ประวตความเปนมาของจงหวดชลบร

ชลบร เปนดนแดนทมผคนมาอาศยมาตงแตกอนสมยประวตศาสตร  ไดมการขดคนทางโบราณคดทตำาบลโคกพนมด  อำาเภอ พนสนคม  ไดพบรองรอยของชมชนโบราณกอนสมยประวตศาสตร  โคกพนมดเปนเชลลมาวดทใหญโตแหงหนง  ซงยงไมเคยพบใน ประเทศทางเอเชยอาคเนยอน ๆ จากการศกษาโครงกระดกมนษยและโบราณวตถทพบ  เชน  เครองมอหนขด  เครองป นดนเผาแบบ เชอกทาบ  รวมทงเครองประดบททำาดวยเปลอกหอยและหนมคา  แสดงวาเปนชมชนทมความเจรญอยในระดบยคหนใหม  การคนพบ แหงโบราณคดกอนประวตศาสตรทโคกพนมดน  ยอมแสดงใหเหนวาบรเวณจงหวดชลบร  เปนดนแดนทมผคนอาศยอยมาตงแตยคหน ใหมแลว  สวนชมขนทพฒนาเปนบานเมองสำาคญในยคแรกของประวตศาสตรในเขตจงหวดชลบร  ไดแก  เมองพระรถ  เมองพญาเร และ เมองศรพโล

ยคกอนประวตศาสตร  จากการสำารวจในชวง ป พ.ศ.๒๕๑๖ - พ.ศ.๒๕๒๘ ในพนทอำาเภอพนสนคม อำาเภอพานทอง อำาเภอบอทอง และอำาเภอเมอง ฯ พบวาพนทดงกลาวเปนดนแดนทมผคนเขามาตงถนฐานกระจดกระจายอยทวไป เปนชมชนโบราณยคกอนประวตศาสตร ถงยคประวตศาสตร นบแตเขาชะอางหายอดในแหลงโบราณคดกลมเขาชะอาง อำาเภอบอทอง ชมชนโคกพนบด โคกพทรา อำาเภอพนสนคม ชมชนโคกระกา โคกกะเหรยง อำาเภอพานทอง และชมชนเนนสำาโรง อำาเภอเมอง ฯ

 

โคกพนบด  เปนเนนดนขนาดใหญ ลกษณะคลายเกาะทตงอยในทราบลม มรปรางคอนขางกลม เสนผาศนยกลางประมาณ ๒๓๐ เมตร มพนทประมาณ ๒๘ ไร จดสงสดจากพนทโดยรอบประมาณ ๑๒ เมตร อยในเขตตำาบลทาขามอำาเภอพนสนคม

ผลการศกษาพบวา โคกพนบดเปนทตงชมชนโบราณทสามารถสรางเครองมอหน (ขวานหนขด หนลบ หนบด คอนหน หนกรวดสำาหรบขดผว ภาชนะและกำาไลหน) เครองมอททำาจากกระดกสตวเชน ฉมวก เครองมอททำาจากหอยเชน มด สว เครองประดบททำาจากเปลอกหอย และภาชนะดนเผาแบบเชอกทาบ เปนชมชนทอพยพ และเปลยนแปลงมาจากสงคมแบบดงเดม ซงมกอาศยอยในทสงดำารงชวตดวยการลาสตวและแสวงหาอาหารจากธรรมชาต ตอมาอพยพลงมาอยทโคกพนบด ซงในครงนนเปนพนทชายฝงทะเลทอดม

สมบรณดวยทรพยากรธรรมชาตทงจากปาและทะเล มผเสนอขอคดเหนวาเนนดนแหงนเปน shell Mound สมยกอนประวตศาสตรขนาดใหญทสดแหงหนงในเอเชยอาคเนย ตอมาผคนเหลานนกเรมพฒนาการดำารงชวตดวยการเพาะปลกแบบเรมแรก ควบคกนไปกบการแสวงหาอาหารจากทะเล และลาสตวขนาดเลก

มผใหความเหนวา การตงถนฐานทโคกพนบดนนาจะมสองสมยคอ สมยแรก มอายประมาณ ๘,๐๐๐ - ๕,๐๐๐ ปมาแลว ดำารงชพดวยทรพยากรจากทะเลเปนสำาคญ (พบเปลอกหอย กางปลา กระดองเตา และกามป จำานวนมาก)  สมยทสอง มอายประมาณ ๕,๐๐๐ - ๒,๐๐๐ ปมาแลว ชมชนนาจะขยายตวใหญขน เพราะไดพบภาชนะดนเผาเปนจำานวนมาก เรมปลกขาว (พบเมลดขาวทเปนถาน)

โคกระทา  อยทบานโคกระทา ตำาบลนาประด อำาเภอพานทอง ลกษณะเปนเนนดนรปรางคอนขางยาว ในแนวทศตะวนออกเฉยงเหนอ - ทศตะวนออกเฉยงใต สวนสงสดของเนนอยทางตอนเหนอสงกวาพนทโดยรอบประมาณ ๖ เมตร ทางตอนใตของโคกระทามลำานำาเกาไหลผาน เรยกวา คลองสายบว ไหลไปบรรจบคลองบางนาทไหลไปบรรจบแมนำาบางชะกง

จากการศกษา เมอป พ.ศ.๒๕๒๖ ดวยวธขดตรวจทางโบราณคด ไดพบโครงกระดกมนษยหาโครง และสงของทใสใหกบศพเชน เครองประดบททำาดวยสำารด ลกปดแกว ลกปดหน กำาไลเปลอกหอย ฯลฯ นอกจากนนยงพบเครองใชจำาพวกภาชนะดนเผา ลกกระดมดนเผา เบยดนเผา หนด ถวยสำารด แหวนสำารด ชนสวนกำาไลสำารดจากหลกฐานทพบสนนษฐานวา ชมชนโบราณบานโคกระทาเปนชมชนสมยกอนประวตศาตรตอนปลาย (ยคสำารด) ขนาดใหญทมการตดตอกบชมชนรวมสมยอน ๆ ในภาคกลางของไทยและอาจมความสมพนธกบชมชนอน ๆ ในเอเซยตะวนออกเฉยงใตดวย

โคกกะเหรยง หรอ โคกฝรง  อยในเขตตำาบลบานเกา อำาเภอพานทอง เปนเนนดนรปกลมขนาดใหญสงจากพนทโดยรอบประมาณ ๕ เมตร กอนทกลมครสตศาสนานกายโรมนคาทอลก จะเขามาจบจองอยถงปจจบน เคยเปนทอยของชาวกะเหรยง

จากการสำารวจ เมอป พ.ศ.๒๕๒๗ ไดพบเศษภาชนะดนเผาเนอหยาบ เผาดวยอณหภมตำา มการตกแตงผวดวยลายเชอกทาบ รปแบบภาชนะสวนใหญ มรปทรงคลายบาตรพระ เศษกระเบองดนเผาเนอหยาบเผาดวยอณหภมสง พบเพยงสามชนเปนชนดเคลอบเขยว ไมเคลอบหนงชน นอกจากนนยงพบ

กระดกสตว และเปลอกหอยหลายชนด จากหลกฐานทพบสนนษฐานวา เปนชมชนขนาดใหญ อาจรวมสมยกบชมชนกอนประวตศาสตรทโคกพนบด และโคกระทา มอายประมาณ ๒,๐๐๐ ปมาแลว

เนนสำาโรง  เปนแหลงโบราณคดสมยกอนประวตศาสตรตอนปลายถงสมยประวตศาสตร (สมยทวารวด) ตงอยทมาบสามเกลยว ตำาบลหวรอ อำาเภอเมอง ฯ เปนเนนดนขนาดเลก อยกลางพนนาสงจากพนทโดยรอบประมาณ ๒ เมตร จากการสำารวจ เมอป พ.ศ.๒๕๒๗ พบโบราณวตถกระจายอยทวไป โดยเฉพาะตอนกลางเนน ไดแก เศษภาชนะดนเผาเนอหยาบ เผาดวยอณหภมตำา ตกแตงผวภาชนะดวยลายเชอกทาบ เศษภาชนะดนเผาเนอแกรง เผาดวยอณหภมสงชนดไมเคลอบ ผวสนำาตาลเขม ตกแตงผวดวยลายขด เศษภาชนะดนเผา เครองถวยชนดเคลอบ มสผวตาง ๆ เชน เคลอบนำาตาลคลำา เคลอบเขยว และขาวขน นอกจากนนยงพบอฐขนาดตาง ๆ และเปลอกหอยแครงจากหลกฐานทพบสนนษฐานวา เนนนเปนทอยอาศยของผคนมาตงแตสมยกอนประวตศาสตรตอนปลาย ถงสมยทวารวด จากการพบแหลงโบราณคดตาง ๆ ดงกลาวแลว แสดงใหเหนวาพนทในเขตอำาเภอบอทอง อำาเภอพนสนคม อำาเภอพานทอง จนถงทางเหนอของอำาเภอเมอง (ตำาบลหวรอ) ปจจบนเปนพนทมผคนเขามาตงถนฐานตงแตยคกอนประวตศาสตร กลมแรกอาศยอยตามถำาและเพงผา กลมตอมาตงถนฐานอยตามเนนดน ทลอมรอบดวยปาชายเลน หรอปาโกงกาง แลวขยบลงมายงทราบ จากนนกพฒนาเปนบานเมองในสมยประวตศาสตร

