om ein da ikkje møtte, blei ein stilt for retten for å ikkje ha møtt til pliktig teneste. Det ga gjerne 3 månadar eller meir i fengsel. Etter desse blei ein så innkalla på nytt, møtte ein heller ikkje da, var det ny rettsak, enno fleire månadar i fengsel og sånn kunne det halde fram til ein var for gamal til å få innkalling til førstegongsteneste. I mellomtida hadde ein da fått eit kriminelt rulleblad som kunne skape vanskar på mange andre område i livet.

Likevel var det ein del som faktisk likevel nekta, blei dømde og sona. Eg hugsar spesielt to av dei. Den første kjente eg bare så vidt, men eg hugsar han fordi eg skulka skolen for å følge rettssaka mot han.2 Akkurat det gikk ikkje så bra, for ein av lærarane våre var også der. Trulig hadde dei ekskursjon til rettssaka som del av samfunnsfag eller rettslære, og eg blei observert. Det endte med melding med heim for skulk av skolen og nedsatt ordenskarakter. Ordnung muss sein! For denne militærnektaren endte det med at han etter endt soning stakk av til utlandet og har blitt der sidan. Der har han gjort ein så stor innsats at Noreg burde sørge over kva ein har støyta frå seg.3 Den neste var ein av mine vener frå Skien SUF. Han blei dømd til eg trur det var 3 månadar i Drammen kretsfengsel. Der sat han under så strenge vilkår at da eg prøvde å besøke han, fikk eg beskjed om at han bare hadde ei kvote på eitt besøk for veka. Og familien hadde førsteprioritet. Så om eg skulle få besøke han, måtte eg på førehand innhente skriftlig erklæring frå alle tenkelige pårørande frå kjærast til gamalonkel, før eg som ubeslekta kamerat eventuelt kunne sleppe innafor murane. Det var sjølvsagt ikkje mogleg, så noko besøk blei det aldri. Snart var han ute igjen, men da det neste år kom ny innkalling, hadde han fått nok av fengselslivet. Han møtte opp på rekruttskolen, gjorde sine 12 månaders tenesteplikt og fikk ikkje eingong frådrag for tida i fengsel. Til historia hører at han blei vald til tillitsvald for soldatane og gjorde seg bemerka som det. Medsoldatane lot seg i alle fall ikkje skremme av ein straffedømt militærnektar. Så vidt eg kan sjå gjeld desse reglane framleis, bortsett frå at siviltenesta blei avskaffa i 2012.4

Sosialistisk ungdomsforbund, som eg altså hadde meldt meg inn i 1968, gikk da heilhjarta inn for politisk militærnekting. I starten ga det god politisk uttelling. Ein fikk sett søkelyset på NATO si rolle i verda og bruk av militær makt frå land Noreg var alliert med, og mange langt utover våre rekker reagerte mot at politisk engasjert ungdom blei sett i fengsel som kriminelle fordi staten med sitt innsnevra regelverk ikkje tillot dei å gjøre sivil i staden for militær teneste. Likevel innsåg SUF snart at denne strategien hadde sine baksider. Etter kvart blei ein ganske stor del av medlemmar og sympatisørar sittande i fengsel, der dei i tillegg til den personlige belastninga heller

2 http://www.scamclip.com/Skien/reportasjer/folk/arild-batzer.html3 http://www.batzer.dk/4 https://forsvaret.no/karriere/forstegangstjeneste/utsetting-fritak

23

ikkje fikk gjort vidare nytte for seg. Samtidig innebar kravet om å nekte militærteneste ei slags moralsk fordømming av det store fleirtalet som likevel gjorde tenesten, og i militærleirane mangla det folk som kunne forsøke å motvirke den einsidige propagandaen som soldatane der blei utsette for. Nettopp desse innvendingane kom fram i ei innleiing til debatt på SUF sin sommarleir på Tromøya ved Arendal 10.–17.08.1969. Eg deltok på delar av denne leiren og fikk med meg bl.a. dette foredraget, som eg no over 50 år seinare har funne igjen, no på internett.5 Eg innsåg ganske straks det fornuftige i dette ressonementet, og var heilt samd da SUF ganske kort tid etter vedtok eit linjeskifte frå Politisk militærnekting til Politisk militærteneste.

Da innkallinga til sesjon kom året etterpå følgde eg den nye linja, gjennomførte sesjonen lydig og venta på innkallinga. Formelt kunne, og kan kanskje framleis, soldatar frå sesjonen av gi uttrykk for kor dei ønsker å tenestegjøre, ein kan ønske seg våpengrein, tenestestad og arbeidsoppgåver. I praksis spelar dette fint liten rolle, det kunne heller virke som om ein planmessig blei plassert der ein ikkje ville vere og gjerne der ein var minst kvalifisert. Eg hamna i alle fall på Gardermoen flystasjon, til den mest kjedelige utgåva av militærtenesten som ein kan tenke seg. Som ein av gutta på brakka oppsummerte: Her har vi virkelig ikkje meir moro enn vi lagar sjølv. Det forsøkte vi da etter fattig evne, noko som av og til kunne slå litt tilbake på oss som laga moroa.

Politisk militærtjeneste var proklamert, men ikkje like høglytt som den politiske militærnektinga hadde vore. No gjaldt det heller å gå stille i dørane utad, men SUF, som no hadde fått tillegget (m-l) i namnet, tok dette på høgaste alvor internt. For oss som hadde tenestestad i overkommelig avstand frå Oslo var det samlingar ein laurdag i månaden, med oppmøte på gata på visse stadar i Oslo, som roterte etter eit bestemt system. Var det 3. laurdagen i månaden skulle vi møte utafor Christiania Glassmagasin, eller var det kanskje Hotell Continental. På desse møta fortalte vi om arbeidet vårt i leirane og planla arbeidet vidare.

På Gardermoen fikk vi like etter at eg kom dit i gang eit lokallag av SUF(m-l), med eigne møter inne i leiren. Det var sjølvsagt strengt forbode, for det var ikkje lov med noko form for politisk verksemd i militærleirar. Sjølvsagt med unnatak av indoktrineringa ovafrå. Så lenge etterpå kan det avslørast at vi stort sett brukte lokala som var for kurs og sjølvstudier. Nokre gongar var vi dristige nok å sette vi oss ved eit bord i kantina i lag, andre gongar tjuvlånte ein soldat i bilskvadronen tenestebilen sin og vi kjørte ut i skogen i lag og heldt møte der. Det gikk utrulig nok alltid bra. Kor mye vi blei observert og kor god oversikt den interne etterretninga hadde over oss, det veit vel ingen av oss som var med. Med god hjelp av samarbeidspartnarar utafor leiren klarte vi å gi ut atskillige nummer av ei stensilert leiravis, og spreie denne rundt på brakkene. Først var denne utgitt av «noen soldater», til sist skreiv vi rett ut «Organ for Gardermoen SUF(m-l)». Dette førte sjølvsagt til etterforsking, og eg var ein av dei som blei innkalt mistenkt for å ha spreidd denne. Eg innrømte å ha lest avisa som eg hadde funne på brakka, men nekta hardnakka for at eg hadde hatt noko med produksjon og distribusjon å gjøre, og dei hadde ingen bevis, i alle fall ville ikkje kjeldene stå fram, så det blei ingen offentlig tiltale av det.

Militærtenesta mi strakk seg frå slutten av mars 1971 til juni 1972. Det var som kjent ei aktiv tid i kampen om norsk medlemskap i EU eller EF eller EEC som ein sa da. Denne saka engasjerte jo folk i alle aldrar og samfunnslag. Dei einaste som ikkje hadde lov å engasjere seg var soldatar. Både tilhengarar og motstandarar av EF-medlemskap blei ramma av det generelle forbodet mot politisk verksemd i militærleirar. Men det lot vi oss ikkje skremme av. Vi i SUF(m-l) hadde jo allereie ulovlig og hemmelig politisk verksemd på gang, det var heilt naturlig at det også var vi som tok initiativ til EF-arbeidet. Vi spreidde Nei-materiale på brakkene og arrangerte studiersirklar på studierommet, så vidt eg kan hugse blei vi aldri avslørt for dette. Så kom den store dagen da vi skulle lage demonstrasjon. Ryktet hadde vel gått ei stund på brakkene om ein slik plan, men

5 https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=4&ved=2ahUKEwihrvjbq4DmAhUvlIsKHY6eBDIQFjADegQIBBAC&url=https%3A%2F%2Fwww.akp.no%2Fml-historie%2Fpdf%2Fsommerleir%2F1969%2Frevrost_1969_03.PDF&usg=AOvVaw2jTonCwwCccAGwj4DvsHb-

24

tidspunktet måtte haldast skjult til den dagen det skulle skje. Bare ein time før toget skulle gå, delte vi ut løpesedlar på brakkene og ein time etterpå var bortimot hundre soldatar samla på plassen utafor rekka med soldatbrakker. Da plutselig kjem vakthavande befal syklande. Vi kjente han som ein grei kar, men kunne ikkje ta nokon sjansar. Så lynraskt spreidde vi meldinga: Spreiing og ny samling om ein halvtime! Kanskje ikkje alle hadde fått meldinga, kanskje nokon hadde fått kalde føter eller andre hinder, vi var ikkje like mange da, men omlag 75 soldatar gikk under parola «Soldater til kamp mot EEC» i eit tog som av sikkerheitsmessige årsakar ikkje kunne gå meir enn maks. 100 meter. Så heldt ein av arrangørane ein svært kort appell mot EF-medlemskap, før vi raskt spreidde oss tilbake på brakkene våre og to av arrangørane med fotoapparat og bil tok raskaste vegen til Oslo. Der var redaksjonen i Dagbladet varsla på førehand, og dagen etter sto det på forsida bilde av toget med plakaten, men sjølvsagt slik at ingen deltakarar kunne identifiserast. Det var ein stor siger for oss, og ei tilsvarande katastrofe for leiinga ved Gardermoen flystasjon. Det blei visstnok etterforsking langt oppover i systemet korleis dette kunne skje utan at leiinga oppdaga det. Ryktet sa at nokre offiserar prøvde seg med at det heile var ein bløff av Dagbladet og at det ikkje hadde skjedd, men det måtte dei fort gi opp. Eg veit ikkje kor mange soldatar som blei forhørt om vi hadde deltatt. Sjølv blei eg i alle fall utspurt og svarte at dessverre, eg hadde sete på kantina på det tidspunktet, og det var synd eg ikkje visste om det så eg kunne ha deltatt. Sidan dei ikkje hadde bevis, kunne dei ikkje ta meg på det, og ingen blei verken tiltalt etter straffa. Men det seiast at det måtte ei ordre frå aller høgaste politiske hald for å stoppe etterforskinga med sikte på å få dømt oss. Ei slik sak ville det da også vore bare EU-motstandarane og motstandarane av forbodet mot politisk arbeid i forsvaret som ville tent på.

Ikkje all moroa vi laga på brakka var like politisk og heltemodig. Vi var ein fin gjeng som jobba i lag på «leiravdelinga» og måka snø, raka lauv og skifta lyspærer og sengetøy og alt anna «forefallende arbeid». Vi budde også stort sett på same 6-mannsrommet på brakka. Ein dag på vinteren var det flott vær og samtidig sjeldant lite arbeidsoppdrag. Så tre av oss spurte like godt stabssersjanten om vi kunne få lov å gå ein liten skitur. Joda, soldatar som ville ha frivillig fysisk forstring det måtte ein jo sette pris på, og når ingen oppdrag tapte på det, så god tur. Vi visste om eit hol i gjerdet, så kvifor ikkje ta snarvegen ut, i staden for omvegen om vakta, som dessutan kunne gi ubehagelige spørsmål. Så tomme ryggsekkar på ryggen, skia på beina og rette vegen til holet i gjerdet. Vel på utsida var vi ikkje langt frå næraste dagligvarebutikken. Der blei det seld øl og vi skrapa til ein 3-4 langpils pr mann. Med ølet i sekken bare det opp i granskogen, der vi fann ein fin plass til å tømme første flaskene. Da det blei kjølig, skia vi tilbake gjennom same holet i gjerdet, så var det å komme seg inn på rommet med ølet og gjømme det godt bort. Etter middag skulle eg på eit av mine hemmelige møte, og det er vel ein av svært få gongar eg har møtte på politiske møte i alkoholpåverka stand. Imens hadde dei andre halde fram festen på brakka og formen steig stadig. Da vi skulle ha kome til sengs ved rosignal, var dei ikkje til å roe ned, og da inspiserande befal kom, blei det eit aldri så lite rabalder. Det endte med stor sak og offentlig refs opplest for kompaniet og vi fikk 10-12 døgn i «kakebua» eller vaktarresten. Lenge tok eg vare på refselsesordren. No finn eg han ikkje igjen, men eg trur eg hugsar han nesten utanat. « …. idømmes 10 – ti døgns vaktarrest for overtredelse av militær straffelov § …. derved at han brakte inn, oppbevarte og nøt 4-fire pilsenerøl på sitt kasernerom og unnlot å komme til ro ved rosignal.»

For min del blei eg aldri anna enn menig flysoldat, såkalla GFUMV6, men dei to kameratane var nylig blitt offer for kvoten av vinklar som skulle delast ut, så den eine var blitt visekorporal og den andre korporal. Dei blei begge degraderte som resultat av denne hendinga, men det var dei visst bare glade for.

Eg kan ikkje seie at eg skjemtest så veldig over den lille festen vår, men til foreldra mine hadde eg ikkje lyst å fortelle om verken festen eller konsekvensen. Så da eg sat i kakebua på eit tidspunkt da eg skulle ha vore heime på perm, skreiv eg heim at eg dessverre hadde fått ekstravakt, og no sat i vakta. Heilt usant var det jo ikkje.

6 Gjennom Forsvaret Uten Merker og Vinkler.

25

Ein av gongane eg var innkalt til ein overordna på forhøyr for eitt eller anna eg var mistenkt for, są offiseren: «Forstår du ikkje det, at med di haldning skulle du ikkje vore her, du skulle søkt sivilarbeid.» Da konkluderte eg for meg sjølv med at eg hadde vald rett.

Aluminium og einsemdKva skulle eg så ta meg til når Kongen og Fedrelandet endelig hadde blitt kvitt denne ulydige soldat? Alle tankar om sosialt arbeid var forlatt, og tanken byrja å mogne om ei teknisk utdanning. Der ein slapp å behandle folk, men i staden kunne vere med å skape og reparere ting.

Forsvaret skal jo ha ein dannande funksjon, seiast det, og for oss som var røva ut av arbeids- eller skoleliv i 12 eller 15 månadar, men som ikkje hadde ønske om å vere her lenger enn høgst nødvendig, var det tilbod om kurs både i leiren og som brevkurs. Eg heiv meg på brevkurs i grunnleggande metallbearbeiding. Ikkje beste måten å lære eit praktisk fag på, men det var likevel interessant og ga meirsmak. Kanskje eg skulle bli teknikar eller ingeniør? Ein romkamerat på brakka i leiren hadde fagbrev som verktøymakar, og det han fortelte hjalp godt på interessen. Med ein rett nok ganske dårlig, men etter kvart bestått artium frå naturfaglinja, kunne eg i prinsippet gå rett inn på ingeniørhøgskolen, men noko heldt meg tilbake. Teoretikar utan praksis ville eg ikkje vere, så eg ville skaffe meg eit års praksis frå mekanisk industri, med tanke på å søke meg på teknisk fagskole. Igjen var det å søke her og der, men bedriftene sto ikkje i kø for å tilsette ein som på eine sida ikkje hadde erfaring, på andre sida bare hadde tenkt å vere eit år for å få praksis.

Redninga blei Nordisk Aluminium i Holmestrand. Da eg kom inn i jobben på «stykkeloksen» forsto eg kvifor det var lett å få jobb her. Det kanskje litt merkelige namnet kjem av at stykker eller gjenstandar av aluminium skulle få eit beskyttande oksydlag ved elektrolytisk behandling. Vi gikk tre skift og bar stativ med gjenstandar som skulle elokserast mellom kar av svovelsyre, salpetersyre og kaustisk soda. Meir usunn jobb skulle ein leite lenge etter. Nokre få hadde vore der i mange år, men dei fleste heldt bare få månadar. Eg heldt vel 3-4 månadar før lufta i lokalet hadde gitt meg den kraftigaste lungebetennelsen eg nokon gong har hatt. Ein månads sjukmelding og da eg kom tilbake fikk eg omplassering til ei anna avdeling, der lufta var betre og der ein faktisk kunne lære i alle fall litt om mekanisk bearbeiding, blant anna med å betjene stansemaskinar for forskjellige aluminiumsgjenstandar. Her var det akkordarbeid, og her fikk eg opplæring av arbeidskameratane: Akkorden skal oppfyllast, men heller ikkje meir. Den som sprengde akkorden for å tene godt på kort sikt var ikkje populær. Formannen her var heller ikkje særlig populær på golvet og kjefta og bjeffa slik at han hadde fått tilnamnet «Bikkja». Året etter, da eg hadde byrja på folkehøgskole, skreiv eg ein liten epistel med utgangspunkt i akkordarbeidet på avdelinga som gikk under namnet «Kjøkkentøyen», sjølv om dei ikkje lenger produserte kjelar, det hadde ein annan fabrikk overtatt.

Overtid–1017–1018–1019–1020–hupp!–1021– Nei, sovne nå ikke av og sitt igjen med halve pekefingeren igjen på andre sida av stansa. Det er nok av dem som har gjort det før. Det har vel aldri blitt holdt noen opptelling av avkutta fingre her på fabrikken, men få er det ikke.–1087–1088–1089– Nei jobbe overtid det skulle faen gjøre! Vel, det heter jo at en kan nekte, men det har nå aldri vært skikken her på fabrikken. Dessuten er det mange som trenger den overtida de kan få, skal de få penga til å strekke til. –1104–1105–, nie i helvete heller, nå må vi ta oss 5-minutt.– Jørgen, nå tar vi 5-minutt– Javel, sier Jørgen og trykker på den røde knappen så stansa stopper.Dom, dom, dom, dooom og det blir nesten stille i fabrikken. Bare ei vifte og den dumpe lyden av pressa i hallen ved sida av.

Jørgen siger ned på pallen ved sida av Olav. – Åssen går det, Jørgen? Er’kke god den akkorten der

26

– Nei, det skal være sikkert, 150 i timen, sa Kjeksrud, og jeg greier knapt 100. – Nei, den bikkja, han skal du ikke bry deg så mye om. Han er bestandig så stor i kjeften når det kommer nye folk.– Jobba her lenge du?– Å ja, det begynner å bli noen år nå. Det var vel i -57 jeg begynte her, da saga hjemme stoppa. Ja, du veit vi har det nå bedre her på mange måter, men det blir nå lang vei da. 4 mil hver vei er nå langt for en gammel skrott. Ja, det var nå andre tider her i -57, ser du, men begynner jeg å fortelle om det, så blir det ikke noe akkord på oss i natt.– Det går nå enda an å jobbe her nå, sier Jørgen, når en slipper å ha denne bikkja bjeffende om seg hele dagen. For ikke å snakke om denne ingeniøren eller hva han nå er.– Hegtun, ja. Kan du tenke deg noe mer overlegent menneske i denne verden. Det er som det lyser forakt for vanlige folk av aua på’n. 100000 har’n, minst, for å gå her og kope, men hadde han vært nødt å gjøre et ærlig arbeidsslag hadde’n vel krepert før første skiftet var gått.– Ja, vi skulle tatt alle sjefa og satt dem til å jobbe 3-skift på verste avdelinga.Olav sneipa røyken og reiste seg.– Vi må vel ta en palle til hver før vi kan ta kvelden.–1106–1107–1108–1109–

Eg fikk og prøve meg ei tid i pakkeavdelinga for fordamparar til kjøleskap og frysarar. Det var vel den lettaste og minst helseskadelige av jobbane eg prøvde meg på, men vidare interessant og lærerikt var det jo ikkje.

Det nyttigaste med dette året, bortsett frå sjølvsagt å tene eigne pengar og kunne kjøpe min første og godt brukte bil, var å sjå forskjellige sider ved ein mekanisk industribedrift frå innsida, og dei forskjellige rollene der. Hjelpearbeidarrolla hadde eg prøvd ut i tre variantar, det frista ikkje. Ingeniørane såg vi av og til innom og kommandere litt, det frista heller ikkje. Mekanikarane derimot, som kunne stille inn og reparere maskinane eg hadde jobba med, såg ut å ha ein langt meir interessant kvardag. Tanken om å bli fagarbeidar i eit mekanisk fag byrja å mogne, men var enno ikkje heilt mogen. I mellomtida var det andre ting som skauv og dro.

Arbeidskameratane på jobben har eg ingenting galt å seie om, dei var greie nok på jobb, men det blei ikkje til at vi hadde noko kontakt på fritida. Dei var gjerne mye eldre enn meg, som regel familiefolk og mange budde langt frå arbeidsplassen og bysentrum. Bedrifta hadde ordna meg ein hybel, som var eit kott i tredje etasje i eit gamalt hus, der huseigaren budde i nabohuset av langt nyare og betre standard. Vi var to arbeidarar på aluminiumsfabrikken som budde i kvart vårt krypinn av ein hybel på loftet. Det var rett nok innlagt vatn, men bare kaldt. Dusje fikk ein gjøre på jobben. Toalettet var ein utedo i bakgarden. Den som måtte tru at utedoar var avskaffa i byane i 1972/73 får tru om igjen. Huseigaren gikk under kallanamnet «Nazi-dama», som visstnok skulle ha samanheng med haldninga hennar under krigen. Ho var usedvanlig usympatisk, men vi hadde heldigvis svært lite med henne å gjøre.

Hybelen var omlag 2x4 meter og midt på var det eit lite bord og ein lesestol. Her kunne ein sitte og sjå ut av vinduet mens ein høyrde på musikk, som den gongen helst var på bandspelar. Eg spela Simon&Garfunkel til eg kunne tekstane på rams. Ein slog meg særlig, den teksten var bare meg:

A winter's dayIn a deep and darkDecemberI am aloneGazing from my window to the streets belowOn a freshly fallen silent shroud of snow

27

I am a rockI am an island

I've built wallsA fortress deep and mightyThat none may penetrateI have no need of friendship, friendship causes painIt's laughter and it's loving I disdainI am a rockI am an island

Don't talk of loveBut I've heard the words beforeIt's sleeping in my memoryI won't disturb the slumber of feelings that have diedIf I never loved I never would have criedI am a rockI am an island

Eg har ikkje anna å legge til enn at teksten ikkje overdriv. Dette var bare Svein den vinteren han fylte 21 på hybel i Holmestrand. Den einaste avvekslinga mellom skifta på fabrikken var eit politisk møte, kanskje ein gong eller to i månaden og ein tur heim til familien i Skien ein gong i blant.

No ville eg vidare. Eg ville til ein stad der eg fikk kontakt med folk. Av og til drøymde eg til og med om nærare kontakt med det motsette kjønnet, men det virka enno som ein uoppnåelig draum som nok ikkje eg skulle få oppleve i livet.

Tanken var mogna og søknadane sendt, men eg skulle halde ut i Holmestrand fram til sommarferien. I mellomtida skjedde det i alle fall ei sak som er verd å minnest og skrive litt om. Vi var ein gjeng med ungdomar som samlast på hybelen min til studiesirkel om sosialistisk teori og politikk, arrangert av det som på denne tida skifta namn til Raud/Rød Ungdom. Ingen ting så praktisk som ein god teori, og vi skulle endre verda.

På eit av dei første møta i studiesirkelen fikk vi spørsmålet omtrent som så: «Ta ei sak det er mye debatt om i lokalsamfunnet ditt. Hva kan dere gjøre for å skape aksjoner og blest rundt denne saka?». Ja, kva det skulle vere? «E18» sa ein av deltakarane. Alle forsto straks kva ho meinte. E18 var og er ein av dei mest trafikkerte vegane i Noreg. Trafikken var nok noko mindre i 1973, men han var allereie da stor, og vegen gikk tvers gjennom Holmestrand sentrum, til stor irritasjon for byens innbyggarar uansett politisk syn. Det ganske samstemmige kravet var å få lagt vegen i tunnel forbi byen, så det blei verandes for folk i sentrumsgatene. Så tidlig på våren ein gong var det ein kommentator i lokalavisa som skreiv ein liten petit om at no må det blir fart i planane om tunnel, elles så set vi oss i gata på andre pinsedag. Kvifor andre pinsedag? Jo, det var den dagen i året da trafikken var aller størst. I tillegg var det ein dag da dei aller fleste hadde fri og høve til å vere med på ein aksjon. Frøet var sådd, men pinsa nærma seg og ingen synest å ta ansvar for å organisere noko. Da får vi gjøre det da, sa deltakarane på studiesirkelen. Som sagt så gjort. Vi danna ein ganske uoffisiell aksjonskomite for E18 i tunnel. Så laga vi løpesedlar som vi delte ut i postkassene og oppfordra alle til å sette seg i gata på andre pinsedag, eg trur det var klokka 17. Deretter gikk vi på politistasjonen og søkte om løyve til ei markering med plakatar. Det fikk vi faktisk lov til, avgrensa til ein plakat på kvart av fire hjørne ved hovudkrysset og stå der i ro i 2 timar. Planen var at vi sjølv skulle gjøre akkurat det, vi skulle ikkje sperre vegen. Da vi kom ned til krysset på avtalt tidspunkt med våre tilmålte fire plakatar, var der allereie samla mange folk og andre hadde laga seg eigne plakatar. Så byrja folk å gå sakte over fotgjengarovergangane. Det forsinka trafikken, men han hadde enno ikkje stoppa opp. Da går ein mann eg ikkje kjente midt ut i gata og ropar til folket:

28

«Skulle vi ikkje stoppe denne vegen?» Før vi visste ordet av det var vegen full av folk og all biltrafikk stoppa heilt opp. Politiet hadde trulig førebudd seg på at dette kunne skje, så det blei raskt organisert omkjøringar og sendt ut meldingar på radioen. Vi heldt gata stengt i dei to timane som var varsla, så trakk vi oss rolig tilbake. Vi som hadde vore i den meir eller mindre offisielle aksjonskomiteen og levert inn søknaden hadde halde oss på fortauet til etter at gata var heilt fyllt opp. Vi kunne ikkje klandrast for at folkemassen gikk ut over det vi hadde søkt om. Så ingen blei verken tiltalt eller straffa. Vi hadde bidratt til aksjon, men kva rolle Holmestrand Raud Ungdom hadde i spelet kom visst aldri fram.

Det skulle enno gå nokre år før tunnelen sto ferdig, men etter kvart fikk Holmestrand roligare forhold i bygatene. Enno eit par tiår og E18 blei flytta enno lenger inn i landet og bygd ut til motorveg. Men det var ikkje meir enn ein månad frå aksjonen til eg hadde forlatt Holmestrand og var på veg mot nye utfordringar.

C. SØRING NORDPÅKor er hammaren, Edvard?

Det var aldri meininga eg skulle vere meir enn eit år i jobben i Holmestrand og det var ikkje vanskelig å ta farvel med verken byen eller jobben. Snart 3 år etter at eg gikk ut av gymnaset var tida mogna for meir skolegang, men enno sat skrekken for karakterjag og akademia igjen. Korleis lære utan eksamenspress? Jo, sjølvsagt: Folkehøgskole. Begge foreldra mine hadde sjølve gått folkehøgskole og var begeistra for tanken. Og så ville eg ut i verda. Dette var før det var blitt særlig vanlig å dra til utlandet, så det fjernaste ein kunne tenke seg var andre landsdelar i Noreg. 6 år tidligare hadde eg vore med familien til Lofoten, og det hadde gitt meirsmak. Eg ville til Lofoten igjen. I Vågan var det folkehøgskole og eg kom inn der. Den sommaren haika eg rundt i Nord-Noreg og tok båten heilt ut til Røst. Mens eg var der, hos den inngifta familien, kom det telefon frå familien i Skien. Dei hadde fått melding til adressa mi om at det hadde vore brann på skolen eg skulle starte på og oppstarten var utsett med minst to månadar. Kva så? Løysinga blei Trondarnes folkehøgskole i Harstad, som enno hadde ledige plassar, så eg hamna der i staden.

For oss skoleleie var folkehøgskolen virkelig ei frigjøring. Vi lærte for livet, ikkje for eksamen, og nettopp derfor lærte vi. Lærarane hadde sine planar dei underviste etter, men dei var fleksible og ein kunne godt bytte ut eit emne om vi ønska noko anna. Vi fikk diskutere i timane, og vi hadde valfag som for mange blei like viktige som hovudfaga. For meg var valfaget forming eit gjennombrot, og eg var på sløyd- og keramikkverkstaden mye meir enn timeplanen tilsa. Eg laga meg små skjærefjøler, ei av dei ligg på skrivebordet mitt når eg skriv dette. I stova står bordet og i gangen krakken eg laga og på stovebordet er det store dreide trefatet. I tillegg kjem alle tinga som blei gitt bort undervegs og dei som tidas tann har gnagd bort på 45 år.

Denne skolen var først og fremst nordnorsk, og nordnorsk kultur, musikk og litteratur hadde ein framtredande plass både i skolen sitt opplegg og elevane sine sjølvvalde aktivitetar. Dette var i tida for den nordnorske kulturelle oppvakninga og alle kjente og mange song på songen om Edvard som hamra igjen døra og dro frå sjarken og støa til fabrikkhallen. Som søring blei eg i grunnen forbausande godt integrert i gjengen, og betre overgang til Nord-Noreg kunne eg knapt ha fått.

For meg var det mye nytt. Den nordnorske oppvakninga var noko eg aldri hadde opplevd maken til i oppvekstmiljøet mitt. At folk kunne synge og til og med skrive på eiga dialekt! Det eg kanskje ikkje fullt ut forsto da, var kor nytt dette også var for Nord-Noreg og for dei som hadde levd der heile livet. 46 år etterpå les eg i Klassekampen ei bokmelding av ein biografi over ein av heltane frå den gongen: «Da Jack Berntsen i 1974 ga ut singelen «Kor e hammaren, Edvard», med

29

tekst av Jahn-Arill Skogholt på Mai plateselskap, var det første gang det ble gitt ut ei plate på nordnorsk.»7 Det skjedde altså mens eg gikk på Trondenes, og vi var midt i det. På folkehøgskolen fikk vi ikkje minst arrangere alt vi sjølv ville. Sjølv sette eg i gang studiesirklar i sosialistisk teori, noko som blei så populært at vi hadde tre studiesirklar gåande på ein gong. Skoleleiinga lot oss halde på, om dei ikkje alltid var like begeistra. Eg fikk halde foredrag for heile skolen om studiereisa mi til Albania tre år tidligare. Innhaldet kan ein vel sette spørsmålsteikn ved i ettertid, men det som betydde mest for meg er at eg for første gong sto aleine og snakka til ei så stor forsamling. Folkehøgskolen var eit miljø der vi fikk sjansen, og blei oppmoda til å våge å stå fram. Han bygde opp sjølvtillit, mens mange andre skolar bare bryt denne ned.

Eg gikk samfunns- og sosialfaglinja, og her skulle eg møte ein sosial institusjon som for meg skulle bli ein kontrast til det eg hadde opplevd på Lier sjukehus eit par år tidligare. Nokon av oss fikk nemlig ei vekes utplassering på Trastadsenteret i Harstad, ein institusjon der såkalla utviklingshemma elevar fikk utfalde dei kunstneriske evnene sine. Nokre av dei første det svært langt, og verket som eg fikk med meg av Herleik Kristiansen er noko av det gjevaste eg enno har på veggen.

KonverteringaOrdet «konvertitt» blir mest brukt om folk som skiftar frå ein religion til ein anna, gjerne frå lutheransk til katolsk kristendom eller frå kristendom til islam. Men i Noreg har vi òg språklige konvertittar. Dei som har nynorsk som hovudmål på skolen og etter kvart skriv meir og meir bokmål er det vel ingen som kallar konvertittar, dei bare følger straumen og minste motstands veg. Ein konvertitt er ein som tar eit alvorlig val ut frå eiga overtyding, sjølv om det ikkje alltid er populært i nærmiljøet. Å gå den andre vegen, frå bokmål til nynorsk, det er virkelig ei konvertering, som ein også må forklare og forsvare heile tida.

Når eg no ser tilbake på papira mine frå Trondarnes folkehøgskole, legg eg merke til eit skilje. Omtrent midt i året endrar både stiloppgåver og undervisningsnotat språkform, frå bokmål til nynorsk. Kva var det som skjedde?

Eigentlig kom det ikkje som lyn frå klar himmel. Grunnlaget hadde blitt lagt gjennom mange år. At eg var arvelig belasta spela nok inn. Som nemnd skreiv far min nynorsk når ikkje jobben forplikta han til å bruke bokmål. På skolane eg gikk var det bokmål, nynorsk lærte vi først på ungdomsskolen og da som sidemål, utan at det blei kopla til vår eiga dialekt. For min del prøvde eg å utnytte alle valfrie former så langt som råd, til å skrive eit talemålsnært bokmål og eit talemålsnært nynorsk, i den grad det var råd. Det blei «ho gikk» på båe målføre, ikkje «hun gikk» og «ho gjekk». I den grad eg hadde noko språkpolitisk standpunkt, var det vel nærast for samnorsk.

Så kom eg til Harstad og Trondarnes. Folkehøgskolen var ei i alle fall halvt nynorsk øy i bokmålsland. Rektor og omlag halvparten av lærarar ved skolen skreiv konsekvent nynorsk, og brukte det i tavleundervisning og alt dei skreiv til elevane. Det var mitt første møte med folk som skreiv nynorsk frivillig av overtyding, ikkje fordi dei var vakse opp i Vestlandsbygder eller betalt for å gi sidemålsundervisning. Samtidig skjedde det ein kan kalle ei målpolitisk oppvakning blant delar av ungdommen i Harstad. Dei var kanskje ikkje så veldig mange, men dei var der, ungdommar på rundt 20 år som frivillig gikk over frå å bruke bokmål til nynorsk. Eg hugsar enno den kjensla eg fikk da eg fikk innkalling til møte i Harstad Raud Ungdom, på nynorsk skrive av ei som eg visste måtte ha hatt bokmål på skolen. Det var altså mogleg å skifte. Kvifor ikkje eg? Motivasjonen for konvertering var dobbel: Den nasjonale som sa at bokmålet kom frå dansk og at nynorsk var bygd slik eit skriftspråk skulle vere, på grunnlag av dialektane. Og så den meir språklige: Nynorsken var nærare til dialekta, ein uttrykte seg derfor betre på denne. Det siste argumentet opplevde eg at i alle fall passa godt på dialekta i Harstadområdet, om kanskje ikkje like klart i Skien eller i Finnmark. Mållaget var offensivt og radikalt, særlig målungdomen, med parola «Nynorsk som einaste riksmål

7 Sissel Henriksen: Kystens trubadur. Klassekampen 07.12.2019.

30

i landet!» Jo meir eg tenkte, jo klarare blei det: Skulle eg velge skriftspråk sjølv, måtte det bli nynorsk. Og kvifor skulle eg ikkje kunne velge?

På Trondarnes blei konverteringa mi bare godt tatt i mot av lærarane og eg møtte heller ingen negative reaksjonar frå medelevar. Da eg året etter flytta til Finnmark blei det noko verre. Her var ein svært uvant med nynorsk og vrangforestillingane større. «– Korleis er det», sa ein av lærarane i vidaregåande skole til meg, «har du nynorsk som bokmål, du?». Etter kvart måtte eg renonsere litt på nynorskbruken, og endte med å skrive nynorsk når eg skreiv for eigen del, og bokmål når eg skreiv på vegne av institusjonar og organisasjonar. Det blei altså ikkje eit konsekvent språkskifte ein gong for alle, men eit språkskifte nesten daglig eller i alle fall vekentlig. Med det resultatet at det ikkje alltid har vore lett å halde språka frå kvarandre og skrive begge konsekvent. Meir enn ein gong har eg spurt meg sjølv: Var det verdt strevet? Når eg ser tilbake er eg faktisk ikkje sikker. Eg har skrive bøker på nynorsk, bøker på bokmål og bøker med artiklar vekselvis på begge språka. Men eg var ikkje i tvil om at denne forteljinga om livet mitt måtte bli på nynorsk. Det er framleis hjartespråket.

Ein bortkomen søring møter den samiske røyndomenDet var lite som tyda på at eg seinare skulle hamne i Sápmi, den gang da eg vaks opp i Telemark på 1950- og 60-talet. Som dei fleste nordmenn i den tida, hadde eg fint lite peiling på det overgrepet som da gikk føre seg mot samefolket i skolen. Eg var vel i 8–9-års alderen da far kom heim frå skolen med Margarethe Wiigs samisk–norske ABC. Eg hugsar enno kor fascinert eg blei av dei fargerike teikningane frå livet på Finnmarksvidda, og ikkje minst av språket med merkelige bokstavar som č, š og ŧ. Denne boka må ha sådd ein lengsel etter å bli meir kjent med dette folket og språket. Nesten femti år seinare skulle eg bli medforfattar av ein artikkel om nettopp denne boka si rolle i samisk læremiddelhistorie.8

Den kjennskapen eg i barndomen fikk til samiske forhold kom derfor gjennom bøker og litt gjennom forteljingar frå folk som hadde vore der nordpå. Ein av dei jobba som lærar i lag med far min, og forteljingane hans frå Tana og Nesseby nådde også fram til meg. Omlag 40 år seinare traff eg han igjen og fikk han å skrive ned minna sine til Samisk skolehistorie.9

I barndommen og ungdommen i Sør-Noreg hadde eg knapt treft ein same, i alle fall snakka eg aldri med nokon som eg visste var same og som sto fram som det. Først seinare fikk eg greie på at det faktisk fantest samar også i lokalsamfunnet. Ein av dei, han Andor, jobba som tømmerhoggar i Skien, og hogg blant anna i skogen til ein slektning av meg. Han var visst frå Narvik-området, men nærare bestemt veit eg ikkje.

Eg var 15 år første gongen eg kom nord for det heilnorske Noreg. Da drog eg med foreldra mine og anna familie på biltur til Lofoten. Det var ikkje så mye samisk vi såg etter vegen, men eg hugsar at vi overnatta på eit slags «rom til leige» i grenseområdet mellom Nord-Trøndelag og Nordland. Her kunne vi sjå beitande rein langs vegen og vertinna snakka svært nedsettande om samane. Eg veit ikkje heilt korleis vi fikk høre det, men andre folk på staden kunne fortelje at vertinna vår nok var av samisk avstamming sjølv. Det første møtet mitt med samar var altså med folk med samisk bakgrunn som hadde gått over på den norske sida og rakka ned på samane. Dengang virka det veldig rart for meg, men etter kvart skulle eg dessverre få fleire møte med det fenomenet.

Det var ikkje i første rekke det samiske, men heller naturen, som trakk meg nordover igjen. Det skulle gå seks år før eg fikk sjansen, da på eiga hand. Eg haika rundt i Nord-Noreg heile sommaren, men nådde ikkje dei områda der det samiske var mest synlig. I Finnmark var ytterpunkta Kvalsund og Skoganvarre i Porsanger, der eg hadde kjentfolk sørfrå.

Om det som skjedde etter ferieturen, har eg skrive i ein artikkel i Samisk skolehistorie 2:«– Ikkje spør om nokon kan samisk!

8 http://skuvla.info/sambok-n.htm9 http://skuvla.info/skolehist/skotte-n.htm

31

I 1973 tok eg sekken på ryggen, haika nordover og hamna på Trondarnes folkehøgskole i Harstad. Skolen var prega av norskdom, nynorsk og tradisjonen frå håløyghøvdingane. Hans Eidnes, ein av grunnleggarane av skolen, grunnga i 1914 opprettinga på Trondenes slik: «Og så den gamle historiske tradisjon som er knytt til denne staden! Skulle det ikkje høva at den fyrste heilnorske og mest nasjonale ungdomsskole amtet fekk, vart tufte i det gamle Trondarnes og soleis boren oppe av sterke sogeminne» (Mi utheving. SL) Dei aller fleste lærarane ved skolen hadde røtene sine i Sør-Troms og Ofoten, og burde såleis kjenne til samane der. Men den einaste læraren eg kan hugse som nemnde samiske spørsmål, var ein vestlending som fortalte om gammal samisk religion. Ho fortalte at året før hadde ho hatt bruk for omsetting av nokre samiske ord. Da hadde ho spurt i klassa om det var nokon som kunne samisk. Det blei heilt stille. Etter at timen var over, kom to jenter bort til henne og sa at her var det ikkje god tone å spørje ope om nokon kunne samisk. – Og kva var det så vi skulle omsette for deg?

Dette var første gongen eg opplevde at samiskkunnskapar ikkje var noko ein skulle vere stolt av, men noko ein gikk stille i dørane med. Den dag i dag aner eg ikkje kor mange av medelevane mine som hadde samisk bakgrunn. Trulig var det langt fleire enn den eine som eg forsto var same, men som heller ikkje sa det høgt».

Samisk skole på norskDet første året nordpå ga meirsmak: Samtidig var det på høg tid å skaffe meg ei utdanning, etter at eg hadde rota rundt med alt mogleg i fire år etter gymnaset. Akademiske studier frista framleis ikkje, eg ville lære meg eit praktisk fag. I brosjyra over yrkesskolar i Finnmark fann eg ein yrkes- og husflidsskole i Kautokeino. Det var i tillegg ein samisk skole, sto det, og dermed kunne eg slå to fluger i ein smekk. Til mi store forundring kom eg inn. No skulle eg endelig lære meg det språket eg knapt hadde sett sidan ABC-boka i barndommen. Eg fikk tak i ei lita samisk ordliste for skolebruk. Med Sámegiela skuv'lasádnelis'to10 i ryggsekken haika eg rundt i Nord-Noreg og forsøkte å førebu meg på det eg no ville møte.

Da eg i august 1974 kom til Guovdageaidnu for å byrje på skole der, hadde eg altså ei viss teoretisk ballast i forhold til det samiske. Eg hadde lese Norge i Sameland11 og Den samiske nasjon12, og var overtydd om at samiske område var koloniserte og tvangsfornorska av norske styresmakter. I Guovdageaidnu venta eg ikkje å finne verken AKP(m-l) eller RU, og det fann eg heller ikkje. Men eg tok raskt kontakt med partilaget i nabobygda Alta. Der forventa eg å finne partifeller med stort engasjement og kunnskapar om samepolitiske spørsmål, men så vel var det ikkje da. Det skulle ikkje komme før Alta-kampen tok av for alvor omlag fem år seinare. I første omgang var det altså lite hjelp å få. Her måtte ein bare studere vidare på eiga hand og lære av folk der eg kom. Det eg har lært om samiske forhold kan eg i alle fall i ganske liten grad takke AKP(m-l) for.

Møtet med skolen eg skulle gå på blei eit merkelig paradoks. Han heitte «Den samiske yrkes- og husflidsskole», og var (og er) ein statseigd skole. På eine sida betydde namnet at den norske staten hadde anerkjent at samane var ei folkegruppe som fortente ein eigen skole, og delar av utdanninga ved skolen var knytt til samisk kultur. Skolen var oppretta i 1952, som den første samiske vidaregåande skolen. Han blei faktisk oppretta utan særlig strid, mens opprettinga av Samisk gymnas i 1967 skjedde mot langt større motstand. At det var ein samisk skole betydde at elevane kunne stå fram som samar, dei trengte ikkje gjømme seg bort slik dei ofte hadde vore nøydd å gjøre dei som tok utdanning ved yrkesskolar og gymnas i norskdominerte område. Ved sida av dei samiske elevane var det og årlig ei viss tilstrøyming av elevar utafrå. Mange av desse var som meg spesielt interessert i samisk kultur og søkte seg hit for å bli kjent med denne.

På andre sida var det likevel i hovudsak ein norsk skole. Undervisningsspråket var norsk for all klasseundervisning, bare eit par lærarar i praktiske fag kunne bruke samisk i rettleiing av einskildelevar.

10 Nils Jernsletten: Sámegiela Skuv'lasádnelis'to: mas sánit læt jår'galuvvun dárugillii. Samisk-norsk ordliste Universitetsforlaget, 1973.

11 Gutorm Gjessing: Norge i Sameland. Gyldendal 197312 Per Otnes: Den samiske nasjon. Pax 1970

32

Verken rektor eller fleirtalet av lærarane kunne noko samisk å snakke om. Størst inntrykk på meg gjorde det likevel å oppleve at medelevane mine ikkje hadde lært å lese og skrive sitt eige språk på skolen.

Kva så med livet utafor skolen? Så veldig godt blei eg ikkje kjent med dette. Tida gikk til skolearbeid, til arbeid i elevorganisasjonen YLI og det lille lokallaget vi etter kvart danna av Raud Ungdom. Eg deltok i både politisk og elevfaglig arbeid på fylkesplan og dels landsplan. Den næraste kontakten eg hadde utanom skolen var med det minst samiske miljøet som fanst i bygda, nemlig Juhls sølvsmie. Der var nemlig mange lærlingar som både organiserte seg i YLI og dels i RU. Som elevar på maskin og mek kom vi i kontakt med den største arbeidsplassen i kommunen for mekanikarar, Bidjovagge Gruber. Dengang såg eg, som dei fleste, på gruva som viktig arbeidsplass, ikkje som verken naturvernsak eller samerettssak. Reindrifta hadde eg lite kontakt med.