ยคประวตศาสตรกอนสมยสโขทย  ชมชนทพฒนาเปนบานเปนเมองในยคแรก ๆ ของประวตศาสตรในเขตจงหวดชลบร ไดแก เมองพระรถ เมองพญาเร และ เมองศรพโล (ศรพะโร)

เมองพระรถ เปนชมชนเมองโบราณ อยทบานหนาพระธาต อำาเภอพนสนคม อยหางจากตวอำาเภอพนสนคม มาทางทศตะวนออกเฉยงเหนอ ประมาณ ๑ กโลเมตร ปจจบนถนนฉะเชงเทรา - พนสนคม ตดทบสวนหนงของกำาแพงและคเมองดานทศตะวนออกจากโบราณสถานและโบราณวตถทพบ เชอวาเมองนเปนเมองในสมยทวารวด (ประมาณพทธศตวรรษท ๑๒ - ๑๖) และเจรญสบเนองมาจนถงสมยลพบร (ประมาณพทธศตวรรษท ๑๗ - ๑๘)โบราณสถาน  มอยสองประเภทคอ รองรอยผงเมองและศาสนสถาน ผงเมองพระรถเปนรปสเหลยมผนผาขนาด ๑,๕๕๐ x ๘๕๐ เมตร กำาแพงเมองเปนคน

ดนสองชนสงจากพนดนประมาณสองศอกเศษ หางกนชนละหาวา คเมองกวางประมาณสามศอก

ศาสนสถานทพบคอ เนนพระธาต ซงอยตอนหลงของตวเมองดานตะวนตก เปนเนนพระสถปสเหลยมกอดวยอฐขนาดใหญ เปนฐานสถปแบบทวารวด

ทางดานเหนอของเนนพระธาตมเนนดนรปสเหลยมผนผา ตงอยตดกบสระนำาโบราณ ชาวบานเรยกวา สระฆอง บนเนนนมหนปกอยตามมมทศสำาคญ สนนษฐานวา นาจะเปนฐานโบสถหรอวหาร โบราณวตถ ไดแก เครองป นดนเผา ทงชนดเคลอบและไมเคลอบกระจายอยทวไป ชนสวนของเทวรปพระนารายณ สวมหมวกแขก พระพทธรปแบบทวารวดปางนาคปรก หนบดยา กงสดาลและแทนพระพทธรปทำาดวยหนขนาดใหญสวนโบราณวตถชนเลก ๆ ทพบไดแก พระพทธรปสำารดแบบลพบร พระพทธรปศลาแบบทวารวด เปนพระพทธรปปางประทบยนเหนอตวพนศบด (พนสบด เปนสตวทมสวนผสมของครฑ หงส และวว คอมปากเปนครฑ มเขาเปนวว และมปกคลายหงส ซงเปนลกษณะทรวมพาหนะของเทพเจาทงสามในศาสนาฮนด)  พระพทธรปองคนชาวบานพบทคเมองดานใต ในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว เรยกกนวา พระพนสบด เปนสญลกษณของอำาเภอพนสนคมโบราณวตถทพบเกอบทงหมดเปนศาสนวตถ มอายตงแตสมยทวารวดมาถงสมยลพบร (พทธศตวรรษท ๑๒ - ๑๘)เมองพระรถ จดวาเปนเมองขนาดใหญสมยทวารวด ตงอยระหวางทสงและทลมมาบรรจบกน บรเวณรอบเมองเปนพนทเหมาะแกการเพาะปลกขาวแบบทดนำา มลำานำาไหลผานหลายสาย ลำานำาทไหลผานเขามาในเขตเมองพระรถ ไดแก คลองสระกลาง คลองหลวง คลองพานทอง คลองสระกลางไหลมาทางดาน

ทศใต ผานตวอำาเภอพนสนคมและวดเกาะแกว มายงคเมองพระรถดานตะวนออกเรยกวา คลองเมอง ดงนนเมองนจงมสภาพเปนศนยกลางของการคมนาคมทองถน เพราะมลำานำาตาง ๆ เชอมตอกบชมชนรวมสมยอน ๆ เชนเมองศรมโหสถ เมองพญาเร เมองศรพโล

เมองพญาเร (พญาเลห)  อยในเขตตำาบลบอทอง อำาเภอบอทอง เปนเมองสมยทวารวด ตงอยในเขตทสง หางจากเมองพระรถประมาณ ๓๒ กโลเมตร

โบราณสถาน  มเพยงรองรอยผงเมอง เปนรปรสองชน ชนในมเสนผาศนยกลางประมาณ ๖๐๐ เมตร ชนนอกประมาณ ๑,๑๐๐ เมตร คเมองและคนดนของตวเมองชนนอกทางดานเหนอยงเหนไดชดเจน สวนดานอนลบเลอนไปมากแลว สวนเมองชนในยงอยในสภาพด กำาแพงเมองทเหลออยสงประมาณ ๑ เมตร จากระดบคนำา คเมองตอนกวางสด กวางประมาณ ๑๑ เมตร ภายในเมองไมพบโคกเนนทเปนศาสนสถาน

โบราณวตถ พบเพยงเศษเครองป นดนเผาเลกนอย เคยมผพบกำาไลสำารด และหมอดนเผามผสนนษฐานวา เมองนอาจไมใชเมองทมการอยอาศยตอเนองหลายสมยอยางเมองพระรถ อาจเปนเมองชวคราว หรอเมองบนเสนทางตดตอทางบก ระหวางชลบรกบระยองในสมยโบราณเมองศรพโล (ศรพะโร)  เปนเมองทาอยบนเสนทางเดนทะเล ตงอยทบานศรพโล ตำาบลหนองไมแดง อำาเภอเมอง ตวเมองตงอยบนเขาดน กอนจะขามไปเขาบางทรายทางตะวนออกเฉยงใต ดานตะวนตกและดานเหนอของเมอง ตดตอกบทราบลมชนแฉะรมทะเล เปนขอบของอาวบางปะกง

โบราณสถาน กำาแพงเมอง ซงเมอประมาณป พ.ศ.๒๔๘๒ ยงปรากฎเหนอยและถกทำาลายไปเมอมการสรางถนนสขมวท และการสรางสนามกฬาประจำาเมองชลบร กลาวกนวาเมองนมผงเมองเปนรปสเหลยม เคยมกำาแพงดนสงจากพนดนประมาณ ๓ เมตร โอบรอบ ไมมคนำา เพราะตวเมองตงอยบนทสงโบราณวตถ ทพบไดแกเครองป นดนเผา ทงชนดเคลอบและไมเคลอบ มเศษเครองป นดนเผาชนดเคลอบของสโขทยปะปนอย กบเครองป นดนเผาแบบจนสมยราชวงศเหมง (เคลอบสนำาเงนขาว)

ทวดศรพโล ซงตงอยบรเวณชายฝงทะเลเปนบรเวณทพบเครองป นดนเผาเปนจำานวนมาก เชน กระปกถวยชามเคลอบแบบสโขทย แบบจนสมยราชวงศเหมง ตกตาเคลอบสมยสโขทย เครองประดบหลงคาเคลอบ กระเบองดนเผาเชงชายหลงคา ทำาเปนรปเทพพนมอยในซมเรอนแกวแบบอยธยา  กำาไลสำารด แมพมพ พระพทธรปดนเผาแบบอทอง พระพทธรปเนอชนปางลลา เตาปนสำารด เศษหมอทะนนมลวดลายประดบ ชามเคลอบบาง ๆ ของญวน แบบทพบในเรอทจมอยในอาวไทย และยงพบขวานหนขดอกอนหนง