Dette året byrja eg å skrive artiklar til aviser, det avgrensa seg da til skolespørsmål, Juhls sølvsmie og nedlegginga av drifta på Bidjovagge Gruber.

Revolusjon og samepolitikkPå denne tida var eg framleis medlem i Raud Ungdom, i tillegg hadde eg siste året før eg dro nordover og blitt medlem først i den partibyggande organisasjonen MLG, så i det nye partiet AKP(m-l). Partiet hadde på skipingslandsmøtet i 1973 vedtatt eit eige samepolitisk program. Eg var nok med i diskusjonen foran landsmøtet, men sidan eg da budde i Holmestrand, var ikkje samepolitikken noko stort tema i lokallaget. Det synest det heller ikkje å ha vore i resten av landet.

Ein gjennomgang av internbladet for MLG viser bare eitt innlegg før partistiftinga. Dette har tittelen «Er samene en nasjon?» og konkluderer med at det er dei. Konklusjonen var ikkje basert på noko konkret analyse av det samiske samfunnet, men på flisespikkeri på Stalin sin definisjon av ein nasjon (!). Forøvrig inneheld innlegget argumentasjon som i ettertid kan virke utrulig: «Det er to reine samedistrikter i Norge: Karasjok/ Kautokeino - områder tilsammen større enn Albania. Dette vil være det territoriale krav samene kan stille. Men en del samer driver fortsatt med reindrift (en nomadetilværelse). Disse må få rett til å bruke deler av Norge til drifta om nødvendig. Målet på lang sikt er å utvikle et økonomisk grunnlag som gjør dem i stand til å bo fast innafor sine grenser. Fra Trøndelag og nordover finnes bygder med samisk islett. De må sjøl få bestemme hvor de skal bo, hvilken nasjon de for framtida skal tilhøre.» Dette korte utdraget avslører ein utrulig mangel på kunnskapar og forståing for samiske forhold, og kan kanskje sjåast på som ein kurositet, men det som er skremmande er at det var einaste innlegget som blei prenta i medlemsbladet før programmet blei vedtatt. Det var ingen som svarte i neste nummer av bladet. Dette tyder på at både kunnskapen om samiske forhold og engasjementet for samiske saker har vore ganske lågt i den partibyggande organisasjonen, og det er vel tvilsamt om dette endra seg grunnleggande da partiet blei danna.

Programmet frå skipingslandsmøtet er av ein heilt anna kvalitet, og ber preg av langt større kjennskap til den samiske røyndomen. Dette programmet kan det seiast mye om på godt og vondt, og det har eg da også tenkt å gjøre litt lenger ned. Det var svært radikalt for si tid, både i prinsippdelen si anerkjenning av samane sin rett til å opprette eigen stat, og i arbeidsprogramdelen sine krav om samisk rett til land og vatn, utforming av eiga utdanning og om statsstøtte til alle former for samisk kulturarbeid. Ein la og stor vekt på å motarbeide «sjåvinistiske strømninger fra nordmenn overfor samer». Dei fleste krava programmet stilte meiner eg framleis var rette, nokre er seinare oppfylte, andre er aktuelle krav den dag i dag. Nokre av formuleringane om særrettar, uavgrensa løyvingar og samisk som einaste administrasjonsspråk kunne med fordel vore tilpassa til eit meir realistisk nivå. Alle feil og manglar til tross, er programmet eit uttrykk for at AKP(m-l) i starten ønska å prioritere å støtte og engasjere seg i kampen for samisk språk, kultur og næringar.

Det året eg var i Harstad, leste eg mye om samepolitiske spørsmål, sjølv om eg ikkje hadde så mange å diskutere dette med, verken i partiet, på skolen eller andre stadar.

Det samepolitiske programmet til AKP(m-l) var utvilsamt revolusjonært i ei kvar tyding av ordet. Mest kjent blei det i samtida og ettertida fordi det her for første og nesten siste gong i historia blei hevda at samane har rett til å danne sin eigen stat. Ei vanlig misforståing er at AKP(m-l) gikk inn for eigen samisk stat. Det var det nok nokre krefter i partiet som gjorde, men programmet seier faktisk at samane i Noreg har rett til å danne sin eigen stat, aleine eller ved gjenforening med samane i dei tre

33

andre landa, men at AKP(m-l) vil gå inn for at samane skal forbli innafor eit sosialistisk Noreg. Noko pussig kan det virke at dei koplar dette saman. Mens ein elles har hevda at «Arbeiderklassens frigjøring må være dens eget verk», er frigjøringa av samane noko som den norske sosialistiske staten skal gi.

I analysen av statens samepolitikk legg ein ikkje fingrane i mellom: «Den norske stat og monopolkapitalen fører i dag en politikk som har som mål å utslette det samiske folket. Vi er nå inne i en periode som vil bety liv eller død for samene som folk.» ... Det er ikkje i programmet vist til noko meir om kva denne politikken går ut på, eller kva som er spesielt med den daverande perioden. Skal vi forstå dette, må vi sjå på kva som var den økonomiske, sosiale, kulturelle og språklige stillinga for samane på byrjinga av 1970-talet. Noko bakgrunnsmateriale, som kan vise analysa som denne svært harde påstanden bygger på, kom ikkje da, og partiet ga ikkje ut noko samepolitisk materiale utover programmet før fire år etterpå.

«Norske og utenlandske kapitalister har med vold tilranet seg det samiske folkets naturressurser og resultatene av dets slit og arbeid.» Dette er i beste fall ei sanning med modifikasjonar. Det er ikkje utan ei kjerne av sanning, men det verkar her som ein har konkludert meir ut frå ei allmenn oppfatning av verda enn ei konkret analyse av samisk historie. Kva er «det samiske folkets naturressurser»? Korleis røva kapitalistane desse med vald?

Dei konkrete programpostane i arbeidsprogrammet gjenspeglar sjølvsagt tida dei er skrive i, og nokre av dei er for lengst gjennomførte, som oppretting av Nordisk Samisk Institutt. Krava om utbygging av kommunikasjoner kan virke noko rare i dag, men vi må da hugse på at dette er skrive nokre år før vegen sto ferdig mellom Karasjok og Guovdageaidnu. Framleis var bustadstandarden i samiske område dårlig og krav om «snarlig utbygging av rimelige boliger» er på den bakgrunn forståelig. Dette blei på 1970-talet langt på veg innfridd av Boligprogrammet for Indre Finnmark, sjølv om måten det blei gjennomført på absolutt kan diskuterast.

Ei rekke programpunkt krev at samane skal få alt dei måtte ønske: – «Rask utbygging av allsidig produksjon i samsvar med det samiske folkets ønsker.>– «Samene skal få all den støtte de ønsker til bevaring og videreutvikling av samisk hjemmeproduksjon og husflid, folkemusikk, litteratur og billedkunst.» – «Betingelsesløs og uinnskrenket støtte til samiske aviser og publikasjoner.»

Nokre av krava vitnar om lite forståing for den kompliserte busettingsstrukturen og folkeblandinga som er i samiske bruksområde: «Administrasjonsspråk i samiske områder må være samisk.» Korleis definerer ein da samiske område? Korleis skulle det der vere mogleg å fjerne norsk frå administrasjonen? Dette er i tillegg skrive på eit tidspunkt da ingen eldre enn 13 år hadde lært å skrive samisk i grunnskolen.

Avsnittet om samiske rettar ligg nært opp til det samiske aktivistar 6–7 år seinare reiste under Altakampen:«– Særrettigheter til utnytting av naturressursene, jakt- og beiteområder, fiskevann og moltemyrer.– Juridisk og politisk anerkjennelse av eiendomsretten til disse områdene.»Problemet både da og seinare er at det ikkje har vore definert kven som skal ha særrettar til kva, er det snakk om rettar til lokalbefolkninga, eller ein kollektiv rett til samefolket, slik at alle samar f.eks. kan jakte overalt i samiske område?

Eg har altså ikkje så mye eigenopplevd opplysning om den interne prosessen fram mot sameprogrammet. Men eg har ein sterk mistanke om at vi finn røtene til dette meir utafor enn innafor partiet. Og eg trur det er to kjelder. Den eine er det radikale samepolitiske miljøet som oppsto særlig blant studentar rundt 1970, rundt Universiteta i Oslo og Bergen. Det andre er norske forfattarar som skreiv bøker med analyse av samiske forhold, sentralt her var Gutorm Gjessing (Norge i Sameland), Per Otnes (Den samiske nasjon) og Tor-Edvin Dahl (Samene i går – og i morgen). Eg har aldri klart å finne ut kven som var hovudforfattar av programmet, men kontrasten mellom programmet og den manglande diskusjonen om dette både før og etter det blei vedtatt gjør at eg har sterk mistanke om at programutkastet i stor grad er skrive av folk som ikkje sjølve var medlemmar, men hadde ei meir perifer tilknyting. (Eg kan i alle fall bekrefte at seinare utgåver av denne rørsla også har nytt godt av ekstern hjelp i utforming av programmet for samiske spørsmål.)

34

Etter eit år i Guovdageaidnu gikk vegen min til vidare utdanning til Hammerfest, med eit heilt anna forhold til det samiske. No såg vi langt meir til reinen, for han kunne gå nesten midt i byen og beite. Den lokale samiske befolkninga var langt mindre synlig. Først med Alta-kampen som blomstra opp 3–4 år etter at eg var kome til byen, byrja dei å komme ut av skapet.

For første gong kom eg inn i eit virkelig stort miljø rundt AKP og RU, som med aktive sympatisørar kanskje var opp mot 50 personar på det meste. Blant dei var det fleire som var engasjerte i samepolitikk. Eit par hadde samisk bakgrunn, men dei fleste var innflyttarar som meg. Andre heldt seg derimot påfallande unna samesakene, blant dei finn vi forbausande mange som seinare har blitt markerte samerettsmotstandarar. Det var likevel enno ingen i partiet eller næraste omegn som kom med noko grunnleggande kritikk av partiet sin vedtatte samepolitikk, sjølv om ein nok kunne merke delte syn, bl.a. på reindrifta.

På grunn av ein noko hysterisk «sikkerhetspolitikk» er det lite tilgang på dokument frå partiarbeidet i den tida. Men eg blei i alle fall trukke med i AKP(m-l) sitt sentrale samepolitiske utval, eg trur det må ha vore omlag 1976–79. Kva kvalifikasjonar eg hadde for å sitte der, veit eg no ikkje riktig, det var kanskje ikkje så mange som sto i køen.

Dette var altså den tida da AKP prioriterte samepolitikk og Klassekampen heldt seg med arbeidarkorrespondentar og andre korrespondentar. Eg fikk gleda av å skrive om samepolitiske spørsmål i avisa i eit par tiår, så lenge avisa brydde seg om slikt som eg kunne skrive om. I 1978–79 var eg og med å skrive i dei tre nummera som kom av Klassekampen si sameavis, Sámiid hilat. Til saman gjorde dette at eg fikk reise rundt mange stadar i Sápmi, intervjue folk og følge møter og konferansar der eg elles ikkje ville hatt noko å gjøre.

Tillitsvald i elevorganisasjonarGjennom ymse utdanning har eg og vore engasjert i arbeid for elevane og studentane sine interesser, og da eg som regel ikkje klarte å teie stille, så hendte det rett som det var at eg hamna i forskjellige tillitsverv. På eit eller anna nivå har eg deltatt i organisasjonane NGS og YLI, samt i det aller første møtet for oppstart av elevorganisasjon for folkehøgskolen. Til sist blei eg vald som tillitsvald på lokalplan da eg studerte ved Høgskolen i Akershus og Samisk høgskole, men det var kort tid, liten aktivitet og ingen kontakt ut over lokalplanet.

Da eg no byrja å sjå tilbake på dette, oppdaga eg at det på internett er lite litteratur å finne om utviklinga av elevorganisasjonar i Noreg, og at det som er, er svært skeivt.

«For 100 år siden ble Norges første elevråd stiftet. I 60 år har vi vært med å kjempe for en skole på elevers premisser». Det står å lese på nettsida til det som no heiter Elevorganisasjonen».13 Det kan i beste fall seiast å vere ei ekstrem forenkling av historia. For kven er da «vi»? Det som blei stifta i 1959 var Norsk Gymnasiastsamband (NGS). Denne organiserte bare gymnasiastar, dei som gikk på vanlig gymnas og skulle bli rødruss, og dei som gikk på handelsgymnas og skulle bli blåruss. Elevar ved yrkesretta skolar var det ikkje plass til her, heller ikkje folkehøgskolar. Denne organisasjonen var lenge eit springbrett for dei som skulle opp i politikk og forvaltning, og mange av dei tillitsvalde var også engasjert i politiske ungdomsorganisasjonar. Etter kvart overtok høgresida leiinga i organisasjonen. I alle fall frå 1975 til 1991 var leiarane medlemmar av Unge Høyre og i periodar hadde UH reint fleirtal i styret.

Denne totale politiske dominansen førte til ei kløyving av NGS i 1993 og danning av Norsk Elevorganisasjon. Denne tok opp elevar frå andre skoleslag, og gikk i 1999 saman med NGS til Elevorganisasjonen. Denne historia er rimelig dokumentert, bl.a. på Wikipedia. Men det er ei historie sett frå sida til gymnaset eller seinare allmennfag/studiespesialisering i vidaregåande skole. Kor er alle dei andre skolane og linjene i dette?

Fram til midten av 1970-tallet hadde Norge eit utal av forskjellige skolar på det vi no kallar vidaregåande nivå. Det var yrkesskolar, dels og kalla verkstadskolar, lærlingeskolar, husflidsskolar, husmorskolar, handelsskolar, folkehøgskolar, landbruksskolar, sjømannsskolar og statlige institusjonar som postverket, televerket og forsvaret hadde eigne etatskolar. I fleire av desse skoleslaga danna elevar sine eigne interesseorganisasjonar. Med utgangspunkt i Lov om 13 https://elev.no

35

videregående opplæring av 1974 blei dei fleste skoleslaga etter kvart blei slått saman til vidaregåande skole. Men om skolane kom under felles administrasjon og lovverk og tildels under felles tak, så var det ikkje utan vidare gitt at organisasjonane blei felles, verken for elevar eller lærarar. Det tok grovt sett 20-25 år før det var nokolunde samla organisasjonar for alt innafor vidaregåande opplæring.

Mitt første møte med elevorganisering var NGS, som elevrådet ved Skien gymnas var tilslutta. Eg sat ikkje i elevrådet, eg var enno ein ganske beskjeden og elev og det var langt meir taleføre medelevar som blei vald til tillitsvalde. Derimot fikk eg ein gong vere med på eit fylkesmøte for NGS, arrangert på Bø landsgymnas. Så mye hugsar eg ikkje frå dette møtet, anna enn at det var sterke konfliktar mellom høgre- og venstresida om kva politikk organisasjonen skulle ha.

Da eg byrja på folkehøgskole, var eg blitt meir frampå, og blei vald til elevrådet. Det valde meg så som skolen sin einaste representant til eit møte for å danne ein interesseorganisasjon for folkehøgskoleelevar. Det var på Manger folkehøgskole utafor Bergen, og eg hugsar at eg flaug til Bergen, og tok bussen utover til Manger. Det var i februar eller mars, men her var allereie heilt bart, på ei tid da det etter mitt lille vett og forstand skulle vere full vinter. Om det var slik at det da blei kalla Interesseorganisasjonen for folkehøgskoleelevar IFF og seinare omdøypt til Folkehøgskoleelevane sin interesseorganisasjon FEI, eller kanskje det var omvendt, det skal eg ikkje seie for sikkert, det hører til den historia som er uhyre dårlig dokumentert på internett.

Ein langt større organisasjon var den eg kom i kontakt med da eg byrja på yrkesskolen i 1974. Yrkesskoleelevenes og Lærlingenes Interesseorganisasjon, YLI, var stifta i 1970. Elevane på den samiske yrkes- og husflidsskole var kollektivt tilslutta, men sidan skolen stort sett hadde 1-årige og 1/2-årige linjer, var det dårlig med kontinuiteten og kvar haust var det å begynne på nytt. Eg var vel den einaste som hadde deltatt i arbeidet med ein landsomfattande interesseorganisasjon, og i tillegg hadde eg organisasjonserfaring frå Raud Ungdom. Men YLI var som namnet sa også ein organisasjon for lærlingar, og i Guovdageaidnu var det allereie ei lærlingegruppe tilslutta YLI blant gullsmedlærlingane på Juhls sølvsmie. Med hjelp av dei fikk vi danna ei YLI-gruppe på skolen og sendt delegatar til fylkesmøte for YLI. Her var og liten kontinuitet, leiinga frå i fjor var gått ut av skolen og hadde gjort lite for å føre det vidare, så vi starta nesten på null, med hjelp av ein utsending frå sentralt. Det var nestleiaren for organisasjonen, ein 16-17-årig elev på maskin og mek, med utrulige talegaver og organisasjonstalent for alderen. Han var, i likheit med meg, medlem av Raud Ungdom, og det var også eit par av delegatane frå andre skolar. Som vanlig måtte vi ha eit fraksjonsmøte for å samordne taktikken. Sidan dei fleste hadde lita røynsle frå YLI var det ikkje lett å finne kandidatar til leiar for distriktsutvalet, så nokon stor konkurranse var det ikkje. Eg hadde ikkje lyst å ta på meg vervet, men blei da av fraksjonen utsett for aldri så lite press for å stille. Det pågikk ein stadig kamp på landsplan mellom forskjellige politiske ungdomsorganisasjonar om innverknad både i YLI og andre elevorganisasjonar, og sidan distriktsleiaren også ville vere medlem av landsstyret, fikk eg eit klart signal om at det var ønska at Finnmark stilte med eit medlem av RU.

Som leiar for YLI distriktsutval Finnmark 1974-75 og medlem i utvalet 1975-76 fikk eg med meg ei rekke møte og skolebesøk rundt i Finnmark, sjølvsagt i all slags vær og føre. Eg fikk høre om forholda på dei forskjellige skolane, om dårlige verkstadar og hybelhus, om kamp for å beholde nedleggingstruga linjer og utvikling av betre tilbod. Ein stor del måtte flytte heimafrå for å gå på skole, og stipenda kom gjerne ikkje før bortimot jul. Det var nok å ta fatt i.

På landsplan var dei største sakene i mi tid lånekasseaksjon for større lån og stipend og tidligare utbetaling, og det var Schønbergkomiteen si innstilling om felles grunnopplæring, altså samanslåing av ei rekke yrkesfaglige linjer på grunnkurset. Dette var YLI absolutt mot, ut frå eit ønske om å forsvare yrkesutdanninga, eit sak som eg etter kvart har fått eit meir tvisynt syn på.

I motsetning til NGS og Elevorganisasjonen er YLI svært tynt omtalt på Wikipedia og elles på nettet, og tydelig skrive frå eit uvitande utafråperspektiv. Eg finn lite som tyder på at YLI-

36

medlemmar har skrive si eiga historie. Eit lite glimt er ein artikkel i tidsskriftet Fri Fagbevegelse14, der journalisten skriv om Elevorganisasjonen og nemner sine eigne røynsler frå både NGS og YLI rundt 1980. Om NGS-landsmøter skriv han: «Fraksjonismen var beinhard mellom partiene og det var like mye partipolitikk som skolepolitikk i salen.», men derimot: «I YLI var det mye mindre plass for partipolitikken. Men det var stor oppmerksomhet rundt yrkesopplæring.» Det var kanskje tilfelle tidlig på 1980-talet, men det er ikkje dekkande for situasjonen 5-10 år tidligare. Da var det nemlig ikkje bare i NGS at ei bestemt politisk retning dominerte. I YLI var det Raud Ungdom som var den absolutt sterkaste krafta, i alle fall frå 1974 til 1979, kanskje også litt tidligare. Utad sa ein heile tida at tillitsvalde blei valde for den innsatsen dei gjorde i interessekampen for elevane og lærlingane, utan å skule til partipolitisk samansetning. Det var absolutt ei sanning med modifikasjonar. Det er ingen tvil om at mange medlemmar og sympatisørar av Raud Ungdom gjorde ein stor innsats på skolane sine og fikk tillit ut frå det. I tillegg var det mange som først var elevaktivistar og etter kvart meldte seg inn i RU. Det var også ein stad der ein kunne få god skolering i organisasjonsarbeid. Likevel kjem ein ikkje frå at RU bevisst arbeida for å få sine folk inn i verv, og gjerne såg at ein hadde fleirtal i landsstyre og distriktsutval. Når eg no blar i permen min med referat frå møte i YLI Finnmark 1974-76, kan eg sjå at fleire fylkesmøte har hatt fleirtal av RU-medlemmar. Samansetninga av sentralstyre og landsstyre er eg ikkje like sikker på, men eg trur faktisk RU hadde fleirtal der og i periodar. I alle fall var begge dei som var leiarar i mi tid medlem av RU.

Denne posisjonen blei brukt til å profilere YLI som ein kamporganisasjon og til å kople organisasjonen til dei mest radikale delane av fagrørsla. Det blei vedtatt støtte til fleire streikar. Dette var det sjølvsagt ikkje alle som likte, og YLI blei utsett for harde åtak, ikkje bare frå høgresida, men også frå organisasjonar som AUF og SU. Særlig kjørte dei hardt ut mot at YLI uttalte seg om saker som låg langt frå yrkesskoleelevane sin kvardag, som støtte til Kvinnefronten, Chileaksjonen og Kamp mot supermaktene USA og Sovjet. Det var i det heile store delar av programmet til RU/AKP som blei kjørt som resolusjonar frå YLI sentralstyre. Det kunne ikkje gå bra. Det var ei gavepakke til høgresida, som fikk med seg store delar av medlemsmassen i kritikken. I 1976 danna utbrytarar ein eigen organisasjon YES – Yrkesskolenes elevsammenslutning. Ei rekke skolar gikk over til denne, mens andre skolar valde å stå utafor begge på grunn av kløyvinga. Frå YLI-leiinga og RU forsøkte ein å halde narr av YES, noko som ikkje var så vanskelig da organisasjonen var mildt sagt laus og lite effektiv, men det hjalp lite. Ein tok ikkje faresignala på alvor og gjorde ingen sjølvkritikk på linja med å få vedtatt mest mogleg allmenn radikal politikk i YLI.

Eg har funne RU si avis Røde Garde nr 3-75, som omtalar det einaste YLI-landsmøtet eg deltok på, og her står det: «YLI har avholdt sitt 6. landsmøte. Det ble et landsmøte som kunne markere en større, sterkere og mer enhetlig organisasjon enn noensinne. Yli har i dag 35-40 000 medlemmer på yrkesskoler, blant lærlinger og etterhvert på husflidskoler og landbruksskoler. 120 yrkesskoler er innmeldt i YLI. 15» Denne vurderinga var vel mest ønsketenking. For «enhetlig» var organisasjonen ikkje og kløyvinga kom like etter. Det merka vi også i Finnmark. Da eg gikk på Hammerfest yrkesskole 1975-77 kom det opp forslag frå høgresida om å seie opp det kollektive medlemskapen i YLI, og elevrådet innkalla til allmøte. Det blei ein skarp diskusjon, der YLI-tilhengarane vann debatten, men likevel tapte avstemninga knapt. Det tause fleirtalet ville ikkje ha ein interesseorganisasjon som uttalte seg om all slagt storpolitikk og som dessverre med rette kunne skuldast for å vere om ikkje styrt, så i alle fall sterkt påverka av kommunistane. Det skulle ta 3 år før yrkesskoleelevane igjen var samla i ein organisasjon. Etter det fungerte dei som samla organisasjon, men da var eg forlengst ute.

For meg har denne røynsla i ettertida stått fram som det eg siterte i starten: Mykje gikk vel langt.

14 https://frifagbevegelse.no/elever-i-50-ar--6.158.65884.82db4604a5 15 Røde Garde 3-1975

37

Eit tiår på FindusDet var yrkesutdanninga som drog meg til Hammerfest. Eigentlig skulle eg ikkje dit, men den linja eg først hadde søkt i Kirkenes kom ikkje igang det året, og eg hamna på andre valet, maskinarbeidar i Hammerfest.

Sommaren mellom dei to åra på yrkesskolen fikk eg sommarjobb på verkstaden på Findus. Det som skjedde da har eg vel 20 år skildra da vi på kurset i Norsk for yrkesfag skulle skrive ei «nybegynnerhistorie» frå arbeidslivet:

Sommarjobb som prøvetidEg var vel førebudd, trudde eg. To år på yrkesskolen; maskin og mek og maskinarbeider. Dessuten hadde eg jobba i industrien før, på to forskjellige arbeidsplassar. Eg var derfor ikkje nokon total skårunge da eg gikk inn til min første sommarjobb som mekaniker på Findus i Hammerfest, eller Nestle som bedriften heitte offisielt etter at han var oppkjøpt av sveitsisk kapital nokre år i forvegen.

Bedriften var kjent for å ta grundig på informasjon og opplæring av nytilsette. Men eg skulle jo bare vere der i 6 veker, så noko informasjon ved verneleiar eller omvisingsrunde blei ikkje sett på som naudsynt. Det var rett på verkstaden og få utlevert kjeledress og vernebriller og hansker. Verneskoa måtte eg sjølv gå på skoforretninga og kjøpe. Så fikk eg arbeidsnummer. Vi vikarane hadde arbeidsnummer på 7000-talet mens dei faste hadde nummer på 4000. Formannen viste meg kordan eg skulle fylle ut og stemple stemplingskortet, og så var det rett i arbeid.

Vi nye fikk stort sett ganske enkelt arbeid i starten. Første jobben var å båre inn og sette på plass nyankomne materiale i materialhylla. Det var ikkje så fort gjort som det kunne hørast ut til. Når det først blei bestilt materiale frå Harstad bestilte ein så ein skulle ha ei stund og 10 mm jernplater på 1x2 m var ikkje bare å hanskas med. Nokre stållengder var for lange for hylla og måtte først delas i to.

Eg var klar over at her hadde eg argusauga på meg frå første stund. Det tok ikkje lange tida før ein la merke til om ein vikar var lat eller udugelig, tenkte eg, og kasta meg inn i jobben så sveitten sto nesten gjennom den nyvaska men godt brukte kjeledressen eg hadde fått utlevert. Her sto det om framtida. Eg hadde eit år igjen på yrkesskolen og hadde alt framtidsplanen klar. Det var her eg ville søke meg fast jobb når eg om eit år formodentlig sto her med fagbrev som maskinarbeidar i lomma. Skulle det målet bli virkeligheit, ja da var eg inne i kanskje mitt livs viktigaste prøvetid så langt. Og ingen skulle kunne seie at denne karen var redd for å ta i.

Vi var vel ein 6-7 ferievikarar som byrja samtidig, og snart skulle det vise seg at det var så ymse med innstillinga. Nokre var som meg og satsa på ein jobb for framtida, kanskje alt frå hausten av, mens andre tenkte ikkje lenger enn nasen rakk og i allefall ikkje lenger enn til ferieturen dei skulle dra på først i august da dei endelig var ferdig med å gå her og knoge midt i beste sommarvarmen.

Ein skilde seg snart ut. I motsetning til oss andre gikk han ikkje på yrkesskolen ute på Fuglenes, men på gymnaset inne i byen. Ingen var i tvil om at største, for ikkje å seie einaste kvalifikasjonen hans for å få sommarjobb her, var at han var lillebror til verkstedsjefen. Far hans var heller ingen kem som helst i byen. Junior visste kor han kom frå og kor han hadde tenkt seg, og det var nok til ein jobb i heilt anna dress enn blå kjeledress med Nestle-Findus på ryggen.

På ein stor bedrift som Findus kan ein mekaniker bli satt til arbeid overalt frå bokstavelig talt under kaia til toppen av lossetårnet. (Nettopp på disse to plassane skulle eg seinare få to av mine mest minneverdige arbeidsopplevingar, men det er ei anna historie eller to.) Nokre plassar jobbar ein ganske fredelig utan å sjå ein formann anna enn i matpausa, andre gonger kan ein få ein jobb som er så midt i synet som det går an. Og ingen jobb var meir midt i synet enn det å ordne med materialreolen. Han hadde den mest sentrale plass som tenkas kan midt mellom inngangsdøra og døra inn til garderoben. Ingen jobb var derfor bedre eigna til overvaking. Tok ein 5-minutt utanom tida her, var det knapt nokon som ikkje såg det.

38

Frå formannen høyrde eg ikkje eit knyst den første dagen. Men ettersom eg tidlig fikk erfare at han slang med kjeften i tide og utide og skjelte ut både faste folk og ferievikarar, tok eg det som eit godt teikn.

Derimot var det andre som ikkje kunne halde kjeft. Frå ein arbeidar i 60-årsalderen, som hadde vore her så lenge at han nesten gikk i eitt med veggane, fikk eg passet mitt påskreve: Dei ville ikkje vite noko av eit slikt arbeidstempo. Hadde eg tenkt å komme der for å drive opp tempoet, fikk eg finne meg ein anna jobb. Eg fikk sjå til å jekke meg ned til å jobbe som andre folk og ta meg tid til å puste på. Dessutan var det ikkje noko mål å slite seg ut.

Det var med sterkt blanda kjensler eg gikk heim den første dagen. Rett nok var det viktig for meg å gjøre jobben såpass at eg kunne ha håp om fast tilsetting. Men langt det viktigaste var likevel å bli godkjent av arbeidskameratane, å bli ein av gutta. Dagen etter tok eg meg tid til ei røykepause med gutta, midt på golvet, midt i arbeidstida. Og formannen sa ikkje eit døyt. At eg jobba for hardt hørte eg ikkje noko meir om, og året etter sto eg der igjen, med fagbrev og arbeidsnummer 4240. 4240 Svein Lund

Våren etterpå gikk skoletida mot slutten, men sidan eg enno ikkje fann utlyste faste jobbar å søke på, søkte eg igjen sommarjobb på Findus. Denne gongen blei eg plassert på andre sida av byen, på Slippen, som da enno hørte til Nestlé-Findus. Den reparerte i første rekke Findus sine eigne trålarar, men tok og oppdrag for andre fiskebåtar, mindre fraktbåtar og rutebåtar. Dels fikk eg jobbe i det faget eg heldt på å utdanne meg til, med dreiing, fresing og slikt, dels var eg med ombord i båtane for å gjøre reparasjonar der, da gjerne i lag med ein meir røynd mekanikar. Maskinrom på båtar var for meg ei nokså ukjent verd. Det blei mye brå læring, og det hendte eg måtte innrømme at eg ikkje kunne, og be om instruksjon med teskjeier. Som da formannen bare ga meg ordre om å «ta ut loggen» på ein trålar som da sto oppe i slippen, og eg måtte innrømme at eg verken visste kva ein logg var, kor han var plassert på båten eller korleis ein skulle få denne ut på eit forsvarlig vis. Eg kom meg no likevel rimelig bra frå sommarjobben, og hadde ikkje dumma meg så ut at eg ikkje kunne komme tilbake som arbeidssøkar.

Etter sommarjobb og ferie sto nesten jobbane i kø, faktisk nådde eg å få prøve meg i ein annan i Hammerfest og få tilbod om ein i Honningsvåg, før eg sa frå meg begge da eg fikk jobb på verkstaden på Findus. Det valet skulle eg ikkje angre på.

Da eg byrja i 1977 heitte bedrifta Nestlé–Findus, mens eg jobba der blei ho omdøypt til Nestlé Norge, men alle sa bare Findus så lenge eg var der, og eg brukar derfor dette namnet her.

Det blei nesten ti fine år, blant gode arbeidskameratar og der eg lærte mye både om mekanisk arbeid og om fagforeningsarbeid. Eg fikk prøve meg som både sekretær i fagforeininga og hovudverneombod, og også opplevde nokre harde tak både innad i foreninga og i forhold til bedriftsleiinga.

Findus var den største fiskeindustribedrifta som nokon gong har vore i Noreg, og konkurrerte ei tid ganske jamnt med AS Sydvaranger om å vere største arbeidsplassen i Finnmark. For å forstå Findus si rolle, må ein gå litt tilbake i historia, og her har eg lånt frå diverse skriftlige kjelder i tillegg til det eg sjølv har opplevd.

Findus var ein pioner i industrialisering av norsk fiskerinæring. Frå starten bygde ein på frysing av fisk og levering i første rekke frå trålarar. På Findus blei også fisken videreforedla til gryteferdige produkt i større grad enn det som elles var vanlig.

Fram til andre verdskrigen hadde norsk fiskerinæring vore basert på ferskfisk, saltfisk, klippfisk og tørrfisk og til ei viss grad hermetisering i boksar. Like før krigen var det starta ei forsiktig utvikling av frossenfiskproduksjon, men denne fikk først fart under krigen, da tyske selskap oppretta ei rekke fabrikkar i Noreg for produksjon av frossen filet. Ein av desse var i Hammerfest, Vereinigte Tiefkühlgesellschaften Lohmann & Co. Denne fabrikken låg på Fuglenes, og arbeidarane var i stor grad tvangsarbeidarar frå tyskokkuperte delar av Sovjetunionen, særlig Ukraina. Fabrikkane som tyskarane bygde opp var bygd på bruk av trålarar og filetskjæringsmaskinar levert av firmaet Baader i Lübeck. Som det aller meste av Hammerfest blei fabrikken jamna med jorda i 1944, men frossenfiskteknologien som blei innført med denne fabrikken skulle likevel få betydning for kva som blei bygd opp under gjenreisinga.

39

Den første fabrikkbygningen som blei reist i Hammerfest etter krigen sto G. Robertson A/S for og bak dei Bergens Privatbank. Firmaet B. Heide Ltd i Kristiansund leigde seg inn i bygget tilRobertson og starta produksjon av djupfrose filet i 1950.

I 1952 kom sjokoladeprodusenten Freia inn i bildet, inngikk samarbeid med B. Heide Ltd. og starta i 1952, A/S Hammerfest Fiskeindustri og Filetfabrikk. Produkta blei seld under namnet FINDUS.I 1959 skifta fabrikken offisielt namn til A/S Findus. I 1962 blei produksjonen kraftig utvida. Same året selde Freia/Marabou 80 prosent av aksjene i Findus A/S til det sveitsiske konsernet Nestlé. Så mange som 1300 mennesker var tilsett ved bedrifta i toppåret 1967. I 1976 var talet redusert til 800.

Findus kjøpte ei tid også frå kystflåten, men trålarar var hovedleverandøren av råstoff. I 1953 etablerte A/S Hammerfest Fiskeindustri og Filetfabrikk trålarrederiet Hammerfest Havfiske A/L. I 1963 overtok Findus A/S Hammerfest Slipp og Mekaniske Verksted. Frå slutten av 1960-tallet blei dei gamle sidetrålarane erstatta med hekktrålarar og Findus fikk konsesjon til 9 hekktrålarar. Dette var eigentlig i strid med fiskerilovgivinga, og det var einaste utanlandske selskap som fikk dispensasjon for eigne trålarar. For å jukse til dette blei det oppretta eit selskap det kommunen hadde halve aksjekapitalen, men bedriften hadde bukta og begge endane.

Utover 1980-tallet førte svikt i torskebestanden til permisjoner og produksjonsstopp i perioder. Arbeidsstokken blei redusert og forholdet mellom arbeidarar og leiing blei dårligare. I 1990 var det redusert til 450 tilsette og to trålarar.

Etter nye reduksjonar i drifta ved fabrikken og låg lønsemd i næringa bestemte Nestlé å selge Findus-anlegget i Hammerfest. Trålkonsesjonane som tilhørte fabrikken var verdfulle. Etter eit mellomspel med eit anna firma som knapt nokon lenger hugsar namnet på, blei Findus i 2001 seld i til det Røkke-eigde selskapet Norway Seafoods. Fabrikken i sentrum blei lagt ned og resterande produksjon blei i 2002 flytta til eit nytt og moderne anlegg i Rypefjord. Kva som skjedde der, fikk eg ikkje heilt med meg, men etter nokre år blei også dette nedlagt, og nokre enno mindre restar etter Noregs største fiskeindustribedrift blei flytta til Forsøl på motsett kant av byen.

Historia om etableringa og utviklinga av Findus er bare skrive litt her og der, og det er ein del spørsmål rom gjerne manglar, som kva bedrifta betydde for distrikta rundt byen. Kor kom alle dei opptil 1300 tilsette frå? Dei kom frå både nært og fjernt, sjølvsagt frå ein del som hadde vore busette i Hammerfest i generasjonar. Deretter støvsuga bedrifta fjordane i første rekke i dei omliggande kommunane Sørøysund og Kvalsund. Dette bidro sterkt til avfolkinga av mange stadar særlig på Sørøya og Seiland, stadar som vesentlig hadde befolkning med samisk bakgrunn. Med etableringa av ein slik gigant blei det lite plass igjen for utviklinga av kystfiske og mindre fiskeindustribedrifter. At dette gikk tilbake var sjølvsagt ikkje bare Findus si skuld det var også ein del av ein allmenn moderniserings- og sentraliseringspolitikk.

Findusarbeidarar frå Seiland til CeylonOm arbeidararne på Findus var det sagt at dei kom overalt i frå, nokre var frå Seiland, andre frå Ceylon. Seiland er, for dei som ikkje er lokalkjente, ei øy like ved Hammerfest by, og har tradisjonelt hatt mest sjøsamisk befolning, mens Ceylon no er meir kjent som Sri Lanka. Begge desse øyane har gitt monalege bidrag til arbeidsstokken på Findus, der det av og til blei fleipa med likheita i desse øynamna.

På verkstaden var det i mi tid bortsett frå ein færøying som hadde kome med trålar og hamna på land, bare norske arbeidarar (og bare mannfolk). Desse var til gjengjeld frå heile landet, spreidde frå «reservedansken», formannen min frå Lyngdal i Agder og oppover til dei forskjellige fjordhola etter Finnmarkskysten og ein sjeldan gong frå innlandet.

I produksjonsavdelingane var det langt meir spreidd. Etter kvart såg eg at Findus hadde ei mengde arbeidarar med samisk bakgrunn, men den snakka ein minst mogleg om i bedrifta og elles i byen. Eit par arbeidarar frå Karasjok kunne vanskelig skjule den samiske bakgrunnen, sjølv om dei hadde svært så norske namn. Dei som kom frå tidligare ganske reint samiske bygder og buplassar på Seiland og Sørøya gikk meir «under radaren» og sto fram som norske. Nokre av dei hadde likevel oppfatta at eg hadde budd eit år i Guovdageaidnu og var positivt interessert i det samiske, så dei kunne

40

helse «Buorre beaivi» når eg møtte dei i korridorane eller på kaia og andre ikkje hørte det. Nokre kom frå andre stadar i Nord-Noreg, men det blei og rekruttert bevisst sørfrå, kanskje

særlig frå Trøndelag. Formannen på ei anna avdeling der eg av og til hadde jobbar, snakka finnmarksdialekt så i alle fall eg tok han for å vere frå lokalsamfunnet. Eg blei storlig overraska da eg etter kvart oppdaga at han var møring. Det var i det heile vanlig at folk som byrja på Findus i større eller mindre grad la om til lokal dialekt. Det blei eg og prega av etterkvart, i motsetning til folk eg kjente som var kome som lærarar og som heldt på eiga dialekt heile tida. Finske jenter var det største utanlandske innslaget. Det må ha vore mange tusen til saman som har reist frå arbeidsløysa i Nord-Finland til fiskeindustrien i Finnmark. For dei fleste blei det eit par år eller enno kortare, men ein del gifta seg, gjerne med norske arbeidskameratar, og blei verande. På Findus var det så mange på både filet- og frityravdelinga at ein del sentrale oppslag sto både på finsk og norsk, og lenge hadde dei finske arbeidarane ein eigen tillitsvald som sat i klubbstyret. Nokre av dei blei etterkvart riktig flinke i norsk, og kunne til og med tolke for nykommarar, andre fikk aldri skikk på norsken og dro heller heim igjen til tryggare språklige forhold. Dei finske arbeidarane blei bare omtalt som finlendarar, men etter kvart oppdaga eg at ein god del av dei var samar, tildels også samisktalande, og nokre var ut frå etternamna skoltesamar. Men det samiske snakka ein jo helst ikkje om i Hammerfest.

Tidlig på 1970-talet kom den første arbeidaren frå Sri Lanka til Findus. Seinare fikk eg høre at han hadde jobba på eit norsk u-hjelpsprosjekt i Sri Lanka, og der blitt oppmoda til å søke seg til Noreg på fiskeriutdanning. Men først måtte han lære språket, bli kjent med norsk fiskerinæring og tene litt pengar. Slik hamna han på fileten på Findus i kanskje ti år, før han ein dag da eg var innom fileten kunne fortelje at han skulle slutte for å byrje på fiskerifagstudiet i Tromsø. I mellomtida var søstre, naboar og kjente av kjente frå Sri Lanka kome etter, og etter kvart blei det ei ganske stor gruppe av dei. Dei gikk rett inn i arbeid, lærte seg raskt norsk og blei respekterte medlemmar av lokalsamfunnet. Nokre var og aktive i fagforening og politikk, og ein del i den katolske kyrkja. Eg opplevde aldri noko diskriminering eller rasisme overfor dei eller klager over at dei kom og tok «våre arbeidsplassar».

Frå andre land var det mest enkeltpersonar som på eiga hand av forskjellige grunnar hadde hamna i Hammerfest. Eg hugsar ein tyskar på mottaket som var der i mange år, ein marokkanar og ein pakistanar som begge var ganske kort tid, nokre svenskar og islendingar, ein chilensk flyktning og det kanskje mest eksotiske innslaget: to franske nonner eller «Jesu små søstre» som dei blei kalla. Dei brukte til og med å stille på fagforeiningsmøte.

VerkstadenVerkstaden på Findus var organisert som ei heilt eiga avdeling under leiing av ein ingeniør. Dei fleste av oss var forskjellige variantar av mekanikarar, sveisarar og maskinarbeidarar, men det var og 4-5 elektrikarar, ein rørleggar, eit par snikkarar og malarar, samt ein smørar. Til saman telte eg ein gong av vi var 48 på verkstaden med ingeniør, tekniker, formenn og arbeidarar. Nokre av arbeidarane jobba fast i verkstadsbygget, andre fast på forskjellige produksjonsavdelingar, som filet, frityr og fiskemjølfabrikk, mens mange av oss var såkalla mobilreparatørar, det vil seie at vi blei sendt overalt der noko skulle reparerast, frå under kaia til oppå taket. Av dei 8-9 åra eg var i aktivt arbeid, var eg vel omlag 6 år mobilreparatør, 1 år maskinarbeidar og 1 år på teknisk lager.

Da eg kom til Findus hadde eg nylig fått fagbrev som maskinarbeidar, og det var først og fremst det eg kunne. Vi hadde ein maskinarbeidarverkstad med to dreiebenkar, ein fresemaskin og ein stor bormaskin. Der var to faste maskinarbeidarar, og eg fungerte som ein slag reserve maskinarbeidar som blei sett inn dit når det trengtest, eller eg fikk lage ting sjølv som skulle brukast i dei reparasjonane eg elles gjorde, sidan eg likevel hadde utdanning for det. Andre enn dei faste og vi som hadde fagbrev som maskinarbeidar slapp aldri til i fresemaskina eller den «nye» dreiebenken. Bare eit år fikk eg eit vikariat som fast maskinarbeidar. Sjølv om eg hadde fagbrev og skulle kunne denne jobben, var utfordringane store. Det første var materialbruken. På yrkesskolen hadde vi lært å dreie og frese i vanlig bløtt stål og messing, men utstyr som skulle stå i fiskeproduksjonen måtte tole vatn, og da toltest ikkje rust. Vi arbeida derfor mye i rustfritt stål, som finst i forskjellige kvalitetar, og alle er ikkje like lette å bearbeide. I tillegg laga vi noko i aluminium og mye i plast. Det var forskjellige kvalitetar av plast og kunststoff,

41

som også reagerte svært forskjellig på å bli utsett for sponskjærande verktøy. Da måtte både skjæreverktøyet, farta og matinga tilpassast til det. Spesielt for Findus var at vi laga reservedelar til bl.a. filetmaskinar sjølv. Vi hadde av og til besøk av ein omreisande reparatør for Baader filetmaskinar, og han kunne fortelje at vi var einaste bedrifta som gjorde dette. Alle andre måtte bestille delar frå Baader, noko som var atskillig dyrare. Vi derimot hadde alltid ei bestillingsliste frå lageret på å fylle opp med reservedelar, slik at når det ikkje var hastesaker for reparasjonar, kunne vi alltid produsere for lager. Ein ting er å produsere etter profesjonelle teikningar med toleransar for måla. Verre kunne det vere å lage delar som skulle inn i slitte maskinar. Prøv å lage ei rund foring til eit hol som er slitt nesten trekanta, og så få denne til å passe! Formennene som sette oss i arbeid kunne sjølv ikkje den jobben, og hadde for å seie det pent, ofte ikkje den store forståinga for at nokre av jobbane dei ga oss var svært vanskelige eller rett og slett umoglege.