บรเวณวดศรพโลคาดวาจะเคยมวดเกาแกตงแตสมยอยธยาขนไปตงอย เพราะพบเศษปน ใบเสมาหนทรายทปกเขตโบสถเหลออย จากโบราณวตถทพบเมองนนาจะมความรงเรองอยในสมยอยธยาตอนตน ประมาณตนพทธศตวรรษท ๒๐จากตำาแหนงทตงของเมองและโบราณวตถทพบ เขาใจวาเมองนคงเปนชมชนเมองทเกยวกบการคา เปนทจอดพกเรอสนคาแถบอาวบางปะกง มเรอคาขายจากจน เวยดนาม และกมพชา มาจอดพกกอนเดนทางตอไป ชมชนโบราณรมฝงทะเลในเขตจงหวดชลบรทปรากฎชอในแผนทไตรภม สมยอยธยามอยส

ชมชนคอ บางทราย บางปลาสรอย บางพระเรอ และบางละมง ชมชนบางทรายคอชมชนเมองศรพโล และกคอเมองชลบร ตงแตสมยอยธยาตอนตนขนไป (พทธศตวรรษท ๑๙)พฒนาการทางประวตศาสตร ชลบรสมยอยธยาและธนบร  ตามทำาเนยบศกดนาหวเมอง พ.ศ.๑๙๑๙ ในรชสมยสมเดจพระบรมราชาธราช (ขนหลวงพะงว) เมองชลบรมฐานะเปนเมองจตวา ผรกษาเมองมฐานะเปน ออกเมองชลบรศรมหาสมทร ศกดนา ๒,๔๐๐ ไร ขนประแดง อนทปญญาซาย

บรเวณถนนตดสแยกเฉลมไทยในอดต

ในสมยอยธยา ชลบรเปนเมองตร ปกครองอยางมกรมการเมอง เจาเมองมยศเปน ออกพระ ศกดนา ๓,๐๐๐ ไร (เทาปลดเมองเอก) ปลดเมองศกดนา ๖๐๐ ไร ยกกระบตร ศกดนา ๕๐๐ ไร เปนเมองสวยไมแดง คอมหนาทเกบสวยแทนแรงไพร (หลวง)  สวยเปนเนอไมแดงสงไปกรงศรอยธยา เพราะทางตะวนออกเฉยงเหนอของตำาบลบางทราย มปาไมแดงมากจนไดชอวาตำาบลหนองไมแดง

ในรชสมยสมเดจพระราเมศวร ระหวางป พ.ศ.๑๙๒๗ - ๑๙๒๙  พระยากมพชาลอบยกกำาลงเขามากวาดตอนผคนชาวเมองชลบรและเมองจนทบรไปกมพชาประมาณ ๖ - ๗ พนคน

ในป พ.ศ.๒๓๐๙ ขณะทกองทพพมาลอมกรงศรอยธยาอยนน กรมหมนเทพพพธไดมาเกลยกลอมรวบรวมชายฉกรรจ ทางหวเมองภาคตะวนออกไดแกจนทบร ระยอง บางละมง ชลบร ฉะเชงเทรา และปราจนบร เขารวมกองทพโดยอางวาจะไปชวยกรงศรอยธยารบพมา ในครงนนชาวชลบรไดใหการสนบสนนเปนจำานวนมาก จนกระทงชลบรแทบกลายเปนเมองราง กรมหมนเทพพพธรวบรวมไพรพลไดประมาณ ๒,๐๐๐ คน ยกไปตงมนทเมองปราจนบร แตถกกองทพจากอยธยาออกไปโจมต แลวฝายพมาเขาโจมตซำาจนฝายกรมหมนเทพพพธแตกพายไป

ในป พ.ศ.๒๓๑๐ กอนกรงศรอยธยาเสยแกพมาประมาณสองเดอน สมเดจพระเจาตากสน ฯ ครงยงดำารงพระยศเปนพระยาวชรปราการ ไดนำากำาลงประมาณ ๑,๐๐๐ คน ตฝาวงลอมของพมาออกจากกรงศรอยธยา ไดเดนทางผานบานพานทอง ตำาบลดอนหวลอ บานอตะเภา หนองไมแดง เขาพระบาท บางปลาสรอย (เมองชลบร)  แตชลบรในเวลานนมสภาพเหมอนเมองราง จงเลยไปทพทยา รงขนจงไปจอมเทยน แลวตอไปททงไกเตยและสตหบ จากนนจงไปสระยอง ไดปะทะกบกำาลงของขนรามหมนซอง (สอง) แหงเมองระยอง ขนรามหมนซองสไมได กำาลงไดแตกออกเปนสองสวน สวนหนงนายอยนกเลก ไดมาตงซองสมผคนอยทบางปลาสรอย กองทพสมเดจพระเจาตากสนมหาราชยกมาปราบ โดยมาตงอยทหนองมน แลวสงคนไปเจรจา นายทองอยนกเลกยอมสวามภกด แลวนำาเสดจเขาเมองชลบร นาย

ทองอยนกเลกไดรบสถาปนาขนเปนพระยาอนราชบรศรมหาสนทร รกษาเมองชลบร ตอมาเขาประพฤตมชอบจงถกปลดออกจากตำาแหนง

โรงพยาบาลชลบร เมอป พ.ศ. ๒๔๙๐

ปลายรชสมยสมเดจพระเจาตากสนมหาราช พระองคไดทรงแตงตงใหเจาพระยาจกร (แขก) เปนผรกษาเมองชลบร และทายาทของเจาพระยาจกร (แขก) ไดปกครองเมองชลบรตอมาอกสชวอายคน เทาทมหลกฐานไดแก ออกพระชลบรศรมหาสมทร (หวง  สมทรานนท) ปกครองเมองชลบรตงแตปลายรชสมยสมเดจพระเจาตากสนมหาราช ถงตนรชสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมาราช  ตอมาไดเลอนยศเปนพระยาราชวงสน ตำาแหนงเจากรมพาณชยนาว บตรหลานของทานไดตงภมลำาเนาอยทเมองชลบร ตอมาจนถงหลวงภมรกษบด (จอม) นายทะเบยนทดนเมองชลบรไดรบพระราชทานนามสกล ๓  จากพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว วาสมทรานนท เมอป พ.ศ.๒๔๕๖

ชลบรสมยรตนโกสนทรตอนตน  ในรชสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมาราช ชลบรเปนเมองจตวา สงกดกรมทา จนถงป พ.ศ.๒๔๓๗ จงยายไปสงกดกระทรวงมหาดไทย

องเชยงสอมาลภยการเมองทเกาะกระบอ  ครงนนพระยาชลบรไปตรวจทองทพบเขาจงแนะนำาใหไปขอพระราชทานพระบรมราชานญาตลภยการเมองทกรงเทพ ฯ พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมาราช ทรงอนญาตใหเขามาพำานกอยทบานใตตนสำาโรง ตอมาไดกลบไปกอบกบานเมองเปนพระเจาเวยดนามญาลอง

กำาเนดเมองพนสนคม

ในรชสมยพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย ในป พ.ศ.๒๓๕๒ ทาวไชย อปราชเมองนครพนม ไดนำาชาวลาวจำานวนกวาสองพนคน เขามาขอพงพระบรมโพธสมภาร ในจำานวนนนมชายฉกรรจ ๘๖๐ คน จงไดโปรดเกลา ฯ ใหไปตงบานเรอนอยทคลองมหาวงศ เมองสมทรปราการ และโปรดเกลา ฯ ใหทาวอนอนศาล บตรทาวไชยอปราช เปนพระยาปลดเมองสมทรปราการ (ปลดลาว) เพอดแลกลมคนลาวดงกลาว ลาวกลมนเรยกวาลาวอาสาปากนำา ตอมาลาวกลมนไดขอไปตงบานเรอนอยทเมองพระรถ พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว ทรงพระกรณาโปรดเกลา ฯ ใหออกไปตงบานเรอนอยระหวางเมองชลบรกบเมองฉะเชงเทรา และไดโปรดเกลา ฯ ใหตงเปนเมอง เมอป พ.ศ.๒๓๗๑ ชอเมองพนสนคม เจาเมองชอพระอนทรอาษา