Som mobilreparatør var utfordringane også store. Ein skulle virkelig kunne det meste, frå bøying av kopparrør utan å skade dei, til reparasjon av utstyr som var totalt fastrusta, frå sveising på baksida av rør i trange rom der ein ikkje kunne sjå staden ein sveisa på eller på materiale som aluminium og støypejern, som snudde og vridde seg og etter behandlinga slett ikkje såg ut som før. Alle utvikla etter kvart sine spesialitetar, min blei reparasjon av «jekkbjørnar» eller hydrauliske jekketraller. Kanskje ikkje det mest avanserte, men når dei hadde gått på fiskemottaket eller saltfisklageret i salt og vatn og snø og is til dei ikkje lenger kunne verken løfte eller trille, så var det ein sjau å få alt til å virke igjen.

Fagforeninga På Findus var det ei sjølvsagt sak at ein måtte fagorganisere seg. Ein hadde ikkje vore mange dagane før ein blei kapra av tillitsvalde med klar melding om å skrive under. På Findus-verkstaden trur eg ikkje vi hadde uorganiserte, på slippen var det ein, og han fikk stadig høre det. Tillitsvalde var det på kvar avdeling, og det var såpass interesse for dette arbeidet at det ofte var fleire kandidatar ved val. Etter nokre år blei eg foreslått som kandidat til avdelingstillitsvald, men nådde ikkje opp. Derimot blei eg etter kvart vald til hovudverneombod og med det leiar for arbeidsmiljøutvalet. Det siste var ei svært utakknemlig oppgåve der vi måtte sitte i eit utval med representantar for bedriftsleiinga og bedriftshelsetenesta og fikk gjennom svært lite.

Etter kvart blei eg meir og meir involvert i fagforeiningsarbeid, hadde 3–4 verv på det meste, og det blei fagforeiningsarbeidet som blei det viktigaste politiske feltet mitt. Samepolitikk, naturvern og andre interesser kom da meir i bakgrunnen. Heile tida var eg aktiv i AKP/RV og som så mange andre faglig aktive medlemmar kjente eg at partiet sin taktikk og vurderingane eg gjorde i det faglige arbeidet kunne komme i strid med kvarandre. Blant dei faglig aktive på Findus var det tilhengarar av tre parti: AP, NKP og AKP. (SV var så godt som fråverande på Findus og elles i industrien, i Hammerfest var det i den tida eit nesten reint akademikarparti.) Gruppa vår var definitivt den minste, vi var vel ein handfull på det meste. Dei næraste allierte vi hadde i den faglige kampen var NKP-arane, som ofte var eldre røynde fagforeiningsfolk. Nokre var nærast fødde inn i NKP, andre hadde gått over i frustrasjon over AP sin klassesamarbeidspolitikk. Dei klarte til å med å rekruttere nokre få yngre arbeidarar. I fagforeininga var dette samarbeidet ganske godt, men utafor fabrikkgjerdet var AKP og NKP kvarandre sine verste fiendar. I Hammerfest ville ikkje leiinga i nokon av dei to partia ha med kvarandre å gjøre. Vi på golvet såg gjerne dei jekka seg ned, vi trengte å stå saman der, uavhengig av at vi hadde forskjellig syn på kva som skjedde i Polen og Afghanistan.

Nestlé var og er eit av dei største og verste næringsmiddelkonserna i verda. Dei er no berykta for å karre til seg vassressursar, den gongen var den store saka at dei dreiv aggressiv marknadsføring av morsmjølkerstatning, noko som påførte fattige store utgifter og ungane deira dårligare og meir helsefarlig næring. Mens eg jobba der blei det starta ei internasjonal kampanje for boykott av Nestlé på grunn av dette. Kva skulle vi gjøre da? Det var nok absolutt grunnlag for kritikken og boykotten, men den ville ramme arbeidsplassane våre. Vi kunne derfor ikkje støtte konsernet, men heller ikkje støtte boykotten. Eg foreslo at fagforeninga skulle vise til boykotten og oppmode Nestlé til å slutte med marknadsføringa av morsmjølkerstatning, da vi elles ville bli ramma av boykott. Men det torde ikkje fleirtalet gå med på, det endte med at vi ikkje uttalte verken det eine eller det andre.

42

Også i forhold til fiskeripolitikken kom vi mellom barken og veden. Samanlikna med mesteparten av fiskeindustrien var Findus ein gigant, basert utelukkande på trålarar, og etableringa av bedrifta hadde bidratt til sentralisering, rovfiske og leveringsvanskar for kystflåten. Findus var verken god distriktspolitikk eller god ressursforvaltning. Men det var arbeidsplassen til alle oss som var der, og alle vil forsvare dei arbeidsplassane dei har. Dei største stridsspørsmåla i fiskeripolitikken dengang var likevel veksten i fabrikktrålarar og direktesal frå fiskebåt til russiske oppkjøpsbåtar og der sto vi samla i foreninga. Eg blei etter kvart ganske godt orientert uti fiskeripolitikken, og opplevde at eg blei respektert for det eg meinte der, både i politisk og faglig samanheng. Når diskusjonen gikk på samepolitikk derimot, fikk eg ofte høre: – Dette har ikkje du greie på, du som er sørfrå. At eg hadde budd eit år i Guovdageaidnu telte i alle fall ikkje til min fordel.

Mange år etter at eg slutta på Findus, fann eg på Facebook ei gruppe om Findus, som for det meste besto av gamle Findus-arbeidarar og andre tilsette, dels etterkomarar av desse. Her nytta eg høvet til å legge ut bilda mine frå Findus, og har fått mange kommentarar til desse. Også elles har det vore interessant å sjå kva andre skriv om bedriften. Det som slår meg når eg ser gjennom denne sida no, er at bedrifta og arbeidet der stort sett blir positivt omtalt. Ein skryt av godt kameratskap blant arbeidarane, av ei sterk fagforeining, men også av velferdstiltak frå bedrifta si side. «Findus var en god arbeidsplass» er ei vanlig utsegn. No har vi vel kanskje ein tendens til å hugse det beste, men det er ikkje tvil om at bedrifta hadde mange gode sider, særlig om ein samanliknar med det som på denne tida var vanlig elles i fiskeindustrien. Vi hadde mange arbeidarar som hadde prøvd seg der, og eg hugsar dei fortalte skrekkhistorier som gjorde Findus til ein trygg stad i samanlikning. Ein positiv forskjell var at det på Findus var stort sett arbeid heile tida, det var lite av permitteringane som elles har ridd fiskeindustrien som ei mare. På sikt kan likevel dette vere eit tveegga sverd. Eg hugsar ei som hadde jobba mange år i fiskeindustrien fortalte: Vi blei stadig permitterte, men da fikk vi komme vi oss etter det harde og einsidige arbeidet på fileten og var klare til ny innsats når permitteringa var over. Men da eg kom på Findus og måtte jobbe kvar dag og aldri få fri, da var det ikkje lenge før belastningane endte med sjukmelding.

Den relativt gode perioden på Findus varte nesten til eg slutta. Da eg etter eit halvt år kom tilbake frå utanlandsreise og prøvde å få jobben tilbake, var det ingen sjansar. Innskrenkingane hadde da starta med naturlig avgang, og snart skulle oppseiingane komme. Verkstaden skulle reduserast til under halvparten og blant dei som måtte gå var mekanikarar som hadde byrja same året som meg. Framtida såg svært usikker ut og i 1990 var eg tilbake i Hammerfest og skreiv artikkel for Klassekampen med tittelen «Blir Findus lagt ned?».16 Det skulle enno ta nokre år og få trudde vel dengang det skulle gå så galt. Men det gjorde det altså.

Ut i verdaI mesteparten av livet mitt har eg på grunn av jobb, skole og familie hatt nok med å reise mellom Sør- og Nord-Noreg, seinare også Polen, og såleis fått med meg ein del av det som ligg i mellom. Andre utanlandsreiser har det ikkje blitt så mye av, med unnatak av åra 1984-86, mens eg enno jobba på Findus. Da klarte eg på dei tre åra å komme meg til Sovjet, England, Palestina og Svalbard. Alle desse reisene skjedde mens eg var einslig ungkar, og med unnatak av Sovjetreisa i lag med ein arbeidskamerat, så reiste eg aleine på dei andre turane. Det vil seie at Palestinareisa var ein gruppetur, igjen organisert av eit venskapssamband, men utan at eg kjente nokon andre av deltakarane på førehand.

Mye kunne vore fortalt frå desse turane, men eg skal nøye meg med nokre glimt. Første turen gikk til England. Denne reisa var eit gjennombrot på å tore å reise utanlands aleine og å snakke utanlandsk. Da eg blei invitert dit var første reaksjonen min: «Men eg kan ikkje snakke engelsk». Og eg meinte det. Men møtet med andre utlendingar med engelsk som einaste fellesspråk fikk den gamle skoleengelsken opp i aktiv bruk. Å kommunisere med dei innfødde var verre, og sidan har eg helst halde meg unna dei som har engelsk som førstespråk, så sant dei da ikkje har lært seg andre språk vi kan kommunisere på.

16 http://sveinlund.info/fisk/findus.htm

43

I våre dagar ville ein vel reist med fly, men det var dyrt dengangen, og i tillegg hadde eg eit spesielt oppdrag på vegen. Og det måtte skjulast så godt som råd. Eg var nemlig vald til delegat frå Hammerfest AKP(m-l) til partiet sitt landsmøte «ein stad på Austlandet» i november 1984. Desse landsmøta var strengt hemmelige, og vi hadde ikkje lov å seie til nokon kor vi dro. Løysinga var å kamuflere reisa som noko anna, og det har eg greidd så godt at eg vel aldri tidligare har avslørt for noko ikkje-medlem at eg var tilstades der. Eg dro frå Finnmark med buss og tog så raskt som det var mogleg, men lot som eg brukte masse tid på vegen og fortalte om alle besøk som hadde vart ein time som om det hadde vore ein dag eller to. Frå landsmøtet bar det vidare med tog til København, tvert gjennom Danmark til Esbjerg og båt til Harwich og tog til London. Der skulle eg ta toget til Tunbridge Wells litt lenger sør, men at det som var eitt tog frå London seinare delte seg i to, det hadde eg ikkje fått med meg. Og plutselig var eg godt i feil retning. Det endte med ei drosje eg slett ikkje hadde råd til, men eg kom no fram til der min gamle kjenning både frå Telemark og Finnmark gikk på ein slags folkehøgskole. Det var ein Steiner-skole for vaksne og eg fikk for første gong kjenning med antroposofien. Det var trivelige folk, men den ideologien kunne dei ha i fred for meg.

Den neste turen gikk til Sovjetunionen, nærare bestemt Murmansk. På Findus hadde eg ein arbeidskamerat som var vel 20 år eldre enn meg. Han hadde svært godt forhold til Russland og Sovjet. Under krigen hadde han lært seg russisk av ukrainske jenter som var på tvangsarbeid i fiskeindustrien i Hammerfest, og sidan hadde han halde det nokolunde ved like. Politisk forsvarte han alt som kom frå Sovjet, så vi hadde mange harde diskusjonar, sikkert både til underhaldning og irritasjon for arbeidskameratane. Sjølv heldt eg meg nesten like hardt til Kina. Bortsett frå det var vi gode vener. Han var vel det som i visse miljø blei kalla «arbeidarintellektuell», sjølv om ingen brukte det ordet på Findus. Han leste enormt, og hadde store kunnskapar om historie, ikkje minst krigshistorie, og kunne det meste om våpen- og flytyper. I tillegg var han ein god kunstmalar. Nokre av verka hans var faktisk kjøpt inn av bedrifta, elles var maleria hans av skip og hav ettertrakta. Kameraten var skilt, hadde nokså vaksne ungar og mangla nokon å feriere med. Eg var og einslig og vi fann ut vi skulle kjøre til Murmansk i lag. I 1984 var ikkje det bare å sette seg i bilen og kjøre. Ein måtte ha visum, og for å få visum måtte ein ha betalt hotell. Det var Hotel Arktika som var den aktuelle staden for vestlige turistar, ein 17 etasjers koloss som enno ikkje var heilt ferdig utbygd, men likevel godt slitt.

Utrusta med visum og kvittering for betalt hotell, fotoapparat og store forventningar kjørte vi avgarde i kameraten sin bil. Det var langt å kjøre, først over grensa til Finland ved Karasjok, så heilt ned til Ivalo før vi tok av mot grensa til Sovjetunionen. Vi visste vi måtte vere på grensa før grensestasjonen stengte klokka 1630, og meinte vi skulle rekke det med god margin. Tre kvarter før tida kjørte vi fram til grensebommen. Der sto ingen bilar i kø og bommen var nede. Nei, stengt for i dag. Det var sjølvsagt 1630 finsk tid vi skulle vore der, ikkje norsk tid. Det var ingen nåde. Kom igjen i morgon tidlig. No var gode råd dyre, det same var hotellet i Ivalo som vi var nøydd å ta inn på. Ein kort kveld i baren på hotellet og opp så tidlig at vi skulle vere først i grensekøen. Og det trengtest, for der tok det tid. Heile bilen blei gjennomsøkt. Ein fin tollekniv som kameraten hadde tatt med for å gi som gåve blei beslaglagt, da slikt kunne ein ikkje ta inn i landet. Da vi kom tilbake og ville ha kniven igjen, var det sjølvsagt ingen som hadde hørt om nokon kniv. Eit utval av musikkassettane vi hadde i bilen blei for sikkerheits skuld testa ut for å høre at der ikkje var skjult farlig propaganda. Og etter halvannan time på grensa fikk vi kjøre til neste kontrollstasjonen og neste, før det endelig var fri bane til Murmansk.

Da vi til slutt omlag 16 timar forsinka kjørte inn på parkeringsplassen foran Arktika, kom det ein kar gåande mot oss og sa på engelsk: «I will be your guide». Vi starta med å fortelle kvifor vi kom så forsinka, men det blei bare feidd av: «I know». Ingen skulle vere i tvil om at dei hadde kontroll med gjestene sine. Guiden hadde som oppdrag å hjelpe oss til å få sjå dei viktigaste attraksjonane. Men ikkje alltid forsto vi kvarandre på felles framandspråk. Vi fikk spørsmålet om vi ville sjå noko som vi forsto hadde med fisk og fiskeri å gjøre, og det sa vi ja takk til. Sidan vi begge jobba i fiskeindustrien, hadde vi vel von om at det var russisk fiskeindustri vi skulle få sjå. Så vel var det ikkje. Seinare forsto vi at han hadde sagt: «Do you want to see the fish ladder?» Med andre ord ei laksetrapp. Etter det første vonbrotet var det trass alt litt interessant. Laksen som gikk opp i elva nær Murmansk blei effektivt forvalta. Ikkje gjennom døgnkort til flugefiskarar som i Alta, men gjennom at all laksen måtte gå opp ei laksetrapp. Anna kvar dag fikk han gå opp utan beskatning, anna kvar dag blei han ført rett inn i

44

slakteriet, bløgga og sløyd og sendt ut på marknaden. Beskatninga var 50 % og ferdig med det. Og «fisket» foregikk på den mest kostnadseffektive måten. Vidare blei vi tatt med på ei ortodoks kyrkje som no var omgjort til museum. Det er det eg hugsar av organisert omvisning.

Vi skulle vel hatt tre netter i Murmansk, dei var no redusert til to. Resten av den knappe tida vår fikk vi gå på eiga hand i byen. Med fotoapparat. Men det var klare begrensingar på kva vi fikk ta bilde av. Det var ikkje lov å fotografere hamna. Ikkje offentlige bygnadar, og ikkje soldatar og politifolk. Ikkje bruer og kva det no var. Sjølv min svært så sovjetvenlige ven syntest dette gikk over alle grenser og endte med å stå vakt mens eg tok dei ulovlige bilda.

Møtet med russisk restaurantliv var ei oppleving i seg sjølv. Menyen i den store restauranten på Arktika var sjølvsagt bare på russisk, men kameraten kunne såpass av språket at han kunne lese i alle fall ein del av det og bestille ut frå det. Vi ville ha fisk. Men kelneren svarte at nei, dei var fri for fisk, vi kunne få «kotlet», som på russisk ikkje er det vi kallar kotelett, men heller ei slags karbonadekake. Vel, vel, sa vi, la det så bli kotlet. Etter ei tid kjem kelneren tilbake: «Njet kotlet, tu ryba» Så fikk vi fisken likevel. Eg ville ha ein øl til maten. Greitt nok, det kom ein halvliter på bordet og godt var ølet. Da han var nesten tømt syntest eg det var rart eg skulle bli såpass påverka av ein halvliter. Det var da vi leste på etiketten: 12 % alkohol. Ja vel, det forklarte saka. Kameraten ville ha ein vodka til fisken. Og venta å få eit lite glass. Men det som kom på bordet var ei heilflaske, ¾ liter 40 % vodka. Det var det altså forventa at han eller vi skulle drikke til middagen. Vi byrja å ane litt meir om russisk drikkekultur, for ikkje å seie ukultur. Heldigvis var det kork på flaska og det gjenståande blei putta inn i jakka og smugla ut av kafeen og opp på rommet. Seinare skulle det komme til nytte.

Ut på kvelden fann vi ut vi skulle gå ein tur på utsida av hotellet. Der kom vi i prat med to jenter, som var riktig trivelige og tydelig interesserte i kontakt med utlendingar, som det ikkje var så mye av i denne tida. Det endte med at vi blei invitert på privat fest heime hos ein av dei. Noko skeptiske var vi, men vi tok sjansen. No måtte vi bare oppom hotellrommet og hente flaska som var smugla ut av restauranten og i lag for vi fire i ei slags piratdrosje til ei blokk eit stykke unna. Her fikk vi servert brød med omelett og delte broderlig og søsterlig vodkaflaska, mens vi etter evne fortalte kvarandre frå kvar sine land. Sidan bare den eine av jentene kunne engelsk, blei det eg som kommuniserte med henne og kameraten måtte bruke sin beste russisk til å snakke med den andre. Ingenting farlig skjedde, vi blei verken valdtatt eller rana. Dei fikk ein norsk hundrelapp som takk for servering og selskap og vi tok drosje tilbake til hotellet. Dagen etter var det å starte den lange kjøreturen heim til Hammerfest. Vel tilbake på jobb, kom vi i prat med ein trailersjåfør som hadde kjørt mye på Murmansk. Vi fortalte vi nettopp hadde vore der og budd på Arktika. No, sa han, traff de Galina og Jelena?

Kort tid etter dro eg igjen avgarde, denne gongen til Palestina. Målet var ein internasjonal arbeidsleir der den norske deltakinga blei organisert gjennom Palestinakomiteen. Frå denne turen skreiv eg ei reportasje i Klassekampen, 12.09.1995. Eg gjengir derfor først reportasja, så legg eg til nokre ord om kva som skjedde etterpå.

Frå internasjonal arbeidsleir ved Bir Zeit-universitetet på Vestbredden Turisme på ein annan måte

Arbeidsleiren – We work with our hands in Palestine – and we want the occupation out! – Slik lyder sangen der vi sit rundt bålet mellom telta nedafor Bir Zeit-universitetet. Vi er samla 50-60 europearar og amerikanarar saman med vel 20 palestinske studentar. Med den mest forskjellige bakgrunn, men med ein ting felles: – Vi arbeider med hendene i Palestina og vi vil ha oppkupasjonsmakta ut.

– Bir Zeit-universitetet ligg på den okkuperte Vestbredden, 3 mil nord for Al Ωuds (Jerusalem) Universitetet har lenge vore eit symbol på palestinsk motstand og ein torn i auga på okkupasjonsmakta Israel, og fleire gongar har det vore stengt, ein gong for 7 av 9 månadar i eit skoleår. Da har dei fortsatt undervisninga «under jorda», i kafear, kyrkjer, moskear osv.Kvart år arrangerer studentrådet på Bir Zeit internasjonale arbeidsleirar. For dei studentane som deltar er dette ein del av minst 120 timar samfunnsnyttit arbeid som alle studentar må ha for å få

45

eksamen. (Kanskje noko å lære av for norske universitet og høgskolar?) For oss utlendingar som deltok var det i første rekke ein kjempesjanse til å treffe folk frå dei fleste lag av det palestinske samfunnet: studentar og lærarar, fagforeiningsleiarar, kvinneaktivistar og ikkje minst vanlige bønder og arbeidarar og landsbyar og flyktningeleirar. Det var ein sjanse til å sjå det Palestina som enno lever og til å sjå ein del av baksida til Turist-Israel, det sionistane vil hindre utlendingar å få sjå.Så får det heller vere om nokon syns det er litt sprøtt å dra ned til 30-40 graders varme og grave grøfter og lempe stein, og attpåtil respektere muslimsk klesskikk, noko kroppen ikkje blir særlig brun av.Vi fikk bussturar til store delar av Vestbredden, Gaza og til palestinske byar og landsbyar innafor Israel, og vi fikk samtidig med oss historiske minnesmerke og sjansen til å bade både i Dødehavet, Middelhavet og Genesaretsjøen. Og vi fikk ei mottaking vi aldri vil glømme.Og så sant ikkje okkupasjonsmakta legg unormalt mye kjelkar i vegen, så blir det arbeidsleir neste år og. Så ta kontakt med Palestinakomiteen eller Palestinafronten, og så møtast vi i Palestina. For i kjem igjen.

Ein times busstur frå Bir Zeit kjem vi til den palestinske landsbyen Saffa. Namnet Saffa er gresk, og busettinga her har røter tilbake til den greske storheitstida for over 2000 år sidan. I dag har Safta om lag 4000 innbyggarar. Men om lag 2500 frå Saffa bur i utlandet. I 1948 greidde Saffa så vidt å berge seg unna å hamne bak «den grønne linja», grensa til Israel. Men grensa gikk like ved, og dei mista ein stor del av jorda.

Okkupert i 1967Men i 1967 blei Saffa okkupert som resten av Vestbredden, og israelarane oppretta settlements som åt seg meir og meir inn på landsbyane. Stadig prøvar settlarane å ta meir av jorda til Safta, men hittil hadde dei greidd å forsvare seg ganske bra. Den dagen vi kom, sto det i avisa at del hadde vunne ei rettssak mot settlarane. I mai i år blei ein palestinsk quisling drept i Ramallah, den næraste byen. 6 unge guttar frå Saffa blei arrestert mistenkt for å stå bak drapet, og for å ha utgjort ei militær PLO-celle. 2 dagar etter arrestasjonen er det portforbod i Saffa. Midt på natta kjører det inn i landsbyen 4 bolldosarar, 20 jeepar og 200 soldatar. Om morgonen ligg 4 hus l ruinar, husa til familiane til dei arresterte.

To grupperDa vi kom, hadde ein av familiane fått bygd seg nytt hus, dei andre holdt dei på å samle inn pengar til. Vi delte oss på to grupper som gikk laus på kvar vår ruinhaug. Med hjelp av kompressor og trykkluftmeisel blei restene delt opp i stykker vi kunne frakte vekk, og på få timar var mesteparten av husrestene omdanna til eit steingjerde rundt tomta. Få dagar etter fikk vi sjølv sjå eit hus bli rasert med bulldosar. Mens vi rydda tomta etter eit rasert hus i landsbyen Taiyba like ved Jerusalem, kom ein bulldosar og gikk laus på eit nybygg like ved. På få minutt var det sm skulle blitt elt nytt bolighus forvandla til ein haug med stein og sprikande armeringsjem. Kva for brotsverk hadde dei så gjort, husbyggarane i Tayiba? Jo, dei hadde sett opp husa utan løyve. Ingen har nemlig fått lov å bygge her etter 1967, ettersom området har fått den ære å bli utnemnt til «sikkerhetssone». Når dei likevel er så frekke å bygge kan det kanskje ha samanhang med at det byrjar å bli noko trangt når folketalet i landsbyen har auka frå 6000 til 11000 i disse åra med okkupasjon og byggeforbod.

«Landet, ikkje folket»«Israelarane vil ha landet, men ikkje folket,» seier palestinarane. Med bulldosarane sine demonstrerer del det daglig. Bare dei fire første åra av okkupasjonen blei 16.212 palestinske hus

46

rasert på Vestbredden og i Gaza. Kor mange det nå har blitt, veit vi ikkje, men talet aukar for kvar dag.

Et barn er født«Et barn er født i Betlehem, ti gleder seg Jerusalem,» syng vi til jul. Det blir fortsatt født barn i Betlehem og deromkring. Mange barn. Særlig i flyktningeleiren Dheisha. Men det er ikkje alle som gler seg over det i Jerusalem.«Alle palestinske kvinner skulle få minst 20 barn,» seier ei gamal kvinne til oss i Dheisha. Sjølv hadde ho fylt det meste av kvoten. På eit utrulig lite område er det i Dheisha stua saman 12.000 - 13.000 menneske, og dei blir stadig fleire. I hopetal samla ungane seg rundt oss og ville bli fotograferte mens dei gjorde V-teiknet: Siger for PLO. Ein flyktningeleir skal vere ein midlertidig stad, til ein kan flytte tilbake eller etablere seg ein annan stad. Men ungane som nå blir født i flyktningeleiren ved Betlehem har foreldre som sjølve er født her. Likevel ser her fortsatt midlertidig ut. Bølgeblikktak blir holdt på plass av murstein og skrot. Når det gjeld maling er tydeligvis parola: — Sløs ikkje med malinga — mal slagord. Stadig er okkupasjonsmakta der og tvingar dei til å male over. Men nye kjem, og vi fann «Ut med okkupantane» og «Vi gjør alt for frigjøring av Palestina».

Ein «ribba» heimI Dheisha skulle vi rydde gater og samle søppel. Men etter 10 minutts arbeid kjem ei kone ut med te til oss. Nye 10 minutts arbeid og mannen i nabohuset kjem med kaffe. Slik fortsatte det. Så måtte vi inn i ein heim og drikke meir te. Stua ser litt ribba ut. Få dagar før hadde israelske soldatar vore på husundersøking og beslaglagt bilete og palestinske kart. To bilete fikk henge, soldatane kan ikkje ha forstått symbolikken. Ein anna ting hang og igjen: eksamensvitnemåla til 8 søner og døtre med universitetseksamen. Eit levande bevis på det palestinske ordtaket: «Det einaste dei ikkje kan ta ifrå oss, er det vi har i hovudet». Kor ungane var nå: Jo, nokon i utlandet, nokon i fengsel. Ein son på 18 hadde sotte inne frå han var 15 og satt enno. Minstegutten på 12 hadde sete 20 dagar for steinkasting.

PortforbodFamilien budde i Sakaria til israelarane kom i 1948 og øydela heimen deira. Dei måtte flykte til Jeriko og bu 4 år i telt, l telt på 2 store familiar. Så i 1956 kom dei til Dheisha. Dei flykta frå framferda til staten Israel, men i 1967 blei dei så flyktningar innafor denne staten. Etter den tid har det ikkje vore mye fred å få. Stadig har leiren vore utsatt for portforbod. I fleire dagar kan det vere forbode å gå ut av si eiga dør, ja sjølv å sjå ut av vindauga. Dei kjem seg ikkje på jobb, ikkje på skole.

«Ikkje for turistar»For sionistane er flyktningeleirane på Vestbredden og i Gaza ein verkebyll. Dei vil og kan ikkje la dei vende tilbake til der dei kom frå, 470 palestinske landsbyar er jamna med jorda, og brotsverka er for lengst skjult av jødisk busetting. Overfylte og fattige flyktningeleirar innafor det dei reknar for israelsk jord, er både ein kime til opprør og dårlig reklame. Ein belgisk deltakar på Bir Zeit-leiren blei fjerna med makt frå Dheisha av politiet. — For din eigen sikkerhet — ikkje noko for turistar.

Arbeidsleiren var over, og nokon av oss drog heim, mens andre ville sjå meir av Midt-Austen når vi no først var her nede. To av oss fann ut vi ville til Egypt. Det var ikkje bare å gjøre på eiga hand, men det gikk an å bestille plass i ei turistgruppetur frå Tel Aviv, og det gjorde vi. Mens temperaturen elles hadde vore til å halde ut, mins eg da bussen stoppa ein stad i Sinai. Noko varmare har eg ikkje kjent verken før eller seinare. I Kairo var tre dagar på hotell del av pakka, elles var vi heldigvis overlatt til oss sjølv. Egyptisk museum var ei oppleving av det heilt store. Her låg

47

verkelig Tutankhamon sitt balsamerte lik i gullkista si og sjølv om både engelske og franske museum har rana mye av funna frå det gamle Egypt, var det meir enn nok igjen til av vi gikk rundt der frå det opna på morgonen til vaktene jaga oss ut ved stengetid.

Men det vi eigentlig skulle i Kairo, det var å besøke sjukehuset til Palestinske Raude Halvmåne, for der skulle det etter sigande arbeide fleire norske helsearbeidarar. Vi hadde tenkt å møte dei og kanskje skrive litt om det. Vi fann fram til sjukehuset og spurte etter nordmennene, men dessverre, dei var reist på ferie heim til Noreg. Men da vi fortalte vi kom frå Palestinakomiteen og hadde vore på arbeidsleir på Vestbredden, måtte vi absolutt bli. Vi har gjester, sa dei, vi må ha ein fest. Og fest blei det, med mat og drikke, og muslimane sitt kjente alkoholforbod blei ikkje alt for strengt praktisert. Dei spurte kva vi hadde fått sett i Kairo, og da vi måtte innrømme vi ikkje hadde fått med oss pyramidene og sfinxen, så var det ikkje verre enn at dei stappa oss i bilen og kjørte oss dit midt på natta. Deretter bar det inn på den finaste restauranten ved pyramidane, men heldigvis heldt denne på å stenge, så vi blei i staden kjørt til hotellet, for neste morgon var vi på veg tilbake til Tel Aviv.

No var det tid for meg å dra heim, og aleine bortkomen måtte eg gå mellom tungt væpna vakter på Tel Aviv International Airport. Her var det fullt forhør av alle utlendingar. Foran meg i køen sto eit eldre svensk par som ikkje snakka vidare engelsk, så eg måtte melde meg som tolk mellom dei og grensevaktene. Det gjorde dei kanskje litt mildare stemt mot meg, men likevel måtte eg gjennom alle spørsmåla om kor hadde eg vore og kva eg hadde gjort der. Å røpe reiseruta med alle palestinske busettingane på Vestbredden og Gaza ville gi dei israelske grensevaktene sterke mistankar om kva slags kar eg var. På andre sida, eg kunne ikkje konstruere besøk til stader der eg ikkje hadde vore og ikkje kjente. Så det blei å spele rolla som kristen pilgrim. Da blei både Jerusalem, Betlehem og Nasaret godtagbare reisemål. Inne i fotoveska hadde eg sydd inn i foringa dei merka eg hadde fått med PLO og Fritt Palestina, men dei blei heldigvis ikkje funne.

På turen i Palestina blei eg ikkje personlig kjent med nokon palestinarar, og da eg kom heim hadde eg ingen kontaktadresser. For dei var vi bare ei stor gruppe. Derimot blei eg betre kjent med fleire av dei utanlandske deltakarane på den internasjonale arbeidsleiren på Bir Zeit. Dette førte meg på to turar som eg elles ikkje hadde fått, til Svalbard året etter og til Belgia to år etter Palestinaturen.

Ein av deltakarane budde og jobba på Svalbard og eg blei invitert på besøk. Dengang var det alvorlig dyrt med fly frå Tromsø til Longyearbyen og ei reise frå Hammerfest til Svalbard var meir enn eg såg meg i stand til. Løysinga blei ein avtale med Klassekampen. Dei hadde hatt ein reportasjeserie av Jon Michelet frå Svalbard ein del år tidligare, seinare hadde dei ikkje hatt noko stoff derifrå, men ville gjerne ha det. Så da eg tilbaud reportasjer mot at dei betalte billetten, slo dei til. Det blei 11 artiklar, så eg trur dei kom rimelig bra ut av avtalen. Dette var før Svalbard blei turistattraksjon for fullt, og det fantest ikkje eit hotell eller pensjonat der. Om ein kom til Svalbard utan å ha jobb der, var det bare å bu privat. Og dei fleste budde trangt. Men der det er hjerterom er det husrom, og eg berga meg gjennom 10 dagar med å ligge i sovepose på golvet rundt i tre heimar til saman.

Svalbardfolket var svært så gjestfrie når det kom ein sjeldan gjest og eg blei sluppe inn på gruvegangen, fikk skutertur på fjellet og låne utstyr til skitur på Longyearbreen, eg fikk intervju med gruvearbeidarar, lokalforvaltninga, barnehagen og sysselmannskontoret. Derimot kom eg meg verken til Svea eller Barentsburg. Skulle ein det, måtte det ha vore bestilt lang tid i forvegen.

Reportasjane er for store til å lime inn her, men dei kan lesast på http://sveinlund.info/kalott.htm

Alt går i oppløysingDen politiske retninga, også kalla «den store politiske vekkelsen», som eg hadde slutta meg til i det berømte året 1968, møtte større og større utfordringar og problem rundt 1980. Dei «sosialistiske fyrtårna» Kina og Albania gikk kvar sin veg, og mange av deira allierte partia delte seg i Kina-venlig og

48

Albania-venlig retning. AKP tok først standpunkt for Kina, men den kinesiske politikken blei òg vanskeligare og vanskeligare å forsvare. Internasjonalt var den maoistiske rørsla i stor grad i oppløysing. I Noreg gav partiideologen Tron Øgrim ut boka Den vestlige maoismens sammenbrudd og krisa i AKP(m-l).

I Hammerfest og Finnmark heldt vi likevel stand ei stund, ikkje minst fordi partiet her var basert meir på det aktive lokale arbeidet enn på ideologi og utanrikspolitikk. Men også hos oss skulle partiideologien knake i samanføyningane. Lenge hadde det vore misnøye med den gamle leninistiske modellen der arbeidarklassen skulle styre gjennom kommunistpartiet. Logikken var at kommunistpartiet representerte arbeidarklassen sine interesser, og det var derfor under sosialismen ikkje behov for andre parti. Dette kunne kanskje forsvarast i ein tvangssituasjon i Russland, som aldri hadde vore noko demokrati, men absolutt ikkje i Noreg. I Hammerfest-laget var det eit stort fleirtal som krevde endring av denne linja. Som disiplinerte partimedlemmar hadde vi likevel lenge halde dette synspunktet internt. Ein av oss hadde skrive så mye om dette at han var blitt lagt merke til på landsplan, og planen var faktisk at han skulle inviterast til å delta i prinsipprogramkomiteen før neste landsmøtet. Men den meldinga nådde ikkje Hammerfest før det var for seint. Den utvalde og eit anna medlem hadde da allereie trekt konklusjonen at kampen for eit demokratisk AKP var tapt, og meldte seg ut med brask og bram, til stor glede for den lokale AP-avisa. Kva gjorde vi da? For fleirtalet av oss som var igjen sto det som umogleg å forsvare utad eit syn på demokratiet som vi ikkje delte, sjølv om det var det partidisiplinen kravde. Vi følgde samvetet og svarte på utmeldinga med at vi støtta kritikken, men meinte det var god von om å endre politikken til partiet innafrå. Først blei vi innkalla på teppet, men snart forsto partileiinga at dette ikkje lot seg stoppe, og i staden for den nylig utmelde blei det eg som fikk æra av å delta i prinsipprogramkomiteen. Det var ei interessant røynsle, og det viste seg at det var mange syn i partiet på korleis sosialismen skulle styrast og arbeidarmakt praktiserast. Landsmøtet i 1984 blei starten på ei endring, som blei fullført fire år seinare, frå da var både eittpartistaten og proletariatets diktatur definitivt plassert på den historiske skraphaugen.

Ein kan knapt seie at evne til ideologisk nytenking var det som prega AKP-leiinga i denne tida. Vi som hadde starta med eit opprør mot autoritetar, hadde endt med å legge oss under ein ny autoritet, der det å snakke Sentralkomiteen midt i mot ikkje var så mye lettare enn det hadde vore å gå mot Paven, Kongen eller andre autoritetar. For nokre endte det med eksklusjon, for ein del med underordning, og for svært mange med utmelding. Faresignala ved dette tok ein knapt, men hang igjen i den gamle trua på at «partiet rensar seg og styrkar seg», inntil ein kom farlig nær eit anna tvilsamt ordtak: «Den står sterkast som står aleine».

Ei av dei mest idiotiske hindra på vegen var konflikten mellom RV og AKP. AKP hadde skapt RV som sin eigen valallianse, men gaukungen tok over det meste av reiret, og mora visste ikkje si arme råd. I 1989 skreiv eg eit innlegg med tittelen «Kvifor nytt parti?» der eg tok til orde for å danne noko nytt på ruinane av dei to kranglefantane. Det tok 18 år før det slo til i praksis, men da den nye skuta Raudt blei sjøsett hadde eg forlengst mønstra av. Kva som hadde skjedd med partiet og med meg om Raudt var blitt danna 18 år før, det skal eg ikkje våge meg til å seie noko om, men eg trur mye kunne sett ganske forskjellig ut.

Det er mange grunnar til at det store fleirtalet av oss som var medlemmar av AKP(m-l) på 1970-talet etter kvart bakka ut. Nokre valde å følgje dei personlige interessene sine av karriere og pengar, hamna etter kvart på andre sida av bordet som kapitalistar eller politikarar i andre parti, med posisjonar som ordførar og til og med statsråd. Dette var likevel ikkje fleirtalet, dei var det vi kalla «ærlige klassekjemparar» og dei heldt fram kampen for den same hovudlinja gjennom fagforeiningar, Nei til EU, Naturvernforbundet og ei rekke andre progressive organisasjonar. Men for partiet var og blei dei fråfalne, renegatar og forrædarar og det var ingen interesse for å samarbeide med dei. Eg var sikkert sjølv med på det mot folk som meldte seg ut før meg, og eg opplevde det sterkt sjølv da eg sa frå meg medlemskapen etter 31 år, sjølv som det ikkje skjedde som eit brot på klart politisk grunnlag. Det skal ikkje undre nokon at fråfallet blei stort. Ein må

49

heller undre seg over at såpass mange blei igjen at Raudt enno er å rekne med som ein faktor i norsk politikk, som etter kvart har klart å rekruttere ganske mange heilt nye medlemmar og i 2020 faktisk har større oppslutning enn RV nokon gong hadde.

For oss som heldt ut relativt lenge og for dei som enno held koken, er det vel to faktorar som står igjen etter at det altomfattande verdsbildet og dei komplette løysingane forsvann: For det første analysa av verda, kapitalismen og imperialismen som hovudårsak til dei store krisene for verdas folk og naturressursar. For det andre innsatsen som partiet gjennom tusenvis av aktive medlemmar har gjort i fagforeiningar og andre interesseorganisasjonar, lokalsamfunn og solidaritets- og fredsorganisasjonar. Partiet ga ein ideologisk ballast og ei skolering for dette arbeidet, som heller ikkje eg ville vore forutan. Gir Raudt noko tilsvarande i dag? Eg kjenner meg slett ikkje sikker på det.

Tidlig på 1980-talet rakna det mye også for meg personlig. Eg hadde vore mye aleine og byrja å nærme meg gamalungkar, da eg for første gong fann ei som eg kunne tenke meg å dele resten av livet med. Da ho gjorde det slutt etter knappe to år, rakna verda mi fullstendig. Ein av dei beste kameratane mine opplevde like etter noko tilsvarande, men takla det enno dårligare og endte med å ta livet av seg. Ikkje lenge etter ramla eg på sykkel i full fart i nedoverbakke og endte med 3 månadar sjukmelding, og skadar som vara lenge og aldri heilt går over.

På eit eller anna vis kom eg meg over desse katastrofene, eg levde vidare og heldt fram det politiske arbeidet gjennom skriving, i parti og andre organisasjonar. Men det leita på og eg var byrja å bli overmogen til å prøve noko nytt. Det første steget var ikkje så stort, bare over hamna i Hammerfest frå Findus til vidaregåande skole, der eg med permisjon frå jobben tok tekniske fagskole på halvtanna år. Mens eg gikk der, kom eit anna knallhardt slag, da ein annan god ven blei drept av ein skuterkjørar mens han kjørte hundespann, eit drap som mange meinte i røynda var eit politisk mord. Eg kom meg på eit vis vidare i livet og fullførte skolen. Så kom det neste steget, som skulle bli lenger ut i verda og etter kvart få store konsekvensar.

Skjebnesvangert møte med PolenEttersom eg tok teknisk fagskole i godt vaksen alder og hadde ein del organisasjonsrøynsle, var ikkje vegen lang til å bli påprakka vervet som elevrådsleiar på Hammerfest videregående skole. Dermed fikk eg posten til elevrådet, deriblant tilbod til studentar ved Teknisk fagskole om å søke sommarjobb i utlandet. Etter å ha delt tilbodet med medelevane, blei det eg sjølv som hoppa på.

Det var ikkje dei meir prestisjefylte og rimelig godt betalte sommarjobbane i Tyskland og USA som frista meg, men ein elektromotorfabrikk i Polen. Tenk å få ein sommar bak «Jernteppet». Ein fabrikk i Lech Wałęsa sitt land! Det måtte eg bare søke på. Det var vel kanskje ikkje så mange tekniske studentar med mitt forhold til organisasjonen «Solidaritet Norge–Polen», der eg hadde deltatt aktivt i lokallaget i Hammerfest. Samtidig hadde eg hadde seld leiligheita for å gå på skole, og hadde økonomi til å ikkje bry meg om at inntekta i denne sommarjobben ville bli minimal. Så eg vann – sommarjobb på Wiefamel i Poznań! No var loddet kasta, og eg blei nøydd å seie opp jobben eg skulle gått tilbake til. Ein dag i slutten av juni sat eg på bussen til Rovaniemi, vidare toget til Helsinki og båten til Gdańsk. Dei førti timane ombord på ferga skulle indirekte bli skjebnesvangre for resten av livet mitt. Indirekte, fordi ei av dei eg blei kjent med der seinare på sommaren skulle komme til å presentere meg for ein kvinnelig skipsverftsarbeidar frå Gdańsk.

Arbeidet på elektromotorfabrikken var ikkje veldig spennande. Det interessante var å sjå produksjonen og bedrifta frå innsida. Etter støyping av aluminiumsdelar til elektromotorane, måtte dei filast her og der for å tilpassast og få bort skarpe kantar. Eit av dei første orda eg lærte på polsk var derfor pilnik = fil. Så blei eg plassert ei stund i monteringa av skiver og muttarar på motorane, som leidningane skulle festast til. I utgangspunktet skulle vi gjøre slikt ganske ukvalifisert arbeid, men da eg hadde fått fortalt at eg var utdanna maskinarbeidar, fikk eg og prøve meg i dreiebenkane. Først ein vanlig, så ein datastyrt. Det var absolutt første generasjon av datastyring, men holband. Artig å sjå, men når ein hadde lært det etter eit kvarter, var det fryktelig kjedelig resten av tida.

50

Takke meg til meir manuelt arbeid. Kontakten med arbeidskameratane var det så som så med. Dei fleste snakka bare polsk og kanskje russisk, det var nokre ganske få som hadde lært seg engelsk, ein hadde vore i Amerika og jobba. Ei eldre dame som jobba i monteringa tok seg spesielt av oss utlendingane og prøvde å lære oss polsk med naturmetoden. Ein dag det regna dro ho meg ut av verkstadhallen, heldt handa mi ut så regnet fall på handa og są: «Pada deszcz». Frå da hugsa eg kva det heiter på polsk at det regner. Noko vidare politiske meiningsutvekslingar hadde vi ikkje nok felles språk for, men det var da nokon som fikk uttrykt at dei sette fingeren opp for Solidarność og ned for regjeringa.

Møtet med Polen blei på fleire vis ei innleiing til viktige endringar i livet mitt. Sjølv om det hadde vore konfliktar både utad og innad i AKP, hadde eg små problem med å stå fram som kommunist i Noreg. I Polen var det verre. Her var kommunisme ordet for det systemet dei hadde levd under i nesten 40 år og som dei fleste hata. Det var eit ufritt system der partiet/staten bestemte det aller meste, og der det var lite plass for opposisjon. Eg hadde forlengst tatt avstand frå den aust-europeiske varianten av «kommunismen», og jobba aktivt for støtte til den opposisjonelle og no forbodne fagrørsla Solidarność, men likevel. Å møte det polske regimet sine slagord og propaganda var som å møte seg sjølv i døra, i bildet av AKP(m-l) sine slagord og fraser frå nokre år tilbake. Her var virkelig «proletariatets diktatur» med partiet si leiande rolle i statsapparatet og på alle livets område. I følge parolane bygde dei sosialismen i internasjonalt samarbeid med andre sosialistiske land, dei bygde fred og rettferd og alt av honnørord. Samtidig såg eg kva det betydde i praksis, når arbeidarane, som ifølgje teorien skulle ha makta, ikkje hadde lov å organisere seg sjølve, og var blitt brutalt slått ned gong på gong når dei hadde gått til streikar og protestar. Dette var ikkje min kommunisme, men det var den einaste folk her kjente under dette namnet, og for første gong på nesten 20 år kunne eg ikkje kalle meg kommunist.

Fagforeiningsaktivist kunne eg derimot vere, og gjennom kontaktar eg på førehand hadde fått gjennom Solidaritet Norge–Polen, fikk eg treffe og intervjue aktivistar i Solidarność og anna meir eller mindre illegal opposisjon. Men også her fikk eg etter kvart større og større problem med å identifisere meg. Eitt var det svært nære samarbeidet mellom Solidarność og den katolske kyrkja, som etter kvart skulle føre til tragiske følgjer bl.a. for kvinnene og likestillinga i landet. Eit anna var den svært utbreidde trua på at alt var så mye betre i Vesten og verknadane av «hjelpa» frå USA og andre vestmakter til dei kreftene i Polen som ville frigjøre seg frå Sovjet. Var Solidarność idealet vårt av uavhengig fagforeining med industriarbeidarklassen i leiinga, eller var det som den tidligare omtalte kvinnelige skipsverftsarbeidaren sa: Ei samling av alle slags folk som ikkje hadde anna til felles enn at dei var antikommunistar. Og eg kunne i alle fall konkludere med at om ikkje kommunistane i Polen var kommunistar i mi forstand, så var no antikommunistane absolutt ekte antikommunistar i ei kvar forstand.

Før eg dro til Polen hadde eg og den dåverande kjærasten min i Kirkenes avtalt at ut på hausten skulle vi reise på den store reisa i lag – til Kina med den transsibirske jernbanen. I utgangspunktet var det ein ferie, men Kina var ikkje kva land som helst, det var landet til Mao, landet som hadde vore den viktigaste støtta og langt på veg ideal for den rørsla eg framleis hørte til. Sjølv om skepsisen til utviklinga i Kina no var stor også i AKP, var det framleis offisielle partisamband med Kinas Kommunistiske Parti, og gjennom partiet i Noreg klarte eg å få kontakt og intervju på relativt høgt hald i Beijing. Heilt frå SUF slo inn på sin nye veg like før eg blei med der, var eit sentralt dogme at Sovjet, Polen og dei andre landa i «Austblokka» var revisjonistiske og statskapitalistiske og like ille som dei privatkapitalistiske landa i vest. Kina og Albania derimot (i optimistiske og ukritiske augneblink kunne Nord-Korea, Kuba, Vietnam og Romania bli rekna med i det gode selskapet) var derimot ekte sosialistiske land der folket hadde makta. Denne teorien skulle bli utfordra kraftig under reisa mi i Kina. Eg fikk intervjue nokre representantar for leiinga i den største kinesiske fagrørsla. Kva dei fortalte om fagforeiningsarbeidet hugsar eg ikkje så mye av, og notata mine blei seinare stole i dette fantastiske ærlige landet, men ein ting sette seg fast. Eg fortalte at eg hadde vore i Polen og truffe underjordsleiarar i Solidaritet. Så spurte eg om dei hadde

51

noko kontaktar med den frie fagrørsla i Polen. Svaret eg fikk var eit sjokk for meg. For det første hevda dei hardnakka at den fagrørsla eg hadde møtt i Polen ikkje eksisterte lenger. For det andre sa dei at dei ikkje kunne ha kontakt med ei fagrørsle som ikkje ville anerkjenne det kommunistiske partiet si leiande rolle!

Det eg på to månadar i Polen og seinare nesten like lenge i Kina same året hadde sett av både ideologi og praksis fortalte meg at dette ikkje var to motsette system, men to alen av same stykket. Noko av tvilen ga eg uttrykk for i eit debattinnlegg, som skulle bli det einaste eg publiserte etter Kina-turen.17 Sjølv med all denne tvilen ombord klarte eg likevel lenge å stå som medlem av det på mange måtar tvilsame partiet AKP(m-l), fordi det hadde mange andre gode sider og alternativa sto for meg som så mye verre i praktisk politikk at dei ikkje var aktuelle for meg.

Etter turen til Polen blei eg aldri meir å slå meg til ro i Hammerfest. Der var ingen jobb å få tilbake, og ingen annan jobb å få, så eg kombinerte turisme og reisande skriving, mest for Klassekampen, fram til eg fikk sommarjobb på Sydvaranger og omtrent samtidig lovnad på lærarjobb i Guovdageaidnu frå hausten.

Klassekampen – elska og hataAvisa med namnet Klassekampen har vore noko spesielt både i norsk og internasjonal presse. Eg kan enno hugse da det første nummeret kom i 1969. Avisa kom første tida ein gong i månaden og det var ikkje lenge før eg var med å selge avisa på dørane i Skien, ein skikk eg nokre år seinare tok opp igjen i Hammerfest. Der var det likevel mest på gata vi sto og selde avisa, noko eg heldt på med nesten til eg flytta frå byen i 1988. I forhold til denne avisa har eg hatt dei fleste roller: kommisjonær, aksjonær, kommamditttist, bidragsytar til «Klassekampens venner», debattant, fotograf, «arbeiderkorrespondent», journalist og kritikar. Eg har skrive så godt som alle typer av artiklar i avisa, inkludert leiar og sportsreportasje, portrettintervju og teatermelding. Og eg har deltatt i ei rekke aksjonar med sikte på å endre avisa si politiske og ikkje minst geografiske innretning, dessverre med stort sett dårlig resultat.

Allereie mens eg var i militæret i 1971/72 prøvde eg å skrive den første artikkelen for avisa. Han var sikkert ikkje særlig god, blei ikkje tatt inn og eg har ikkje tatt vare på manuset. Det første lille innlegget på prent hadde eg i 1974, og den første reportasja i 1975. Sidan bare balla det på seg.

På 1970-talet var Klassekampen på eine sida prega av svært nært forhold til den rørsla som etter kvart blei partiet AKP(m-l). Redaktøren blei utnemnd av partiet og det var få journalistar som ikkje var partimedlemmar. Heile partiet såg det som si oppgåve å spreie avisa gjennom salg, abonnementsverving og nokre stadar sto avisa sine vener sjølv for distribusjonen. Partimedlemmar og sympatisørar betalte etter den tidas målestokk enorme summar for å halde avisa i live og utvikle henne, og den berømte rotasjonsinnsamlinga i 1976-77 sørga for å kjøpe ei heil rotasjonspresse for innsamla middel, noko som ga grunnlag for at avisa blei dagsavis.

Omtrent frå starten bygde stoffet på samarbeidspartnarar rundt i heile landet. Det var på eine sida enkeltståande «arbeiderkorrespondentar», som i noko romantisert eller karikert utgåve, skreiv arbeidsplassreportasje med tømmerblyant på matpapiret i matpausa, og på andre sida var det organiserte lokalredaksjonar, gjerne etter initiativ frå det lokale partilaget. I Hammerfest forsøkte vi oss på lokalredaksjon, men det blei ikkje noko vidare av, men i Tromsø var det ein fungerande lokalredaksjon ganske lenge. I den tida var artiklar normalt ikkje signerte med namn, men eg sto bak ein god del av det som er prenta under «Arbeiderkorrespondent – Hammerfest». Om ikkje eg skreiv med tømmerblyant på matpakka, så hendte det når det var hastesaker at eg sneik meg til telefonautomatboksen i vakta på Findus, putta på nokre kronestykke, slo nummeret til Klassekampen og leste opp teksten til ein kortare artikkel. Det var først det året eg slutta på Findus at eg fikk kjøpt meg eigen datamaskin og modem til denne låg enno nokre år inn i framtida.

Ein annan arbeidarkorrespondent, som først jobba som bygningsarbeidar, men med journalistutdanning i bakhanda, blei fulltidsjournalist for Klassekampen frå Finnmark mens 17 http://sveinlund.info/verda/kina.htm

52

Altakampen sto på og litt til. I den tida roa eg ned skrivinga, men kom sterkare tilbake da redaktøren ga han ordre om å flytte til Oslo om han fortsatt ville ha jobb i avisa. Det var bare ein av gongane da økonomiske kriser i avisdrifta førte til nedlegging av journaliststillingar i «provinsen» og da vi kom ut på 1980-talet var det ingen tilsette utafor Oslo. Samtidig hadde profesjonaliseringa av redaksjonen ført til langt mindre plass for dei frivillige skribentane rundt i landet, og avisa blei meir og meir orientert om Oslo og næraste omland, i tillegg til at det som da blei skrive om andre stadar ikkje akkurat var prega av lokalkunnskap.

I 1996 arrangerte AKP og RV i Troms og Finnmark ein konferanse med tittelen «Kem skal styre ressursane i nord». I den samanhengen skreiv 21 deltakarar på konferansen under eit Distriktsopprop for Klassekampen, som blei offentliggjort som debattinnlegg i avisa, men så vidt eg kan hugse kom det aldri noko svar frå redaksjonen. Ti år etterpå la eg dette ut på mi eiga nettside med kommentaren: «I ettertid kan eg (Svein Lund) påta meg hovudansvaret for utforming av teksten. Når eg legg dette ut på nettet eit tiår etterpå, er det dessverre bare å konstantere at lite har endra seg. Avisa får den samme kritikken i dag.

Og slik var oppropet:Klassekampen - ei avis for heile landet?KLASSEKAMPEN er ei riksavis, den einaste dagsavisa for venstresida i Noreg. Noreg er 387.000 km2. Av dette utgjr hovudstaden Oslo 454 km2, eller vel en promille. På denne ørlille flekken sit Klassekampen sin heile redaksjon med over 20 redaksjonelle medarbeidarar.Nå det gjeld abonnentar, er dei derimot spreidde frå Lindesnes til Svalbard. Det samme er dei som gjennom 27 år har støtta avisa gjennom økonomiske og redaksjonelle bidrag, aksjer, kommandittistandelar og alt det som har heldt avisa i live.Oslo er hovudstaden, men Oslo er likevel ikkje Noreg. Oslo er ein utpost av EU, der fleirtalet tenker forskjellig frå resten av landet. (Stort ja-fleirtal i to folkerøystingar.) Går ein bare rundt i Oslo ser ein ikkje ka som rører seg i landet, om ein proklamerer seg aldri så mye for distrikta og mot sentralisering. Klassekampen propaganderer rett nok ikkje sentralisering i ord. Avisa er sjølv ein del av sentraliseringa.No har vi fåt nok av at riksavisa vår er ei Oslo-avis. Vi rundt i den såkalla «utkanten» treng og ei avis som følger med i ka som skjer hos oss, som kan vere ei støtte i den kampen vi fører. Derfor krev vi at avisa tar heile landet like alvorlig. Vi krev at redaksjonsleiinga og avisa sitt styre prioriterer stoff frå resten av landet i like stor grad som Oslo. Vi er 89 prosent av befolkninga, og bør derfor ha 89 prosent av innanriksstoffet. Vi foreslår at 1. Det blir tilsett minimum tre journalistar utafor det sentrale Austlandsområdet. Inntil dette er oppfylt må ein prioritere å sende journalistar frå Oslo ut på lengre reportasjereiser i samarbeid med avisa sine venner lokalt.2. Avisa prioriterer å knytte til seg frilansjournalistar og korrespondentar rundt om i landet. Det arrangeras kurs/konferanse for distriktskorrespondentar.3. Nynorskandelen av avisa aukas.4. Klassekampen lagar ei fast spalte på samisk f.eks. ein gong for veka, evt. med omsetting til norsk.I 2019 er faktisk det første punktet oppfyllt, avisa har 5 journaliststillingar fordelt på Bergen, Trondheim og Tromsø. Dei andre tre krava er det verre med.

Dei aller fleste artiklane eg har skrive for Klassekampen var i tida mi i Hammerfest, 1975-88, og den mest aktive perioden var dei tre siste åra, 1986-88. Våren 1986 kombinerte eg teknisk fagskole med reiser rundt i Finnmark for avisa, og våren 1988 var eg tilsett i bortimot eit halvt år, ein månad i full stilling i Oslo og resten i halv stilling i Finnmark.

Da eg så flytta til Guovdageaidnu blei det mindre tid å skrive, men eg produserte likevel noko kvart år. Kampen for at avisa igjen skulle bli ei avis for heile landet, blei også ført blant

53

aksjonærane og eg tok initiativ til eit distriktsaksjelag, som møtte på generalforsamling og forsøkte å fremme distrikta si sak der. Det blei bare totalt avvist. Generalforsamlinga og styret skulle bare bry seg om avisa sin økonomi, politikk og prioritering var den eineveldige redaktøren sitt bord, under dekke av redaktørplakaten.

Når ein ser tilbake på Klassekampen si 50-årige historie, har det vore mange og tildels harde konfliktar i og rundt avisa. Det utrulige er at avisa trass i dette har kome ut etter planen kvar einaste gong, frå 1977 kvar einaste kvardag.

Den nemnde konflikten mellom Oslo og distrikta låg der heile tida, men det skulle vere andre saker som skulle gjøre utslaget for at redaktøren blei pressa ut og mesteparten av journalistane gikk med. Klassekampen var i 1973-91 partiorgan for AKP(m-l). Det var fleire grunnar til at dette ikkje kunne halde fram. Ein var at generelt var bindingane mellom parti og dagsaviser i Noreg i ferd med å løysast opp, ein annan misforholdet mellom at partiet blei stadig mindre, mens avisa blei større, og partiet si styring av avisa blei ei lenke for begge partar. Da statusen som partiorgan blei avvikla, vedtok styret for avisa ein formålsparagraf, som er så god at han fortener å gjentakast, ikkje minst i ei tid da avisa sjølv snakkar minst mogleg om denne:««Avisa Klassekampen skal drive en seriøs, kritisk journalistikk, med allsidige politiske og økonomiske avsløringer av utbytting, undertrykking og miljøødeleggelser – samt inspirere og bidra til ideologisk kritikk, organisering og politisk kamp mot slike forhold, ut ifra et revolusjonært, sosialistisk grunnsyn.»

På papiret gjeld denne fortsatt, sjølv om avisa etter kvart har fjerna seg ganske langt frå innhaldet. Midt på 1990-talet utvikla redaktøren i lag med styreleiaren ein politikk som dreide avisa lenger og lenger mot høgre. Det blei tilsett svært høgrevridde journalistar og mellomleiarar, særlig var kulturredaktøren omstridd. Kulturpolitikken var dominert av akademikarar med litteraturvitskap frå Blindern som skreiv i si eiga boble på ein måte som den vanlige lesar verken hadde interesse av eller forsto noko særlig av. AKP, som framleis var hovudeigar, ville framleis ha kontrollen, men klarte å takle konflikten på ein så dårlig måte at motsetningane bare skjerpa seg og ikkje lot seg løyse. I 1997 blei konflikten skjerpa. For min del hadde eg eit ganske tvisynt eller ambivalent forhold til denne konflikten. Eg skreiv eit innlegg og sendte til redaktør og styreleiar og la ut på daverande KK-forum:

STÅ SAMAN OM AVISA!Eg har nettopp lese debatten på KK-forum siste veka og er skremt over utsiktene til ei full kløyving i Klassekampen, noko som kan truge avisa sin eksistens.

Underteikna har gjennom 28 år levd med avisa i roller som abonnent, dør- og gateselgar, korrespondent, journalist, aksjonær, kommandittist og seinast debattant på KK-forum. No er eg svært bekymringa for utviklinga av avisa, og før dokker brakar saman i morgon vil eg rette ein så inntrengande appell eg kan til begge partar: Ta dokker sammen!

Grunnlaget for Klassekampen som politisk og journalistisk prosjekt er avisa sin føremålsparagraf. Denne er og retningslinja for redaktøren sitt arbeid, og styret bør ikkje legge seg opp i det daglige redaksjonsarbeidet så lenge avisa blir dreve i samsvar med føremålsparagrafen.Klassekampen er ikkje VG. Avisa er bygd opp av aktivistar og framleis er det økonomisk viktig for avisa at dei støttar opp. Politisk er det ikkje bare viktig, det er avgjørande. VG får verken folk å selge avisa gratis på gata eller korrespondentar å skrive billig eller gratis.

Korfor har Klassekampen fått dette til? Fordi vi er nokre tusen som har kjent avisa som vår avis. Når mange av oss har gitt uttrykk for at vi ikkje er nøgde med utvilinga i avisa dei siste åra, har det fint lite med AKP å gjøre. Det store fleirtalet av oss som kjenner Klassekampen som vår avis er idag ikkje medlemmar av AKP og mange er svært negativt innstilt til AKP på mange område. For min del må eg seie meg lite nøgd med den måte AKP har behandla Klassekampen på.Når eg likevel har retta kritikken først og fremst mot redaksjonen, er det fordi det har vore umogleg å få dei i tale. Eg utfordra i vår redaktøren, styreleiaren og AKP-leiaren til å svare på spørsmål om

54

distriktsdekkinga. Etter purring svara AKP-leiaren i avisa, styreleiaren svara meg privat ogredaktøren svara ikkje.

Når du har erta på deg så mange lesarar, Paul, så er det ikkje fordi er så usamde i alt du gjør, men først og framst fordi du ikkje svarar. Eg toler godt å ha ei avis som skriv mye eg ikkje likar. Men ei avis eg skal kjenne som mi må kunne svare på kritikk og forslag og diskutere med lesarane. Du har sjølv sagt at kontakt med lesarane er viktig. Men korfor gjør du da ikkje noko med det?

Avisa heiter Klassekampen og er grunnlagt på den ideologien at alt utviklar seg gjennom kamp. Ei slik avis kan ikkje vere redd for kritikk og ikkje sensurere fakta og meiningar. Derfor er eg skremt over at redaksjonen trass utallige oppmodingar ikkje vil offentliggjøre vedtaka frå Klassekampen si generalforsamling i sommar. Som aksjonær sendte eg inn forslag til vedtak, men det har vore heilt umogleg å få greie på om nokre av disse har blitt vedtatt. Kordan stemmer dette med avisa sin kamp for openheit i forvaltninga og kampen mot hemmeligheitskremmeriet til regjeringa og EU?

Eg ønsker ikkje at redaktøren verken skal sparkas eller gå i protest. Men eg ønsker heller ikkje ein eineveldig redaktør som verken lyttar til dei tilsette, lesarane eller avisa sitt styre. Ein bør derfor kunne sette seg ned og streke opp nokre retningslinjer for kordan avisa bør utvikle seg. Blant dei bør vere:- bedre landsdekning i stoffet- bedre dekking av fagrørsla- meir folkelig kulturstoff- meir kontakt med lesarane

Dersom redaktøren vil arbeide etter føremålsparagrafen og disse retningslinjene og ha ein slik konstruktiv dialog med styret og lesarane, bør han få tillit til å fortsette. Dersom han ikkje ønsker diskusjon med nokon om kor avisa skal gå, ser eg ikkje anna utvag enn at styret må finne ein ny redaktør. Eg vil i det lengste vone at det ikkje blir naudsynt.

Med kameratslig helsingSvein Lund

Når eg i dag ser tilbake på dette brevet, står eg inne for alt som der er sagt. Eg meiner det burde vore mogleg å løyst konflikten, i staden for å skjerpe han på ein måte som skada avisa og skapte mange sår på venstresida. Dessverre brydde ingen av partane seg om å svare på dette, eg veit ikkje eingong om dei leste det.

Den neste redaktøren byrja med alle odds mot seg, men klarte utrulig nok å ro seg inn og samarbeide med alle som ville samarbeide med han. Det blei og atskillig lettare å vere bidragsytar i periferien. Men kor lenge var korrespondentane i paradis? Etter fem år kom det eg da og i alle tider seinare har omtalt som kontrarevolusjonen. Avisa fikk igjen ein redaktør som ikkje ville diskutere med sine lesarar og bidragsytarar og hadde arroganse som sitt fremste varemerke. Samtidig heldt utviklinga mot høgre fram, og snart blei Klassekampen eit organ for det raud-grøne regjeringsprosjektet. Det førte rett nok til opplagsauke og store tilskot frå fagrørsla, men «kva gagnar det eit menneske om det vinn heile verda om det mistar sjela si». Og Klassekampen si sjel er det lite igjen av. For oss som kjempar for naturvern og samiske rettar er ikkje lenger avisa nokon støttespelar. Sidan ein heller ikkje kan støtte gruvedrift og vindkraft i reinbeiteområde og dumping av gruveavfall i sjø, så vel ein å ikkje meine noko som helst, samtidig som ein på reportasjeplass har ei «balansert» dekking når aksjonane blir så synlige at dei ikkje kan oversjåast lenger.

Frå 2002 har eg ikkje hatt tilgang til andre spaltar i Klassekampen enn debattsidene, og knapt nok der. Sjølv der blir det aller meste vraka, utan grunngiving og utan melding, og det er typisk at innlegg med kritikk av avisa er det som oftast blir sensurert. Eg har skrive eller redigert 11 bøker som er sendt til Klassekampen, to av dei har fått ein kort omtale, ingen er anmeldt av

55

Klassekampen sine bokmeldarar. Seinast hausten 2019 prøvde eg å ta til motmæle om at avisa blei brukt til einsidig propaganda for meir gruvedrift, men det kom aldri inn og aldri noko svar.

For nokre år sidan kom det ei bok under tittelen Sykle på vatnet – historia om Klassekampen.18 Sjeldan har eg blitt så skuffa over ei bok som eg verkelig hadde sett fram til. Det var avisa sett frå innsida av redaksjonslokala i Oslo. Vi mange som har bidratt med stoff frå resten av landet, med eller helst utan betaling, var totalt oversett. Vi ga mye for avisa, men ho har aldri verdsett det, og gjør det framleis ikkje. Eg skal innrømme at det er bittert.

D. NORSK NORDMANN I SÁPMIRingen sluttaEg har flytta mange gongar, men bare ein gong har eg vendt tilbake til ein kommune der eg har budd tidligare. 13 år etter at eg forlot den mekaniske linja ved den samiske vidaregåande skolen i Guovdageaidnu som elev, var eg tilbake der som lærar. Eg var kanskje litt betre førebudd enn førre gongen, men til gjengjeld var oppgåva langt vanskeligare.

Mens eg enno bare hadde ein månads oppseiingstid leverte eg i november oppseiinga til rektor og sa eg reiser til jul og kjem ikkje tilbake. Det hørest dramatisk ut, og eg kjente det slik. Eg hadde tatt teknisk fagskole bl.a. med tanke på ein lærarjobb i mekaniske fag, og hadde vore så heldig på første forsøk å få ein jobb som var fast under vilkår av bestått pedagogikk innan tre år. Skolen hadde skaffa meg ei godt brukbar leiligheit. Eg hadde både gamle og nye vener i bygda og trivdest med naturen her. Men avstanden mellom det eg burde få til og det eg fikk til blei for stor.

Da vi starta i august var vi to nytilsette lærarar som måtte jobbe for tre, fordi den einaste læraren som var der frå før, var sjukmeld dei første to månadane. Ingen av oss to hadde pedagogisk utdanning, ingen av oss hadde lærarrøynsle. Rektor hadde starta samtidig med oss, han hadde ingen peiling på det som foregikk på linja vår og synte heller ikkje synderlig interesse for det, og det var ingen vi kunne spørje om hjelp. Klassa, som eg var sett som klassestyrar for, besto av elevar med tre forskjellige morsmål, derav bare eitt som eg beherska. Halve klassa var elevar frå andre stadar i Finnmark. Fleire av dei hadde nådd å bli gamle kjenningar av politiet på heimstadane sine, og dei hadde blitt forvist til eller søkt seg til Guovdageaidnu anten for å komme bort til eit nytt miljø eller fordi dei sto sist på søkarlistene og derfor bare kom inn her som det var ledige plassar. Dette var det sjølvsagt ingen frå skoleleiinga eller styresmakter som fortalte oss som skulle ta utfordringa med å undervise dei og helst få dei på rett kjøl. Det er inga overdriving at fleire av dei oppførte seg heller kriminelt både i og utafor skolen. Vi som var lærarar på mekanisk avdeling var samde om at eit par av dei måtte utvisast for å få statuert eit eksempel og for at det skulle bli arbeidsro for dei som var der for å lære. Det fikk vi ikkje godkjent av skoleleiinga, og måtte halde ut med dei verste urokråkene til dei ut på våren slutta av seg sjølve.

Eg kunne alt for lite samisk til å ha noko praktisk nytte av det i skolen. Kanskje enno verre: Eg kunne ingenting om det som var elevane si hovudinteresse og motivasjon for å gå mekaniske fag: skruing på snøskuter, moped og andre småmotorar. For så vidt kunne eg ikkje så mye meir om bil og traktor. Dei to fagbreva mine og papira frå teknisk fagskole kunne eg ha tørka meg bak med. Det same med røynsla frå ein stor verkstad i industrien langt der ute på kysten.

Rektor tok ikkje oppseiinga mi heilt på alvor og utlyste ikkje jobben, vel vitande om at det ikkje var så lett å få tak i kvalifiserte folk sånn midt på vinteren. Da han rett før jul spurte om eg ikkje kom tilbake likevel, innsåg eg at eg eigentlig ikkje hadde noko val. Eg hadde ikkje noko anna å gå til, og ville ikkje hatt rett til ledigheitstrygd. Eg bestemte meg for å halde ut til sommaren, og det gjorde eg. Da fikk eg halvtanna år pause, for å dra til Tromsø og studere samisk og pedagogikk, i von om at det skulle gjøre meg mindre ukvalifisert og skoledagen noko lettare.18 Alf Skjeseth: Sykle på vatnet – historia om Klassekampen. Samlaget 2011

56

Møte med Nordens ParisFrå eg første gong drog nordover i 1973 har Tromsø hatt ein spesiell plass hos meg. Eg kan vel med eit litt poetisk uttrykk kalle han «byen i mitt hjerte». I dei 47 åra som har gått sidan, har det vel knapt gått eit år utan eit eller helst fleire kortare eller lengre besøk i byen med tilnamnet «Nordens Paris» eller Romsa-gávppot på samisk. Det er vanskelig å telle vener, men eg trur eg kan seie at eg ikkje har så mange vener i nokon annan kommune som i Tromsø. På desse åra har eg knapt vore nøydd å betale for ei overnatting der på eiga rekning. Tromsø er ikkje bare hovudstad for Troms (og i perioden 2020-22 det tvangssamanslåtte Troms og Finnmark), men for heile Nord-Noreg og ein by som også er viktig for samarbeidet på Nordkalotten og i Arktis. Da eg kom hit første gongen var Universitetet i Tromsø nettopp starta, og det store anlegget i Breivika var knapt påbegynt, men Tromsø Museum låg der, med blant anna den samiske utstillinga som da var ganske ny, og som seinare har blitt så klassisk at ho ikkje kan endrast fordi ho har blitt eit monument over oppfatninga og framstillinga av samekulturen for omlag eit halvt hundreår sidan.

Det første møtet mitt med UIT skulle komme eit tiår etterpå. Da eg skada meg alvorlig på sykkel hausten 1982, tok det tre månadar før eg var tilbake på jobb på Findus, med melding frå legen om at eg i første omgang bare kunne ta lettare arbeid. Eg kunne stå og dreie, sitte og sveise, men ikkje krype under maskinar og skru. Det var ei lite lystelig framtid for ein industrimekanikar og tanken på omskolering var ikkje å komme utanom. I denne tida hadde eg stor interesse for fiskerispørsmål og det som frista mest var tanken på fiskerifagstudiet på UIT. I bakhanda hadde eg ein gamal, elendig og ubrukt examen artium, eg hadde jobba lenge nok i fiskeindustrien til å oppfylle praksiskravet som var dengang, men eg mangla eit ledd: Examen philosophicum, eller førebuande prøve i filosofi. Det var mogleg å lese på eiga hand og gå opp til eksamen som privatist. Først måtte eg til Tromsø for immatrikulering som student. Eg hadde jo hørt om dei høgtidelige immatrikuleringane på Universitetsplassen i Oslo, med svarte duskeluer og og rektors tale til den framtidige akademiske elite. I Tromsø besto det i å stille i nokre køer i eit kjedelig lokale for å få nødvendige stempel og underskrifter, og så var det gjort.

Med studentkort, som ikkje minst ga rabatt på offentlige kommunikasjonar, kunne eg reise heim til Hammerfest og lese filosofihistorie og elementære logiske emne. For meg var ingen av delane verken vidare interessant eller logisk, men eg pressa meg no gjennom bøkene og drog tilbake med hurtigruta til Tromsø for å ta eksamen. Av alle dei eksamensoppgåvene eg har skrive gjennom livet er dette ein av dei to eg hugsar spesielt. Vi skulle nemlig gjøre greie for tankane til Descartes omkring forholdet mellom tanke og røyndom. Oppgåva var formulert slik at ein tok for gitt at filosofen hadde rett, men det var eg slett ikkje samd i. Ideane til Descartes streid mot både det eg sjølv hadde røynd i livet og mi smule skolering i den dialektiske materialismen frå Marx & Co, så i staden for å bevise Descartes, forsøkte eg å motbevise han. Da eg gikk ut av eksamenslokalet kjente eg meg nokså sikker på at eg hadde stroke, men eg meinte sjølv at eg da hadde gått ned med flagget til topps. Til mi store overrasking må sensoren ha hatt sans for sjølvstendig tenking og eg fikk papiret på at eg hadde bestått. Tilbake på Findus kunne eg no i prinsippet byrje å tenke på når eg skulle seie opp for å bli student på heiltid. Før det måtte eg ha ei legeerklæring på at eg ikkje kunne halde fram i jobben, så eg kunne få studere med attføringspengar. Eg hadde bestilt time hos bedriftslegen, som eg kjente godt frå arbeidet mitt som hovudverneombod. Men forma var etter kvart blitt betre, eg hadde ikkje lenger behov for spesialbehandling når formannen delte ut dagens arbeidsoppgåver. Dagen før eg skulle ha time, ringte eg og avbestilte denne. Å greie jobben igjen var blitt eit viktigare mål enn å bli student og fiskerikandidat. Eg sto i jobben i enno tre år, før eg starta på utdanning, men da blei det ikkje UIT men Hammerfest Tekniske Fagskole – og på eiga rekning, utan «papir på at eg ikkje kunne jobbe».

57

Etter ex.phil. skulle det gå 6 år før eg igjen blei student ved UIT. Hausten 1989 starta eg på kombinasjonen samisk semesteremne og fonetikk og språkvitskap. Dette har eg skrive om i Samisk skolehistorie, så det treng eg ikkje tenke ut om igjen:

Til Tromsø for å lære samiskDa eg starta som lærar kunne eg ein del samiske ord. Eg leste i samiske aviser med flittig bruk av ordbok, men eg snakka ikkje, og eg ramla raskt av når elevar og andre snakka saman på samisk. Mye tid til samisklesing blei det heller ikkje ved sida av jobben, men eg fikk no med meg eit kveldskurs og tok eksamen i samisk som C-språk i vidaregåande skole. Kva som deretter skjedde, skreiv eg ein liten epistel om i 1990. Her er eit lite utdrag av han: «No er det så viselig innretta at om ein ønsker å lære samisk, kan ein ikkje gjøre det i eit samisktalande område. Neste stoppestad: nordligaste universitetet i verda. Først går vi to-tre månader og puggar akkusativ og lokativ og potensialis og les etter fritt val på norsk eller svensk eller finsk eller engelsk om samekulturen i gamle dagar, mens vi snakkar norsk med kvarandre og lærarane, og alt går riktig så greitt. Så kjem det. Dagen da det er alvor og all undervisninga går på dette språket vi så fortvila har forsøkt å lære noko av. For dei nye som kjem inn i klassen er det morsmålet, og dei hiv seg fort inn i diskusjon med læraren. Der sit vi. Uendelig dum og uforståande. (At nokon seier vi er flink prellar av som vatn på gåsa. Vi veit da vel best sjølv kor dum vi er.) Skrive av det som står på tavla, det kan vi jo gjøre. Så kan vi sjå i ordboka når vi kjem heim ka det betyr. Eg blir «snillaste guten i klassen». Forsøker å trekke på smilebandet når dei andre gapskrattar av noko som visstnok var vittig, men der eg dessverre datt ut på halvvegen. Går til kantina i lag med dei andre, held helst kjeft der og, så lenge det ikkje kjem nokon som får samtalen å slå over på norsk. Kor er det blitt av han som alltid var i opposisjon og alltid sa ifrå?»

Mens vi studerte gikk nokre av oss ut i studentavisa og sa frå om at dette opplegget ikkje var forsvarlig. Grunnfaget var lagt opp som morsmålsfag, og det fantest ingen eigne tiltak for oss som hadde språket som framandspråk. Verken universitetet eller lærarane tok noko ansvar for at vi lærte oss praktisk samisk. Det måtte vi forsøke å finne plass til sjølve, innimellom førelesingar og pensum.

Innhaldet i samiskstudiet var sikkert interessant for den som hadde djupe litterære, grammatikalske og historiske interesser, kanskje kjekt å ha for den som skulle undervise på allmennfag. Men fagdidaktikk fantest ikkje, og i forhold til behovet mitt med fagterminologi for mekaniske fag var det inga hjelp å få.

Vi var åtte med andre morsmål enn samisk som starta på grunnfaget. Halvparten hang med fram til eksamen. To hadde finsk som morsmål, dei sto. Vi to med norsk som morsmål strauk. Sensor si avgjerd var utvilsamt rett, i alle fall for min del.

Ei side som er verd å nemne ved Tromsø i den tida er det samiske miljøet. På førehand hadde eg hatt røynsler som gjorde at eg ikkje var trygg på korleis eg ville bli mottatt der. Nokre år før eg flytta til Tromsø, eg trur det var i samband med eit av besøka mine for å ta filosofien, traff eg ein gamal skolekamerat frå Guovdageaidnu, som da studerte i Tromsø. Ho inviterte meg med på samefest på kvelden. Eg gikk dit på avtalt tid, men ho var ikkje kome enno. I døra for festen blei eg utspurt om eg var same. Var eg ikkje det hadde eg ikkje noko der å gjøre, og eg måtte bare gå. Enno i dag hugsar eg kor bittert det var å ikkje få sleppe inn på festen som eg var invitert til. Det er første og hittil einaste gong eg har opplevd å bli bokstavelig talt utestengt på etnisk grunnlag.

Eg nemner dette som ei skarp motsetning til det miljøet eg møtte på og rundt UIT nokre år seinare. Det var eit miljø vesentlig av samiske studentar og samiskstudentar, men også nokre ikkje-samar som studerte andre fag, men hadde ei eller anna form for tilknyting eller interesse for samiske spørsmål kunne delta. Eg opplevde ikkje at nokon som ville vere med i dette miljøet ikkje var velkomne. Her blei vi kjent med kvarandre – nordsamisk-, lulesamisk-, sørsamisk- og norsktalande samar og ein del ikkje-samar. Fleire i miljøet var frå svensk eller finsk side, og på den måten lærte

58

vi å kjenne mange sider av den samiske røyndomen. Språk lærte vi også, ikkje minst av lulesamar som insisterte på å snakke eige språk til oss som kunne eller studerte nordsamisk. Mange av oss var unge og einslige, og nokre fann da også kvarandre i miljøet. Ein gong hadde vi ein bli-kjent-fest på hausten, og ein student frå Tysfjord stilte spørsmål til alle gutar som presenterte seg: – Leat go váldon? Nordsamisktalande med lite kjennskap til lulesamisk fikk da store problem med å svare på spørsmålet. (Den som ikkje forstår kan forsøke gjennom ordbøker eller giellatekno.no å finne ut av denne språklige fella mellom nord- og lulesamisk). Seinare har eg hatt kontakt med andre som har vore rundt det samiske miljøet nokre år seinare, og eg fikk da høre at dette igjen var byrja å bli sekterisk og avvisande over for dei som ikkje var samiske eller ikkje samiske på den «rette» måten. Tromsø var òg for meg ein viktig politisk møteplass. Det var ein av byane som var opphavet til ml-rørsla, bare Oslo og Porsgrunn og nokre få andre stadar var like tidlig ute. Det var ein by der AKP, RU og RV var høgst synlige i bybildet, i kommunestyret og på mange arbeidsplassar og det som for meg sto som eit utal aksjonar og organisasjonar. Ikkje minst solidaritet med frigjøringsrørsler rundt i verda og med flyktningar og innvandrarar i Noreg. Det var byen som hadde ein plass for folk frå over hundre nasjonar, og ikkje minst for samar. Sjølv om byen si eiga samiske historie nok blei underkommunisert i mange miljø. I motsetning til bl.a. Finnmarks-byane kunne ein snakke høglytt saman på bybussen på samisk, tamil eller arabisk utan at nokon reagerte negativt på det. Eit symbol på Tromsø på det beste står for meg den samiske kunstnaren Hans Ragnar Mathisen sin plakat «Tromsø i verden – Verden i Tromsø». Seinare har også Tromsø vist sine meir intolerante sider til fulle, men det er ei anna historie.

Dei halvtanna åra eg var i Tromsø blei også siste gongen eg deltok i ein fungerande partiorganisasjon. Eg deltok ikkje i RV, for dei dreiv mest kommunalpolitikk og fylkespolitikk, og det var ikkje mitt bord som finnmarking på bortebane, men eg var med i universitetslaget av AKP. Den viktigaste politiske bidraget mitt var kanskje likevel at eg var med på eit forsøk på å bygge opp ein organisasjon til forsvar av Nord-Noreg og særlig kysten mot rasering av fiskerinæring og busetting. Det var eit godt forsøk, men vi klarte ikkje å bygge ut nokon sterk organisasjon og det fall etter kvart frå kvarandre, liksom fleire andre tilsvarande aksjonar gjennom tidene. Det var likevel ein start på det som seinare har blitt langt kraftigare kystaksjonar.

Ruovttoluotta GuovdageidnuiNo kom første mellomtittel på samisk, for å vise at det var her det alvorlige språkskiftet kom. I Tromsø hadde eg etter kvart blitt nøydd å bruke den samisken eg kunne, først med nokre studentar frå finsk side som hardnakka hevda dei ikkje forsto norsk, seinare og med samiskstudentar som ville presse oss til å bruke språket så vi skulle lære betre. Dette var likevel i eit lukka miljø, der det var rimelig trygt å prøve og feile, og der eg visste at den eg snakka med oppriktig ønska å hjelpe meg å lære språket. Noko heilt anna blei det da eg kom tilbake til Guovdageaidnu og skulle praktisere språket, både i bygda og på skolen med kolleger og elevar. No var det ikkje lenger samisk for læring, men samisk for kommunikasjon. Men ofte fikk eg ikkje med meg det folk sa til meg, og sjølv sleit eg med å finne ord og riktige former, så det gikk ikkje alltid like godt. Og no skulle språket bare vere eit middel til å seie det som måtte seiast om heilt andre ting. Og samtalepartnarane kunne så godt som alltid mye betre norsk enn eg kunne samisk. Mange av dei hadde eg dessutan blitt kjent med på norsk, og det var vårt etablerte kommunikasjonsspråk. Dermed blei det ofte minste motstands veg, og den var norsk. Nokre relativt få, både blant elevar, lærarar og folk utafor skolen, var likevel standhaftige og ville snakke samisk med meg, og eg er dei evig takknemlig. Daverande undervisningsinspektør fortalte i ettertid om den første tida vi snakka samisk. Det tok minst dobbelt så lang tid å gjennomføre ein samtale, men ingen av oss gav oss, og etter kvart gikk det lettare.

59

Pedagogikk for samisk yrkesopplæring?Mens eg studerte samisk måtte eg og starte på den pedagogiske utdanninga. Pedagogikk-kurset viste seg å vere kjemisk fritt for problemstillingar som gjaldt kultur og språk, og framleis kjente eg meg svært langt frå å kunne gi ei samisk opplæring i faga mine. Men det måtte da vere hjelp å hente ein stad? Da Samisk høgskole utlyste fleirkulturell pedagogikk, var eg snar om å melde meg på. Eg lærte ein masse der, om sosialantropologi, Afrika og New Guinea, innvandrarar i Oslo og tips for barnehage og grunnskole. Som allmennutdanning utvilsomt kjekt å ha. Men så var det lærarjobben min da. Yrkesfag i samisk vidaregåande skole.

Året etter tilbaud Samisk høgskole tospråkligheitspedagogikk. Kanskje det var det eg trong? Men nei. Masse idear om korleis gjennomføre tospråklig undervisning for motiverte elevar med interesse for språk. Eg etterlyste yrkesfag gjennom to år – ingen respons.

Seinare søkte eg yrkespedagogikk hovudfag. Der måtte eg da få sameine yrkesfag med tospråklige og fleirkulturelle forhold. Men på Høgskolen i Akershus glimra den kulturelle og språklige dimensjonen med sitt fråver. Derimot fikk diskusjonane om yrkespedagogikk meg til endelig å innsjå den store feilen eg gjorde da eg trudde at det å lære samisk ville løyse dei pedagogiske problema mine. Trulig ville det gått betre om eg hadde kjøpt meg ein gammal skuter og lært meg å reparere han, med andre ord vore betre i å møte elevane der dei var. Med eller utan språk. Men tilbake til skolen sist på 80-talet.

Yrkesskolen som forsvantDenne overskrifta er også ein boktittel, utgitt i 198219. På dette tidspunktet var utviklinga med allmenngjøring og akademisering av yrkesutdanninga enno ikkje kome meir enn halvvegs dit ho er i dag. Eg har hatt den høgst tvilsame æra å få følgje denne utviklinga på nært hald, frå eg sjølv starta på maskin og mek i 1974, gjennom tida mi som faglærar og student i yrkespedagogikk fram til siste jobben eg hadde som lærar i mekaniske fag i 2003. Inntrykket mitt er at det i alle fall ikkje har blitt betre etter det, sjølv om det av og til kjem nokre politikarar som snakkar om styrking av yrkesfaga. Ein stor del av dei kampane eg har vore med på som yrkesskoleelev og faglærar har nettopp vore for å forsvare yrkesfaga, ein kamp som har vore i hard motvind. Det kan vere interessant å sjå kven som har støtta opp og kven som har vore motstandarar i striden for fagopplæringa. Det har ikkje alltid vore etter tradisjonelle politiske skiljelinjer. I ettertid må ein og sjå kritisk på denne striden, og spørje om alt forsvar av tidligare fagopplæring var like rett og realistisk. Det gjeld både i forhold til den tekniske utviklinga, utviklinga av næringslivet og det gjeld spørsmålet om sentralisering eller desentralisering av skoleverket.

Eg skal ikkje her gå inn på heile historia om skolestrukturen i Noreg. Det har mange andre gjort og eg har gjort det i boka Samisk skole eller Norsk Standard20. Eg vil bare kort nemne at da yrkesfaglig utdanning byrja å bli bygd ut, skjedde det i stor grad ved at det blei oppretta særskilte skolar for eitt eller få yrke. Ettersom yrkesutdanninga blei lengre og den tekniske utviklinga førte til fleire spesialiserte yrke, blei det særlig i siste del av utdanninga fleire og fleire forskjellige linjer, og det var knapt nokon som hadde full oversikt. Seinare har det vore ein ganske einsidig tendens til å slå saman yrkesutdanningar, og gjøre særlig det første året felles for fleire eller mange fag. Samtidig blei allmennfaga mindre yrkesretta og meir allmenne. Dette skjedde samtidig som at den obligatoriske allmennutdanninga i Noreg blei utvida frå 7 til 9, seinare 10 år og etter kvart, om ikkje formelt, så i praksis 12-13. Dei største endringane har skjedd på det som no kallast vidaregåande nivå, altså klassetrinn 11-15, men det har også parallellar i svekkinga av dei praktiske faga i grunnskolen og i akademiseringa av profesjonsutdanningane i høgare utdanning.

Det er skrive mye skolehistorie her i landet, og eg har lese ein god del av det, men eg har enno til gode å sjå ei samanfatning av heile denne utviklinga. Det kjem heller ikkje her, det ville

19 Erling Kokkersvold og Liv Mjelde: Yrkesskolen som forsvant. Gyldendal 1982 20 http://skuvla.info/nostan-n.pdf .

60

nesten krevje ei eiga bok. Eg skal bare gi nokre hovudtrekk og kople dei til mine eigne røynsler frå møte med skolen som elev og som lærar.

Ein kan seie kort at samordninga frå mange til færre skoleslag og linjer på dei forskjellige trinna vel skjedde vesentlig i tre etappar:

Den første starta med Samordningsutvalet for skoleverket, som på 40-50-talet la grunnlaget for samlinga til 9-årig skole. Da eg starta på folkeskolen i 1958, var det framleis framhandsskole og realskole hos oss, men i nokre andre kommunar starta den 9-årige skolen det året. Dei fikk da den såkalla linjedelte ungdomsskolen. Det vil seie at ein nærast hadde putta inn realskolen og framhaldsskolen inn under same taket, og døypt dei om til teoretisk og praktisk linje. Det gjorde at det var mogleg å utvikle praktiske linjer med forskjellig vektlegging, og at i Karasjok kunne ein, som einaste ungdomsskole i landet, tilby reindriftslinje. Neste trinnet kom ut på 1960-talet, da linjedelinga blei erstatta med kursplanar. Eg kom akkurat i ein overgangsfase, så eg gikk ikkje 6+3, men 7+2. Men linjetilbodet var da borte, og vi fikk kursplanane, trulig den verste skoleordninga norsk grunnutdanning har hatt, fordi han direkte diskriminerte og klassifiserte elevane etter nivå. Både gymnaset og ei rekke andre skoleslag kravde høgaste kursplan, og den som ikkje valde det var stempla som tapar. Og bare taparane fikk lov å puske med litt praktiske fag, som slik fikk stempelet som mindreverdige.