สะพานขามเกาะลอย ศรราชา ถายเมอป พ.ศ. ๒๔๙๐

พระอนทรอาษามผลงานทสำาคญคอชวยปราบกบฏจนตวเหยทเมองฉะเชงเทรา เมอป พ.ศ.๒๓๗๑ และในป พ.ศ.๒๓๗๒ ไดขนไปเกลยกลอมชาวลาวทเมองนครพนม มาอยทเมองพนสนคมอกกลมหนงในป พ.ศ.๒๓๙๔ เจาเมองพนสนคมไดรบมอบใหนำากำาลงไปจกชองลอมวงอารกขาเจาฟามงกฎซงประทบอยทวดบวรนเวศ เมอทรงรบการอญเชญขนครองราชย เปนพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวเชอสายของพระอนทรอาษาไดปกครองเมองพนสนคมสบตอมาจนเมองพนสนคมโอนไปสงกดกระทรวงมหาดไทย เมอป พ.ศ.๒๔๓๗ โดยรวมอยในมณฑลปราจนบร ตอมาในป พ.ศ.๒๔๔๑ ไดเปลยนฐานะเปนอำาเภอในจงหวดชลบร ในรชสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว เชอสายพระอนทรอาษาไดรบพระราชทานนามสกลวา ทมมานนท เมอป พ.ศ.๒๔๕๗ชลบรยคปรบปรงประเทศ

จงหวดชลบรเปนเมองทาชายฝงทะเล อยใกลกรงเทพ ฯ  อากาศด การเดนทางสะดวก เปนทรจกของชาวตางประเทศทเขามาอยเมองไทย จงเปนสถานทชาวตะวนตกนยมเดนทางมาทองเทยวพกผอนตากอากาศ ในป พ.ศ.๒๓๘๑ หมอบรดเล มชชนนาร ชาวอเมรกนไดเขามาเผยแพรครสตศาสนาในกรงเทพ ฯ  ไดเดนทางมาเทยวทะเลแถบบางปลาสรอย อางศลา แลวขนบกเดนทางตอไปเขาเขยว ซงอยทางดานหลงบางพระเขาไป หมอบรดเลไดบนทกการเดนทางครงนนวาสนกเพลดเพลนมาก นอกจากชาวตะวนตกแลว เจานายของไทยกนยมไปพกผอนตากอากาศชายทะเลและพกฟ นจากการเจบปวยทจงหวดชลบรดวยเชนกนนอกจากนน ชลบรยงเปนเมองทอดมสมบรณดวยทรพยากรธรรมชาตนานาชนด โดยเฉพาะอยางยงปาไมกระยาเลย ในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว จอมพลเจาพระยาสรศกดมนตร เสนาบดกระทรวงเกษตร ไดขอสมปทานทำาปาไมกระยาเลยทศรราชา ตงบรษทปาไมศรราชา เมอป พ.ศ.๒๔๔๐ เปนทรจกกนในสมยตอมาวา บรษทศรมหาราชา

โรงแรมบางแสนบช ถายเมอป พ.ศ. ๒๔๙๐

การสรางทาเทยบเรอและขนถานสนคาทอางศลา อางศลาหรอทชาวบานเรยกวา อางหน ปจจบนเปนตำาบลอยในเขตอำาเภอเมอง ฯ อยระหวางตำาบลบางปลาสรอยกบเขาสามมข ทเรยกอางศลาเพราะมสระศลา ยาวรอยสองแหง แหงหนงลกเจดศอก กวางสองศอก ยาวสบวา อกแหงหนงลกหกศอก กวางสามวาสองศอก ยาวเจดวา ชาวบานและชาวเรอไดอาศยใชนำาฝนในอางศลาทงสองนนและบออน ๆ อก จงเรยกวา บานอาวศลา

ในรชสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว พระองคเคยเสดจประพาสและประทบแรมทอาวศลาหลายครงแลว ทรงพจารณาเหนวา อางศลามศลาใตนำามาก เวลานำาลงจะมศลาและเลนลาดออกไปจากฝงเปนระยะทางยาวไมสะดวกในการจอดเรอเทยบทา จงไดโปรดเกลา ฯ ใหเสนาบดกรมทาสรางสะพานหนใหยาวออกไปในทะเลจนพนเขตศลาใตนำา เพอสะดวกแกเรอพาณชยทมาแวะจอดเทยบทาขนถายสนคาในบางฤดกาลการสรางอาศรยสถานและดานหลวงทอางศลา พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว แมวาจะเคยเสดจมาประทบแรมทอางศลาหลายครง แตมไดทรงสรางวงทประทบแตอยางใด เพยงแตโปรดเกลาเจาอยหว ใหสรางพลบพลาเลก ๆ หลงเดยว เวลาประทบคางแรมจะประทบแรมในเรอพระทนง ตอมา เจาพระยาศรสรยวงศ สมหกลาโหมไดสรางอาคารกออฐถอปนไวเปนทพกฟ นคนปวยหลงหนง เจาพระยาทพากรวงศ (เจาคณกรมทา) สรางอกหลงหนง อาคารดงกลาวชาวตางประเทศไดไปพกอาศยอยเสมอเรยกกนในสมยนนวา อาศรยสถาน อาคารทงสองหลงไดรบการบรณะซอมแซมในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ในป พ.ศ.๒๔๔๐ และไดรบพระราชทานนามวา ตกมหาราชและตกราชน ผใดประสงคจะเขาพกรกษาตน เมอไดรบอนญาตจากเสนาบดกระทรวงมหาดไทยแลวกเขาพกอาศยได โดยไมตองเสยคาเชา

ในป พ.ศ.๒๔๑๕ เมอพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว เสดจขนไปรบพระเศวตสวภาพรรณ ทสระบร และเสดจไปนมสการพระพทธบาทกบพระพทธฉายแลว ไดเสดจกลบทางนครนายก ปราจนบรและมาทอางศลา  ครงนน เจาพระยาภาณวงศมหาโกษาธบด เสนาบดกรมทา ไดออกมาสรางพลบพลารบเสดจทอางศลาเปนพลบพลาทสรางคอนขางถาวร เพอจะไดใชในโอกาศตอไปดวย โดยสรางเปนคายหลวงใหญ มทองพระโรงและพระทนง มเรอนขางหนาขางในใหญโต พรอมทกพนกงาน

วดจนอางศลา (วดอางศลา) ถายเมอป พ.ศ. ๒๔๙๐

ยกบานอางศลาขนเปนเมอง ในป พ.ศ.๒๔๑๙ พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว กลบจากเสดจประพาสเมองจนทบรมาถงอางศลา ทรงพอพระทยปลดจนเมองชลบร ทเสนาบดกรมทาจดมาเปนผดแลรกษา คายหลวงอางศลาทดแลรกษาไวไดดมาก จงมรบสงกบเสนาบดกรมทาวาจะยก

บานอางศลาใหเปนเมองหนงขนกบเมองชลบร ดวยเหนวา ทบานอางศลามคนอยมากและจะทรงแตงตงปลดทดแลความเรยบรอย ทบานอางศลาในขณะนนขนเปนเจาเมอง เมองอางศลาเปลยนฐานะมาเปนอำาเภอในจงหวดชลบร ในป พ.ศ. ๒๔๔๑

จากหลกฐานทางโบราณคดทหลงเหลออยไมมากในปจจบน ทำาใหทราบไดวา ชลบรมรองรอยการตงชมชนเกาแกในยคหนขดอยดวย เชน บรเวณทลมรมฝงแมนำาพานทองเคยมมนษยในยคหนใหมอาศยอย โดยชนกลมนนยมใชขวานหนขดเพอการเกบหาลาไล รวมถงการใชลกปดและกำาไล ภาชนะเครองป นดนเผาซงมลายทเกดจากการใชเชอกทาบลงไปขณะดนยงไมแหง นอกจากนยงพบเศษอาหารทะเลพวกหอย ป และปลาอกดวย

ในสมยทวารวดและสมยลพบร ประมาณ 1,400-700 ปกอน บรเวณตำาบลหนาพระธาต อำาเภอพนสนคมในปจจบน มรองรอยของเมองใหญชอ เมองพระรถ ตงอยในทราบลมซงแมนำาหลายสายไหลมารวมกนเปนแมนำา“ ”

พานทอง โดยสามารถใชแมนำาสายนเปนทางคมนาคมตดตอกบเมองศรมโหสถในจงหวดปราจนบร จนไปถงอรญประเทศได  อกทงยงมเสนทางเดนเทาเชอมไปถงจงหวดระยองและจนทบร ผานเมองพญาเรซงเปนเมองโบราณสำาคญอกแหงหนงของชลบร เมองพระรถจงกลายเปนศนยกลางการคมนาคมของชลบรในยคนน

งานประจำาปจงหวดชลบร ถายเมอป พ.ศ. ๒๔๙๐

ถดลงมาทางทศใตตามลำานำาพานทองชวงออกทะเลทปากนำาบางปะกง ในอดตยงมเมองสำาคญอกแหงตงอยชอ เมองศรพโล โดยเมอ “ ” 600 ปกอนในสมยสโขทย เมองนมฐานะเปนเมองทาชายทะเลทมงคง เปดรบเรอสำาเภาจากจน กมพชา และเวยดนาม ใหมาจอดพกกอนเดนทางตอไปยงปากนำาเจาพระยา (เปนทนาเสยดายวากำาแพงเมองศรพโลไดถกทำาลายไปหมดสนจากการกอสรางถนนสขมวท จงไมเหลอรองรอยทางโบราณคดไวใหศกษาอกตอไป)  ตอมาในสมยอยธยา เมองศรพโลกคอยๆ หมดความสำาคญลง อาจเพราะปากแมนำาตนเขนจากการพดพาสะสมของตะกอนจำานวนมหาศาล ประชาชนจงยายถนฐานลงมาสรางเมองใหมท บางปลาสรอย ซงกคอ เม“ ” “องชลบร ในปจจบน ” (วดใหญอนทารามในตวเมองชลบรปจจบน ยงปรากฏภาพจตรกรรมฝาผนงการคาขายระหวางคนไทย จน และฝรง บงบอกถงบรรยากาศการคาขายอนคกคกในอดต)

ครนสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท 3 พระอนทอาษา ชาวเมองเวยงจนทนพาชาวลาวจำานวนหนงมาขอพงพระบรมโพธสมภาร พระองค

จงทรงโปรดเกลาฯ ใหไปตงถนอาศยอยระหวางเมองชลบรและฉะเชงเทรา (บรเวณเมองพนสนคมในปจจบน) ตอมาในสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท 5 จงไดรวบรวมเมองเลกๆ ตางๆเขาดวยกนจนกลายเปน จงหวดชลบร ดงเชนทกวนน“ ”

 

ขอมลทวไป อำาเภอพนสนคม

อำาเภอพนสนคมตงอยทางทศเหนอของจงหวดชลบร หางจากตวจงหวดไปทางตะวนออกประมาณ 22 กโลเมตรตามเสนทางถนนสขประยร มอาณาเขตตดตอกบพนทการปกครองขางเคยงดงตอไปน

ทศเหนอ ตดตอกบอำาเภอแปลงยาวและอำาเภอบานโพธ (จงหวดฉะเชงเทรา)

ทศตะวนออก ตดตอกบอำาเภอเกาะจนทร ทศใต ตดตอกบอำาเภอบอทองและอำาเภอบานบง ทศตะวนตก จรดอำาเภอพานทอง

ประวตศาสตร

พนสนคมเปนเมองโบราณซงเคยรงเรองเมอสมยประมาณ 1,000 ปมาแลว หรอสมยทขอมยงเรองอำานาจอยในอาณาจกรสวรรณภม จากหลกฐานตาง ๆ นาเชอถอวาเมองทรงเรองดงกลาวชอ "เมองพระรถ"

พนสนคมตงขนเปนเมองในรชสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว เมอป พ.ศ. 2371 ตอมาในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวไดทรงปฏรปการปกครองสวนภมภาคและจดระเบยบการปกครองใหมเปนมณฑล จงหวด อำาเภอ ตำาบล และหมบาน จงโปรดเกลาฯใหเมองพนสนคม เมองบางละมง และเมองบางปลาสรอยรวมกน และเมองพนสนคมจงเปนอำาเภอของชลบรเมอป พ.ศ. 2441 ตงแตนนมา

โดยอาณาเขตอำาเภอพนสนคมเดมนนตอมาไดแยกออกไปเปนอำาเภอใหมในจงหวดชลบร ดงน

บานทาตะกด เดมขนอยกบอำาเภอพนสนคม กอนจดตงเปนอำาเภอทาตะกด และเปลยนชอเปนอำาเภอพานทองในเวลาตอมา

ตำาบลคลองพล เดมขนอยกบอำาเภอพนสนคม กอนทจะโอนมาขนกบอำาเภอบานบงเมอ พ.ศ. 2418 และไดยกฐานะเปนอำาเภอหนองใหญในเวลาตอมา

ตำาบลบอทอง เดมขนอยกบอำาเภอพนสนคม โดยตอมาไดยกฐานะเปนอำาเภอบอทอง เมอ พ.ศ. 2528

ตำาบลเกาะจนทร และตำาบลทาบญม เดมขนอยกบอำาเภอพนสนคม โดยตอมาไดยกฐานะขนเปนอำาเภอเกาะจนทร เมอ พ.ศ. 2550

กลาวคออำาเภอพนสนคมแตเดมมฐานะเปนเมองพนสนคม จนถง พ.ศ. 2447 ไดรวมเมองพนสนคม เมองบางละมง และเมองปลาสรอย เปนจงหวดชลบรในปจจบ

พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯใหเหลาทาวพญาและเหลาครอบครวชาวลาวเวยงจนทนทมาพงพระบรมโพธสมภาร ตงภมลำาเนาขนเรยกวาหมบานแดนปาพระรศ ตอมาไดยกฐานะกลายเปนเมองพนสนคมในเวลาตอมา

"พนสนคม" ซงเปนชอของอำาเภอทเรยกใชในทางราชการทกวนน ชาวบานมกเรยกไปอกอยางหนงวา "เมองเกา" การทเรยกเชนน เพราะวาทตงอำาเภอพนสนคมนเคยเปนเมองมาแตกอนในอดต ชาวบานจงเรยกกนตดปากเรอยมาซงจะนำาประวตศาสตรการตงเมองพนสนคมดงตอไปน ในรชสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท 3 แหงกรงรตนโกสนทร เมอเสดจขนครองราชยใน พ.ศ. 2367 ไดทรงจดการปกครองบานเมองใหเจรญกาวหนายงขน โดยใน พ.ศ. 2368 จงไดโปรดยกตำาบล บาน ขนเปนเมอง รวม 27 เมอง ในจำานวนน ไดยกหมบานแดนปาพระรศขนเปนเมองเรยกวาเมองพนสนคม เมองเหลานโดยจดเปนหวเมองชนตร

เมอพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหวทรงขนครองราชย ขณะนนเจาอนสรยวงษหรอพระเจาไชยเชษฐาธราชท 5 หรอเรยกสนๆวาเจาอนวงศ เจาประเทศราชครองกรงเวยงจนทน ราชอาณาจกรลานชางเวยงจนทนซงเปนประเทศราชของราชอาณาจกรสยาม มาแตครงสมยกรงธนบร โดยใน พ.ศ. 2321 ไดมพระราชสาสนกราบบงคมทลตอพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว ขอพระราชทานครอบครวชาวเวยงจนทนซงสยามไดกวาดตอนเปนเชลยมาแตครงเมอตกรงเวยงจนทนไดในครงแรกและไดตงครวเรอนทำามาหากนอยทเมองสระบรอยางหนง กบขอละครผหญงของสยามในราชสำานกสยามอยางหนง แตพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหวไมทรงโปรดประทานให จงเปนเหตใหเจาอนวงศทรงโกรธ

โดยพอด เฮนร เบอรน ราชทตองกฤษไดเขามาตดตอกบราชสำานกสยาม ในกรณขอใหสยามชวยรบพมาเพราะขณะนนองกฤษกบพมากำาลงมเรองกน แตสยามยงมไดตดสนใจแตอยางใดเรองการบานการเมองระหวางสยามกบองกฤษในตอนน คงจะเปนเรองทยงแกราชอาณาจกรสยาม เจาอนวงศทรงเหนเหตการณเชนนน กทรงเขาใจวาองกฤษจะยกทพมาตกรงเทพฯ ทรงเหนเปนโอกาสจงไดคดตงแขงเมองทนท เมอไดตงแขงเมองแลวยงทรงไมเปนทพอพระทย เจาอนวงศทรงไดแตงใหเจาราชวงษ (เหงา) ยกทพมาตามแควปาสกจนถงเมองสระบร เพอกวาดตอนชาวเวยงจนทนเดมทสระบรกลบไป สวนเจาอนวงศทรงยกมาอกทพหนงทางนครราชสมา ในการยกทพลงมานเจาอนวงศทรงใชคำาลวงเมองตางๆทผานมาวา สมเดจพระเจาแผนดนสยามมรบสงใหยกทพมาเพอชวยปองกนราชอาณาจกรสยามเพราะรบกบองกฤษ การตดตอระหวางหวเมองตางๆกบกรงเทพฯในขณะนนตดตอกนไดยาก บรรดาเจาเมองตางๆจงพากนหลงเชอถอยคำาไมมผใดขดขวาง การเดนทพของเจาอนวงศจงมาไดโดยงาย เจาอนวงศไดยกทพมาตงอยในนครราชสมา กรมการเมองกจดการรบรอง