Så kom Lov om videregående opplæring i 1974, som gjorde noko tilsvarande der. No var det gymnaset og yrkesskolen som blei sett inn under same taket, eller i alle fall same namnet, men utan at det elles skjedde så store endringar i første omgang. Lova var vedtatt rett før eg byrja i yrkesskolen, men trådde ikkje i kraft før halvtanna år seinare, og vi gikk ut yrkesskolen etter det gamle systemet. Både i Guovdageaidnu og i Hammerfest gikk eg på ein rein yrkesskole, desse blei først kombinerte vidaregåande skolar mange år seinare. Da eg i 1988 byrja å undervise i mekaniske fag, hadde det skjedd ein del. I einskapsskolen sitt namn var timetalet redusert og allmenfaga relativt styrka, men det var framleis i all hovudsak ei yrkesskolelinje eg var sett til å undervise på. Det var yrkesutdanninga som låg i botn og eg blei sett til å undervise mekanikarelevane i matematikk, fysikk og engelsk, der vi i stor grad hadde eigen læreplan og eigne lærebøker for denne linja. Fysikklæreboka heitte Fysikk for mekaniske fag, og vi faglærarar blei rekna for å vere kvalifiserte til å undervise her. Pensummet i yrkesfaga var stort sett gjenkjennelig, det var mye av det same som eg sjølv hadde lært 13 år tidligare. Men dette skulle ikkje vare lenge.

I følge dei høge herrar i Oslo var vi nemlig gamaldagse og akterutseilte og måtte tilpasse oss den nye automatiserte verda, der ein mekanikar og måtte vere halvt elektrikar for ikkje å seie elektronikar. Vi fikk skaffe oss utstyr for datastyrt maskinbearbeiding, ein robot og ei rekke klassesett der vi skulle drive forskjellige slags koplingar. Vi måtte plutselig undervise i elektro, eit fag få av oss mekanikarlærarane hadde noko vidare røynsle med, men pytt, vi fikk ei veke på kurs i Hammerfest, og så skulle det vere løyst. Utstyret vi var pålagde å kjøpe inn, var masseprodusert for å selgast til alle skolar i landet som var pålagt denne omdanninga. Det var og er mi oppriktige meining at dei einaste som hadde nytte av dette var dei selskapa som blei danna for å lage og selge laboratorieutstyret. Roboten fikk vi aldri til å virke. Datastyrt dreiebenk hadde vi ikkje råd å kjøpe, så dette blei overlatt til eit simuleringsprogram. Men vi fikk i alle fall datamaskinar. At desse den første tida ikkje kunne skrive samisk det var underordna, slike sære idear kunne dei da ikkje bry seg om dei som leverte maskinar og programvare. Utstyret var uttrykk for nivået pr. 1990, om ikkje allereie forelda i 1991, så i alle fall eit par år etterpå. Med neste reformen i 1994 forsvann dei obligatoriske labøvingane likevel ut, tildels før lærarane hadde nådd å få opplæring i dei. Om eg skal prøve å oppsummere læreplanendringane som hos oss blei gjort gjeldande frå skoleåret 1990/91, må det vere: breiare grunnopplæring, meir teori/lab i staden for arbeid med reelle maskinar som laga reelle ting og reparasjonar av utstyr som skulle brukast og fungere. Det var da gått halvtanna tiår sidan vi i YLI kjempa mot Schønbergkomiteen som vi meinte ville øydelegge fagopplæringa. No byrja vi å få det inn i praksis. Det skulle komme enno to reformar, som begge peika i same retninga.

61

Den neste etappa kom bare tre år etterpå og fikk namnet Reform 94. Om denne skreiv eg eit lite essay, som forøvrig blei publisert i heftet Reform -94 - Skole på kapitalens premisser, utgitt av Rød Valgallianse.

REFORM 94 = valdtekt av yrkesopplæringa

«Reform 94 er ikkje mindre enn ei valdtekt av yrkesopplæringa». Det utbraut ein yrkesfaglærar på eit kurs for å skolere faglærarar i Reform 94. Og stort meir treffande kunne han ikkje ha sagt det. Her får du historia om kordan valdtekten gikk til:

Først kjem Reformen så uskuldig og marknadsfører seg under vakre ord om å sikre yrkesutdanning og studiekompetanse for alle. Og kem ville ikkje vere med på å sikre alle elevar rett til 3 år vidaregåande utdanning, vi hadde jo så altfor ofte sett at elevar på yrkesfag bare fikk l år mens dei ønska seg 3.

Yrkesutdanninga blei riktig blid og Reformen fann tida inne for ein liten framstøyt: - Du treng vel ikkje alle 106 grunnkursa dine, spurte Reformen. Nei, kanskje ikkje alle, sa yrkesopplæringa. Og snipp, snapp, så hadde Reformen tatt 93 av dei, og skolen satt igjen med 13. Men bare 10 blei igjen til Yrkesutdanninga, for 3 av dei var reservert for dei som skulle til Universitetet og gjøre seg akademiske, må vite.

Etter kvart syntes Yrkesopplæringa denne reformen blei vel innpåsliten. Det var no vel mye å slå saman fiskeoppdrett og reindrift, tanntekniker, frisør og søm, rørlegger og glassmester. Men da Reformen sa frå at no skulle bonden og mekanikeren ha samme pensum i naturfag, da byrja Yrkesopplæringa å sjå at no gikk det virkelig gale vegen. «NEI!» skreik ho. Og da ho såg at dei ikkje lenger skulle ha teknisk engelsk men lese om British Parliament og Summer by the Seaside skreik ho «NO!» No såg ho at elevane som ville lære sámi duodji først måtte lære norsk husflid. «ALE!» skreik Yrkesopplæringa. Men det var ingen som hørte ho. For Reformen hadde sørga for at organisasjonen til yrkefagelevane var konkurs og nedlagt og organisasjonen til yrkesfaglærarane var lagt inn under akademikarane.

Så ingen kunne hindre Reformen å trenge inn i Yrkesopplæringa og gi ho skader for livet både på kropp og sjel.

Og i 9-10 månadar måtte Yrkesopplæringa gå med dette misfosteret i seg inntil det no i juni kom ut. Det ville vere synd å kalle det eit velskapt barn. På eine foten var det ein sjøstøvel, men det var venstre støvel til høgre fot. På andre var det ein ballettsko. I høgrehanda ein kjekk liten kalkulator med grafisk vindu og i venstre ein murstein av glass. Over skuldra hadde han eit fiskegarn. Det skulle han fange rein med, sa han. Men det som gjorde at dei måtte ta keisersnitt for å få avkommet ut var det uforholdsmessig store hauet. Det var større enn resten av kroppen til saman og så var den nesten heilt reve laus. Halsen var så tynn at det stakkar nesten ikkje var kontakt mellom teori og praksis. Derfor var det heller ikkje så mye det store hauet kunne brukas til. Spurte du ungen kordan ein best kunne skifte støtdemparar på bilen, svara han x2y4, og spurte du ka slags sakser frisøren treng svara han at det var ikkje noko adekvat problemstilling i den foreliggende ressurssituasjon.

- Kor i.... er Reformen? brølte Yrkesopplæringa. Denne bastarden skal han få betale bidrag for.

Men Reformen hadde forlengst funne nye jaktmarker. No hadde han døpt seg sjølv om til Reform 97 og var i ferd med å smiske seg innpå Grunnskolen og Barnehagen. Og om ingen gir dei ei alvorlig åtvaring og gjør dei i stand til å slå tilbake, så blir det fleire misfoster framover.

- Har du hørt at i Oslo har dei funne opp ein heilautomatisk barbermaskin? Ein stikk bare hovudet inn i eit hol og etter eit minutt er det ferdig barbert. - Men alle hovud er ikkje like?- Ikkje før nei, men dei blir det.

62

- Det var ein smart maskin, ka kallas han for?- Reform 94.

Dette skreiv eg i 1994, og det vi såg i praksis var faktisk ikkje så langt unna. Så kom enno ein reform i 2006, men da var eg heldigvis ute av skolen og slapp å omstille «mekaniske fag» til «teknisk og industriell produksjon» med enno meir fellesfag og enno mindre reell fagopplæring.

Eg nemnde kursa som vi blei sendt på for å skolere oss etter stadig nye læreplanar. Det mest interessante var å møte faglærarar frå andre skolar og høre korleis dei opplevde det. Og det var ganske samstemt. På kurs og møte eg var på i samband med dei forskjellige læreplanskifta opplevde eg aldri at nokon faglærar i mekaniske fag forsvarte dei nye læreplanane. Det var ikkje frå oss dei hadde ideane, heller ikkje frå fagarbeidarar i industri og verkstadar. Det seiast at planane blei laga ut frå nokon på kontoret til Mekaniske Verksteders Landsforbund i Oslo, som i sin kontorvisdom hadde funne ut at det kunne vere praktisk og kostnadseffektivt å ha altmuligmekanikarar som også kunne brukast som elektrikarar og dataoperatørar. Ein ting kjenner eg meg ganske sikker på: Dei hadde aldri jobba på golvet i ein mekanisk verkstad og aldri prøvd seg på å undervise 16-åringar som valgte mekaniske fag fordi dei likte å skru.

Mellom yrkesfag og allmennfag, mellom samisk og norskDen skolen eg hadde gått på i 1974/75, var ein rein yrkesskole. Før eg kom i 1988 var reindriftslinja kome flyttande hit og det var oppretta grunnkurs både innafor allmennfag og handel- og kontorfag. Skolen var i ferd med å skifte karakter. Ein ny administrasjon av lærarar med vesentlig allmennfaglig bakgrunn sette seg som mål å gjennomføre denne endringa. Både allmennfag og handel- og kontorfag blei bygd ut til 3-årige tilbod, men på kostnad av yrkesfaga, der både snikkar- og tømrarutdanninga blei lagt ned.

Samtidig hadde den samme administrasjonen som mål å gjøre skolen meir samisk. Begge desse målsettingane skulle møte motstand. Vi var nokså få som arbeida for å styrke både samisk språk og innhald og den yrkesfaglige opplæringa. Når skoleleiinga, med rette eller urette, blei oppfatta som ein motstandar av yrkesfaga, styrka dette ikkje arbeidet for samisk språk og kultur innafor yrkesfag. Dette skjerpa seg særlig da administrasjonen ville ta halve verkstadarealet frå mekanisk avdeling for å bygge om til teorirom.

Sjølv fikk eg oppleve å stå midt oppe i begge desse motsetningane da eg var tillitsvald for lærarane i Faglærarlaget og seinare i Lærarforbundet. Personlig har eg på mange måtar hatt ein fot i kvar leir. Eg var kanskje den mest akademiske av yrkesfaglærarane og hadde til tider meir teori- enn praksisundervisning. Eg var samtidig ein av få dážat (ikkje-samar) i miljøet som etter kvart både snakka og skreiv samisk. Desse kombinasjonane skulle føre meg opp i fleire ganske harde konfliktar, nokre av dei kjem eg tilbake til lenger ut i dette skrivet. UtviklingsarbeidFrå 01.01.1989 fikk skolen status som forsøksskole for tre år. Bakgrunnen var samanslåinga av Samisk videregående skole i Guovdageaidnu og Statens reindriftsskole, der Stortinget sette som mål «å få til utdanningstilbod som er betre innsikta mot samisk kultur, tradisjon og næring.»

Skolen fikk ein god slump pengar til utviklingsarbeid. Det blei tilsett forsøksleiar og oppretta styringsgruppe, der alle avdelingar på skolen var representerte. Det utvikla seg eit veldig inspirerande miljø. Spesielt vil eg trekke fram forsøksleiar og inspektør 1, som hadde klare visjonar for kor dei ville med skolen og var flinke til å trekke i gang utviklingstiltak.

Utviklingsarbeidet hadde som mål å betre elevane sitt læringsmiljø og trivsel på skolen. Eit av tiltaka var kveldsopen skole, eit anna sosiallærar, ei ordning som dessverre bare varte eit års tid. Vidare blei det i stor grad utvikla 3-årige tilbod, mens ein før hadde hatt bare 1- og 2-årige linjer.

Skolen hadde ikkje det beste utgangspunktet for å drive skoleutvikling. Eit fleirtal av lærarane mangla pedagogisk grunnutdanning(!), knapt nokon hadde noko pedagogisk

63

vidareutdanning. Ganske mange hadde heller ikkje full fagutdanning. Det var få utanom samisklærarane som kunne skrive samisk. I denne situasjonen blei det sett i gang eit utdanningsløft som bidro til ei kraftig heving av både formelle lærarkvalifikasjonar, kunnskapsnivå og medvit om språklige og pedagogiske spørsmål i høve til samisk opplæring.

Vi hadde stadig kurs for lærarar i forskjellige emne, frå skolevurdering til lokalbasert undervisning, tospråkligheit og samisk historie. Det blei kjørt kompetansegivande kurs i yrkespedagogisk utviklingsarbeid (1989–91) og i rettleiingspedagogikk (1992–93). Det blei sett i gang samiskkurs for lærarar, både for norsktalande på forskjellig nivå og skrivekurs for lærarar som snakka, men ikkje skreiv samisk. Bruken av samisk språk auka, i første rekke i administrasjonen.

Eit av måla for utviklingsarbeidet var å utvikle læremiddel. Her kom ein ikkje så langt innafor forsøksperioden, men ein del kom i gang, og noko har blitt ferdig seinare. Det kom i gang arbeid med terminologi for mekaniske fag. I tillegg blei det utvikla undervisningsopplegg og samarbeidsformer som kom elevane til gode utan at det blei ferdige trykte læremiddel av det.

Den viktigaste verknaden på litt sikt var kanskje at forsøksperioden gjorde noko med tenkinga og haldninga hos lærarane. Vi forsto at vi kunne organisere skolen annleis, vi kunne sjølve lage undervisningsopplegg og til og med lærebøker. Vi utvikla ei meir kritisk og samtidig meir konstruktiv haldning.

Som prosjektoppgåve på praktisk-pedagogisk utdanning skreiv eg om vilkåra for å bruke samisk som undervisningsspråk i mekaniske fag. Oppgåva skreiv eg på både norsk og samisk, men den samiske utgåva trur eg knapt har blitt lesen av nokon, og det er kanskje like greitt. Ho var vel mest eigna som språktrening for meg. Seinare har eg ikkje orka å sjå tilbake på alle feila eg gjorde. Innhaldet var viktigare. Eg slo fast at før ein kan skrive eller omsette lærebøker, må ein utvikle fagspråk. Nokon burde gjøre noko med det, skreiv eg. Nokon som kunne mekaniske fag godt, hadde samisk som morsmål og gode kunnskapar i rettskriving og orddanning. Men sidan vi ikkje fann nokon med alle desse kvalifikasjonane, måtte vi kombinere folk med nokre kvalifikasjonar kvar. Slik gikk det til at det blei laga ordliste for mekaniske fag utan at eigentlig nokon var kvalifisert for å gjøre det. Sjølv laga eg, med hjelp av ein kollega, lista på norsk og skreiv eg definisjonar på norsk. Så leita eg fram i ordbøker kva dette heitte på engelsk, svensk og finsk. Så forsøkte eg i lag med ein samisklærar å foreslå kva det kunne kallast på samisk. Forslaga blei sendt til ei referansegruppe av samiske mekanikarar og språkfolk. Ein hadde jobba på verkstaden i Biedjovággi gruver og kunne alle fagorda på både norsk og finsk, elles var det ei allsidig gruppe av folk med svært forskjellig røynsle og utdanning anten frå mekaniske fag eller frå samisk språkkunnskap. Eg skilte meg ut negativt på to måtar: Eg var den einaste som ikkje hadde samisk som morsmål og eg var den einaste som absolutt ikkje kunne finsk. Men samtidig var eg den einaste som hadde formell utdanning både i mekaniske fag og i samisk, og trass alle mine manglar endte eg opp som leiar for prosjektet og redaktør for ordboka. Snakk om å ta seg vatn over hovudet!

I Noreg var det lite å finne av støtte for arbeid med slik ordlaging, men andre var kome lenger. Så vi søkte stipend for nordisk samarbeid og reiste til Island for å studere korleis dei laga fagtermar der. Der fikk vi besøkt universitetet og språkrådet og sjå korleis dei jobba med faggrupper av språkfolk og fagfolk. Dei hadde heile tida i gang ei rekke grupper for forskjellige fagområde, og hadde laga seg ei eiga bok med hjelp og råd for slike grupper. Knapt nokon slår islendingane i å arbeide målbevisst for å bevare og utvikle eige språk. I tillegg til det nyttige fikk vi også med oss ein heil dag som turistar, så vi fikk opplever Geysir, Thingvellir, Gullfoss og Den blå lagune, dei fire største turistattraksjonane rundt Reykjavik.

Med god hjelp kom vi til slutt i mål og ordbokmanuset blei sendt til Samisk språkråd for godkjenning. Der skulle det bli liggande ei tid. Etter regelen skulle nemlig eit utkast til terminologi sendast til fagkonsulentar for vurdering. Men kva for fagkonsulentar? Vi hadde jo kapra alt som kunne tenkast i Noreg og Finland til arbeidsgruppa vår, og i Sverige fann ingen av oss nokon. Til slutt skar dei bare gjennom og godtok heile lista som ho var, utan vidare overprøving. Med andre ord hadde arbeidsgruppa fått ein slags status som den høgaste autoritet mogleg å oppdrive på

64

kombinasjonen av mekaniske fag og samisk. Enno skulle det ta si tid, men i 1999 kom endelig boka Mekanihkkársánit ut med 1200 termar på samisk, med definisjonar og norsk, finsk og engelsk omsetjing.

Om eg ser tilbake på skoleutviklinga i det tiåret eg var tilsett ved Samisk videregående skole og reindriftsskole, vil eg dele det i to omtrent like delar. Første delen var prega av diskusjon, entusiasme og framgang i utvikling av samisk opplæring. Andre delen var meir prega av frustrasjon og resignasjon. Allereie lærarundersøkinga i skoleåret 1993/94 fortel om «Stagnasjon når det gjelder realisering av hovedmålene i skolens strategiske plan». Årsmeldinga for skolen 1994/95 fortel at utviklingsarbeidet da låg nede. Det var både eksterne og interne årsakar til denne tilbakegangen. Da forsøksperioden var over, tørka finansieringskjeldene for utviklingsarbeidet inn, og det blei tyngre for dei som ønska å gjøre noko ekstra. Utan eigen forsøksleiar klarte administrasjonen verken å initiere nye tiltak eller følge skikkelig opp dei som var i gang.

Det store tilbakeslaget kom med Reform 94. Mens haldninga frå sentrale styresmakter ei tid hadde vore prega av forståing for det særeigne med ein samisk skole, kom Reform 94 med ei heilt anna haldning. No skulle alt einsrettast. Ny linjeinndeling, ny fag- og timefordeling og nye læreplanar blei valsa inn over skolen og førte til at ein stor del av det som var utvikla i forsøksperioden måtte avviklast igjen. Reindrift og duodji kunne ikkje lenger vere studieretningsfag på allmennfaglig studieretning, dei nylaga læreplanane for treårig utdanning i reindrift og duodji måtte vrakast. Duodjiutdanninga ved skolen blei redusert frå tre til eitt år. Utviklinga av samisk vidaregåande opplæring blei med eitt slag sett mange år tilbake i tida. For dei som engasjerte seg i læreplanarbeidet, var det ei ekstra frustrerande oppleving, fordi dei stadig blei overkjørte av departementet.

Skoleleiinga og lærarane gjorde nokre forsøk på å påverke departementet, men oppnådde lite. Deretter tilpassa ein seg motvillig til den nye situasjonen, avvikla dei samiske tilboda og gikk i stor grad tilbake til å drive vanlig norsk skoletilbod. Styret for dei samiske vidaregåande skolane protesterte òg, men snakka for døve øre i departementet.

Det som kunne ha endra stoda, hadde vore om Samisk Utdanningsråd og Sametinget hadde engasjert seg meir. Det er ein slåande kontrast mellom den passiviteten dei viste i forhold til Reform 94 og den store innsatsen begge organa viste 3 år seinare, da det var grunnskolen det sto om.

Ei anna årsak til at frustrasjonen overtok for entusiasmen var skoleleiinga si manglande evne til oppfølging av planar og manglande vilje til å ta opp initiativ frå lærarane. Frå 1991 blei det utvikla strategiske planar, med hovudmål og delmål for kvar planperiode. Mange engasjerte seg i planarbeidet, men når planen vel var utarbeida, blei han lagt i ein skuff. Og der låg han godt fram til han skulle rullerast tre år seinare.

Samisk jernarbeidDet viktigaste utviklingsarbeidet som eg var med på, blei likevel drive utan vedtak i noko organ, og utan noko ekstraløyvingar. Eg tenker på arbeidet med å gi eit samisk innhald til den praktiske opplæringa i mekaniske fag. I fleire tiår hadde jern og metall / maskin og mekanikar hatt ei fast arbeidsrekke. Da eg kom tilbake til skolen som lærar i 1988, brukte vi framleis mye av denne. Samtidig hadde lærarane allereie begynt å utvikle oppgåver knytta til samisk tradisjon og dagligliv, og eg blei med på å utvikle dette vidare. Det første var å lage kniv, det neste slededrag for skuter. Etter kvart kom vi fram til ei eiga arbeidsrekke, der vi brukte nokre ting frå den gamle, noko vi fann i forskjellige bøker og nokre ting vi laga teikningar til sjølv. Ved sida av kniv og slededrag utvida vi etter kvart med bjølle, jiehkku (skinnskrape) og skjerding. Vi laga arbeidsteikningar og til dels arbeidsinstruksjonar. I tillegg til fleire av lærarane var elevane nokre gongar med i dette arbeidet.

Først 4-5 år etter at eg slutta i skolen begynte eg å oppsummere dette arbeidet og forsøke å utvikle det litt vidare. Det endte med bokmanuset Ruovdebargu sámi árbevierus / Jernarbeid i samisk tradisjon, som etter 4 års forsøk på å finansiere utgivinga endelig slapp gjennom nålauget hos Sametinget, og blei prenta i 2009.

65

På samisk eller norsk?I samband med at dei samiske vidaregåande skolane i 1989 fikk felles styre, skulle det lagast felles «formålsparagraf» for skolane. I utkastet sto det at skolane skulle gi undervisning i og på samisk, og dette skulle gi opphav til kraftige diskusjonar. Ein del av lærarane ville ikkje at undervisninga skulle vere på samisk, ut frå omsyn til norsktalande elevar. Andre hevda derimot at det var heilt grunnleggande for ei samisk opplæring at samisk skulle vere undervisningsspråk. Her blei det usemje både mellom og innafor fagforeningane ved skolen. Mens NUFO sto samla for undervisning på samisk, var det i Faglærarlaget fleirtal for at undervisninga skulle vere på norsk. Samtidig var eg tillitsvald for faglærarane, men i denne saka hørte eg til mindretalet i mi eiga fagforening.

I prinsippet meinte eg at i samisk vidaregåande skole skulle undervisningsspråket vere samisk. Men derifrå til å gjennomføre dette sjølv, det var eit alvorlig langt steg. Det første var sjølvsagt å lære meg samisk. Før eg dro til Tromsø hadde eg snakka norsk med alle på skolen, både lærarar og elevar. Da eg flytta tilbake til Guovdageaidnu starta den vanskelige prosessen med språkskifte, som eg har skildra i eit tidligare kapittel.

Lærarmiljøet på mekanisk avdeling forblei derimot langt på veg ei norskspråklig øy. Rett nok forsto alle samisk, og dei fleste kunne snakke det, men dei samisktalande lærarane her såg ingen vits i å snakke samisk til meg når vi likevel forsto kvarandre best på norsk. Den største kneika var likevel elevane. Det første vilkåret for å undervise på samisk var at eg snakka samisk med elevane når eg snakka uformelt med dei. Som lærarane hadde og elevane forskjellige haldningar. Nokre brukte konsekvent samisk. Sjølv når eg snakka norsk i klassa, vendte dei seg til meg på samisk. Andre kunne bruke begge språk, mens nokre av dei samisktalande elevane snakka konsekvent norsk til meg, også når eg prøvde å snakke samisk til dei.

Eg hadde brukt mye tid på å lære samisk, og når det gjeld kunnskap om språket, hadde eg kome ganske langt på veg. På universitetet blei det lagt stor vekt på konsekvent bruk av samiske ord, og at ein skulle ta i bruk nylaga samisk terminologi. Norvagismene i språket skulle vi luke ut. Problemet var bare at ungdommen ikkje snakka det språket vi lærte på universitetet. Mye måtte rett og slett avlærast. Eg måtte lære meg kor det er vanlig å bruke norske låneord og tilpasse samisken min til realitetane. Blant mekanikarar, mekanikarelevar og mekanikarlærarar i Guovdageaidnu var språket eit kommunikasjonsmiddel, ikkje noko mål i seg sjølv. Dei såg ingen vits i å bytte ut ord som fungerte og som alle forsto, bare fordi ein eller annan akademikar hadde funne på eit anna ord som visstnok skulle vere meir ekte samisk.

Det første problemet var altså å bli godtatt som samisk språkbrukar. Det andre var å fungere godt på språket i faglig og pedagogisk samanheng. Det var ikkje nok at vi mangla lærebøker, det var ein total mangel på stoff om fagområdet vårt på samisk. Ikkje ei bok, ikkje ein instruksjon, ikkje ein artikkel. Da vi fikk laga ordliste med faguttrykk tok vi desse i bruk når vi merka verktøyreolane. Dette såg fint ut når vi skulle vise bort skolen, men for elevane betydde det lite. Dei las stort sett ikkje denne merkinga på noko språk, men tok verktøyet etter utsjånaden og hang han tilbake der dei syns det passa. Som språklæring hadde det minimal effekt.

Sjølv om eg kunne ein del nylaga termar, kunne eg ikkje lære elevane eit språk som var morsmål for dei og framandspråk for meg. Eg låg langt bak elevane og dei samisktalande lærarane både når det gjaldt munnlig forståing og snakking, men foran dei i å lese og skrive. Eg brukte ein masse tid på å skrive brev, undervisningsopplegg og prøver til elevar og lærarar på samisk. Dei var vant med at når noko kom på samisk frå skolen, så sto det på norsk på den andre sida. Når eg delte ut eit slikt skriv med den samiske sida opp, snudde dei fleste arket for å lese den norske teksten. Den samiske teksten leste dei bare dersom det ikkje var noko norsk på baksida. Men det var det som regel, fordi det så godt som alltid var nokre elevar og/eller lærarar som ikkje kunne samisk.

66

SpråkutviklingEg er ingen filolog. Rett nok har eg bestått det førebuande kurset i fonetikk og språkvitskap og har formell undervisningskompetanse i norsk og samisk, men det er verken fonetikken, morfologien eller syntaksen (lydlæra, ordlæra og setningslæra) som interesserer meg, men språksosiologien og språkpolitikken. Derfor har eg heller aldri gitt meg ut på vidare studium av språk som eg ikkje har noko forhold til i det daglige, men derimot lese ganske mye om dei politiske og pedagogiske vilkåra for forskjellige språk.

Den første språkpolitiske handlinga mi må ha vore å legge skriftspråket mitt så nært dialekta som råd utan å overskride rammene for bokmålet alt for mye. Det neste var å gå over til nynorsk som hovudmål. Begge delar har forsåvidt halde seg, og eg skriv framleis på «båe målføre». Dette blei likevel underordna i møtet med det samiske. Det var ei sterk oppleving, ikkje minst for meg som relativt «nyfrelst» målmann, å møte Guovdageaidnu-samfunnet anno 1974, der nesten alle snakka samisk, men få leste det og nesten ingen skreiv det. Det var ikkje språkinteressa som fikk meg til å starte det møysommelige arbeidet med å lære meg dette språket, det var heller eit politisk standpunkt: Samisk språk var undertrykt og trengte støtte. Og eg ville ikkje vere ein fornorskar. Skulle eg bli her, måtte eg lære.

I motsetning til mange, kanskje dei aller fleste av medstudentane mine, lærte eg ikkje samisk for å bli samisklærar. Eg lærte det for å kunne bruke det i dagliglivet, i jobben som lærar i mekaniske fag, og etter kvart i organisasjonsarbeid. Det gjorde at før eg enno hadde fått riktig skikk på dagligsamisken sjølv, var eg engasjert i korleis mine nyerverva og mine arbeidskameratar sine meir solide samiskkunnskapar kunne brukast i undervisninga i faga våre.

I eit tidligare kapittel har eg skildra utviklingsarbeidet på Samisk videregående skole og reindriftsskole, som endte med at vi laga samisk ordliste for mekaniske fag. På denne tida tok et og halvårseining i fleirkulturell pedagogikk ved Sámi allaskuvla. Der var eg og opptatt av språk og teknologi og skreiv prosjektarbeidet Terminologiija, kultuvra ja oahpaheapmi. Det var første gongen eg skreiv ei eksamensoppgåve på samisk i noko anna fag enn samiskfaget, og resultatet var deretter. Oppgåva var ikkje særskilt god verken innhaldsmessig eller språklig, men eg var likevel nøgd med at eg sto på henne, med eit nødrop og dårligaste ståkarakter.

Det har så langt ikkje blitt noko av ideen vår om omsetjing av lærebøker for mekaniske fag. Det er fleire grunnar til det. For det første er marknaden ganske liten. Det er to samiske vidaregåande skolar, som normalt har ei klasse kvar med mekanikarelevar. Det absolutte samla elevtalet er da 2x12=24, men til vanlig er det langt mindre. Blant desse kan det og vere elevar som kan betre norsk enn samisk eller som ikkje kan samisk i det heile. Dei siste 30 åra har det vore 4 læreplanar, og for kvar gong blir lærebøkene skifta ut. I beste fall er dei nye lærebøkene ferdige på norsk akkurat til nye læreplanar skal takast i bruk. Da kan ein, igjen i beste fall, starte arbeidet med å oversette dei til samisk. Så i aller beste fall blir det eitt skoleår med norske bøker for kvar ny reform, men dette er trulig og for optimistisk. For lærebøker med eit opplag på kanskje 100 vil aldri vere lønsame for forlaget, og vere avhengig av økonomisk støtte. Og etter at Sametinget fikk ansvaret for alt med samiske lærebøker, har alle andre skyve dette frå seg. Sametinget har ei kø så lang som eit vondt år, og når alt av læremiddel skiftast ut i alle fag, kjem «norske» yrkesfag langt bak i køen. Om mekaniske fag i det heile kjem på prioriteringslista så er det like før neste reformen gjør desse bøkene ugyldige igjen.

Det neste problemet er kven skal oversette bøkene. Ein enkel regel seier at den som skal oversette ei bok bør ikkje bare kunne originalspråket og målspråket, men også kjenne faget som skal formidlast. Lærebøker skal forklare og instruere for dei som ikkje kan frå før, slik at dei forstår det etter å ha lest i boka. Det kan du ikkje gjøre utan fagkunnskap. Oversetting av lærebøker i jus er for juristar, i mekaniske fag for mekanikarar eller ingeniørar i faget. Men kor finn ein dei som har kombinasjonen av dette og god samisk skriftlig. I den grad dei finst, trengst dei i skolen. Bokserien som vi brukte og vurderte, Mekanikerpermen, hadde hefte innafor ei rekke fagområde, sveising, dreiing, reparasjon og etter kvart elektro og automatisering. Det er ikkje lenger ein forfattar som kan

67

skrive alt dette, fordi ingen har så brei fagkunnskap. Det er dermed heller ikkje ein oversettar som kan oversette alt.

Så dit har vi aldri kome. Eit aldri så lite bidrag har eg klart å gi, boka Ruovdebargu sámi árbevierus / Jernarbeid i samisk tradisjon, som i bilde og tospråklig tekst viser både kulturhistoria bak mange jerngjenstandar brukt i samiske primærnæringar, og gjennom teikningar og forklaringar korleis ein kan lage nokre av desse, bl.a. med tanke på opplæringa i mekaniske fag i samiske vidaregåande skolar.

Etter Mekanihkkársánit skulle det ta lang tid før eg igjen blei engasjert i terminologiarbeid. Det skjedde i samband med forprosjekt for natursenter og målet var å få samiske dyre- og plantenamn inn i Artsdatabanken. Dette var noko mindre avansert, da vi i første rekke registrerte namn frå skriftlige kjelder og prioriterte eitt namn for kvar art. Men det hendte også at vi var nøydde å komme med eigne forslag til samiske namn på artar det vi ikkje kunne finne det.

Samisk på dataTerminologiarbeid er bare ein liten del av det som trengst for at eit lite språk skal overleve i ei verd der presset er stadig sterkare frå verdsspråk som engelsk og nasjonale språk som norsk og russisk. Ein svært viktig faktor i vår tid er om minoritetsspråket kan brukast på tekniske hjelpemiddel. Det starta allereie før dataalderen, med spørsmålet om bokstavtyper til prenting og til skrivemaskinar.

Så seint som i 2019 blei eg minna om noko av denne tidlige historia. Da vi samla materiale til geologisk utstilling ved natursenteret, kom vi over ei bitte lita bok på samisk, utgitt i 1977. På norsk ville tittelen ha vore «Mineralleitaren sin lommekunnskap». Denne var utgitt av GTK, den finske motsvaret til NGU, og på baksida sto det at boka var prenta på trykkeriet til det finske bibelselskapet. Kvifor? Det var bare kyrkja som i den tida prioriterte samisk språk så høgt at dei hadde skaffa seg eigne trykkefontar for áčđŋšŧž.

Skulle ein skrive på maskin i den tida, måtte ein skrive «halelaus versjon» altså nærmaste tilsvarande bokstav i det norske eller finsk/svenske alfabetet og så legge til dei samiske ekstramerka med penn. Fram til IBM på 1980-talet laga eigne samiske variantar av dei utskiftbare kulehovuda. Men da var datamaskinane allereie på veg inn, og der var det enno ikkje noko fontar for samisk.

Nokre år etterpå skreiv eg ned denne historia til ein artikkel som aldri har blitt ferdig, så eg kan da publisere dette utdraget for første gong: Hausten 1989 byrja eg å studere samisk semesteremne på Universitetet i Tromsø. På den tida hadde eg allereie hatt datamaskin i 3–4 år og før det hadde eg i fem års tid hatt tilgang på elektrisk skrivemaskin med kulehovud. Eg var på ingen måte villig til å gå tilbake til penn og papir når eg no skulle sette meg på skolebenken for å lære å skrive eit språk med nokre andre bokstavar enn dei eg hadde brukt så langt.

Den første datamaskina mi var ein bærbar Bondwell med operativsystemet CP/M. Eg visste ingenting om kodetabellar, men forsto såpass at med dette operativsystemet var det svært begrensa kva for bokstavar ein kunne skrive. Seinare har eg forstått at det var 7-bits og derfor bare kunne ta forskjellige variantar av ASCII. Det var altså ikkje von om at maskina kunne skrive samisk. Så eg klarte å selge maskinen til ein kjenning utan ambisjonar om å skrive samisk, og kjøpte ein ny, denne gongen med MS-DOS. – Går det an å skrive samisk med denne, spurte eg i butikken og fikk til svar at joda, det kunne ein. Det var for så vidt ikkje heilt usant, men det forhandlaren ikkje sa, og trulig heller ikkje visste noko om, var kor mye ein måtte gjøre for å få det til.

No var eg heldigvis ikkje den einaste i verda med ambisjonar om å skrive samisk nettopp på ein bærbar Bondwell. I Guovdageaidnu var ein kjenning som hadde kjøpt seg maken maskin og ho hadde kontakt med ein samisk dataekspert borte i Kiruna. Han hadde laga eit program som ein kunne laste inn i maskinen og slik få nokre av tastane på tastaturet til å gi samiske bokstavar. Det vil seie, på skjermen kom det ikkje samiske bokstavar, der kom det forskjellige kråketær som ¼, ¥, og ka det no var alt saman. Etter litt tilvenning vendte ein seg til å tolke desse, slik at ein sjølv hadde ei viss peiling på kva ein skreiv. Poenget var nemlig ikkje kva som sto på skjermen. Poenget

68

var å få dette ut på papir. Den samme dataeksperten i Kiruna hadde nemlig laga eit lite program til, eit program som omsette desse kråketærne til nokolunde normale samiske bokstavar når dei kom ut på skrivaren.

Problemet var at dette programmet var laga for ein bestemt skrivar, ein Panasonic som han sjølv var forhandlar for, men som ikkje hadde nokon forhandlar i Noreg. No var gode råd dyre, og studenten var heller fattig, etter å ha brukt godt over 20000 kroner på innkjøp av datamaskinen. Men for å kunne skrive samisk, var eg nøydd å kjøpe ein slik skrivar. Og for å få tak i denne, måtte eg til Kiruna.

Som dei fleste av lesarane trulig veit, ligg Kiruna i svensk del av Sápmi. Sjølv pendla eg mellom Guovdageaidnu og Tromsø, og den som er kjent i dei traktene veit at den kortaste vegen derimellom går gjennom Finland. Frå finsk Karesuvanto er det bare ein svipptur på 18 mil kvar veg til Kiruna. Det var altså 4 grenser som skulle kryssast, og i denne tida var desse grensene langt meir reelle enn dei er no. Blant anna var det høg toll på alt datautstyr, og den som tok med seg datautstyr i transitt, måtte detaljert deklarere det ved tollstasjonane.

Eg hadde allereie innsett at det ville komme på nokre tusen ekstra å få lov å skrive samisk på datamaskin, men hadde verken lyst eller lommebok til å betale noko toll i tillegg. Eg hugsa erklæringa frå Samekonferansen om at «Rikenes grenser skal ikke hindre vårt fellesskap» og meinte dette måtte også gjelde for ein innvandra dáža som forsøkte å lære seg det grenselause samiske språket.

Etter så mange år kan metoden røpast: På grensestasjonen Kivilompolo går eg inn på tollstasjonen og melder at eg skal deklarere nokre varer i transitt til Tromsø. Ved sida av ein bærbar Bondwell og nokre kilo reinkjøtt som allereie var i bilen, erklærer eg på ære og samvet at bilen min og inneheld ein skrivar av merke Panasonic. Som forventa er det ingen som sjekkar om det stemmer. På den finsk-svenske grensa viser eg lappen og seier eg har bare eit lite ærend til kjentfolk i Soppero. Så er det full fart mot Kiruna. Deretter bærer det tilbake mot grensa med ny skrivar i stor originalpappeske og masse instruksjonspapir til. Varene er tydelig merka med kjøpt i Kiruna. Dette kan ikkje gå bra. Men vi har da kjentfolk i Karesuando. På svensk side. – Bures! Har dokker ein gamal pappeske å bytte mot ein ny? Kan du sende meg desse instruksjonsbøkene i posten? Her har du ein femtilapp til porto. To grenser seinare i Kilpisjärvi granskar dei papira mine nøye. – Får jag se på dom där, seier tollaren og meiner datautstyret. – Ja, ja, bare gamla saker. God tur!

Sjølv om det var litt kronglete med at både tastaturprogrammet og skrivarprogrammet måtte aktiviserast spesielt for kvar gong ein skulle bruke maskina til å skrive samisk, så gikk det. Trulig var eg den einaste på samisk semesteremne som leverte datamaskinskrevne innleveringsoppgåver, og alle feila i dei var mine eigne.

Da eg i januar 1991 kom tilbake etter studiepermisjon, var dataalderen kome også til oss. Vi hadde fått datamaskin på lærarkontoret, og like etter fikk vi tre maskinar for elevane. Operativsystemet var MS-DOS, om eg ikkje hugsar feil versjon 4.1. i starten. Og tekstbehandlingsprogrammet var WordPerfect (WP).

Det var ingen av dei andre lærarane på avdelinga som skreiv samisk, og dei hadde derfor heller ikkje bekymra seg mye om å få inn samiske teikn på maskinane. Men med hjelp av skolens dataansvarlige fikk vi tak i eit program som ga oss samiske teikn, og etterkvart fikk vi ein HPLasetJet4 som med eit ekstraprogram kunne skrive ut samisk tekst. Eg var stornøgd, men var vel den einaste på avdelinga som produserte noko på eit slags samisk i WP.

Men no var Windows like rundt hjørnet. Fleire og fleire maskinar rundt omkring på skolen la inn Windows 3.0. og den som først hadde fått smaken på Word for Windows ville ikkje tilbake til WordPerfect. Men det var ei stor ulempe med Windows. Her fantest enno ikkje noka løysing for å skrive samisk, i alle fall ikkje som vi hadde tilgang til. Som hovudlærar og uoffisiell dataansvarlig på avdelinga heldt eg derfor igjen i det lengste med overgangen til Windows. Men så byrja samiskløysingane for Windows å komme.

69

Sidan staten ikkje hadde tatt noko ansvar for at vi kunne skrive samisk på data, var det bare private firma som laga løysingar, og dei solgte dei dyrt. For skolen vår betydde det ei utgift på atskillige hundre tusen. Det var fleire løysingar, WinSam, SamiWin med fleire, og nokon gongar fungerte det, men vi forsto ikkje kvifor.

Da eg i 1999 tok eksamen i Norsk for yrkesfag ved Høgskolen i Akershus, skreiv eg eksamensoppgåve med tittelen Språk, teknologi og fag. Der skildra eg den daverande situasjonen for samisk og datateknologi slik:

I heile verda finst det eit stad mellom 3000 og 6000 språk. Mange av dei er skriftlause, men dei fleste som har ei skriftnorm, brukar eit alfabet som i større eller mindre grad skil seg frå det engelske / latinske. Nesten all utvikling av dataprogram i dag bygger på ASCII-koden. Den er liksom dei to hovudsystema for maskinvare, PC (IBM) og Macintosh utvikla i USA, ut i frå engelsk språk og amerikansk behov. All tilpassing til andre språk er gjort etterpå. Dersom det lønner seg, dvs. dersom marknaden er stor nok, kan ein finne slik tilpassing som eit val innafor Microsoft sine program. Slik kan ein for eksempel ved installering av Windows 95 som eit tillegg velge å installere tastaturprogram og fontar for kyrillisk alfabet og for austeuropeiske språk som polsk, slovakisk og tsjekkisk.

Om ein derimot ønsker å skrive samisk, er det inga hjelp å få frå Microsoft. Kem tar så ansvar for dette? I over ti år etter at tekstbehandling på data var blitt utbreidd i samiske område, var det ingen som tok ansvaret, anna enn private småfirma som laga kvar sine løysingar og solgte til blodpris. På det verste kosta det kr. 12000.- pr datamaskin for å få skrive dei 7 ekstra bokstavane i det samiske alfabetet. Da må det installeras eit ekstraprogram som må leggas oppå det vanlige tekstbehandlingsprogrammet, med ekstraarbeid for kvar som skal bruke dette. For eit språk som allereie var hardt pressa frå norsk, svensk, finsk og engelsk er det ikkje vanskelig å gjette seg til ka dataalderen førte til: Enno eit skritt i retning av meir bruk av riksspråka, mindre bruk av samisk.

Ifølge Grunnlova «paaligger» det den norske staten å legge forholda til rette for at det samiske folket kan få utvikle språket sitt, kulturen sin og samfunnslivet sitt. Men dette gjeld tydeligvis ikkje for dataspråket. Sentrale styresmakter har til dags dato nekta å betale eit øre for samisk dataløysing. Når ei halvgod løysing i fjor blei frikjøpt og gratis tilgjengelig, skuldast det ein og aleine at Sametinget skal gjennom og «stjal» pengar som skulle vore brukt til næringsutvikling.

Tilbake til den store artikkelen som eg og ein kollega skulle skrive om historia om samisk på data. I kladden til denne er ei lita historie om problema med å bruke samisk på nettsider. Ein dataamatør vever samisk vevsideDa eg i 1999 byrja å lære meg å lage vevsider, var det ingen stad å finne instruksjon for korleis ein la ut samisk tekst. Eg byrja derfor å leite på dei få samiskspråklige sidene eg fann på nettet, for å sjå av kjeldekoden korleis dei samiske bokstavane var merka.

Eg fann tidlig ut at forvirringa var stor, ikkje minst fordi dei fleste brukte veveditorar av type Frontpage, som automatisk ga melding om kva for kodetabell som var brukt. Sidan den samiske kodetabellen ikkje var godkjent ISO-standard, nytta det ikkje bare å bytte ut denne med ei melding om at ein brukte kodetabell WS2. Skulle ein få til dette korrekt, var derfor sikraste måten å lære seg manuell koding i html. Bare slik kunne ein sikre at ein hadde styring på kva for tabell teksten blei lagra i. Den mest utbreidde formen for koding var å skrive <font face=«Sam Times W2«> for kvart avsnitt. Men dette er tungvint og gir ein masse ekstra kodar, for det andre låser ein fast fonten slik at sida bare kan lesast når ein har og stiller inn på denne fonten. Ei noko betre metode var Cascade Style Sheet, der ein i kodinga i starten av dokumentet legg inn lenke til ei fil som definerer kodetabell og stil. Men dette var ikkje nok, for dei mest aktuelle programma for html-koding i den tida kunne ikkje lese samiske bokstavar. Derfor måtte desse kodast med nummer i kodetabellen,

70

f.eks. skreiv ein š som &#154; og á som &#225; (Ein kunne og bruke namn som &scaron; og &aacute; for dei nemnde bokstavane.) Dette var unektelig tungvint, men det fungerte. På vilkår av at den som skulle lese teksten over internett sjølv hadde lagt inn dei same samiske fontane og stilt inn nettlesaren sin på desse.