พนสนคมเปนเมองโบราณซงเคยรงเรองเมอสมยประมาณ 1,000 ปมาแลว หรอสมยทขอมยงเรองอำานาจอยในอาณาจกรสวรรณภม จากหลกฐานตาง ๆ นาเชอถอวาเมองทรงเรองดงกลาวชอ "เมองพระรถ"

พนสนคมตงขนเปนเมองในรชสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว เมอป พ.ศ. 2371 ตอมาในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวไดทรงปฏรปการปกครองสวนภมภาคและจดระเบยบการปกครองใหมเปนมณฑล จงหวด อำาเภอ ตำาบล และหมบาน จงโปรดเกลาฯใหเมองพนสนคม เมองบางละมง และเมองบางปลาสรอยรวมกน และเมองพนสนคมจงเปนอำาเภอของชลบรเมอป พ.ศ. 2441 ตงแตนนมา

โดยอาณาเขตอำาเภอพนสนคมเดมนนตอมาไดแยกออกไปเปนอำาเภอใหมในจงหวดชลบร ดงน

บานทาตะกด เดมขนอยกบอำาเภอพนสนคม กอนจดตงเปนอำาเภอทาตะกด และเปลยนชอเปนอำาเภอพานทองในเวลาตอมา

ตำาบลคลองพล เดมขนอยกบอำาเภอพนสนคม กอนทจะโอนมาขนกบอำาเภอบานบงเมอ พ.ศ. 2418 และไดยกฐานะเปนอำาเภอหนองใหญในเวลาตอมา

ตำาบลบอทอง เดมขนอยกบอำาเภอพนสนคม โดยตอมาไดยกฐานะเปนอำาเภอบอทอง เมอ พ.ศ. 2528

ตำาบลเกาะจนทร และตำาบลทาบญม เดมขนอยกบอำาเภอพนสนคม โดยตอมาไดยกฐานะขนเปนอำาเภอเกาะจนทร เมอ พ.ศ. 2550

กลาวคออำาเภอพนสนคมแตเดมมฐานะเปนเมองพนสนคม จนถง พ.ศ. 2447 ไดรวมเมองพนสนคม เมองบางละมง และเมองปลาสรอย เปนจงหวดชลบรในปจจบน

พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯใหเหลาทาวพญาและเหลาครอบครวชาวลาวเวยงจนทนทมาพงพระบรมโพธสมภาร ตงภมลำาเนาขนเรยกวาหมบานแดนปาพระรศ ตอมาไดยกฐานะกลายเปนเมองพนสนคมในเวลาตอมา

"พนสนคม" ซงเปนชอของอำาเภอทเรยกใชในทางราชการทกวนน ชาวบานมกเรยกไปอกอยางหนงวา "เมองเกา" การทเรยกเชนน เพราะวาทตงอำาเภอพนสนคมนเคยเปนเมองมาแตกอนในอดต ชาวบานจงเรยกกนตดปากเรอยมาซงจะนำาประวตศาสตรการตงเมองพนสนคมดงตอไปน ในรชสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท 3 แหงกรงรตนโกสนทร เมอเสดจขนครองราชยใน พ.ศ. 2367 ไดทรงจดการปกครองบานเมองใหเจรญกาวหนายงขน โดยใน พ.ศ. 2368 จงไดโปรดยกตำาบล บาน ขนเปนเมอง รวม 27 เมอง ในจำานวนน ไดยกหมบานแดนปาพระรศขนเปนเมองเรยกวาเมองพนสนคม เมองเหลานโดยจดเปนหวเมองชนตร

เมอพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหวทรงขนครองราชย ขณะนนเจาอนสรยวงษหรอพระเจาไชยเชษฐาธราชท 5 หรอเรยกสนๆวาเจาอนวงศ เจาประเทศราชครองกรงเวยงจนทน ราชอาณาจกรลานชางเวยงจนทนซงเปนประเทศราชของราชอาณาจกรสยาม มาแตครงสมยกรงธนบร โดยใน พ.ศ. 2321 ไดมพระราชสาสนกราบบงคมทลตอพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอย

หว ขอพระราชทานครอบครวชาวเวยงจนทนซงสยามไดกวาดตอนเปนเชลยมาแตครงเมอตกรงเวยงจนทนไดในครงแรกและไดตงครวเรอนทำามาหากนอยทเมองสระบรอยางหนง กบขอละครผหญงของสยามในราชสำานกสยามอยางหนง แตพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหวไมทรงโปรดประทานให จงเปนเหตใหเจาอนวงศทรงโกรธ

โดยพอด เฮนร เบอรน ราชทตองกฤษไดเขามาตดตอกบราชสำานกสยาม ในกรณขอใหสยามชวยรบพมาเพราะขณะนนองกฤษกบพมากำาลงมเรองกน แตสยามยงมไดตดสนใจแตอยางใดเรองการบานการเมองระหวางสยามกบองกฤษในตอนน คงจะเปนเรองทยงแกราชอาณาจกรสยาม เจาอนวงศทรงเหนเหตการณเชนนน กทรงเขาใจวาองกฤษจะยกทพมาตกรงเทพฯ ทรงเหนเปนโอกาสจงไดคดตงแขงเมองทนท เมอไดตงแขงเมองแลวยงทรงไมเปนทพอพระทย เจาอนวงศทรงไดแตงใหเจาราชวงษ (เหงา) ยกทพมาตามแควปาสกจนถงเมองสระบร เพอกวาดตอนชาวเวยงจนทนเดมทสระบรกลบไป สวนเจาอนวงศทรงยกมาอกทพหนงทางนครราชสมา ในการยกทพลงมานเจาอนวงศทรงใชคำาลวงเมองตางๆทผานมาวา สมเดจพระเจาแผนดนสยามมรบสงใหยกทพมาเพอชวยปองกนราชอาณาจกรสยามเพราะรบกบองกฤษ การตดตอระหวางหวเมองตางๆกบกรงเทพฯในขณะนนตดตอกนไดยาก บรรดาเจาเมองตางๆจงพากนหลงเชอถอยคำาไมมผใดขดขวาง การเดนทพของเจาอนวงศจงมาไดโดยงาย เจาอนวงศไดยกทพมาตงอยในนครราชสมา กรมการเมองกจดการรบรอง

พฤตการณทเจาอนวงศทรงคดกบฏแขงเมองตอราชอาณาจกรสยามครงน ไดเปนทไมพอใจของทาวพญาและชาวเวยงจนทนดวยกนเอง ไดแกพระอนทอาษาหรอทาวทม ชาวเวยงจนทน ไมเขาดวยกบพวกเจาอนวงศจงไดรวบรวมทาวพญาและเหลาครอบครวชาวลาวเวยงจนทน พากนเดนทางจากกรงเวยงจนทนเขามาสราชอาณาจกรสยามจนถงกรงเทพฯ เพอขอพง

พระบรมโพธสมภารพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว จงไดโปรดรบไวและจดใหออกไปตงภมลำาเนาอยทชายเมองระหวางเมองชลบรกบเมองฉะเชงเทราตอกน

พระอนทอาษากบเหลาทาวพญาและครอบครวชาวลาวกรงเวยงจนทน เมอไดรบพระราชทานททางทำามาหากนเชนนน กพากนขมกเขมนสรางทดนซงขณะนนเปนปาอยทวๆไป ไดประกอบการทำามาหากนโดยซอสตยสจรต จนตงหลกฐานเปนหมบานใหญมผคนอยกนเปนปกแผนแนนหนาและเรยกชอในขณะนนวาบานแดนปาพระรศตามนยายเกาเรองพระรถ-เมร

เมอมผคนพลเมองมากขนเพอสะดวกแกการปกครอง พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว จงโปรดใหยกหมบานแดนปาพระรศ ขนเปนเมองเรยกวา "เมองพนสนคม" เปนชอฟงเพราะเหมาะสม และมความหมาย ทไดความอยในตว คอ "พนส" แปลวาปา นคมแปลวาหมบานใหญหรอตำาบล เมอรวมความตามศพท พนสนคม กแปลไดใจความวา หมบานใหญหรอตำาบลทมภมประเทศเปนปา ในเรองการปกครองเมอไดยกแดนปาพระรศซงพระอนทอาษาไดพาพรรคพวกมาตงภมลำาเนาแลว โปรดเกลาใหตงพระอนทอาษาเปนผปกครองเมอง เรยกกนในสมยนนวาผสำาเรจราชการเมองพนสนคม และใหเปนผสำาเรจราชการเมองโดยการสบสายสกล เมองพนสนคมไดมผสำาเรจราชการสบสายสกลกนมาได 4 ชวอาย คอ

1) พระอนทอาษา หรอทาวทม ผสำาเรจราชการเมองพนสนคมคนแรก และตนตระกลทมมานนท ซงเปนนามสกลพระราชทานจากพระบาทสมเดจพระมงกฏเกลาเจาอยหว นามสกลพระราชทานท ๑๔๐๕ "ทมมานนท" {Dummananda เขยนแบบโรมน)

2) ทาวทมมานนท ไดรบพระราชทานพระบรรดาศกดเปนพระอนทราษา3) หลวงภกดสงคราม (ผว ทมมานนท)

4) ทาวบญจนทร ทมมานนทพนสนคมไดตงเปนเมองตลอดมาจนถงในรชสมยพระบาทสมเดจพระ

จลจอมเกลาเจาอยหว ใน พ.ศ. 2447 ไดทรงปรบปรงการปกครองประเทศใหม ทรงโปรดใหเมองพนสนคมเปนอำาเภอพนสนคมขนอยในความปกครองของจงหวดชลบร โดยรวมระยะเวลาทพนสนคมไดตงเปนเมองมเจาเมองประมาณ 80 ป

ตำาแหนงนายอำาเภอพนสนคมคนแรกคอ หลวงสจจพนธคร ศรรตนไพรวน เจฏยาสน คามวาส นพ-คหาพนมโขลน นามเดมวา บว ไมทราบนามสกล ไดเขารบตำาแหนงเมอวนท 11 พฤษภาคม ร.ศ.123 (ตรงกบ พ.ศ. 2447) และไดมการยายสบเปลยนจนถงปจจบนน

ชาวลาวเวยงจนทนในอำาเภอพนสนคม

ชาวลาวเวยง คอ ชาวลาวทถกกวาดตอนมาจากเมองเวยงจนทน หลวงพระบาง และจำาปาศกด ในชวงสงครามตเมองเวยงจนทนของกองทพสยาม ตงแตสมยธนบร - ตนสมยรตนโกสนทร หลงจากทฝายไทยยกทพไปตเมองเวยงจนทน จำาปาศกด และหลวงพระบาง ครอบครวเชลยชาวลาวเวยงจนทนถกกวาดตอนเขามาไทยในการตเมองเวยงจนทนครงท 1 ปพ.ศ. 2321 จากนนถกกวาดตอนเขามาอกในการตเมองเวยงจนทนครงท 2 ปพ.ศ. 2335 และถกกวาดตอนเขามาเปนครงท 3 ปพ.ศ. 2369 - 2371 แตในสงครามตเมองเวยงจนทนครงท 3 เมอปพ.ศ. 2369 - 2371 กองทพสยามไดกวาดตอนผคนทงหมดในเขตเมองเวยงจนทนเขามาฝงไทย จนเวยงจนทนถงกบเปนเมองรางผคน

การตเมองเวยงจนทนมทงหมด 3 ครงคอ

1. การตเมองเวยงจนทนครงท 1 ปพ.ศ. 2321 (ตรงกบรชสมยของพระเจาตากสนแหงกรงธนบร) หลงจากพระเจาตากสนมหาราชกเอกราชจาก

พมาไดแลว พระองคทรงขนของหมองใจกบ "เจาสรบญสาร" ผครองเมองเวยงจนทน เนองจากเจาสรบญสารชวยเหลอพมาในการตกรงศรอยธยา อกทงเจาสรบญสารไดผดใจกบคนลาวดวยกนคอ พระวอและพระตา ทอยในความคมครองของธนบร

ครนเดอนอาย ปจอ พทธศกราช ๒๓๒๑ (เดอนธนวาคม พ.ศ. 2321) พระเจาแผนดนสยาม คอ พระเจาตากสนมหาราชแหงกรงธนบรทรงขนของหมองใจกบพระเจาศรบญสารแหงกรงศรสตนาคนหต(นครเวยงจนทน) เนองจากพระเจาศรบญสารนำาเครองบรรณาการไปมอบแกพระเจาองวะและขอใหกองทพพมาไปชวยตพระยาวรราชภกดทเมองจำาปานคร(หนองบวลำาภ) ซงเปนกบฏตอกรงศรสตนาคนหต(นครเวยงจนทน)

พระเจาตากสนมหาราชแหงกรงธนบรจงโปรดใหสมเดจเจาพระยามหากษตรยศกฯ กบเจาพระยาสรสหฯ ยกกองทพบกจำานวน ๒๐,๐๐๐ ออกจากรงธนบร ขนไปตงประชมพลทเมองนครราชสมา จากนนสมเดจเจาพระยามหากษตรยศกฯ ใหเจาพระยาสรสหฯ แยกทพลงไปกรงกมพชา เกณฑกองทพ ๑๐,๐๐๐ และตอเรอรบ เรอไล แลวใหขดคลองออมเขาหลผ ยกทพเรอขนไปตามลำานำาโขง ไปบรรจบกองทพบก ณ นครลานชางเวยงจนทน

กองทพธนบรลอมนครเวยงจนทนไว 4 เดอนถงสามารถตเมองได เมอสมเดจพระเจากรงธนบรทรงทราบ กทรงพระโสมนสใหมตราหากองทพกลบยงพระมหานคร สมเดจเจาพระยามหากษตรยศก จงตงพระยาสโภ ขนนางเมองลานชางใหอยร งเมอง แลวนำาครอบครวเชลยชาวเมองเวยงจนทนหลายหมนครวเรอน ขนนางทาวเพลยทงปวง และราชบตรพระเจาศรบญสารทงสามองคคอเจานนทเสน เจาอนทวงศ เจาอนวงศ กบทรพยสงของเครองศาสตราวธ ชาง มา เปนอนมาก และเชญพระพทธปฏมากรแกวมรกต กบ พระบาง เลกทพกลบยงกรงธนบรโดยพระราชกำาหนด กองทพมาถงเมองสระบร ในเดอนย ปกน

หลงจากทตและเขายดเมองเวยงจนทนไดแลวกจงกวาดตอนครอบครวเชลยศกชาวเมองเวยงจนทนหลายหมนครวเรอน ประมาณ 100,000 คน ขามแมนำาโขง มาอยในเขตจงหวดสระบร จนทบร และบางยขน ในบรรดาชาวเมองเวยงจนทนทถกกวาดตอนมากมโอรสของเจาสรบญสารรวมอยดวย 3 พระองค คอ เจานนทเสน เจาอนทวงศ และเจาอนวงศ

2. การตเมองเวยงจนทนครง 2 ป พ.ศ. 2335 (ตรงกบสมยรชกาลท 1 ) เจานนทเสนผครองเมองเวยงจนทน ไดยกทพไปตเมองพวนและเมองแดง พรอมกวาดตอนครอบครวลาวพวนและลาวทรงดำา มาถวายเพอแลกเปลยนกบครอบครวชาวลาวเวยงจนทนทอยในไทย แตรชกาลท 1 ทรงไมประทานใหและทรงปลดเจานนทเสนออกจากตำาแหนงเจาเมองเวยงจนทน พรอมกบทรงยกกองทพไปตเมองเวยงจนทนกวาดตอนครอบครวชาวเวยงจนทนเขามาในหวเมองชนในอก

3. การตเมองเวยงจนทนครงท 3 ปพ.ศ. 2369 - 2371 (ตรงกบสมยรชกาลท 3) เจาอนวงศเจาเมองเวยงจนทนไมยอมเปนเมองขนตอกรงเทพ ไดยกกองทพเมองเวยงจนทนและกองทพเมองจำาปาศกดเขามายดเมองโคราช(นครราชสมา) พรอมกบยกกองทพมากวาดตอนครอบครวชาวลาวเวยงจนทนในสระบรกลบคนไปยงเวยงจนทน รชกาลท 3 จงโปรดใหยกกองทพไปปราบเจาอนวงศ แลวกองทพสยามกไดกวาดตอนครอบครวชาวลาวเวยงจนทนเขามาในประเทศไทยอกครงหนง การกวาดตอนชาวลาวเวยงครงนเปนครงใหญทสดในประวตศาสตรทชาวลาวเวยงถกกวาดตอนมา ซงอาจมครอบครวเชลยศกชาวลาวเวยงหลายแสนคนถกกวาดตอนมา และถกจบแยกกนใหไปอาศยอยในหลายพนทของไทย เพองายแกการปกครองและเพอไมใหชาวลาวเวยงรวมกลมกนได