Så byrja unicode å komme, men enno ikkje for fullt. No visste eg at nokre av dei som leste samisk tekst hadde gamle maskinar med 8-bits system og i beste fall hadde lagt inn samiske fontar for å kunne lese tekstar som var koda etter Levi. Andre derimot hadde nyare maskinar og nyare operativsystem og tatt steget over i unicode. Dei trengte ikkje lenger dei samiske fontane for å skrive samisk, og få hadde derfor tatt bryet med å legge dei inn, bare for å kunne lese «gamaldagse» samiske tekstar rett. Korleis skulle ein så gjøre alle til lags? Skulle ein nå fram til alle, frå dei som enno sat med Windows 3.11. og Netscape 4.0, til dei som hadde Windows 2000 og nyaste nettlesarar, var det bare ei råd: Lage to versjonar av det same dokumentet. For dei som koda manuelt i html var det faktisk ikkje så mye ekstraarbeid. Eg såg at fleire samiske institusjonar gjorde det på den tida, bl.a. Senter for samiske studier ved Universitetet i Tromsø. Så eg bestemte meg for å gjøre det samme. Etter å ha laga ein ferdig WS2-versjon kopierte eg denne og med søk–erstatt bytta eg ut kodane for dei samiske bokstavane; š som før var &#154; blei no &#353; osv. Så var det bare å sette først i dokumentet: «Charset=UTF-8»og fjerne alle henvisningar til spesielle fontar. Og øverst på kvart dokument legge ut ein link der ein kunne velge WS2-versjonen. For meg var dette eit artig eksperiment, ikkje minst fordi eg og skreiv artiklar og lærebøker om dette, men eg har full forståing for at ikkje alle som hadde noko å seie på samisk på nettet orka å gjøre det samme.

Etter kvart har det blitt færre og færre som har så gamal maskin- og programvare at dei ikkje kan lese unicode, og i 2004 kunne eg endelig gå gjennom sida mi og fjerne alle dei siste WS2-koda filene. Unicode har kome for å bli.

No skal eg ikkje bare klage, for det har faktisk skjedd mye positivt på dette området. Eg skal ikkje trøtte lesaren med alt som har skjedd i mellomtida, bare nemne to svært viktige milepælar. Det eine var at staten endelig tok ansvar for at datateknologi også skulle kunne brukast på samisk, det andre var utviklinga av 16-bits-systemet Unicode som gjorde det mogleg å få kodar for alle skriftspråk i verda. I dag er det mogleg å skrive med samiske teikn på datamaskinar, både i Windows, Mac og Linux, og dette gjeld for alle vanlige program. Det er til og med utvikla retteprogram for samisk, som fungerer minst like godt som tilsvarande program for norsk. Dette gjeld vel og merke så lenge ein skriv på ein vanlig datamaskin. Men mange gjør jo ikkje det i dag. Dei brukar nettbrett som iPad eller smarttelefonar, både til å skrive sms, mail og delta på sosiale medier. Dermed kjem samisk språk enno ein gong i bakleksa, noko som har gjort at ein svært stor del av det folk med samisk som morsmål har skrive til kvarandre det siste tiåret, fortsatt anten er i «halelaus» versjon av samisk eller like godt på norsk, ettersom samisken ikkje blir rett uansett.

Sjølv skriv eg greitt på samisk på den laptopen eg skriv på no. Når eg derimot skal sende SMSar, er det bare halelause meldingar som eg får til på samisk på min gamle Nokia. Den nye smarttelefonen derimot, har samiske bokstavar inne, eller i alle fall dei fleste av dei, men i motsetning til datamaskina der ein skriv begge delar like lett, ligg dei særsamiske bokstavane på smarttelefonen skjult under dei andre og må hentast opp med litt ekstra innsats. Så sjølv om det er store framsteg, er framleis utfordringa at datautviklinga går fort og løysingane for samisk kjem i beste fall etter kvart.

Harde slag i LærerforbundetPå arbeidsplassen min, Samisk videregående skole og reindriftsskole, hadde engasjementet mitt i samiske skolespørsmål ført til at ein ønska å ha meg med i Lærerforbundet sitt utval for samiske skolespørsmål i Finnmark. Noko motvillig tok eg mot valet, da eg helst hadde sett at det var

71

samiske lærarar som sto for dette, og enno meir motvillig lot eg meg velje til leiar for utvalet. Når eg først hadde tatt det på meg, kjente eg meg derimot forplikta til å gjøre ein aktiv jobb, og ikkje svikte og kompromisse bort interessene til samiske lærarar og elevar. Det skulle føre til ei rekke konfrontasjonar dei knappe to åra det sto på, før eg blei avsett med brask og bram, og bede om å trekke meg frå alle verv, inkludert skoletillitsvald. Noko så hardt slag har eg verken før eller sidan fått gjennom mange års arbeidsliv og organisasjonsarbeid.

Etter mi oppfatning hang dette nært saman med den samepolitiske snuen i 1997, med kampanjer mot Samerettsutvalet, og samisk læreplan, som blei utvida til forsøk på å slå tilbake mesteparten av det samane hadde oppnådd. Den største snuoperasjonen skjedde i SV rundt nominasjonen og valet av Olav Gunnar Ballo til Stortinget. I fylkesstyret i Lærerforbundet sat det nesten bare medlemmar og sympatisørar av SV. Dei kunne ikkje leve med eit fylkeslag som stilte stadig sterkare krav om samiske læreplanar, samisk innhald i skolen, rett til samisk opplæring osv. samtidig som partiet deira stilte til val med kamp mot sameretten som hovudsak. Eit hissig pågåande utval for samiske skolespørsmål, med folk som nekta å halde kjeft utad, kom i vegen for denne snuoperasjonen. Formelt skjedde ikkje avsettinga som ei avrøysting om skolepolitiske eller samepolitiske standpunkt, men leiaren pressa, med kabinettsverdet hengande over bordet, styret til å erklære mistillit til meg. Dette førte til ein isfront, der folk som hadde samarbeida i fleire år, plutselig ikkje lenger var på talefot. Etter 20 år er det enno ikkje løyst. Ein av dei som kjente seg pressa til å røyste mot meg, har seinare bede om orsaking, elles er det ingen som har hatt skamvet til det.

Dei klarte å presse meg ut av Lærerforbundet, og seinare utval gikk langt stillare i dørane. Da lærarorganisasjonane seinare slo seg saman til Utdanningsforbundet, sørga dei for å halde samiske interesser i sjakk, med at utvalet for samiske skolespørsmål blei leia av eit sentralstyremedlem sørfrå, som først og fremst var organisasjonen sin tillitsvalde og ikkje ein representant for samiske skolemiljø.

Da eg nokre år etterpå byrja å skrive/redigere Samisk skolehistorie, hadde eg det på planen at eg skulle skrive mine eigne røynsler frå Lærerforbundet. Men det var ikkje så lett. Desse røynslene var fortsatt så bitre at det var vanskelig å sette ord på dei, og i tillegg var det vanskelig å kombinere rolla som hovudredaktør for verket med ein høgst subjektiv deltakar i ein hard strid som ikkje låg så veldig langt tilbake i tida. Det endte derfor med at vi leigde inn ein ekstern journalist til å intervjue motparten, og det var alt som kom med der.21

Sjølv om denne striden også bidro til at eg eit år etter sa opp jobben som lærar, klarte dei derimot ikkje å få meg bort frå å engasjere meg i samiske skolespørsmål. Det heldt eg fram med gjennom skriving av Samisk skolehistorie og forskjellige engasjement for Samisk høgskole og for Styret for de samiske videregående skolene.

Kan ein bli integrert i Guovdageaidnu?I vår tid er det så mye snakk om integrering. Det har blitt eit honnørord som nesten alle er for, bare dei mest ekstreme rasistane tør å seie dei er mot integrering, og ekskluderingsministeren kallar seg for integreringsminister. Fornorskingspolitikarar kallar fornorskinga for integrering. Integrering er alle tings mål, og vi skal leve harmonisk i lag og bli så integrerte at vi som har flytta på oss gløymer kor vi kjem frå. Grensene mellom integrering og assimilering kan ofte vere vanskelige å sjå.

Mye har vore sagt om utlendingar si integrering i Noreg. Mindre om innflyttarar si integrering i Sápmi. Ingen av dei er problemfrie, verken frå den innfødde befolkninga si side eller frå innflyttaren si. Eg brukar her ordet «innflyttar» fordi «innvandrar» i regelen føreset at ein har kryssa ei formell landegrense. Men i Guovdageaidnu kan det vere heilt andre og ofte større utfordringar om ein kjem frå Stavanger eller Narvik enn om ein kjem frå nærliggande samiske område i Sverige eller Finland.

21 http://skuvla.info/skolehist/lorg2-n.htm#sylvi

72

Eg har budd i Guovdageaidnu i over 30 år. Eg er ikkje integrert. Eg snakkar, les og skriv samisk, men det hender stadig at eg ikkje får med meg alt i ein samtale. Eg har relativt langt meir kontakt med norsktalande enn med samisktalande. Så lenge eg bare snakka norsk, merka eg ikkje så mye forskjell på om den eg snakka med hadde samisk eller norsk som morsmål, etter som dei aller fleste med samisk som morsmål her beherskar andrespråket norsk bra. Da eg lærte meg såpass samisk at eg skulle bruke det med dei samisktalande, blei kontakten dårligare, fordi eg ikkje fikk uttrykt alt eg ville seie like godt, og fordi eg ikkje fikk med meg alt som blei sagt like presist. Det blei da lettare å halde seg til dei eg naturlig og med godt samvet kunne snakke norsk med. Om eg skulle kontakte nokon om ei sak og valet sto mellom ein samisktalande og ein norsktalande, valde eg oftast den norsktalande, for det var enklast. Det å lære seg språket på eit visst halvgodt nivå er altså ikkje alltid vegen til god integrering, det kan faktisk vere omvendt. Eg vil tru at innvandrarar til Noreg, som i utgangspunktet kan bra engelsk, opplever noko av det same når dei lærer norsk, at livet var lettare når ein kunne snakke engelsk med alle, fordi ein da var meir på same språklige nivået. Når ein må gå over til den andre sitt språk er ein ikkje lenger ein likeverdig samtalepartnar. Eg har opplevd det same i to andre samanhengar. Først med utanlandske studentar i Tromsø, der vi kommuniserte lettare på engelsk enn etter at dei lærte seg halvvegs norsk og ville bruke det. Seinare i Polen, der kommunikasjonen med nokre vener blei dårligare da vi gikk over frå engelsk til polsk oss i mellom.

Ei av dei aller mest brukte bøkene i Guovdageaidnu heiter Kautokeino-slekter. Boka står i så godt som ein kvar heim, og utkonkurrerer langt både bygdebok og bibel. Dei fleste veit kven som er i slekt med kven, både offisielt og dels uoffisielt, fordi her er ein del farskap som aldri har vore heilt publisert. Alle har eit slektsnett. Mens tremenning i det norske samfunnet er ein fjern slektning som ein normalt ikkje har noko forhold til, er den tilsvarande nubbi vilbealli/oambealli ein svært nær slektning som ein sjølvsagt kjenner, og som har ein plass i alt frå konfirmasjon og bryllup til gravferd, og som kan vere del av eit nyttig nettverk for å ordne både det eine og det andre. Eg har ikkje ein einaste slektning i Finnmark, ikkje så mye som ein sekstenmenning så vidt eg veit, og hadde eg hatt det så hadde eg ikkje visst om det eller ikkje brydd meg om å vite det.

Den lettaste vegen inn i ein samisk familie er sjølvsagt å gifte seg inn. Dei fleste av dei norske venene mine i Guovdageaidnu er gift hit og/eller har barn med ein innfødd. Dei er dermed automatisk del av ein storfamilie, og hører med i alle familiesamankomstar, over kjøkkenbordet eller i kyrkja. Sjølv har eg enno ikkje vore bede i eit einaste bryllaup eller barnedåp. Fire gongar har eg vore på konfirmasjonsfest, da har ein av foreldra vore innflyttar med norsk som morsmål.

Eg har vore politisk aktiv heile tida eg har budd her, på eit vis som ikkje har vore å unngå å sjå, bl.a. fordi eg har skrive ei rekke avisinnlegg. Eg har vore ei drivkraft i oppbygginga av lokallag av to politiske organisasjonar: Nei til EU og Naturvernforbundet, begge landsomfattande og svært norskdominerte organisasjonar, sjølv om eg i lag med resten av lokallaga har jobba for meir plass i dei for det samiske. Likevel har eg ikkje blitt spurt om å stå på lokal valliste for noko parti (med unntak av ein gong eg blei spurt av RV og sa nei) eller blitt spurt om å bli medlem i noka lokal forening. (Til slutt gikk eg av eige initiativ på årsmøtet i historielaget, der eg var einaste innflyttar.)

Folk kjem ikkje på besøk til meg, utan at det er eit spesielt ærend og gjerne avtalt på førehand. Eg går også svært sjeldan på besøk til folk og enno sjeldnare utan spesiell grunn. Dei få eg har kunna gå på døra til utan vidare har stort sett flytta frå bygda.

Eg er altså ikkje integrert og så må eg spørje kvifor. Burde eg ha vore det? Er det mi skuld, eller ligg skulda på ekskluderande haldningar i bygda? Det kan nok vere begge delar. På eit vis skal eg ikkje klage på bygdefolket. Eg er ikkje forfølgd, eg har aldri blitt banka opp eller truga med juling. Eg har ikkje blitt bede om å pakke meg heim der eg kjem frå. Eg hugsar bare ein gong da eg var ute på puben og oppfatta at ein for meg ukjent kar frå bygda var negativ til denne norsktalande som ikkje ein gong snakka rein finnmarksdialekt. Da eg på norsk fikk spørsmålet «Kven er no du for ein?» i ein svært negativ tone, svara eg på samisk «Mun lean biru dáža». Sjølvironien i svaret

73

gjorde at eg tvert blei godkjent. Da har eg opplevd langt meir ekskluderande haldningar andre stadar i fylket, med Honningsvåg og Karasjok som motpolar, men samtidig parallellar.

Vegen inn i Guovdageaidnusamfunnet er ei tretrinns trapp. Det nederste trinnet er ganske lågt, det neste som ein kjem opp når ein kan språket på eit visst nivå er også overkommelig, men det tredje er for høgt for dei fleste som ikkje har nokon til å trekke seg opp. Eg står på trinn to og har slått meg til ro med det.

Denne røynsla har gitt meg noko å tenke på når det gjeld integrering. Skal alle vi innflyttarar nødvendigvis integrerast 100 %? Er det mogleg, og er det ønskelig? Vi vil alltid vere underlegne i forhold til lokalt kontaktnett og lokal kunnskap. På andre sida har vi noko som ikkje dei innfødde har, vi har eit eller fleire andre språk/dialektar, vi har eit kontaktnett i eit eller fleire andre miljø og god kjennskap til miljø på den opprinnelige heimplassen og evt. andre stadar vi har budd. Skal vi sjå på den kunnskapen og dei røynslene som ei ulempe eller som ein rikdom, som fortsatt kan gi oss sjølv noko og som kanskje og kan gi noko til andre på plassen vi har flytta til? Skal vi ikkje også kunne unne dei innfødde å ha noko som vi ikkje er del i? Kunnskapen min om naturen i Guovdageaidnu og samisk språk vil alltid vere – om ikkje så mye dårligare, så i alle fall annleis enn den dei har som har det med seg frå barndomen. Eg gjør språklige feil dei ikkje ville finne på å gjøre, sjølv om eg kan slå ut mange samiskspråklige i morfologisk og syntaktisk analyse samt rettskrivingsreglar. Eg kan lese om så kor mye om samisk kultur generelt og Guovdageaidnu-kultur spesielt, men kulturen vil likevel aldri bli ein del av meg på same måten. Eg kan sette garn i elva og fiske vinterforsyning, men eg får ikkje vite om kameraten sitt hemmelige røyevatn, der han trekk fleire kilo tunge røyer. Han seier det er innafor det kartbladet, men så er det stopp. Eg har akseptert at eg aldri vil bli bede i dei store samankomstane, og eg forsøker ikkje å lure meg med der. Og ikkje minst: Eg undrar meg når tilreisande kjendisar frå TV, kongehuset og rikspolitikken kler seg i kofte straks dei er innom kommunegrensa, mens eg etter over tretti år aldri har hatt ei samekofte på meg. I forhold til dei innfødde i Guovdageaidnu slår eg bare fast: Eg har noko dei ikkje har, dei har noko eg ikkje har. Og slik må det få vere.

I mitt tilfelle er det både eit etnisk og eit geografisk spørsmål. Fordi eg har den doble avstanden, er det kanskje lettare å akseptere at det går visse grenser. For dei som er norske, men oppvakse i samisk miljø, eller samar og oppvakse i eit norsk, ser det ikkje like enkelt ut. Heller ikkje for dei som er inngifta og har barn med samisk som eit av morsmåla. Eg kjenner fleire innflytta damer i Guovdageaidnu som stiller i kofte i festlige høve, sjølv om dei definitivt er etnisk norske eller finske. Koftene deira er ikkje alltid frå Guovdageaidnu, dei kan vere frå mannen sin heimstad, dersom han er samisk innflyttar, eller den næraste samekofta til sin eigen heimstad. Eg respekterer valet deira, og eg har inntrykk av at folk flest i Guovdageaidnu gjør det. Men sjølv ville eg ikkje ha gjort det.

Faktisk har eg undra meg over at folk i Guovdageaidnu ikkje er meir avvisande til gjester og innflyttarar enn dei er. Som den kommunen i verda der samisk språk og kultur er praktisert av størst andel av befolkninga, er staden interessant og eksotisk for alt frå tyske turistar til japanske og franske pedagogar og vestlandske og amerikanske antropologar. Nokre av gjestene hører sjølv til urfolk og minoritetar og blir gjerne ekstra godt mottatt, men også andre blir godt tatt i mot. Sjølv om ein er aldri så lei av at lærarar, legar og ein del andre yrkesgrupper kjem og går, blir likevel ikkje den neste bedt om å pakke seg heim. Til gjengjeld forbeholder ein seg retten til å halde eit minimum av avstand. Og det skal ein kanskje ikkje klage over.

Eit ufullendt oppgjørDet er sagt at den såkalla ml-rørsla (SUF(m-l), RU, MLG, AKP(m-l), NKS, RV) sette sitt preg på ein heil generasjon. Det gjalt ikkje bare nokre tusen som på eit eller anna tidspunkt var medlem av ein eller fleire av organisasjonane i kortare eller lengre tid, men dei langt fleire som meir eller mindre sympatiserte og alle som samarbeida i forskjellige aksjonar og organisasjonar. (Bruken vår av omgrepet «frontorganisasjon» hadde fortent ei spesiell analyse, da dette fortel mye om partiet sitt

74

sjølvbilde og synet på andre som kjempa for saker vi støtta.) Men det gjaldt også dei politiske motstandarane våre, frå SV (som ei tid hadde den tvilsame æra å vere utnemnd til «den taktiske hovudfienden») til ytre høgre med Unge Høire som kanskje var enno meir ekstremt høgreorientert enn i dag, og nynazistane sine forskjellige grupper. Det gjaldt ikkje minst det høgresosialdemokratiske hegemoniet i fagrørsla, som var livredde fordi dei såg at vi ofte samarbeida godt med arbeidarar som sokna til AP, men som ikkje støtta klassesamarbeidspolitikken til parhestane i LO/AP-toppen.

Det er ikkje noka spesielt original analyse å seie at styrken vår låg i samfunnsanalysa vår, at vi slo fast at klassekampen på ingen måte var over, at arbeidarar og bønder hadde felles interesser, at USA og EU var imperialistiske makter og at Sovjet og Sovjetdominerte land i Aust-Europa bare var sosialistiske i ord og ikkje i innhald. At vi tok standpunkt for det vi kalla den tredje verda sin kamp mot imperialisme og utbytting og for alle folk sin rett til nasjonalt sjølvstyre. Vi slo fast at den internasjonale kapitalismen var eit trugsmål mot naturen og ressursane og heile framtida til kloden. Dette var ei analyse som vi i starten var aleine om, delar av denne slo etter kvart inn i langt breiare lag. Denne analyse held i hovudsak den dag i dag. Dessverre.

Den andre styrken låg i ein fast organisasjon av engasjerte og offervillige folk, i starten mest ungdommar, som var villige til å legge mye arbeid og pengar (i den grad vi hadde pengar, og ofte litt til) i saka. Organisasjonen var bygd så effektivt at han kunne handle raskt, sakene blei ikkje skusla bort i evig byråkrati og formalbehandling, som så mange andre stadar.

Dei veike sidene hang nært saman med dei sterke. Ønsket om ei klar analyse av heile samfunnet slo over i ei forenkling, fordi analysa skulle omfatte alt, og alt og alle skulle plasserast i båsar med sine klare merkelappar. Klasseanalysa avgjorde kven som var vener og fiendar. Når interessene til proletariatet var klart definerte, blei dei som ikkje delte analysa vår i verste fall til klasseforrædarar, i beste fall bare «tilbakeliggande element». Respekten for at andre tenkte annleis enn oss og at dei kanskje kunne ha noko å bidra med, var det så som så med. Mye av desse tankane kan vi nok finne røter til i dei «kommunistiske klassikarane» som Lenin og Mao, men det er eit arbeid eg lar ligge i denne omgang.

Alle politiske parti og organisasjonar treng eit program, både for internt og eksternt bruk. Om programmet er vedtatt av organisasjonen ved demokratisk behandling, kan alle forholde seg til og ta standpunkt til dette, og da er det det som står der som gjeld. Verre er det når ein programfestar ein ideologi langt utover det som ein sjølv set på papiret. Dette ser vi på eine sida i religiøse organisasjonar og parti. Det vedtatte programmet blir da bare ein kortversjon på overflata, det virkelige programmet ligg i dei religiøse grunnskriftene og i den vidare tolkinga av desse gjort av dei dominerande kyrkjesamfunna sine prestar og skriftlærde. I visse utgåver av Islam er dette ekstremt, der eit voktarråd av skriftlærde som i Iran skal avgjøre politikken ut frå eiga tolking av eit 1400 år gamalt skrift. Kristne kyrkjelydar og parti er ikkje stort betre. Når ein har vedtatt den evangelisk-lutherske eller den romersk-katolske kristendomen som grunnlag for organisasjonen sitt arbeid, har ein overlate mye av makta til dei som er autorisert til å tolke denne tradisjonen, og debatten i organisasjonen blir ofte vel så mye om tolking av skrifter som sjølvstendige standpunkt til kva som er fornuftig å gjøre i dagens samfunn. Det ein bestemmer seg for å gjøre må alltid giast eit religiøst grunnlag, som at vi engasjerer oss i sosialt arbeid eller naturvern ut frå at Jesus ville vi skulle hjelpe kvarandre eller at vi må verne om «Guds skaperverk».

Det er ikkje til å komme forbi at AKP(m-l) hadde mye av det same. Programmet var ikkje bare vårt, vi vedtok å bygge heile partiet på ein ideologi, som ikkje var skapt som einskapelig, men som var konstruert som det i ettertid. Vi kopla oss på 2–5 namn i den sosialistiske tradisjonen, som så blei kanonisert på linje med katolske helgenar. Det gjorde dei nærast ufeilbarlige, og motsetningane mellom dei blei tona ned. Med å vedta konstruksjonen «mlm» som grunnlaget vårt, gjorde vi dermed eit ukjent antall skrifter til del av vårt program, saman med praksisen til «dei fem store» på godt og vondt. Rett nok blei det heile tida innrømma ein viss tabbekvote for nokre av dei, i alle fall for Stalin og visse av dei tidligaste skriftene til Marx, men det var vanskelig å avgjøre kor

75

grensa gikk mellom akseptabel og ikkje-akseptabel kritikk av helgenbilda. Det sikraste blei derfor å overlate denne tolkinga til leiinga, dvs. SKAU som blei vårt «vokterråd». Programmet vårt omfatta altså ei mengde skrifter som ingen av oss hadde lest alt av, og som i stor grad ikkje eingong var tilgjengelig på norsk. Sjølv om forlaget Oktober gjorde ein veldig innsats for å få skrifter av alle dei «fem store» utgitt på norsk, og mange gravde djupt i lommeboka for å få sette bøkene i bokhylla, så forblei nok det aller meste ulest hos dei fleste medlemmane – og eg var ikkje noko unnatak. Liksom dei aller fleste kristne bare har lest utvalde delar av Bibelen og ikkje vil vedkjenne seg mye av det som står der.

Eg har lova at dette skulle bli ei forteljing med digresjonar, og her kjem ein av dei. Far min var, i motsetning til mor mi, såkalla «personlig kristen». Omgrepet «personlig kristen» kan virke noko merkelig, men på far min passa det. Han leste i andaktsboka, han gikk i kyrkja på søndagen om det ikkje kolliderte med planane til resten av familien, men som mor mi sa etter at han var gått bort: «Han plaga no ingen andre med den kristendommen sin». På hans eldre dagar, da han var byrja å bli noko dement, forsøkte vi å finne aktivitetar som han kunne ha glede av. Ein gong da eg var heime, viste det lokale teateret eit stykke basert på Jobs bok. Dette er ei av bøkene i Bibelen som er minst lest, og som på mange måtar bryt med den glade bodskapen som prestane preikar på søndagane. Men vi tenkte bare at det var no eit teaterstykke basert på Bibelen, så det måtte vere noko for pappa. Vi tok han med på teater, men da han fikk høre sitata direkte frå Jobs bok, reagerte han veldig. – Nei, dette var ikkje kristendom, det var gudsbespotting og vranglære, dette kunne han ikkje finne seg i. Vi måtte bare ta han med og gå, så han ikkje skulle øydelegge heile teaterførestillinga. Kvifor nemner eg dette no? Jo, fordi det minner meg om at erklærte marxistar ofte ikkje har villa vite av mye av det Marx skreiv og gjorde, da det ikkje passa inn i det idealiserte bildet.

Den kjende partiideologen Tron Øgrim var ein av dei som hadde fått innført omgrepet MLM, men blei etter kvart klar over at praktiseringa av denne konstruksjonen hadde sine negative sider. I 1979 skreiv han boka Marxismen – vitenskap eller åpenbaringsreligion? Da sette han fingeren på at mange nettopp hadde brukt marxistisk teori som om det var ein religion. Likevel blei det eit svært halvhjarta oppgjør. Han stilte ikkje spørsmålet om det var rett å knytte partiet sin politikk til skriftene til bestemte historiske personar, og (m-l) forblei del av partinamnet enno i mange år.

For meg, og eg vil tru for dei fleste andre som var med, var det ikkje først og fremst det teoretiske grunnlaget, men den praktiske politikken som trakk oss til partiet og heldt oss fast der. Det gikk ei rekke diskusjonar om meir ideologiske spørsmål, men mange av oss makta ikkje å følgje med på desse eller syntest det var teoretisk flisespikkeri og heldt seg til den daglige kampen på arbeidsplassar og i lokalsamfunn, samt dei store spørsmåla på verdsbasis som solidaritet med Palestina og internasjonal kvinnekamp.

Partiet hadde ei linje, og linja var rett. Om ein veik av frå linja, var det anten eit høgreavvik eller eit venstreavvik. Begge delar måtte sjølvsagt bekjempast, om nødvendig med harde middel, i siste instans eksklusjon. Vi i Hammerfest hadde eit relativt kritisk forhold til dei mange direktiva vi blei pålagt og tillot oss i stor grad å hevde eigne synspunkt både innad og dels utad, noko vi ikkje akkurat blei populære av. Men vi var langt frå sentralen og andre sjølvstendige miljø blei nok slått langt meir ned på. Vi kan nok trygt gå ut frå at trua på den rette partilinja og prinsippet om «demokratisk sentralisme» førte til at oppgjøret med udemokratiske og forelda prinsipp frå den kommunistiske tradisjonen kom seinare enn dei burde ha kome. Dei som såg feila kjente at dei ikkje nådde fram med kritikken, og meldte seg da ut ein etter ein. I stor grad var dette nettopp dei som kunne ha fornya partiet om dei hadde sluppe til i tide. Dermed tok det alt for lang tid før AKP tok eit oppgjør med nokre av dei gamle dogmene, og endringane kom alt for seint til å kunne gi partiet tillit som ei kraft som kunne blitt leiande på venstresida.

Midt oppe i dette skjedde det store endringar i verda. I løpet av eit par år rundt 1990 rakna heile det «sosialistiske» Aust-Europa. I Gdansk har eg seinare sett eit gigantisk bilde som viser

76

dominobrikker som veltar. Teksten er «Zaczynał się w Gdańsku» (Det byrja i Gdansk). Streikane i Gdansk ga eit signal som nokre år seinare førte til opprør i land etter land, både blant dei formelt sjølvstendige statane i Warszawa-pakta, og i sovjetrepublikkar som såg seg sjølve som land som hadde vore okkupert. Heller ikkje dei sosialistiske eller «sosialistiske» statane som hadde vore uavhengige av Sovjet, som Jugoslavia, Romania og Albania heldt seg mot denne flodbølga, og det eine styret etter det andre gikk over ende, nokre på svært dramatisk vis. Kva skulle så vi med sosialisme i Vest-Europa, når alle land som hadde prøvd det gikk bort frå det? Av dei erklært sosialistiske landa var det bare Kina, Vietnam, Nord-Korea og Kuba som kom gjennom perioden 1988-92 utan eit totalt regimeskifte. Likevel skjedde her ting som gjorde det vanskeligare eller umogleg for eit sosialistisk parti i Noreg å knytte seg til nokon av desse. Kina var suverent det største landet og hadde også vore ein sentral samarbeidspartnar og tildels ideal for vestlige ml-organisasjonar sidan 1960-talet. Økonomisk hadde no Kina i lang tid opna for meir kapitalisme, men det endelige brotet kom først da styresmaktene i 1989 brutalt slo ned kampen for meir demokrati. Først da sa AKP opp partisambandet, eit av mange døme på at når partiet gjorde endringar, så skjedde det altfor seint til å gi noko tillit til at partiet kunne fornye seg.

AKP blei mindre og mindre, forsøkte seg på ei slags fornying, men fikk det ikkje riktig til. Før hadde det vore eit parti med dagsavis, no var det ei dagsavis med parti. Utrulig nok hadde dagsavisa Klassekampen heldt ut gjennom alle partiet sine kriser. Men det blei stadig vanskeligare å halde avisa oppe som organ for eit parti som bare blei mindre og mindre. I 1991 blei avisa si rolle som partiorgan avskaffa, og i staden definerte ein seg som «venstresidas dagsavis». Likevel var AKP lenge den dominerande aksjonæren i avisa heilt fram til 1997 da eit ekstraordinært landsmøte opna for å selje ut aksjane så partiet kom i mindretalsposisjon.

Partiet vakla vidare, og eg vakla inntil vidare med, av gamal vane og i mangel på alternativ.

Vegen ut av ml-rørslaDa eg ved årsskiftet 1990/91 vendte heim igjen til Finnmark hadde partiorganisasjonen blitt så redusert at eg deretter bare deltok på eit par samanskrapa fylkesmøter i spesielle høve, eit av dei valde meg til delegat til det ekstraordinære landsmøtet i AKP om Klassekampen i 1997. Det var vel det siste møtet eg deltok på.

Lokalt var det faktisk eit par medlemmar av partiet i tillegg til meg. Vi hadde kontakt, men organiserte aldri noko partilag, og vi jobba i forskjellige miljø. Det var dei som organiserte RV-liste, men eg sto ikkje på den lista. Etter at eg flytta til Guovdageaidnu sto eg vel aldri skikkelig fram partipolitisk i lokalsamfunnet, sjølv om eg ikkje nekta for at eg røysta RV. Dersom nokon spurte, og det gjorde dei sjeldan. Både på skolen og i bygda passa det meg betre å stå fram som aktivist for samisk skole, som EU-motstandar og naturvernar.

Utviklinga av partiet eller partia AKP og RV imponerte meg ikkje. Krangelen mellom dei to organisasjonane var uforståelig, oppgjøret med den udemokratiske fortida var halvhjerta og samepolitikken var nærmast fråverande på landsplan og prega av kløyving i Finnmark. Eg hadde tidligare i mange år vore offentlig talsmann for AKP på lokalt og fylkesnivå, men no kjente eg mindre og mindre lyst å stå fram som representant for partiet.

Møtet mitt med Polen fikk etter kvart store verknadar både på det politiske og det meir personlige planet. Eg har nemnd at det var vanskelig å kalle seg kommunist i Polen. Så lenge eg hadde arbeidet mitt i Noreg og bare var i Polen på kortare ferieopphald, så kunne eg opptre med to ansikt. Dei blei etterkvart vanskeligare og vanskeligare å sameine, både av politiske og personlige årsakar. Etter eit tiår med venting og vakling og mislukka forsøk på å gløyme kvarandre, bestemte Basia og eg oss endelig for å gifte oss. Noko klar plan for framtida hadde vi ikkje, bortsett frå at Polen skulle bli hovudbase eit par år framover, til eg var ferdig med studiar og reinskriving av bok på grunnlag av studentoppgåver i yrkespedagogikk.

Basia og eg hadde vakse opp og levd godt ut i vaksenlivet i kvart vårt land og med kvart vårt politiske og økonomiske system. Vi hadde kvar våre røynsler med kva som var undertrykkarar, kven

77

som var opposisjon og kven ein kunne stole på og samarbeide med. Dei som i Polen hadde kalla seg kommunistar ville ingen av oss identifisere oss med. Samtidig var vi forbausande samde i mange andre saker, i synet på EU, NATO, naturvern og forsvar for nasjonale og kulturelle minoritetar. Forholdet mitt til det samiske var langt på veg parallelt med forholdet hennar til den kasjubiske minoriteten, sjølv om ho ikkje snakka språket aktivt. Vi sto saman om mye, men kommunismen eller «kommunismen» sto i vegen.

10 dagar før bryllaupet skreiv eg til både RV og AKP og melde meg ut av begge. Grunngivinga eg brukte var ikkje heilt den same som eg har skrive her. Eg valde kanskje minste motstands veg, og skreiv at eg no flytta til utlandet, og ikkje hadde noko sjanse til å vere aktiv, og at eg ikkje ville vere med når eg ikkje kunne delta aktivt. Det var ei sanning med modifikasjonar, fordi eg heller ikkje hadde vore vidare aktiv dei siste åra. Årsakene var nok meir kompliserte enn som så, men eg kjente at tida var overmogen. Bryllaupet og flyttinga fikk meg til å ta steget, men grunnlaget var lagt lenge før det.

Etter 31 år i den same rørsla, på godt og vondt, var denne blitt ein del av meg og prega meg i slik grad at det var vanskelig å leve utan. På eine sida var det ei slags frigjøring. No var eg endelig bare meg sjølv, ikkje med Lenin sine ord «Ein skrue i det store revolusjonsmaskineriet». På andre sida sakna eg eit miljø å diskutere både aktuelle og prinsipielle saker i. Men det hadde eg vel og eigentlig sakna dei siste åra mens eg enno betalte kontingent.

Nei og atter Nei til EUSom kjent har norske styresmakter søkt medlemskap i EEC/EF/EU heile tre gongar, kvar gong mot stor motstand i folket. Første gongen, rundt 1960, har eg nokre vage minne om, men eg var for ung til sjølv å spele noka aktiv rolle i den striden. Andre gongen, fram til folkerøystinga i 1972, derimot, var eg aktivt med i begge motstandsorganisasjonane, Folkebevegelsen og Arbeiderkomiteen mot EEC og dyrtid (AKMED). Verken da eller seinare har eg forstått samanhengen mellom EEC og dyrtid, og kløyvinga i motstandsrørsla må eg i ettertid innsjå at nok i stor grad skreiv seg frå feil som var gjort av den såkalla ml-rørsla, som eg da var med i.

AKMED gjorde likevel ein god del godt arbeid, bl.a. våga vi å jobbe ulovlig innafor Forsvaret, og organiserte både studiesirklar og demonstrasjon mot EU på Gardermoen flystasjon da eg var soldat der. Sommaren 1972 dimiterte eg og fikk jobb på Nordisk Aluminium i Holmestrand. Det var da bare eit par månadar igjen til folkerøystinga, men eg nådde da å stå på stand og gå på dørene med løpesedlar frå Folkeaksjonen. Dessverre blei begge organisasjonane lagt ned etter folkerøystinga, og EU-saka blei ei ikkje-sak i mange år, noko som gjorde at dei aller fleste i Noreg etter kvart visste lite om både EU-systemet og om kva som skjedde i EU-landa.

Det skulle gå omlag 18 år før saka blei høgaktuell igjen. Mens eg 1989/90 studerte i Tromsø, dukka det opp stand på UIT med «Studenter mot EU» og etter kvart blei det stifta organisasjonen Nei til EU, som fikk fleire og fleire lokallag. Da eg på nyåret 1991 var tilbake i Guovdageaidnu var eg ein av ganske få i bygda med medlemsskap i denne ganske nydanna organisasjonen. EU-motstandarar var det derimot mange av, og eg fikk med meg nokre av dei på å danne eit interimstyre for lokallag. Seinare sat eg i styret for lokallaget, store delar av tida som formell og/eller reell leiar. Ei tid var eg òg sekretær i fylkesstyret og med i det samepolitiske utvalet til Nei til EU i Finnmark.

Sjølv om det ikkje var så høg aktivitet etter folkerøystinga, heldt vi oppe lokallaget i Guovdageaidnu fram til 1999. Da eg pakka saman og dro til Polen og melde meg ut av alle andre norske organisasjonar, var det bare i Nei til EU eg heldt oppe medlemskapen. Ei viktig grunn var at saka da var i ferd med å bli like aktuell der. 4 år seinare kunne eg studere den polske EU-kampen på nært hald, dvs. sjå dei enorme, stats- og reklamefinansierte ja-plakatane, og dei bittesmå nei-plakatane. Det var eit svært ulikt løp, der neisida ikkje hadde ein sjanse. Sjølv hadde eg verken nok kunnskap om polske forhold eller nok språkferdigheitar til å delta i kampen sjølv, så eg blei ståande på sidelinja og heie på Basia når ho skreiv debattinnlegg og røysta nei. Året etter folkerøystinga skulle Polen gå inn i EU 1. mai. Vi var i Noreg i april, men Basia måtte absolutt heim før 1. mai. Kvifor? Jo, ho skulle sy seg eit

78

svart sørgeflagg og henge på verandaen. Om ho ikkje kunne stoppe polsk EU-medlemsskap, så skulle ho i alle fall markere motstanden til siste slutt.

Nei eller ja til Sameland?For å forstå både den samiske rørsla for rett til kultur, språk, land og vatn og motrørsla som avviser alle desse krava, er det nødvendig å gå litt bakover i historia. Da ser vi at den striden som eg har vore engasjert i frå 1970-talet har sine klare røter mye lenger tilbake i historia.

Dei eldste møta mellom nordmenn og samar ligg ganske skjulte i historias mørke, men vi veit at allereie frå «heidensk tid» dro representantar for nordnorske høvdingar på «finneferder» og rana og skattla samane. Da nordmenn blei kristna, blei samane «heidningar», noko som i prinsippet gjorde dei til mindreverdige og potensiell målgruppe for misjon. Dette passa godt saman med at samane heldt til i område med rike naturressursar og misjonen ga eit godt påskudd til å sikre seg kontroll over desse.

Frå omlag 1300-talet var dei fleste samar i norsk skattland førte inn i kyrkjene, sjølv om det kunne vere så som så med trua. Den organiserte samemisjonen, som starta tidlig på 1700-talet var altså ikkje for formelt å gjøre samane kristne, men for å knytte samane fastare til kyrkja og den norske staten, og utrydde restane av den samiske religionen. Det var no etablert eit syn at staten og kyrkja hadde rett til å legge samane under seg og påtvinge dei ein annan religion.

I alle fall sidan tidlig på 1700-talet har det vore strid om norsk politikk overfor samane og om kva språk dei skulle få skole og kyrkje på. Men ingen av sidene i striden tvilte på at staten og kyrkja hadde rett til å gi samane den opplæringa og tvungne kyrkjelige betjeninga som staten sjølv ønska. Kva samane sjølv meinte om staten sine tiltak for misjonering, fornorsking og kolonisering av samiske bruksområde blei da underordna.

Det finst historier om forskjellige former for motstand, men ingen skriftlige kjelder frå samisk hald før midten av 1800-talet. I 1852 slo misnøye med hard undertrykking ut i eit opprør i Guovdageaidnu. Dette blei slått svært hardt ned, og mange mista livet som følge av opprøret og undertrykkinga av det. Etter det tok det lang tid før samar torde å uttrykke nokon opposisjon mot styresmaktene, særlig gjaldt det i Guovdageaidnu. Etterverknadane av den saka har verka heilt opp mot vår tid.

Omtrent samtidig starta styresmaktene å legge om politikken i retning av at samane skulle fornorskast. Hovudmidlet var å bytte ut samisk språk med norsk i skole og kyrkje. Denne politikken blei møtt med motstand både frå samar og frå einskildpersonar i kyrkje og skole. Motstanden frå samisk hald kom sjeldan fram i klar skriftlig form, og lite er dokumentert om denne frå den første tida. Først heilt i starten av 1900-talet blei den samiske motstanden mot fornorskingspolitikken organisert gjennom aviser og organisasjonar. Motstanden blei ikkje direkte undertrykt, men døydde etter kvart nesten heilt ut fordi ein ikkje oppnådde resultat og fordi samane ikkje hadde økonomisk styrke til å halde oppe aviser og landsomfattande organisasjonar. Mange samar meinte det var nyttelaust å kjempe mot staten, og mange byrja etter kvart å ta til seg det herskande negative bildet av samar og samisk kultur og språk. Innafor eit storsamfunn der det samiske ikkje hadde nokon plass, meinte dei at den einaste utvegen samar hadde var å bli så norske som råd. (Var det nokre framtredande samiske talsfolk for fornorskingspolitikken før 2. verdskrigen?)

Heile samfunnet var gjennomsyra av det synet at samar, samisk språk og kultur var mindreverdig og primitivt i forhold til det norske. Dette synet blei styrka av den sosialdarwinistiske ideologien på slutten av 1800-talet og fall saman med det ideologiske forsvaret for europeisk kolonialisme i andre verdsdelar. Denne tankegangen hadde slikt hegemoni at den også påverka samane, og også den motstanden som var blei dels uttrykt innafor desse rammene. Historikaren Regnor Jernsletten skreiv det slik: «... samelederne måtte akseptere det rådende tankegodset i det norske samfunnet dersom de skulle ha håp om å nå fram med sine krav. De måtte så å si argumentere på myndighetenes premisser.»22

Dei siste tillaupa til samisk organisering og aviser i Noreg døydde ut på midten av 1920-talet. Samiske forkjemparar som Anders Larsen, Per Fokstad og Henrik Kvandahl hadde møtt stor motstand og hadde langt på veg mista motet, sjølv om dei ikkje hadde skifta syn. Dei hadde heller ingen stad å 22 Regnor Jernsletten: Samebevegelsen i Norge. Ide og strategi 1900-1940. UIT 1998, s. 155.

79

fremme synspunkta sine. Hans J. Henriksen omtalte denne tida som «Fimbulvinteren» i samisk historie. Det var først etter 2. verdskrigen at samar organiserte seg, med danninga av Norske Reindriftsamers Landsforbund (NRL) i 1948 og deretter einskilde lokale sameforeningar utover 1950- og 1960-talet, som først samla seg til Norske Samers Riksforbund (NSR) i 1968.

Eit av dei første teikna til nyvurdering av samepolitikken kom med Samordningsutvalget for Skoleverket i 1947–48. Her blei det i klartekst sagt at skolepolitikken for samane ikkje hadde vore rett, og at denne burde leggast om til meir plass for samisk språk i skolen.

Ei anna spire var dei samiske sendingane på NRK, som så smått kom i gang i 1946. Sendingane blei mottatt med stor begeistring av mange samar, og det blei straks sett fram ønske om ei utviding utover dei 20 min. for veka som var første året. Men det var også sterk motstand, blant norske politikarar og til dels også blant samar.

Den som enno måtte være i tvil om at fornorskinga av samar og kvenar var ein målmedveten statlig politikk, kan med fordel studere kva som blei uttalt i samband med utbygginga av NRK. Fornorsking var ei uttalt målsetting da Finnmark blei prioritert ved utbygging av radiosendingar, bl.a. fordi ein var bekymra over at mange samar og kvenar hørte på finsk radio. Det blei på 1930-talet delt ut ein del gratis radioapparat i Finnmark, og i Finnmarksnevndens innstilling 5 blei det foreslått: «...organisering av lyttergrupper som står under ledelse av pålitelige norsksinnede menn, skolelærer, lensmann eller andre, som har kontroll over apparatene og kan velge de gode norske programmer»23 Innafor NRK var det ikkje stemning for å følge opp forslaga frå bl.a. Finnmarksnevnden og Forsvaret, derimot arbeida ein allereie før krigen med tanken om samiske sendingar. Det blei visstnok aldri gjort noko formelt vedtak, men eldsjelar klarte å få i gang samiskspråklige program frå 1946. Frå da og ut på 1960-talet gikk det heile tida ein strid mellom dei som ville styrke dei samiske sendingane og dei som ville redusere dei eller helst legge dei ned. Blant forkjemparane for å legge ned sendingane var Programrådet for Finnmark kringkaster og Kaare Fostervoll, som var kringkastingssjef 1948–62. Motstanden var så stor at programsekretær Thor Frette skreiv til Kringkastingssjefen: «Det er helt sikkert at de samiske sendingene er en torn i øyet for mange finnmarkinger, og enda hensikten med de samiske sendingene er å skape større samhørighet melleom samisktalende og norsktalende nordmenn, er det ikke første gangen jeg hører at Kringkastinga med sine samiske programmer oppelsker rasehat og splittelse.»

Sjeldan har målsettinga med fornorskinga vore så klart uttrykt som av redaktør Richard Rasmussen, leder av det lokale programrådet for Finnmark: «Rasmussen understreket at i skolestyrene i Finnmark og i andre bestemmende organer var holdningen at samene skulle «falle helt inn i norsk språkbruk og norsk tenkning» ... Fra kringkastingens side ble «linjen forfusket og målet forsinket ved kunstig å opprettholde et sprog som ikke kan bære noen kultur» ... «Det det gjelder er at de ikke får noen faste holdepunkter i sitt eget språk». Høgsterettsjustitiarius Terje Wold meinte at fornorskinga «måtte skje ved at samene ikke har annet å ty til enn de norske sendingene».

I Kringkastingssjef Fostervoll sitt strev for å redusere eller fjerne dei samiske sendingane fikk han gong på gong eit stort fleirtal i Kringkastingsrådet mot seg. For å få gjennomført sin politikk trengte han derfor ei klar statlig styring som kunne overprøve rådet. Derfor ba han om at Kirke- og undervisningsdepartementet sette ned eit utval for å vurdere heile samespørsmålet, herunder samiske sendingar i NRK. Det skjedde, men resultatet blei det stikk motsette av det han hadde ønska. Fostervoll uttalte i 1954: «Vi har i mange år, heile dette hundreåret, arbeidd etter den line at dei skal lære seg norsk i skolen og etter kvart gå over til å bli norsktalande.» Det er ei ganske presis oppsummering – målet var at samisk språk skulle forsvinne heilt.

Samekomiteen kom med innstillinga si i 1959 til motsett konklusjon av den kringkastingssjefen hadde ønska, nemlig at ein skulle gi større plass for samisk språk og kultur i skole og samfunn. Men fornorskarane hadde på ingen måte tenkt å gi seg på det, og det kom fram stor motstand mot endring av politikken. Det mest kjente uttrykket for dette er det såkalla «påskeopprøret» i Karasjok 1960.

Motstanden mot kursendringa klarte å forsinke og vatne ut denne, men likevel blei det fra stortingsbehandlinga i 1963 streka opp en ny kurs, der det ikke lenger var målsettinga å utrydde det

23 Sitert etter Odd M. Hætta: Dá lea Sámi Radio. s. 25.

80

samiske, men at det skulle få lov å leve vidare. Sidan har samisk kultur og språk styrka seg trinnvis, men ved kvart trinn har det vore motstand og kamp.

Blant vedtak og tiltak som har møtt motstand kan nemnast:– Samordningsnemndas innstilling (1948)– Oppretting av Samisk råd for Finnmark (1954)– Samekomiteens innstilling (1959)– Oppretting av Norsk sameråd (1964)– Innføring av samisk begynneropplæring (1967)– Utviding av samiske sendinger i radio (trinnvis)– Oppretting av samisk gymnas (1969)– Oppretting av samerettsutvalget (1981)– Oppretting av Sametinget og innføring av samemanntall (1984-89)– Innføring av språkreglane i samelova og forvaltningsområdet for samisk språk (1990)– Ratifisering av ILO-konvensjonen om urfolk (1991)– Samerettsutvalet si innstilling om retten til land og vatn i Finnmark (1997)– Innføring av samisk læreplan (1997) – Finnmarkslova (2005)– Oppretting av Finnmarkskommisjonen (2008)

Ved alle desse tilfella var det motstand blant grupper av politikarar, på lokalt, regionalt og sentralt nivå. Særlig sterk var motstanden blant kommunepolitikarar i Finnmark, der det lenge bare var Guovdageaidnu som støtta tiltak for styrking av det samiske. Det var ein utbreidd motstand i befolkninga, som bl.a. kom til uttrykk i avisinnlegg og møter, og i fleire tilfelle gjennom danning av eigne organisasjonar (Nei til Sameland, EDL). Nokre enkeltpersonar har utmerka seg som særlig aktive som motstandarar av eit kvart tiltak for å styrke det samiske. Blant dei er det folk av både samisk, norsk, kvensk og blanda bakgrunn. Nokre av dei har hatt posisjonar i maktapparatet i kommunar, fylke og stat, andre har i første rekke gitt uttrykk for synet sitt gjennom debatt i media.

Her forsøkte eg meg på å lage ei liste over dei fremste debattantane på kvar side, men måtte gi opp. For det første er det ei nesten uoverkommelig oppgåve å halde oversikt over debatten i forskjellige skriftlige og munnlige media gjennom så mange år. Nokre har jobba mest gjennom politiske organisasjonar, andre har vore framtredande i aviser, andre i radio/TV, og i dei siste åra har internett overtatt som hovudforum for debatt, noko som har fått mengden av innlegg til å eksplodere, kanskje særlig på den anti-samiske sida. Likevel vil eg trekke fram nokre trekk ved den lista eg prøvde å lage. Det første er at debatten ikkje er dominert av kjente politikarar i posisjonar, verken på eine eller andre sida. Det er nokre få personar som har engasjert seg svært sterkt, og som synest å ha avisspaltene (og no sosiale medier) som sitt viktigaste politiske virkefelt.

Det kostar å forsvare det samiskeKampen for kulturen, språket og livsgrunnlaget til urfolk og minoritetar har gjennom tidene ført til store offer rundt om i verda. Folkemord på minoritetar er ikkje noko som blei oppfunne under Nazi-Tyskland, men har blitt gjennomført av europeiske kolonimakter i alle verdsdelar, og følgt opp av statar danna av settlarar frå kolonimakter. Eg skal ikkje gå inn på denne historia her, men halde meg til det samiske.

Både danske og svenske styresmakter avretta på 1600-talet samiske noaidar og leiarar som ikkje ville fråskrive seg den samiske religionen. Ved opprøret i Guovdageaidnu i 1852 blei ei rekke samar avretta eller dømd til lange fengselsstraffar. I Stalins Sovjet på 1930-talet blei ei rekke samar drept eller fengsla fordi dei arbeida for samisk kultur. Det same gjaldt russiske vitskapsfolk som forska på samiske spørsmål. Aktivistar som har forsvart samiske område og samiske næringar mot inngrep har i fleire tilfelle blitt dømd til høge bøter, som i Altasaka og i Gállok i Sverige.

Mesteparten av kuinga og represjonen mot samepolitiske aktivistar og andre forsvarar av samiske rettar har likevel ikkje kome frå det statlige valds- og rettsapparatet. Den har kome frå det norske sivile storsamfunnet i form av personlig og politisk hets, uthenging, utfrysing og isolering, i nokre tilfelle i form av direkte vald. Dette er i stor grad ei historie som ikkje er skrive, fordi ho er

81

vanskelig å dokumentere og for mange for personlig til å fortelje. Ei side er den politiske utskjellinga ein utset seg for med å hevde samiske interesser, ei utskjelling som kjem fram i avisspaltene og ikkje minst i digitale medier. Ei anna side er den personlige belastninga med å miste vener og familie. For å seie det slik: Når eg har klart å bidra litt til denne debatten i eit par tiår, har det vore ein stor fordel å bu i Guovdageaidnu der synspunkta mine har støtte i lokalsamfunnet. Eg har forståing for at mange meiningsfeller i bl.a. Alta og Hammerfest velger å gå stillare i dørane og avisspaltene.

I lokalsamfunn som «har forsøkt å vaske av seg finnlukta i femti år» er det ikkje utan risiko å stille seg opp i kofte offentlig, melde seg inn i ein samisk organisasjon, starte på kurs i samisk språk og duodji osv. Dette er reaksjonar som er vanskelig å konkretisere og sette fingeren på offentlig. Når dei som er utsett for hets og angrep tar til motmæle får dei som regel høre at dei er hårsåre og hysteriske og fanatiske. Å angripe det samiske er ikkje bare straffefritt i dagens Noreg, det er nesten obligatorisk i visse miljø, og mange er dei som sjølv har kjent seg pressa til å ta avstand frå det samiske for ikkje sjølv å bli stempla som same eller til og med «supersame».

Da eg reiste nordover i 1973 var eg ikkje medveten om at eg reiste til Sápmi. Eg reiste til Nord-Noreg, det var det eg søkte og det var det eg fann. Året på den mest nord-NORSKE folkehøgskolen blei likevel avgjørande. Med grunnlag i haldningane mine om at det var rett å kjempe for sosial, kulturell og nasjonal rettferd, fikk eg inspirasjon frå fleire kantar: På skolen fikk vi ei grunnleggande innføring i samisk historie. Eg leste samtidig alt eg kom over av litteratur om forhold i Nord-Noreg, inkludert det samiske, og møtte analyser som sette samane si historie inn i historia om kolonisering og imperialisme. På eine sida såg eg samanhengane teoretisk, på andre sida var dette noko mye nærare enn Vietnamkrigen og urfolk i Amerika, ettersom eg etter kvart blei kjent med fleire samar og fikk høre kva dei og familiane deira hadde opplevd og sjølv fikk oppleve situasjonen innafor samisk utdanning. Det som undra meg, var at dette ikkje engasjerte fleire, særlig på venstresida i politikken.

Mens eg gikk på yrkesskolen i Guovdageaidnu var eg med på å gjenoppstarte Finnmark Distriktsutval av YLI (Yrkesskoleelevenes og Lærlingenes Interesseorganisasjon), der eg blei vald til distriktsleiar. I kraft av dette vervet var eg òg delegat på landsmøtet i YLI 1975. Her blei det mi oppgåve å reise spørsmålet om lærebøker og undervisning på samisk i vidaregåande skolar. Dette var første gongen eg fronta samiske spørsmål offentlig. Da eg flytta til Hammerfest seinare same året, kom det samiske noko meir i bakgrunnen, men så kom det fram igjen med Altakampen. Denne gjorde det lettare å vere same i Hammerfest. Det blei til og med starta sameforeining og det blei sett i gang samiskkurs. Det blei også lettare for andre å forsvare samiske interesser – for ei tid. Interessen for samar vaks også på venstresida, både i Finnmark og på riksplan. Eg opplevde at i alle fall delar av miljøet sette pris på at eg hadde sett meg inn i spørsmål rundt samisk kultur og historie. Framleis hang det sjølvsagt mye igjen av gamle fordommar og anti-samiske haldningar, men innafor politikken var det noko som i første rekke hørte høgresida til. I RV og SV var ikkje slikt gangbar mynt. Dette skulle komme til å endre seg fundamentalt.

Delte meiningar hadde det vel vore heile tida også på venstresida, både lokalt og sentralt. Men jamnt over var det i tida 1980-95 ingen venstresidepolitikarar som gikk offentlig til åtak på samiske rettar eller på samiske organisasjonar. Det eg opplevde i RV var at interessen for samiske spørsmål var blitt mindre og få prioriterte å sette seg inn i sakene. Utforminga av politikken blei så opp til nokre få aktivistar, og det dei skreiv blei gjerne vedtatt i mangel av motargument. Elles låg ein litt på været, og avventa Samerettsutvalet si innstilling, det blei vanlig å krevje at det ikkje måtte gjørast større inngrep før innstillinga kom, men ein hadde lite sjølvstendige meiningar om kva som burde gjørast utover det.

Da innstillinga om retten til land og vatn i Finnmark kom tidlig i 1997, braka det laus. I første omgang sto samepolitikken til Finnmark SV for fall. Den anti-samiske fløya overtok fylkespartiet med knapt fleirtal, mens store delar av det samiske SV meldte seg ut. RV sto enno imot eit par år, eg var bl.a. med på å opne valkampen 1997 på Tana bru med parola «Ja til Sameland!».

82

Etter kvart skjedde likevel mye av den same utviklinga i RV som i SV, bare utan dei same dramatiske overskriftene. Fram til no hadde den viktigaste rolla mi i forhold til samepolitikken vore å skrive artiklar for å presentere samisk kultur og politikk for eit norsk publikum, vesentlig gjennom Klassekampen. Dette hadde eg stort sett fått gjøre i fred. No endra rollene seg. Eg blei i større grad debattant, med hovudvekt på lokalaviser. No hadde eg for lengst flytta frå kysten til innlandet, og i lokalsamfunnet fikk eg meir ros enn ris for innlegga mine. Men stilen i motinnlegg og andre innlegg frå den antisamiske sida gjorde at eg ikkje akkurat ønska å flytte tilbake til kysten. I 2005 kom den neste store konfrontasjonen om samepolitikken. 8 år etter lanseringa av Samerettsutvalet si innstilling var det endelig klart for stortingsbehandling av Finnmarkslova, som skulle ta konsekvensen av utvalet sitt syn om at samar hadde rett til land og vatn i Finnmark. Dei same kreftene braka laus som i 1997, men i tillegg omfatta engasjementet mot sameretten langt større del av den organiserte og uorganiserte venstresida.

Ein underskriftsaksjon mot Finnmarkslova, sett igang av ein tidligare RV-politiker og naturvernar, fikk stor oppslutning i fylket, frå FrP til langt inn i RV. Gjennom ein snedig manipulasjon og forvrenging av lovforslaget klarte aksjonen å narre dei fleste på venstresida med at det var snakk om vern av fellesskapsverdiar mot privatisering av «finnmarksallmenningen». Eg hørte ikkje til dei som gikk på denne limpinnen, men eg klarte heller ikkje fullt ut å gjennomskode dette, og er det noko eg i ettertida har vore lei for, så er det at eg ikkje evna å plukke frå kvarandre aksjonen tidligare. Mens underskriftsaksjonen ikkje nemnde samar og bare privatisering, blei debatten meir og meir dreidd over på at samane hadde fått for store rettar i Noreg.

Som vidareføring av underskriftsaksjonen blei det danna ein organisasjon under det sterkt misvisande namnet Etnisk og Demokratisk Likeverd, EDL. Organisasjonen sine åtak på alt samisk skjer i motsetning til den mest plumpe hetsen på ein tilsynelatande sivilisert måte. Dei seier aldri «fjellfinnjævel» eller «helvetes slogfinn», men dei framstiller i alle samanhengar det samiske som noko negativt, samtidig som dei aldri har trekt fram noko positivt ved å ta vare på samisk språk og kultur. Mye kunne vore skrive om denne «sivile» undertrykkinga av det samiske, og det bør gjørast, ikkje minst i samband med arbeidet til sannings- og forsoningskommisjonen.

Som grunnlag for avvising av alle aktuelle samiske krav har EDL og deira tilhengarar omskrive heile den samiske og nordnorske historia. Samar var ikkje urfolk, nordmenn hadde kome først til Finnmark, fornorskinga hadde vekselvis aldri skjedd eller vore frivillig. Sjøsamar fantest ikkje, det fantest heller ikkje noko samisk folk osv. I denne situasjonen blei eg ein av dei nokså få som forsøkte å stå opp mot dette gjennom innlegg i lokalavisene. Det førte til harde motangrep, både i avisspaltene og utanom. Eg blei framstilt som representant for ei ekstrem samenasjonalistisk rørsle, som ville ha rasistiske reglar for favorisering av samar og diskriminering av nordmenn. Som sådan hørte eg da ikkje til venstresida, men til det ekstreme høgre. Det skremmande var kor vidt desse haldningane spreidde seg blant dei tidligare partifellene mine. Nokre skjelte meg ut i avisene, andre bare i private e-postar og telefonar, men i alle fall 7 av tidligare AKP(m-l)-medlemmar med tilknyting til Hammerfest avskreiv meg fullstendig og støtta opp om politikken til EDL. Alle desse var tidligare vener, i dag er eg ikkje på talefot med nokon av dei.

I 13 år budde eg i Hammerfest, og lenge etter det hadde eg kontakt med gamle vener derifrå. I dag er det nesten ingen tilbake. Når eg no ein sjeldan gong besøker byen, er det for eit kort møte i Naturvernforbundet eller nødvendig ærend på sjukehuset. Eg har enno eit par vener som hamna på same side som meg i «samestriden», og som eg kan besøke, men i den grad det finst noko igjen av det miljøet eg var ein del av, har det blitt eit fiendtlig miljø. Og det har inga anna forklaring enn den bitre striden om samepolitikken.

Dei standpunkta eg har gitt uttrykk for er i all hovudsak i samsvar med prinsippa som AKP/RV/Raudt i prinsipprogramma sine har stått for frå 1973 til i dag. Partileiinga har derimot knapt nokon gong stått opp til forsvar av eige program mot denne kritikken, og tar ikkje til motmæle når noverande og tidligare medlemmer offentlig forfektar samefiendtlige synspunkt. Så seint som ved stortingsvalet 2017 stilte Raudt med ein av dei hissigaste samerettsmotstandarane på

83

lista, og folk heilt oppe på dei øvste plassane har, om enn mindre høglytt, gitt uttrykk for liknande synspunkt.

Å vere dáža / ikkje-same har faktisk hatt sine fordelar i denne striden. Eg slipp unna alle negative kommentarar på eigen etnisitet, kultur og språk, hetsen vil aldri ramme meg personlig på den måten. Ingen seier at eg er noko anna enn det eg sjølv reknar meg som: etnisk norsk nordmann. Som norsktalande og til og med nynorskskrivande kan eg ikkje skuldast for å ikkje vere norsk nok, ingen kan halde narr av at eg gjør typiske samisk/finske feil i norsken. Sidan det aldri har vore aktuelt for meg å iføre meg samekofte, slipp eg unna alle negative kommentarar etter gata i byen eller i etnisk blanda familiesamankomstar. I arbeidslivet kunne eg overhøre alle samevitsar på pauserommet og all negativ omtale av reindrift og fjellfinnar, og i den grad det ville komme opp samiske spørsmål, kunne eg ha latt som ingenting og latt andre ta seg av den saka. I politiske organisasjonar kunne eg og ha latt som ingenting, godtatt at organisasjonen bare brukte norsk munnlig og skriftlig, og at ein ikkje engasjerte seg spesielt for samiske spørsmål, men lot som desse ikkje fantest. Det hadde gått heilt fint. Det veit eg frå alle organisasjonar eg har vore medlem av. Ingen har fått problem for å late som ingenting, det har ikkje hindra nokon i å få tillitsverv eller gjøre karriere.

Når eg no ser tilbake, stiller eg meg for første gang (faktisk) spørsmålet: Kva var det som fikk meg å reagere annleis? Kva var det som fikk meg til å gong på gong ta opp samiske interesser innafor RV/AKP, Klassekampen, Lærerforbundet, Nei til EU, Naturvernforbundet? Kva fikk meg til på eiga hand, etter kvart med delvis støtte innafor nokre av dei nemnde organisasjonane, å skrive debattinnlegg om samiske spørsmål til lokalaviser og riksaviser? Og ikkje minst: Kva gjorde at eg valde å bruke fleire årsverk av livet til å studere samisk språk, historie og kultur? Det var ingen som kravde det av meg. Eg kunne latt det vere utan å fått vidare problem med anna enn mitt eige samvet. Eg ønsker ikkje å framheve meg sjølv, men eg trur det kan vere av betydning å svare på dette, fordi dette også vil kunne bidra til å svare på kvifor ikkje fleire har tatt dei vala eg har gjort, og kva som skal til for at fleire gjør det. Eg har sjølvsagt gjort mine feil, men når eg ser tilbake i dag, meiner eg at i hovudsak har eg gjort rett i denne saka. Dei avgjerdene eg gjorde i 1973/74 har vore avgjørande for livet mitt, og eg vågar og påstanden om at dei har vore avgjørande for at eg seinare har kunna bidra litt på dette området. I alle fall på dette området tør eg seie som Edith Piaf: Eg angrar ingenting.

Frå lærar til lausarbeidar– Du skulle ikkje ha vore lærar, du skulle ha vore forskar, sa ein kollega til meg ein gong tidlig på 90-talet. Etter kvart kom eg til at ho hadde rett. For det første gikk ikkje alltid lærararbeidet så bra. Sjølv om det gikk litt opp og ned, var hovudtendensen klar: Elevane som begynte hos oss var stadig mindre motiverte og hadde stadig dårligare grunnlag for å lære det dei skulle etter læreplanen. No skulle alle inn på vidaregåande skole. Gutar som ikkje visste kva dei ville tok mekaniske fag, anten fordi dei hadde ein illusjon om at der skulle dei skru på kjøretøy, eller fordi dei trudde at «der var det mest sløvt», som ein av dei sa. Samtidig var arbeidsutsiktene for mekanikarar blitt forverra. Som om ikkje dette var nok, kom to påfølgande læreplanendringar som endra måla i stikk motsett retning av det som hadde høvd for elevgrunnlaget vårt.

Sjølv likte eg å undervise interesserte elevar, men å drive spesialpedagogikk for dei som ikkje var motiverte, det var ikkje mi sterkaste side. Etter kvart engasjerte eg meg meir og meir i arbeid utafor sjølve undervisninga, i fagforening og arbeid med terminologi og læremiddel, og kjente at eg hadde meir å bidra med der.

Men ikkje alle sette pris på at nokon ville ut over det vanlige og fasttømra. Da eg søkte halv permisjon utan lønn for å ta yrkespedagogikk hovudfag, fikk eg nei hos rektor og skoleutval, med den grunngivinga at det ikkje var nyttig for skolen. Haldninga til skoleutvikling hadde da snudd totalt frå forsøksperioden eit knapt tiår tidligare. No var initiativ til skoleutvikling og pedagogisk

84

vidareutdanning blitt eit trugsmål mot skolens indre ro og fred. Det var dette avslaget som fikk meg til å ta steget fullt ut. Eg sa opp jobben utan å vite kva eg hadde å gå til, men eg klarte meg utan å plaga NAV før eg kunne skrive søknaden om alderstrygd.

Kven kan skrive samisk skolehistorie?Som nemnd kom eg som elev til Den samiske yrkes- og husflidsskole og blei sjokkert, både over kor lite samisk innhald det var i skolen, og over at medelevar aldri hadde lært å lese og skrive sitt eige morsmål. Allereie no byrja eg å leite etter kva det var som hadde skjedd gjennom historia. Denne interessa blei igjen vekt til live da eg kom tilbake som lærar. Eg starta med mindre kunnskapar enn medelevane og medlærarane mine, men interessa gjorde at eg nok snart dro forbi dei fleste av dei, utan at eg heilt såg det der og da. Ein gong hadde vi besøk av skolehistorikaren Eivind Bråstad Jensen frå UIT. Eg kom til å seie til han at eg hadde lese heile Helge Dahl: Språkpolitikk og skolestell i Finnmark 1814 til 1905. – Ja, da er vi i alle fall to som har lese heile boka, sa han, og la til at han ikkje var sikker på at vi var så mange fleire. Mange år seinare skulle han bli ein god støttespelar da eg tok til å skrive for alvor.

Da eg i 1997 starta på hovudfag i yrkespedagogikk ved Høgskolen i Akershus, opplevde eg at kunnskap om både fornorskingstida og seinare forsøk på utvikling av samisk skole, var så godt som fråverande i det pedagogiske miljøet der, slik eg har forstått at det har vore ved dei aller fleste pedagogiske utdanningar i Noreg. For meg blei det ei utfordring. Vi skulle skrive oppgåver ut frå forholda på dei skolane der vi jobba eller kjente til, men det var umogleg å forstå og forklare dagens utdanning for samar utan ein historisk bakgrunn. To av prosjektoppgåvene mine blei derfor brukt til å samanfatte samisk og norsk skolehistorie fram til da. I miljøet på HIAK var eg utvilsamt den som kunne mest om emnet. Det var snarare eit problem å få kvalifiserte kommentarar frå medstudentar og lærarar undervegs, slik det var meininga vi skulle få. Da oppgåva som sådan var ferdig, vendte eg blikket nordover. Eg hadde i dette arbeidet endevendt det eg kunne finne av norsk og samisk skolehistorie, og måtte konstantere at det ikkje var skrive noko slik samanfatting som den eg hadde gjort. Kanskje dette kunne brukast til noko nyttig utover det å skaffe meg ein lektorkompetanse. Frå før kjente eg forlagssjefen i eit av dei samiske forlaga, og så ga eg henne oppgåvene med spørsmålet om det kunne vere av interesse for dei å publisere dette om eg bearbeida det vidare. Etter ei stund kom svaret at jo, det ville dei, og dei hadde til og med funne pengar til å finansiere utgivinga. No var eg i ein heilt ny situasjon. Her skulle lille eg, med heilnorsk bakgrunn og utan formell utdanning i historie, gi meg ut på å publisere ei samisk/norsk skolehistoriebok på eit samisk forlag. Løysinga blei å få med ein kvalifisert og samisk konsulent, og med god hjelp kom boka i hamn og kom ut på to språk som «Samisk skole eller Norsk Standard?».

Under arbeidet med denne boka innsåg eg at ho hadde ein viktig mangel som ikkje lot seg rette opp sånn over natta. Ho fortalte nemlig bare om korleis skolen etter lov og læreplanar skulle vere, ikkje om korleis han var i praksis, korleis elevar, foreldre og lærarar opplevde skolen for samiske elevar. No blei det fødd ein idé om eit langt større prosjekt, der aktørane skulle fortelje si historie frå kvar sin kant og der ein i tillegg skulle kunne gå djupare ned i forskjellige emne. I første omgang var tanken eit par bøker, seinare skulle det bli til seks. Igjen tok eg det opp med forlaget, som tente på ideen, men igjen stilte eg spørsmålet: Er eg den rette til å gjøre dette? Og svaret blei igjen: Kanskje ikkje, men om eg ikkje gjør det, kven gjør det da? 17 år seinare kan eg vel oppsummere at eg ikkje har stått i vegen for nokon, og at det var rett at eg tok det på meg. Igjen blei løysinga å alliere seg med kompetente samar med skolerøynsle og vi blei etter kvart fire i redaksjonen, der eg var einaste ikkje-samen. Historia om kva vi gjorde i eit tiår skal ikkje skrivast her, ho er kort samanfatta i fleire foredrag.24

Derimot vil eg nemne litt av det eg lærte. Det var for det første ei fantastisk oppleving å få reise land og strand rundt og snakke med folk om tida deira i skolen, få del i og forsøke å formidle røynslene deira. Dei fleste samtalane var på norsk, men dei intervjua eg gjorde på samisk veit eg at 24 http://skuvla.info/logaluit14-n.ppt

85

eg aldri hadde fått så bra om dei ikkje hadde fått nytte morsmålet, nokre av dei ville trulig ikkje blitt av i det heile. I fleire tilfelle blei det og ein dokumentasjon frå nokre av dei siste samisktalande i sine område.

Eg lærte ein masse om det å vere redaktør. Ikkje ein redaktør eller desk for tilsette journalistar, men ein diplomatisk redaktør som først skal verve folk med forskjellig bakgrunn og skrivetrening til å skrive ned sine minner og meiningar, for så på mest mogleg taktisk vis utvikle desse skriveria til å bli gode, lesverdige og faktabaserte artiklar. Det kan seiast at det ikkje er det lettaste eg har gitt meg ut på.

I løpet av prosessen lærte vi at Sápmi er langt større enn vi vanligvis tenker over, og at samisk skolehistorie ikkje bare, ikkje ein gong vesentlig, er eit spørsmål om Indre Finnmark. Vi lærte også mye av søknadsprosessane for å finansiere utgivinga og for seinare å få spreidd det vi fann ut. Vi lærte at sentrale styresmakter ikkje ønsker at denne historia skal bli skrive eller bli kjent, og at det er tilfelle heilt uavhengig av fargen på regjeringa og kunnskapsministeren. Og vi lærte at media er så godt som samstemte om at dette ikkje skal omtalast. Naturvern på godt og tvilsomtMange vil verne naturen – men kva med menneska som lever i og av naturen?Natur og naturvern har engasjert meg heile livet, sjølv om det skulle ta tid før det blei ei hovudsak både for det politiske engasjementet mitt og for den skrivinga som eg har forsøkt å leve av.

Som nemnd leste eg bøker om forureining og naturvern allereie i 16-årsalderen, men det var ingen Natur og Ungdom der som kunne ta fatt i meg. Eg var opptatt av naturvernsaker, ikkje minst under Alta-kampen og i samband med rovfiske, deltok i miljøfestival i Murmansk og skreiv avisartiklar om miljøspørsmål, men det skulle det gå mange år før eg blei aktiv i nokon miljøorganisasjon.

Lenge hadde eg sett at naturvern og naturvern, det er ikkje ei enkel sak. Ikkje minst hadde både Nord-Noreg og Grønland fått oppleve Greenpeace sine høgst tvilsame kampanjar mot sel- og kvalfangst. Livsfjerne dyrevernorganisasjonar har og gong på gong med sine misforståtte aksjonar bidratt til å sette alt naturvern i vanry, og fleire gongar har vi sett at Bellona, Miljøvernforbundet og WWF har dukka opp og uttalt seg om ting dei ikkje har greie på, som f.eks. reindrift, men før det har kome på prent i avisa så nokon kan svare dei, har dei allereie flydd sørover igjen.

På 1980-talet engasjerte Naturvernforbundet seg stort i kampen mot rovfisket, og oppretta eit eige Barentshav-utval. Da leiaren for dette, Bente Aasjord, reiste på turné i Finnmark, klarte ho å få i gang ei rekke lokallag og verva mange nye medlemmar, deriblant meg. Så flytta eg til innlandet før lokallaget i Hammerfest var kome riktig i gang, så noko aktivt medlem blei eg ikkje i den omgangen, og medlemsskapen fall vel ut ved eit eller anna betalingsforfall.

Det skulle gå omtrent 15 år før det neste møtet mitt med Naturvernforbundet. Da blei det invitert til ope møte i Guovdageaidnu for å danne lokallag. Eg gikk dit fast bestemt på å melde meg inn igjen, men gikk frå møtet utan å ha teikna medlemskap. Årsaka var den inviterte fylkesleiaren si negative haldning til lokal naturbruk og samiske rettar. Det kom likevel i gang eit slags lokallag utan mi hjelp, og lokallagsleiaren engasjerte seg sterkt og hamna under tungt skyts i lokalsamfunnet. Det var til slutt den store motstanden lokallaget møtte i delar av lokalsamfunnet som gjorde at eg likevel fann ut at eg ville melde meg inn. Noko aktiv blei eg likevel ikkje i laget, dels fordi eg var mye borte, dels fordi det ikkje var så store aktivitetane å delta i. Etter eit par år flytta leiaren bort og det var ingen som vidareførte lokallaget.

Eg slo meg til ro med å vere passivt støttemedlem heilt til den omtalte fylkesleiaren blei intervjua i eit stort oppslag i lokalavisa. Der gikk han til åtak på dei samiske kommunane, som ikkje følgte motorferdselslova når dei ga dispensasjonar til utmarkskjøring og konkluderte med at dette betydde at dei hadde ein hemmelig agenda om ein eigen samisk stat. Samtidig åtvara han mot den stadig aukande organiseringa på samisk grunnlag. No måtte eg velje. Dette kunne eg ikkje vere passiv støttespelar til. Valet var å melde seg ut eller ta opp kampen. Eg skreiv først eit kort

86

lesarinnlegg i avisene25 og spurte om dette var Naturvernforbundet sin politikk og uttrykte at dersom det var det, var det nok fleire enn eg som måtte vurdere medlemskapen. Det skulle vise seg at eg ikkje var den einaste som reagerte. Leiar for Naturvernforbundet pressa fylkesleiaren til ei halvhjerta tilbaketrekking av dei verste uttalane og ei presisering av at det ikkje sto for fylkeslaget sitt syn. Sjølv fikk eg telefonar og epostar frå folk eg knapt kjente i fylkesstyret, som sa at no måtte eg ikkje melde meg ut, men ta opp kampen i lag med dei. Konsekvensane av det lille innlegget mitt blei langt større enn eg hadde ant, bl.a.:– Etter eit par månadar var lokallaget i Guovdageaidnu gjenoppstått, med meg som leiar i mangel av andre kandidatar.– Straks etter blei eg hanka inn til å redigere fylkeslaget sine nettsider.– To år seinare blei eg vald til medlem av fylkesstyret og vara til landsstyret.

Naturvernforbundet var den einaste av miljøorganisasjonane som eg hadde såpass tillit til at eg kunne tenke meg å arbeide innafor denne. Likevel har det ikkje vore uproblematisk og vil vel aldri bli det. Vi er ein brei organisasjon som har og skal ha medlemmar frå Raudt til Høgre. (Måtte vi i all framtid bli forskåna for FrP-folk!). Vi skal ha med jegerar og vegetarianarar, sauebønder, reineigarar og inngrodde byfolk, arbeidarar og kapitalistar. Ikkje minst skal vi i Finnmark ha med folk med ulike meiningar om samepolitiske spørsmål, om rovdyrpolitikk og om oppretting av nye verneområde.

For min del har arbeidet i Naturvernforbundet i minst like stor grad som tidligare arbeid i andre organisasjonar vore prega av ei todeling. På eine sida har eg vore tillitsvald og representert utad og verva nye medlemmar og aktivistar. På andre sida har eg arbeida for å utvikle og endre politikken til organisasjonen. Til tider har det ikkje vore å unngå at desse to funksjonane har kome i strid med kvarandre.

For Naturvernforbundet i Finnmark blei det famøse intervjuet byrjinga til slutten for den gamle politikken, der hovudsaka for fylkeslaget lenge hadde vore å kjempe mot kommunale dispensasjonar for motorferdsel i utmark. Usemja om motorferdsel blei ikkje løyst, men saka blei dempa ned, og vi utvikla etter kvart ein politikk for å møte Regjeringa sin nordområdestrategi, med olje- og gassutvinning, gruvedrift, kraftverk og oppdrett som hovudsaker. Særlig markerte vi oss godt lokalt og på fylkesplan i aktuelle gruve- og oppdrettssaker, og bidro også til å løfte desse sakene på landsplan. Hadde vi ikkje gjort dette, er eg ikkje sikker på at vi hadde hatt noko Naturvernforbundet i Finnmark i dag. Vi hadde i alle fall ikkje hatt eit fylkeslag med stor respekt og sympati i vide krinsar.

Oppretting av nasjonalparkar og andre verneområde har alltid vore eit sentralt spørsmål frå Naturvernforbundet i 1914 blei oppretta som Landsforeningen for naturfredning i Norge. Det var oftast planar om kraftutbygging, vegbygging og andre inngrep som gjorde at det blei reist forslag om oppretting av verneområde, men etter kvart blei det òg tatt initiativ til å sikre område som blei rekna å ha særlig verdfullt plante- og dyreliv, uavhengig av om det var reelle trugsmål mot desse områda på kort sikt. Ja, etter kvart blei det nesten omvendt, ofte blei område som kunne utviklast til kraftverk og gruver halde utanom, slik at naturfredninga skjedde der trugsmåla var minst. Fredinga blei ofte grunngitt med at områda var «villmark» eller «urørt natur», sjølv om dei hadde vore brukt i hundrevis eller tusenvis av år til jakt, fiske, sanking og ikkje minst reindrift.

Naturvernforbundet har i mange år samarbeida nært med den statlige forvaltninga når det gjeld verneområde, og brukt dei same argumenta. Og liksom forvaltninga har oversett den lokale tradisjonelle bruken, har Naturvernforbundet ofte gjort det same. Dette var bakgrunnen da lokallaget vårt i Guovdageaidnu i 2010 blei høringsinstans for planar om nasjonalparkar og naturreservat i kommunen vår. Da hadde det allereie i fleire år vore ein markert motstand lokalt mot verneplanane, som blei oppfatta som «å ta områda frå oss for å gi dei til turistane». Så vidt eg veit var dette første gongen i samband med oppretting av verneområde at eit lokallag av Naturvernforbundet offentlig uttrykte noko anna enn full støtte til dette. Da vi året etter arrangerte

25 Noko lengre utgåve, prenta i Natur og Miljø: http://sveinlund.info/miljo/nnvsame-nom.htm

87

ope seminar om bruk og vern klarte vi å opne nokre portar mellom lokale utmarksutøvarar og naturvernet, portar som den tidligare fylkesleiinga hadde stengt.

Seinare blei lokallaget utvida til fleire kommunar og vi har på mange område bidratt til å påverke Naturvernforbundet til større forståing for at naturen i Sápmi ikkje er villmark, men kulturlandskap og at vernearbeid ikkje må vere til hinder, men til forsvar for samisk kultur. Dette er ein snuoperasjon som ikkje er gjort over natta. To gongar har det kome brosjyrer eller utkast frå sentralt som ikkje har tatt omsyn til dette, om nasjonalparkforvaltning og om vindkraft. I samarbeid med andre har vi klart å stoppe desse, så dei ikkje skulle gjøre noko galt, men dessverre har vi ikkje kome dit at vi i staden har fått utgitt noko vi kan stå for. Gong etter gong har vi påpeika at Naturvernforbundet ikkje kan uttale seg om rovdyr i beiteområde som om beitedyra ikkje fantest der, og endelig ser vi at dette har slått gjennom i uttaler frå sentralt. Vi har til og med fått skryt for at vi bidrar til å utvikle politikken. Dette gjør at eg har tru på å arbeide i Naturvernforbundet. Det er stort behov for å styrke medvitet om naturvern også i Indre Finnmark, men vi kan ikkje gjøre det utan at vi først viser at vi kjenner til og respekterer den tradisjonelle utmarksbruken.

Det er enno langt fram, men sett i forhold til situasjonen ved det omtalte intervjuet i 2009 syns eg vi har kome rimelig langt. Vi har fått ein slik posisjon i lokalsamfunnet at vi blir rekna med og at vi kan komme med konstruktive forslag og få støtte til dei.

Synet vårt heng ofte saman med kva forhold vi har til det vi uttalar oss om. Så også med naturen. Naturen sett frå byen og frå landet er ikkje det same. Naturvernforbundet er i utgangspunktet eit byfenomen, sjølv om både landet og primærnæringane etter kvart har fått ein større plass. I tillegg til naturvern har ein satsa på naturglede. Vi skal glede oss over den vakre naturen, og det skal gi oss opplevingar og interesse av å verne naturen. Ikkje eit vondt ord om naturgleda. Men det er to andre ord og fenomen som har vore forsømt. Det er naturkunnskapen og ikkje minst naturbruken. Naturglede kan kven som helst kjenne kor som helst utan forkunnskapar, naturbruk krev derimot naturkunnskap. Vi må vite kva vi kan plukke, hogge, fiske, fangste og korleis vi skal gjøre det. Vi må vite korleis vi skal gjøre det på ein forsvarlig måte og ikkje overbeskatte. Eg prøvde første gongen å lansere slagordet med naturglede–naturkunnskap-naturbruk–naturvern på landsmøtet i Naturvernforbundet i 2013. Men fleirtalet var ikkje med på at det var nødvendig å fremme naturbruken. I Finnmark og i Guovdageaidnu har dette derimot vore sjølvsagt. Da vi tok initiativ til natursenter lanserte vi desse fire natur-orda som motto og ingen protesterte. Det har også vore ein viktig del av arbeidet til lokallaget av Naturvernforbundet å arrangerer kurs om bruk av planter til mat og medisin.

Mens eg elles i beste fall er for lærling å rekne innafor hausting frå dyreriket, har eg jobba såpass med hausting av planter og sopp at eg kan bidra med noko både på det botaniske og kulinariske området. Herbariumet med tusen planter, for det meste sørfrå, ligg no i boden i Guovdageaidnu og fotoa mine er grunnlaget for ei nettside om planter og sopp og bruken av dei, i regi av det lokale natursenteret som vi skal komme tilbake til.

Gruva og eg – frå arbeidssøkar til forfattar Eg har lenge hatt ein slags fascinasjon for gruver. Som elev i yrkesskole og teknisk fagskole fikk eg lære ein del om kor minerala kom frå og korleis dei blei vidareforedla, og på skoleturar fikk vi sjå nokre gruver frå innsida. Noko gruvearbeidar eller gruveingeniør blei eg likevel aldri. Ikkje det at eg ikkje forsøkte. Eg hadde i 1975 blitt lova sommarjobb i Biedjovággi, men så blei løftet trekt tilbake da det blei driftsstans i gruva. I Store Norske på Svalbard var vi nok for mange søkarar på ein maskinarbeidarjobb, så det blei ikkje noko der heller. Det næraste eg kom var sommaren 1988 som maskinarbeidar på verkstaden til AS Sydvaranger i Kirkenes. Her fikk eg tilbod om å halde fram eit år, men da hadde eg allereie sagt ja til lærarjobb i Guovdageaidnu.

Det neste møtet mitt med gruver skulle bli frå ei heilt anna vinkel, nemlig gruver som naturinngrep og forureiningskjelde. Det starta med eit besøk ved nedlagte Biedjovággi gruver i 2006, der eg fikk sjå korleis gruva har både øydelagd og forureina terrenget. Inntrykket og bilda

88

mine frå Biedjovággi var eit godt grunnlag å ha i bakhovudet da vi i Naturvernforbundet sitt lokallag fikk tilsendt til høring planprogrammet for ny oppstart av denne gruva. I utgangspunktet var eg ikkje negativ til ny gruvedrift. Vi trengte arbeidsplassar i Guovdageaidnu. Ikkje minst gjaldt det for mekanikarar, noko eg hadde fått sjå ved at mesteparten av dei som var utdanna i mekaniske fag ved vidaregåande skole hadde vore nøydd å reise bort for å få arbeid, omskolere seg til alt frå postekspeditør, kokk, journalist eller saksbehandlar i forvaltninga til Sametinget, eller dei gikk arbeidslause på heimplassen. Eg tenkte som så at i det gamle gruveområdet var naturen likevel rasert, ein kunne like godt ta ut dei ressursane som var igjen, for så å gjøre ei skikkelig opprydding og revegetering etterpå. Naturvernforbundet sitt lokallag skreiv høringsuttale. Enno var ikkje dette ei total avvising av alle gruveplanar, men det var eit grundigare kritisk studium av saka enn nokon andre hadde gjort, og bidrog nok til å auke skepsisen i befolkninga. Jo meir vi leste om saka, og jo meir vi snakka med folk med røynsle frå dei tidligare gruvene og frå reindrifta i området, jo meir innsåg vi at denne planen ikkje heldt. Arctic Gold sine planar var ein plan for bruk og kast, tøm og røm, og i størst mogleg grad på kommunen og staten si rekning. Etter kvart skreiv vi meir og meir kritiske innlegg i avisene. No må det seiast at ein mildt sagt klønete direktør i gruveselskapet også bidrog godt med å erte på seg folk, og lovnadane hans var relativt lette å plukke frå kvarandre. Vi hadde vore med og lagt grunnlaget, men det var andre som gikk foran i å seie kontant nei til heile gruveplanen. Med flyttsamelista i spissen vedtok eit knapt fleirtal i kommunestyret våren 2012 å avvise heile planprogrammet. Dette gjentok dei hausten 2013 og sidan har saka stoppa der. Kommunestyret har vedtatt å tilbakeføre området frå industiområde til naturområde og etter vala i både 2015 og 2019 blei det del av «regjeringserklæringa» at det ikkje skulle startast ny gruve i valperioden. Naturvernforbundet si rolle dei siste åra har vore å komme med påminningar om at området ikkje er ferdig rydda og foreslå tiltak for revegetering.

Ikkje før hadde vi starta med Biedjovággi, så kom planane for ei ny, og langt større koppargruve, ved Repparfjorden. I mangel av folk med betre kunnskapar, måtte eg skrive høringsuttale til planprogrammet for Naturvernforbundet i Finnmark, som dengang ikkje hadde fungerande lokallag i området for gruva. Det var kanskje ikkje den dårligaste høringsuttalen som blei levert, men i ettertida må det innrømmast at han nok kunne ha vore langt betre.

Desse røynslene fikk meg å sjå at vi visste alt for lite om gruver. Til Guovdageaidnu fikk vi bestilt Naturvernforbundet sin fremste gruveekspert til å skolere oss opp, og etter kvart auka kunnskapen. I november 2013 arrangerte vi gruvekonferanse med deltakarar frå Sognefjorden til Jokkmokk, Helsinki og Kirkenes, og omtrent på den tida fikk vi gjennom at Naturvernforbundet skulle opprette eit eige gruveutval. Fortsatt var det stor mangel på kritisk materiale om gruvespørsmål, og enno ein gong tok eg på meg ei oppgåve eg eigentlig ikkje såg meg kompetent til å fylle. Først slo eg fast at nokon burde gjøre det, så leita eg etter kven som kunne gjøre det, og da eg ikkje fann dei, så gav eg meg i kast med det sjølv. Resultatet er bokserien «Gull, gråstein og grums», som i slutten av 2019 kom med fjerde og siste bind.

Enno ein gong har eg stilt meg spørsmålet: Er eg den rette til å skrive om dette? Denne gongen var det ikkje etnisk bakgrunn som var problemet, men formell og reell bakgrunnskunnskap. Ein slik bokserie skulle vore skrive av ein geolog eller gruveingeniør som samtidig hadde utdanning i jus, naturforvaltning, historie, kjemi m.m. Ikkje veit eg om ein slik person finst, men i såfall har ikkje vedkomande sett seg som oppgåve å skrive bok, så da var det eigentlig ikkje nokon å skyve det over på.

Natursenter – kva skal vi med det? Biedjovággisaka var lenge ei hovudsak for lokallaget av Naturvernforbundet, og eg var leiar for lokallaget da denne var på det mest aktuelle. Ein gong sa daverande ordførar til meg: Når Naturvernforbundet ikkje vil ha gruve – kva er så dykkar alternativ for å skape arbeidsplassar i bygda? Vi tok han på ordet, og kom opp med ein del idear. Ein av desse var Natursenter, og vi bestemte oss for at dette var noko vi ville prioritere og sjølv gå i spissen for å få i gang.

89

Først lanserte vi ideen på møte om nasjonalparkar mellom kommunen og miljødepartementet. Reaksjonane var positive, men ingen gjorde noko meir med saka. Etter litt diskusjon blant styremedlemmar og nokre andre medlemmar, inviterte vi til ope møte i november 2015. Der kom bl.a. representantar for kommunen, og dei var svært positive til å hjelpe dette igang. Dei hadde to ønske: at vi skulle starte eit forprosjekt og at vi skulle utgreie nasjonalparksenter for Øvre Anárjohka. Desse ønska var ikkje vanskelig å godta. Vi la ein plan for forprosjektet og sendte søknadar om finansiering. Det blei ikkje akkurat noka triumfferd. Det positive var at ein søknad frå Naturvernforbundet kunne få 50.000 kr. av eit samrøystes formannskap, inkludert folk som tidligare hadde vore svært så negative til arbeidet vårt. Dette utløyste ein tilsvarande sum frå Finnmarkseiendommen, og vi klarte å lure ut nokre få tusen frå den nesten botnskrapa kassa til Naturvernforbundet, men så var det slutt.

Sidan eg var den einaste i lokallaget som var ledig til å ta på meg ein slik jobb, endte eg som forprosjektleiar, ei rolle eg hadde frå tidlig i 2016 til hausten 2017. For å kunne søke Miljødirektoratet om støtte, måtte vi forplikte oss til ein viss eigenfinansiering, noko som i mangel av pengar betydde dugnadsarbeid. Frå direktoratet har vi ikkje fått eit øre, men dugnadsarbeidet låg allereie inne i budsjettet, og var ikkje bare å trekke tilbake. Og kven skulle gjøre det? Sjølv om nokre fleire bidro, blei det i all hovudsak prosjektleiar, dvs. underteikna. Men sjølv med eit monaleg dugnadsarbeid rakk pengane ikkje langt, og vi sto overfor valet: Vi kunne gi opp det heile pga. mangel på pengar, betale tilbake og krype til korset. Da ville både eg og Naturvernforbundet samtidig ha mista all vår nyvunne tillit i lokalsamfunnet og kunne bare gi opp å engasjere oss i andre saker. Vi hadde spela høgt, og vi måtte halde fram. På kort sikt blei løysinga å dele forprosjektet i to. Først skulle vi arbeide så langt pengane rakk, så skulle vi presentere dette for kommunen og publikum, og så skulle vi søke ny finansiering til andre del. Som sagt så gjort. I forhold til den begrensa pengesummen kom vi ganske langt, og vi presenterte det på ope møte med god oppslutning.26 Men da var kassa tømt, og vi hadde ingenting å arbeide vidare for. Så vi sendte søknadar i aust og vest, for bare å samle avslag. Dei einaste lyspunkta var at vi fikk eit sideprosjekt med å samle samiske artsnamn for Artsdatabanken og noko kursstøtte frå Naturvernforbundet. Det ga arbeid og pengar. Resultatet av dette arbeidet ga Natursenteret eit betre faglig grunnlag, men det førte forøvrig ikkje forprosjektet vidare framover.

I september 2017 var vi, med god hjelp av fleire medarbeidarar, kome så langt at vi kunne seie forprosjektet som ferdig, legge ein nesten 100 siders prosjektrapport, om ikkje på bordet så i alle fall som link og vedlegg, for prenting hadde vi ikkje pengar til. Og med ope møte avslutta vi prosjektet. Og kva så? Fortsatt hadde vi ingen pengar, og ingen hus. Men det var mange som hadde tent på ideen og som ville vere med vidare. Det endte med at vi slo oss i lag og konstituerte eit interimstyre, på etter kvart 7 personar. Tanken var interimstyret skulle sitte eit år og det heldt så nokolunde.

Etter 14 månadar hadde vi fått etablert organisasjonen med alt frå vedtekter til organisasjonsnummer, bankkonto og kontor på Kulturhuset, vi hadde hatt stort påskearrangement, vandreutstilling på skolane, diverse kurs og etter kvart ganske fyldige nettsider, og så kunne vi velge eit permanent styre på første ordinære årsmøte i november 2018. Men pengar hadde vi framleis ikkje. Det var ingen av dei vi trudde kunne støtte oss som sa rett ut at dei ikkje likte det vi gjorde. Det passa bare ikkje inn i deira budsjett og retningslinjer osv. osv., så vi måtte heile tida søke ein annan stad, som gjerne viste til dei vi allereie hadde fått avslag hos.

Etter avslutning av jobben som leiar for forprosjektet blei eg formelt bare styremedlem i interimstyret og seinare sekretær i det første faste styret. I praksis blei nok min del av jobben noko meir enn desse titlane skulle tyde på. Blant anna har eg heile tida vore aleine om nettsida og hovudansvarlig for utstillingane.

Da vi i november 2019 nærast med eit nødrop gjennomførte andre årsmøtet, kjente vi at det byrja å røyne på, og faren var større enn nokon gong sidan vi starta opp for at heile prosjektet skulle

26 http://meahcci.info/senter-n.htm

90

falle saman. Eg kjenner at eg snart har gjort det eg klarer å gjøre på dette området og at tida er overmogen til å overlate prosjektet til nye krefter med nye idear. Ved forsinka konstituering av styret blei eg avløyst som sekretær og formelt redusert til vanlig styremedlem. Gong på gong har vi trudd at no skulle vi få pengar til å engasjere folk i arbeid, like mange gongar har vi fått avslag eller løfte er trukke tilbake. Eg vonar enno at vi klarer å føre det vidare, men det ser ut som vi må trappe atskillig ned på ambisjonane om alt vi ønska å få til.

E. NORDMANN I POLENFrå spanande utland til andre heimland Frå det første møtet med Polen i 1987 har landet og folket der fått ein spesiell plass hos meg, så eg etter kvart kan kalle det mitt andre, eller kanskje tredje fedreland (Etter Noreg og Sápmi). I 33 år har eg vore kortare eller lengre turar til Polen kvart einaste år. Etter kjøreturen sørover i Polen i 2019 er eg det bare eitt av 16 fylke eller wojewodstwa igjen der eg ikkje har vore, men det meste av tida har eg vore innafor Pomorze eller Pommern.

Dei politiske verknadane av møtet med det «kommunistiske» og det «post-kommunitiske» Polen har eg allereie skildra. Men møtet med Polen har vore mye meir. Det har vore eit møte med eit nytt språk, som har vore minst like tungt som møtet med samisken. Forskjellen er at med samisk fikk eg systematisk opplæring med tid og dels betaling og krav om å lære og ta eksamen. I polsk har eg aldri hatt ein einaste time organisert opplæring. Det var å sitte aleine med læreboka og elles prøve å plukke opp etter naturmetoden. Det har tatt alt for lang tid, og resultatet er ikkje overveldande. Eg snakkar og skriv ein slags polsk når eg må, men det går framleis tungt å lese og samtalar andre i mellom går altfor ofte hus forbi.

Er alle språk like gode?Det seiast at alle språk er like gode, men nokre språk har særeigenheitar som kan vere verre å svelge. På samisk har eg som inngrodd ateist vore nøydd å svelge at svaret på helsinga Buorre beaivi (God dag) er og blir Ipmil atti (Gud gi) anten ein no trur eller ikkje trur det er ein gud som gir den gode dagen.

På polsk kan eg leve med at kvinner og menn må snakke forskjellig, sjølv om det er tungt når alle mine læremeistrar har vore av hokjønn, til og med hundane vi har hatt i denne tida. Verre er det for meg at ein må skilje mellom korleis ein snakkar til kjente og ukjente, eller gjeninnføre skiljet mellom du og De, som her til lands stort sett døydde ut i min ungdom. Dette er ikkje bare eit skifte av personlig pronomen, men verba skal også bøyast deretter. Eg har ein svært inngrodd motvilje mot desse formene som eg ikkje veit heilt om skal markere høfligheit, underdanigheit eller avstand. Hadde eg kome frå eit språk heilt utan rester av dette skiljet hadde det kanskje vore lettare. Men når ein er vakse opp med kampen mot «De» er det vanskelig å godta at ein ikkje kan seie «ty» til alle men må knote med «Pan» eller «Pani». Denne uskikken i polsk språk klarte ikkje ein gong 45 års offisiell «kommunisme» å gjøre noko med, eg trur ikkje ein eingong prøvde.

Meir katolsk enn Paven?Sett frå Noreg reknar ein ofte Polen som eit 120 % katolsk land, men sanninga er langt meir komplisert enn som så. Alle er registrerte i den katolske kyrkja, sjølv dei som er medlemmar av andre kyrkjesamfunn, slik at talet på medlemmar av kyrkjesamfunn i Polen er høgare enn folketalet. Det finst verken utmelding eller innmelding. Dette ligg forøvrig til grunn for at den katolske kyrkja i Noreg tillot seg den tvilsomme praksis å registrere alle polakkar i Noreg som medlemmar, og at medlemsbladet til den katolske kyrkja ubode byrja å komme i postboksen vår i Guovdageaidnu.

91

I Polen er så godt som alle katolikkar, sjølv om det er skilje mellom truande og ikkje truande, praktiserande og ikkje praktiserande. Sidan religion er rekna som noko ein er fødd med, har ingen gjort noko alvorlig forsøk på å konvertere meg til katolisismen, og at eg heller ikkje er medlem av den norske statskyrkja er liksom ikkje deira sak. Aktiv messing av Ave Maria m.m. er eg derfor fritatt for, men må gå i kyrkja ved begivenheiter som bryllup og gravferd. Problemet er at i Polen sit ein ikkje i ro og halvsøv på kyrkjebenkane som i Noreg. Nei, det er opp og ned og på kne og korsteikn og diverse aktivitetar som alle følger med på. Å reise seg opp under når alle gjør det, det går no greitt, men dei andre aktivitetane har eg meir motvilje mot å delta aktivt i.

Den familien eg har gifta meg inn i, har alle grader av forhold til den katolske kyrkja. Svigerbestemor var virkelig «meir katolsk enn paven» og gikk i kyrkja kvar dag og brukte elles mye tid til å høre katolsk radio, sjå på katolsk tv, lese bibel og bønnebøker, samt klage forferdelig over dei ukristelige i familien, ikkje minst svigersonen, altså svigerfar min, som var uforbederlig ateist til det siste. Svigermor var og er derimot ein god kristen, om ikkje like mye på heiltid som mor hennar var. Basia har eit avslappa forhold til kyrkja, som ho ikkje går i unntatt når viktige hendingar krev det, eller for å studere dei arkitektoniske og kunstneriske sidene ved kyrkjebygga. Gud er no kanskje der ein stad, men vi treng ikkje forstyrre han, så forstyrrar ikkje han oss.

Det som er uvant for meg er at ein så stor del av venene våre på min alder og yngre er aktive kyrkjegjengarar. Drar vi på padletur, som vi gjerne gjør ein gong eller to for året, så går omlag halvparten i kyrkja på søndagen og vi andre må bare vente. Det er dei same som går kvar gong, og dei som går og dei som ikkje går respekterer alltid kvarandre. Ikkje meir å seie om det.

Naturvern på bortebaneSom naturvernar må eg seie noko om naturen og naturvernet i Polen. Sett frå Noreg er det lett å sjå på Polen som eit land utan natur. 80 % av landet er panneflatt jordbruksland med nokre få tømmerplantasjar i mellom, i sør er det nokre stupbratte fjell med vintersportsanlegg og fjellheisar og totalt nedslitte turstiar. Om naturen ikkje er dyrka opp, så er han svidd bort av forureining og ein eim av røyken frå kolkraftverka ligg over heile landet. Ingen ting av dette er heilt usant, men det er likevel ganske overdrive. I Noreg opererer vi med omgrepet INON – Inngrepsfri naturområde i Noreg, som da viser til områda med over 5 km til inngrep for å vere skikkelig vill natur. Eit tilsvarande INOP ville knapt ha meir enn eit par bittesmå flekkar, om noko i det heile. Men er det bare villmark som er natur? Som er verdt å ta vare på?

Polen utfordrar det gjengse naturomgrepet vårt og tvingar oss å tenke litt annleis. Polen er eit kulturlandskap. Det er forma av menneska sine aktivitetar sidan lenge før isen trakk seg så langt tilbake at nokon kunne vandre inn i det noverande Noreg. Kulturen og kulturlandskapet har endra seg. Skog har blitt dyrka mark, dyrka mark har blitt byar og gruver, og nokre stadar skog eller kratt igjen. Men i buskene mellom blokkene i byen syng fuglane, i og langs elvene er det eit yrande liv og sjølv i drabantbyane kan ein støte på både villsvin, rådyr, pinnsvin og moldvarp. Det er ikkje villmark, det er det eg vil kalle nærnatur. Den naturen barna møter på vegen til barnehagen og skolen, der folk går tur med hunden eller møtast med ein øl og ei pølse som steikast på bål. Choć do domu nie daleko, to jest nasz kawałek świata, syng dei. Sjølv om det ikkje er langt heimafrå, så er det vår lille del av verda. Å vere naturvernar her er ikkje først og fremst å forsvare urskog og «urørt villmark», men å forsøke å hindre at siste parken i byen blir kjøpesenter og siste lille skogen blir enno fleire blokker.

Mitt første møte med naturvernarar i Polen var allereie i 1987, mens naturvernarane framleis arbeida meir eller mindre illegalt. Det var ein organisasjon med namnet WIP – Wolność i Pokój eller Fridom og Fred. Hørest kanskje ikkje ut som ein naturvernorganisasjon for oss, men i Aust-Europa dengong var det faktisk ganske mange som såg samanhengen mellom fredsarbeid og naturvern. Det same såg vi i Sovjetunionen. Da Polen i rask fart blei heilkapitalistisk over natta og slutta opp om NATO og EU, fikk nokre av ungdommane i WIP raskt posisjonar i det nye styret og

92

freden forsvann og naturvernet tilpassa seg. I Noreg er det så langt ingen miljøorganisasjonar som har sett samanhengen mellom fred og natur.

I byrjinga av 1990 var eg i Gdańsk nettopp mens det pågikk aksjonar mot eit planlagt kjernekraftverk. Det hadde vore under bygging lenge, men var foreløpig stoppa opp. Eg fikk sjå og gå litt i demonstrasjonen gjennom sentrum og etterpå intervjue to av dei som da sultestreika. Like etter blei det vedtatt å ikkje bygge dette kraftverket, og det har aldri blitt bygd kjernekraftverk i Polen seinare.27

På 1990-talet var det eit miljøtidsskrift og nokre miljøaksjonar her og der i Polen. Eg hugsar at Basia prøvde å bidra på forskjellig vis, sjølv om ho til daglig måtte halde seg på jobb. Ein stad sør i landet skulle det byggast motorveg gjennom ein skog, men ungdom barrikaderte seg i tretoppane. Basia hadde ein gamal laptop, og bidro med å låne denne ut, og etter at maskinen kom tilbake til eigaren, blei han alltid omtalt som veteranen frå kampen om St. Anna. Elles deltok ho på ymse vis, med innlegg som om dei ikkje kom inn i avisene, i alle fall blei publisert på hennar eigne sider, som bedrifta sin «krangleklubb». Ein rask sjekk i 2019 viser at innlegga ligg der enno, om burhøns, fiske med straum, Polen si forvrenging av Bern-konvensjonen og masse anna.28 Seinare blei det lokale kampar mot øydelegging av nærnaturen og stifting av lokallag av Polski Klub Ekologiczny, og ei tid kunne vi seie at vi begge var dobbeltmedlemmar og leiar av kvart vårt lokallag innafor Friends of the Earth. Og begge har vi sett at natur- og miljøvern, det er verkelig ei mangfoldig sak her i verda.

Praca w Norwegii?Forholdet mitt til Polen kan ikkje omtalast utan å sjå på den andre sida av saka, forholdet som polakkar har til Noreg. Det gjeld både dei mange som har kome til Noreg som arbeidarar, ektefeller eller turistar og spesielt for dei som har kome til Noreg som ein etterverknad av at eg har blitt kjent med dei i Polen.

For å starte med dei første. Ein gong tidlig på 90-talet dro eg med båten frå Sverige til Polen. I baren på båten kom eg i prat med ein polakk som var på veg heim frå Noreg. Der hadde han jobba eit halvt år svart med å bygge hus, og no skulle han dra heim og bygge hus til seg sjølv for pengane. Det var kanskje litt overdrive, og kanskje litt språklige mistorståingar mellom oss, så han finansierte sikkert ikkje heile huset på eit halvt års svart arbeid. Likevel er denne historia illustrerande for kva som var situasjonen dengang, og korleis draumen om «praca w Norwegii» – arbeid i Noreg – slo rot i store delar av det polske samfunnet. Forskjellen på pris- og lønsnivået i Noreg og Polen var så stort at ein med eit par månadars arbeid i Noreg godt kunne klare seg resten av året i Polen. Forskjellen minska etter kvart, men draumen hadde slått rot, og tanken på å kunne reise fritt vestover på arbeid var avgjørande for at så mange som 77,6 % i 2003 røysta ja til polsk medlemskap i EU. Med dette blei polsk arbeidsutvandring legalisert og auka kraftig, både til EU og til EØS-landa Noreg og Island. Høgt lønsnivå i lag med høgkonjunktur og stor byggeverksemd gjorde Noreg til eit av dei aller mest ettertrakta landa. Men kor lenge var Lech og Andrzej i paradis?I eit kapitalistisk samfunn er det ingen som tilbyr arbeid eller etterspør arbeidskraft utan at dei kan tene på det. Og kjem du som utlending og søker arbeid kan du få dette om du oppfyller minst eitt av to krav: Du har kvalifikasjonar som arbeidsgivar eller oppdragsgivar elles ikkje får tak i. Eller du kan gjøre jobben billigare enn tilsvarande innfødde arbeidarar. Derav det polske uttrykket: «pracować jako ekspert lub pracowac jako polak». Å arbeide som ekspert eller arbeide som polakk. I Polen kjenner vi folk som har prøvd seg i begge rollene, men helst den siste. Opninga av EØS for arbeidskraft frå Aust-Europa frå 2004 skulle få store verknadar på begge sider. Vi fikk ei stor tilstrøyming av polakkar som pakka gamle Polski Fiatar fulle av telt og hermetikk og kjørte til Noreg på leiting etter arbeid, sette opp lappar på butikkane med tilbod om billige tenester i snekring, muring, rørlegging og maling, mens dei la seg i teltet og venta på at etterspurnaden skulle plinge inn på mobiltelefonen. Men ikkje nok med det. Både norske og polske kapitalistar oppretta

27

28

93

rekrutteringsfirma for formidling av billig arbeidskraft. Norske kapitalistar oppretta polske selskap for å omgå regelverket og «sosial dumping» blei brått eit kjent omgrep. Kven ville ha ein norsk snikkar til 250 kr. timen om ein kunne få ein polakk for 50?

Det må ha vore i 2005 at Basia og eg var i Langesund på 1. mai. Der var talen for dagen av den kjente RV-politikar Torstein Dahle. Eit sentralt punkt i talen var sosial dumping i samanheng med austeuropeiske og særlig polske arbeidarar i Noreg. Dette var da relativt nytt og vi såg begge den store kontrasten mellom det han fortalte og dei illusjonane som vi framleis opplevde i Polen om dei store fordelane med å kunne arbeide utanlands. Dette ga utslaget til at vi like etterpå starta nettsida http://praca-w-norwegii.info, som ga tospråklig informasjon om ein del forhold rundt arbeid for polakkar i Noreg. Vi oppdaterte sida etter evne i nokre år, og opplevde også at polske arbeidarar i Noreg skreiv til oss og fortalte sine historier, og mange av desse var virkelig skremmande. Dessverre klarte vi ikkje å oppretthalde denne sida i så veldig mange år, det blei for mye arbeid i forhold til alle andre jern vi hadde i elden.

Ettersom vi har mange kjente i begge land, har det ikkje vore til å unngå at kvar av oss gjennom tidene har fått ein del spørsmål frå begge kantar: Kan du hjelpe meg å finne ein jobb i Noreg? Kan du hjelpe meg å få tak i ein polsk snikkar? Den kunnskapen vi etter kvart har fått om regelverk og fallgruber har gjort at vi konsekvent har sagt nei til alle former for å bidra til arbeidsformidling, særlig fordi det frå begge sider gjerne har vore ønske om å fikse det utan fordyrande mellomledd som skatt og moms og slikt. Om ein norsk oppdragsgivar treng ein polsk fagarbeidar og betale norsk tariffløn for det eller om ein polakk vil søke seg ein normal jobb i Noreg på vanlige norske vilkår, ønsker vi dei lukke til, men formidling av sosial dumping på utrygge vilkår det vil vi ikkje bidra til.

Kva så med oss sjølve? Kva status har vi i kvarandre sine land etter 30 års pendling? Dei første besøka mine i Polen og i alle fall det første besøket til Basia i Noreg krevde visum, noko som ikkje var det enklaste. Og dei vanskeligaste styresmaktene var definitivt ikkje i Polen, men i Noreg. Dengang som no. Så blei det rundt 1990 ope for å reise som turist med bare pass, men ein måtte rekne med forhør på grensa om kor ein skulle og kva ein skulle gjøre, kor lenge ein skulle vere og om ein hadde pengar nok til å klare seg for den tida. Dette må ha vart til ut på 2000-talet. Forhøra gikk gjerne på engelsk, og ein gong eg kom til Polen, blei eg spurt ut av grensevakta: «Do you have enough money?» Eg blei sånn passelig irritert, og svarte på mitt dårlige polsk: «Nie, ale moja żona mieszka w Gdańsku, i ona ma pieniądze». (Nei, men kona mi bur i Gdansk, og ho har pengar.) Da spurte han ikkje meir.

Da vi etter eit tiår med litt vakling endelig gifta oss i 1999, skreiv vi i innbydinga til bryllaupet at vi ønska å bu i lag og derfor måtte skaffe oss nokre offisielle papir som ga løyve til det. Enno hadde vi illusjonen om at bare ein hadde ekteskapsattesten, så var alt i orden. Det var det for såvidt i Polen. Der fikk eg tvert 5-årig opphaldsløyve, og ingen krav om at eg måtte vere der så og så mye. Verre var det i Noreg, der ein utlending i utgangspunktet er å rekne som ein fiende, dersom han/ho da ikkje kan utnyttast som midlertidig billig arbeidskraft og spyttast ut etterpå. Historia om kva som skjedde da ho søkte opphaldsløyve i Noreg har vi skrive i eit innlegg vi aldri fikk publisert anna enn på eigne nettsider. Vi sendte det til UDI, men det kom aldri noko svar:

05.12.2006 Ope brev til den nye UDI-direktørenKorleis kan ein starte eit brev til UDI-direktøren? «Kjære UDI-direktør» passar ikkje. For ikkje kjenner vi deg og institusjonen du leiar er alt anna enn kjær for oss. «Ærede» passar heller ikkje, da vi har vondt for å sjå kva for ære ein kan få av å utvise flest mogleg utlendingar. Så får vi heller spare høfligheitsfrasene og gå rett på sak. På grunn av ufrivillig eksil i eit land med poststreik mottok vi først 29.11. Klassekampen av 16.11.2006. Der kunne vi lese at du uttaler: «Den største utfordringa no er å byggja opp

94

Utlendingedirektoratet sitt omdømme.» Det kan vi godt forstå, etter all kritikken UDI har vore utsatt for. Det er likevel vanskelig ut frå intervjuet å forstå korleis omdømmet skal betrast - og overfor kven.

Med å kople intervjuet saman med eigne ferske røynsler har vi likevel kunna danne oss ein teori om kva som ligg bak: UDI og norsk utlendingspolitikk har vore skulda for å diskriminere fire grupper: svarte, muslimar, folk frå land utafor EU/EØS og folk med låg utdanning. For å betre UDI sitt omdømme blant folk som er opptatt av menneskerettar og rettferd, vil det vere viktig å kunne slå tilbake alle desse skuldingane. Det kan ein gjøre på to måtar. Å slippe inn fleire svarte muslimar med låg utdanning frå land utafor EØS synast ikkje å vere mogleg i eit land der framandfiendtlige krefter har fått legge premissa for innvandringspolitikken. Da gjenstår den andre metoden, vise at Noreg ikkje diskriminerer, gjennom også å avvise høgt utdanna kvite innvandrarar frå kristne land i EU.

Det uforståelige blir no forståelig: Vi er offer for kampanja for å betre UDI sitt omdømme. No ventar vi vel ikkje at du som sjef for eit slikt stort direktorat skal bry deg om noko så smått som einskilde menneskeskjebner, men i von om at vi tar feil vil vi fortelle historia vår her.

Det byrja på slutten av 80-talet, da Svein gjennom utveksling for studentar fikk jobbe ein sommar i Polen. Der fall han så ettertrykkelig for ein kvinnelig skipsverftsarbeidar at dette forholdet blei grunnlag for samanstøyt med UDI nesten tjue år seinare.

Frå starten visste vi det ikkje ville bli lett, blant anna på grunn av forpliktingar overfor eldre familiemedlemmar. Vi forsto etter kvart at for å få leve i lag gikk det ingen veg utanom den heilage ektestand. Det skulle likevel vise seg at hindra ikkje var over med det.

Av forskjellige årsakar blei mesteparten av samlivet dei første 2 1/2 åra etter bryllaupet lagt til Polen. I 2002 var tida mogen for å forsøke å flytte til Noreg. Langt om lenge fikk Basia innvilga midlertidig opphalds- og arbeidsløyve for eitt år av gangen. Tre år på rad måtte ho sende ny søknad med bekrefting frå våre venner på at vi stadig levde saman, på den oppgitte adressa i Noreg. Og det gjorde vi jo - i alle fall delar av året. Andre delar av året befant vi oss heilt andre stadar: i Polen eller i andre enden av Noreg, til dels i lag og til dels kvar for oss, sidan forpliktingane overfor familien ikkje var blitt borte av at vi var blitt gift. Snarare tvert om, dei gamle blei eldre og med det trong dei meir hjelp.

Livet var ikkje bare enkelt, men vi var framleis lukkelig gift og innstilt på å fortsette med det. Etter tre år med midlertidig arbeids- og opphaldsløyve var tida kome for å søke om permanent busettingsløyve. No var det plutselig blitt meir å fylle ut på skjemaet; alle opphald utafor Noreg i dei tre åra som var gått. Så langt hadde ingen opplyst om at vi kunne bli utsatt for noko slikt, så det var bare å fylle ut etter beste hukommelse. Hos politiet fann dei no ut at dette var eit tvilstilfelle, sidan Basia hadde vore meir enn 7 månadar ute av Noreg i dei 3 åra. Derfor kunne dei bare gi oss eitt år til midlertidig. Neste år var vi tidlig ute for å søke UDI om busettingsløyve. Vi sender med eit følgebrev, der vi forklarer at hovudårsaka til mye opphald i Polen er ansvar for gamle og sjuke familiemedlemmar. Vi forklarer og at store delar av den tida Basia har vore i Polen, har Svein og vore der.

Så i haust, eit par dagar etter at Basia var reist til Tyskland på forretningsreise, kjem lensmannen på døra til Svein: - Eg skulle levere dette til ei dame som bur hos deg. Ho er nekta vidare opphald i landet, og eg skal sjå til at ho reiser ut.

Men no var fuglen floge og kva da? Svein kunne ikkje få papira, for dei var ikkje til han. Han måtte vende seg til utlendingsavdelinga ved Vestfinnmark politidistrikt. Det er lettare sagt enn gjort, da dei er tilgjengelig maksimum 6 timar for veka. Til sist godtok dei at om Basia sendte ein faks frå Polen, kunne dei sende henne kopi av avslagsbrevet frå UDI.

Først hadde dei avslått søknaden om busettingsløyve. Forklaringa vår var avvist med argumentasjonen: «Det bemerkes forøvrig at utlendingsforskriften §43 ikke åpner for skjønnsmessige vurderinger. Det er derfor ikke anledning til å se hen til årsaken til søkers utenlandsopphold.» Det ville kanskje vere for mye forlangt at ein enkel saksbehandlar i UDI skal

95

klare å forholde seg til meir enn ein paragraf om gangen, særlig når regelen om skjønn står heile to paragrafar lenger ute i forskriften.

Ikkje nok med det. UDI hadde med det samme avvist at Basia kunne få forlenga det midlertidige arbeids- og opphaldsløyvet. «Det er et vilkår for fornyelse av tillatelse ... at ekteskapet består og at partene fortsatt bor sammen ... Dette vilkåret er ikke oppfylt. ... Med begrepet »bo sammen« menes det at man fysisk skal bo sammen i Norge.» På grunnlag av denne definisjonen kjem ein derfor til at den tida vi bur i lag i Polen så bur vi ikkje i lag, men er «atskilt», og har derfor ikkje eit fungerande ekteskap!

Enno verre var det vidare: «Søkeren har ingen særlig tilknytning til riket, og det foreligger heller ikke sterke menneskelige hensyn som taler for å gjøre unntak fra de alminnelige vilkår for å gi tillatelse.» Om ein ikkje får tilknytning til riket av å vere i lag med ein nordmann i 17 år, vere i Noreg kortare eller lengre tid kvart år, vere gift med same nordmann i 7 år og bu her omlag halve året i 4 år og i tillegg snakke godt norsk og ha mange norske venner, korleis får ein da tilknytning til riket? Er det noko ein må vere fødd med? Er ikkje ektefolk sin rett til å vere gift og samtidig ta ansvar for pleietrengande familiemedlemmar eit sterkt menneskelig omsyn?

På dette grunnlaget er søkaren så pålagt å forlate riket og politiet å foreta utreisekontroll, samt «iverksette vedtaket uten unødig opphold» dersom ikkje søkaren reiser frivillig. Ettersom den forviste allereie var ute av landet da vi fikk meldinga, har vi ikkje fått prøvd ut korleis politiet ville gjennomføre dette. Derimot har vi forgjeves gjennom snart 2 månadar forsøkt å få eit svar på kva vedtaket betyr i praksis, for tida mens klagen vår er til behandling. Er Basia no nekta adgang til Noreg for livet? Eller kan ho komme tilbake som «turist»? Dette spørsmåla har vi forsøkt å få svar på frå Vestfinnmark politidistrikt, Det norske konsulatet i Gdynia, Den norske ambassaden i Warszawa og Den polske ambassaden i Oslo. Ingen av dei har svart.

Vi har stor forståing for behovet for å betre UDI sitt omdømme i forhold til dei nemnde skuldingane om diskriminering. Vi forstår og at tilfellet vårt er spesielt godt eigna til dette, fordi ein med eitt einaste tilfelle kan motbevise alle fire påstandane: Her kastar ein ut ein kvit sivilingeniør frå eit svært så kristent EU-land. Fire fluger i ein smekk!! Dessverre har ingen spurt om vi var villige til dette offeret for å betre UDI sitt omdømme, men det er vel underordna.

I mellomtida sit vi i Polen og ventar på svar. Svein har lov å vere her til 18. januar. Deretter kjem vi, med eller utan svar, til å forsøke å ta oss inn i Noreg. Så får vi sjå kva for straffetiltak vi da blir utsette for.

Kritikarane kan no trekke tilbake alle skuldingar om diskriminering: UDI er ganske enkelt bare generelt utlendingefientlig og umenneskelig. Men er det noko betre? Med helsing Basia Głowacka og Svein Lundp.t. GdańskPS. 07.12.06. Vi skreiv at ingen hadde svart på kva rettar Basia har mens vi ventar på klagebehandlinga. Men dagen etter at brevet var sendt til UDI-direktøren, kom det svar frå Ambassaden i Warszawa, som hadde fått dette frå UDI: « ... Hun kan da være i Norge på samme vilkår som tidligere inntil saken er klagebehandlet, forutsatt at hun har søkt fornyelse i tide og påklaget det negative vedtaket i tide. ... Dersom hun reiser ut og inn vil hun miste sine rettigheter, dvs. hun er ikke lenger i Norge på samme vilkår og har vel f. eks. da ikke rett til å arbeide.»

På eine sida er ho er pålagt å forlate landet. På andre sida vil ho ved å reise ut mistar rettane som ho elles ville hatt! Er det slik ein bygge opp UDI sitt omdømme?

Etterskrift 11 år etterpåKorleis gikk det så etter dette? Jo, vi fikk avslag etter tur frå UDI, UNE og Sivilombodsmannen. Dei kosta på nokre variantar av formuleringane, men stort sett var det blåkopi.

Ja, vi veit vi skulle gått til rettssak, i Noreg og ved internasjonale domsstolar. Men vi orka ikkje meir, og syntest vi hadde betalt nok for å få avslag. I ettertid har visstnok reglane blitt noko

96

endra, det er dei som hevdar ho ville fått løyve om ho søkte i dag, men prisen for å søke har no blitt så høg, og ho måtte ha starta på nytt med 3 år midlertidig og søknad og betaling kvart år. I staden søkte eg om midlertidig opphaldsløyve i Polen. Eg fikk innvilga det for 5 år med det same, og no skal det snart fornyast. Reknar med det går greitt, ingen spør om eg kanskje har vore for mye i Noreg.

Basia har halde fram å reise til Noreg eit par gongar for året, og har ikkje hatt problem på grensa så langt. Men jobbe må ho gjøre i Polen, om ho skal ha noko å leve av, så da avgrensar Noregsopphalda seg sjølv. Og om nokon lurar på det – vi er framleis gift. Og ingen av oss er særlig glade i styresmaktene i nokon av landa, men vi er hjertelig samde om at dei verste – dei finn vi i Noreg.

Meir enn 3 år har gått sidan etterskriftet og lite har endra seg. Framleis dukkar det opp nye historier om dei mest utrulige avslag frå UDI, som at ei mor skal kunne halde kontakten med sitt eittårige barn over internett eller at mora ikkje får bu i landet utan at den 12-årige sonen har eiga inntekt. Mens NAV-skandaler fyller media og stortingsdebatten, får UDI-skandalane langt mindre merksemd. Men her dreier det seg jo bare om mindreverdige utlendingar. Når ein ser dei menneskelige tragediene som følge av norsk utlendingepolitikk, blir problema våre små i samanlikning. Mitt 5-årige arbeids- og opphaldsløyve i Polen blei stort sett bare brukt til å skaffe meg grensebuarvisum til Kaliningrad, og etter at NATO igjen erklærte Russland som fiende og Polen stengte grensa, var det ikkje lenger noko som etterlyste dette papiret. Så da det gikk ut etter 5 år, blei det ikkje fornya frå mi side, og no er vi tilbake på null: Etter 20 års ekteskap har vi status som turist i kvarandre sitt land, og rett til å vere der inntil 3 månadar. Så lenge vi enno har helse og økonomi til å pendle alt i eitt, så går det. Og etterpå?

Så, på vinteren (i Guovdageaidnu) eller våren (i Gdansk) kom koronaepidemien og snudde opp ned på livet til oss som så mange andre. For første gong blei eg nekta å gjennomføre ei planlagt reise til Gdansk, og no sit vi på kvar vår kant og aner ikkje når vi ser kvarandre igjen.

F. SISTE KAPITTEL?Frilans emeritusEit halvt år etter at eg starta på dette skriveriet, fyllte eg 65 og noko motvillig sendte eg søknad til NAV om å få byrje å ta ut alderspensjon. Eg hadde alltid tenkt eg skulle jobbe til minst 67, helst 70, men det var eigentlig ikkje eit spørsmål om kor lenge eg skulle jobbe. Saka var at skrivinga mi, som skulle vere eit levebrød, etter kvart ga meir utgifter enn inntekter. Å skrive for aviser er stort sett å skrive for søppelbøtta, i beste fall kan ein få inn ein kronikk ubetalt, men å leve som frilansjournalist for aviser er ikkje å tenke på. I alle fall ikkje med dei emna som eg er opptatt av og kan bidra med noko på. Så det blir bøker. Så lenge eg skreiv samisk skolehistorie, klarte forlaget og eg i lag å få såpass finansiering at det ga omtrent ei halv årsløn for hovudredaktøren. Så kunne ein fylle på med andre prosjekt innimellom. Da eg gikk over til å skrive om gruver, blei det verre. Første boka ga eit lite stipend og ein minimal utgivingsstøtte, men så var det jamnt slutt på begge delar. Ikkje nok med at eg måtte skrive gratis, eg måtte også betale forlaget for å få bøkene sett og prenta. Til sist måtte eg ta det også ut av hendene til forlaget og sjølv få bøkene sett og prenta i Polen på mi rekning, og så vone at eg klarte å selge bøker nok til å tene det inn igjen. Og ein ting kan eg vere heilt trygg på. Eg blir aldri å tene så mye på desse bøkene at NAV vil trekke meg i trygda.

97

Raudt, grønt eller raudgrønt?Da eg etter 31 år slapp taket i den store raude leiestjerna, måtte eg orientere meg på nytt i det politiske landskapet og stille ein masse spørsmål frå botnen av. Det var liksom det var tre tiår sidan sist. I mellomtida var jo ikkje verda blitt noko betre. Kontrastane mellom det rike mindretalet (og særlig dei superrike) og det fattige og tildels superfattige fleirtalet var større enn nokon gong. Samtidig hadde raseringa av natur og ressursar og forureininga av luft, vatn og jord auka katastrofalt i denne perioden. Kva var svaret, og kven sto for dette?

Som eg siterte først i boka: Og svaran som du får e itj dæm æ hadd i går. Noko av det viktigaste eg har konkludert med er at det ikkje er ein teori, ikkje eitt parti som har svaret på alt. Politiske parti har, uansett farge, eit mål om å fremme seg sjølve, få fram kor fantastiske dei er og tilsvarande dårlige dei andre er. Dette er heile tida overordna det å samarbeide der ein kan gjøre det. Og posisjonar skal det vere, for partiet og for den enkelte politikar. Derfor har eg aldri klart å bli politikar, aldri drive det lengre enn til 3. vara til kommunestyret i Hammerfest og 1. vara til fiskerinemnda. Kva med å lære av kvarandre? Kva med å arrangere felles seminar og kurs om saker ein treng å samarbeide om? Det synest utenkelig. Det er ein av grunnane til at eg no i 21 år har vore partipolitisk uorganisert, sjølv om eg er engasjert i ei rekke samfunnsspørsmål.

Det andre som gjør det vanskelig å binde meg, er spørsmålet om raudt eller grønt. Joda, vi har hatt ei såkalla raudgrøn regjering, men ho var i praksis verken raud eller grøn, ho var bare litt bleikare i blåfargen enn den blåbrune regjeringa som kom etterpå. Praksisen til denne regjeringa har etter mi meining diskvalifisert alle partia som deltok i denne, i alle fall inntil dei kjem med ein grundig sjølvkritikk, og det kjem nok aldri. Så eg har vakla mellom Miljøpartiet De Grønne og Raudt, røysta dei vekselvis og stått imot iherdige verveframstøytar frå begge. Etter mi oppfatning har ingen av dei forstått kor alvorlig situasjonen er for kloden vår.

MDG har forstått at vi må redusere forbruket, men samtidig støttar dei opp om EU som vil det motsette, bare fordi EU sin miljøpolitikk er eit hakk mindre ille enn den norske, og dei har ikkje forstått at vi må ha fred og avrustining for å berge miljøet, men støttar opp om NATO og krigshissinga. Det gjør at så fort vi løftar blikket ut over den næraste fabrikkpipa, blir den store samanhengen i miljøpolitikken deira heilt ubrukelig. Dei bryr seg heller ikkje synderlig om dei elles gode intensjonane i miljøtiltaka deira fører til enno større skilnadar mellom fattig og rik.

Raudt på si side, heng igjen i førestillinga frå maoismen om at alt dreiar seg om klassekamp. Trass våre sjølvsagte problem og klasseskilje, er Noreg likevel ei rik øy i ei fattig verd, og landet er gjennom NATO, EØS og norske posisjonar i internasjonale fora, ein del av dei rike sin skanse mot dei fattige. I verdspolitikken går Noreg bare foran som ein aktiv forkjempar for retten til forureining og er ivrig bidragsytar i krig og krigshissing. Likevel stiller Raudt til val med «forskjells-Norge» som einaste store sak. Det er så nærsynt at det gjør fortent til dei sterkaste minusglassa hos optikaren. Og i ei tid da det er akutt behov for kraftig reduksjon av forbruket, stør ein opp om alle streikar med sikte på å auke kjøpekrafta, sjølv for folk som i global samanheng har alt for høg kjøpekraft. Fordi ein ikkje tør å seie det som må seiast, at heller ikkje gjennomsnittsforbruket i Noreg er «bærekraftig».

Så der sit eg da. Eg starta med å ønske meg ein mellomting, eit parti raudare enn dei grøne og grønare enn dei raude. No vil eg legge til at det treng også å vere raudare enn dei raude og grønare enn dei grøne.

MotstraumsEg har kalla dette tilbakeskodande skriveriet for «Mot straumen», for det har vore ein slags raud tråd gjennom livet mitt.

Da eg for nokre år sidan fikk «Mappa mi» frå overvakingspolitiet, der eg var registrert frå 16 års alderen, sto eg omtalt som «familiens svarte får». Det var eit uttrykk eg sjølv aldri hadde hørt om meg, verken før eller seinare. Men sett frå den sida kunne det vel verke slik, ettersom eg var den

98

einaste i familien som engasjerte meg i opposisjonell politikk, om ein da ser bort frå at størstedelen av familien røysta nei til EF/EU.

Eg gikk inn i svært så motstraums organisasjonar, men endte opp i opposisjon også der. Inntil eg endte opp som partipolitisk uavhengig, som mest kranglar med dei partia og media eg står nærast.

Yrkesvalet blei òg eit motstraumsprosjekt. Da far min drøymde om at eg skulle bli jurist og professor, hamna eg på maskin og mek, og var meir stolt over fagbreva som maskinarbeidar og industrimekanikar enn eg kunne vore over nokon doktorgrad. Til sist blei no likevel far min nøgd, da eg fikk fullført omvegen til hovudfag i yrkespedagogikk nokre få år før han gikk bort.

Yrkeslivet mitt har tilsynelatande vore svært spreidd, men likevel er det ein slags raud tråd, i kombinasjonen av «åndens og håndens arbeid», som fagforeiningssekretær i fiskeindustrien, som faglærar i yrkesfag, student i yrkespedagogikk og forfattar om jernarbeid og gruver.

Samtidig søkte eg meg til ein kant av landet der ingen i familien hadde noka tilknyting – og blei der, stikk mot alle odds om at eg nok ville komme «heim» igjen snart. Interessen for og kjærleiken til naturen har følgd meg heile livet, og da eg såg korleis naturen blir truga av forureining og inngrep, var det naturlig for meg å delta i ein naturvernorganisasjon. Men trur du ikkje eg hamna i opposisjon der og! Mot «den urbane uforstand» som har prega mye naturvernarbeid, og til forsvar for samar og bygdefolk sin bruk av naturen til matauk.

Da eg jobba som dreiar på Findus, omtalte ein arbeidskamerat og fagforeningskollega meg slik: «Av yrke er Svein ein som gjør firkanta ting runde, men politisk gjør han runde ting firkanta». Det var så artig sagt at eg hugsar det enno. Og kanskje det var noko i det.

Diplomati har aldri vore den sterkaste sida mi. Derimot trur eg at eg har gitt nokre små bidrag til ei betre verd med å seie frå når eg opplever at noko er urettvist og galt. Og om eg no blir unt å få helse og levedagar til det, har eg tenkt å halde fram med det nokre år enno.

Og når det ein dag er slutt, får eg vone at «jednak po nas coś zostanie» – og likevel er det noko igjen etter oss.

99