กองทพสยามไดนำาพาครอบครวเชลยลาวเวยง ชาวเมองเวยงจนทนขามแมนำาโขงและแบงแยกใหไปอาศยอยตามทสถานทตางๆ ดงน

(1) จงหวดศรสะเกษและจงหวดสรนทร(หวเมองเขมรปาดง) การยกทพไปตเมองเวยงจนทร จำาปาศกดจนไดรบชยชนะ ไดกวาดตอนชาวเวยงจนทรมาเปนจำานวนมาก มาอยท ต.ส ,ต.ขนหาญ ต.หวยจนทน อ.ขนหาญ ต.หมากเขยบ อ.เมองศรสะเกษ ,บานตาอด บานโสน อ.ขขนธ จ.ศรสะเกษ สวนในจงหวดสรนทรมชาวลาวเวยงในเขตเมองสรนทรและเมองสงขะ

(2) จงหวดสระบร ซงนาจะมชาวลาวเวยงจนทนเยอะทสด เพราะถกกวาดตอนเขามาตงแตสงครามตเมองเวยงจนทนครงแรกในสมยธนบร ชาวลาวเวยง คอชาวลาวจากเวยงจนทน ปจจบนมอยมากทอำาเภอแกงคอย อำาเภอหนองแค อำาเภอหนองแซง อำาเภอวหารแดง อำาเภอเสาไห และอำาเภอบานหมอ ลาวแงว คอชาวลาวทมาจากชนบทชานเมองเวยงจนทน ปจจบนอยทบานตาลเสยน บานหนองระกำา อำาเภอพระพทธบาท และบางหมบานในอำาเภอหนองโดน

(3) จงหวดลพบร มชมชนชาวลาวเวยงในลพบร แตถกเรยกวา "ลาวแงว" เพราะชาวลาวแงวมาจากเขตชานเมองเวยงจนทน

(4) จงหวดราชบร ไทยลาวต หรอไทยลาวเวยง เปนคนเชอสายลาวจากเมองเวยงจนทน เขามาตงถนฐานในเขตเมองราชบร(จรงๆแลวถกกวาดตอนเขามาในฐานะเชลยศก) ตงแตสมยธนบรตลอดมาจนถงสมยรตนโกสนทร ทเขาแรง อำาเภอเมอง ฯ บานฆอง บานบอมะกรด บานเลอก บานสงห บานกำาแพงเหนอ บานกำาแพงใต บานดอนทราย บานหนองร บานบางลาน อำาเภอโพธาราม บานดอนเสลา บานหนองปลาดก บานหนองออ บานฆองนอย อำาเภอบานโปง บานนาสมอ บานสงเนน บานทำาเนยบ บานเกาะ บานหนอง บานเกา บานวงมะเดอ อำาเภอจอมบง

(5) จงหวดในแถบภาคตะวนออกมชมชนชาวลาวเวยงกระจายกนอยทวไป เชน นครนายก ปราจนบร ฉะเชงเทรา อ. พนสนคม จ.ชลบร

(6) จงหวดอางทองและอำาเภอบานไร จงหวดอทยธาน กมชมชนลาวเวยงเชนกน

(7) จงหวดเพชรบร มชนชนลาวเวยงบานสระพง อำาเภอเขายอย จงหวดเพชรบร

(8) จงหวดสพรรณบร มชมชนลาวเวยงในเขต อ.อทอง จ.สพรรณบร(9) บางกอก หรอ กรงเทพมหานคร ชาวลาวเวยงทไดถกนำาเขาไปอยใน

เขตพระนคร สวนใหญจะเปนขนนางทมการศกษาหรอไมกเชอพระวงศเวยงจนทนทงหลาย ในสมย ร.4 ชาวบางกอกนยม "แอวลาว" หรอ "เลนแคน" กนมากจนรชกาลท 4 ตองสงหามไมใหชาวบางกอกเลนแคนในเขตพระนคร ชาวลาวเวยงในเขตพระนครกไดเขารบราชการและเปนใหญเปนโตมากมาย เชน พลเอก เชาวลต ยงใจยทธ หรอ แมแตสมเดจยา ทานกเคยกลาวไววา ครอบครวของทานมาจากเวยงจนทนและครอบครวทานกนยมรบประทานขาวเหนยว

การแบงเขตการปกครอง

การปกครองสวนภมภาค

อำาเภอพนสนคมแบงออกเปน 20 ตำาบล แตละตำาบลแบงยอยออกเปนหมบานรวม 185 หมบาน

1. ตำาบลพนสนคม

(Phanat Nikhom)

11.

ตำาบลทาขาม

(Tha Kham)

2. ตำาบลหนาพระธาต

(Na Phra That)

12.

ตำาบลหนองปรอ

(Nong Prue)

3. ตำาบลวดหลวง

(Wat Luang)

13.

ตำาบลหนองขยาด

(Nong Khayat)

4. ตำาบลบานเซด

(Ban Soet)

14.

ตำาบลทงขวาง

(Thung Khwang)

5. ตำาบลนาเรก (Na Roek) 15.

ตำาบลหนองเหยง

(Nong Hiang)

6. ตำาบลหมอนนาง

(Mon Nang)

16.

ตำาบลนาวงหน

(Na Wang Hin)

7. ตำาบลสระสเหลยม

(Sa Si Liam)

17.

ตำาบลบานชาง

(Ban Chang)

8. ตำาบลวดโบสถ (Wat Bot) 1

8.ตำาบลโคกเพลาะ

(Khok Phlo)

9. ตำาบลกฎโงง (Kut Ngong)

19.

ตำาบลไรหลกทอง

(Rai Lak Thong)

10.

ตำาบลหวถนน

(Hua Thanon)

20.

ตำาบลนามะตม

(Na Matum)

การปกครองสวนทองถน

ทองทอำาเภอพนสนคมประกอบดวยการปกครองสวนทองถน 20 แหง ไดแก

เทศบาลเมองพนสนคม ครอบคลมพนทตำาบลพนสนคมทงตำาบล เทศบาลตำาบลหมอนนาง ครอบคลมพนทตำาบลหมอนนางทงตำาบล เทศบาลตำาบลกฎโงง ครอบคลมพนทตำาบลกฎโงงทงตำาบล เทศบาลตำาบลหวถนน ครอบคลมพนทตำาบลหวถนนทงตำาบล องคการบรหารสวนตำาบลหนาพระธาต ครอบคลมพนทตำาบลหนาพระ

ธาตทงตำาบล องคการบรหารสวนตำาบลวดหลวง ครอบคลมพนทตำาบลวดหลวงทง

ตำาบล องคการบรหารสวนตำาบลบานเซด ครอบคลมพนทตำาบลบานเซดทง

ตำาบล องคการบรหารสวนตำาบลนาเรก ครอบคลมพนทตำาบลนาเรกทงตำาบล องคการบรหารสวนตำาบลสระสเหลยม ครอบคลมพนทตำาบลสระ

สเหลยมทงตำาบล องคการบรหารสวนตำาบลวดโบสถ ครอบคลมพนทตำาบลวดโบสถทง

ตำาบล องคการบรหารสวนตำาบลทาขาม ครอบคลมพนทตำาบลทาขามทงตำาบล องคการบรหารสวนตำาบลหนองปรอ ครอบคลมพนทตำาบลหนองปรอ

ทงตำาบล องคการบรหารสวนตำาบลหนองขยาด ครอบคลมพนทตำาบลหนอง

ขยาดทงตำาบล องคการบรหารสวนตำาบลทงขวาง ครอบคลมพนทตำาบลทงขวางทง

ตำาบล องคการบรหารสวนตำาบลหนองเหยง ครอบคลมพนทตำาบลหนอง

เหยงทงตำาบล

องคการบรหารสวนตำาบลนาวงหน ครอบคลมพนทตำาบลนาวงหนทงตำาบล

องคการบรหารสวนตำาบลบานชาง ครอบคลมพนทตำาบลบานชางทงตำาบล

องคการบรหารสวนตำาบลโคกเพลาะ ครอบคลมพนทตำาบลโคกเพลาะทงตำาบล

องคการบรหารสวนตำาบลไรหลกทอง ครอบคลมพนทตำาบลไรหลกทองทงตำาบล

องคการบรหารสวนตำาบลนามะตม ครอบคลมพนทตำาบลนามะตมทงตำาบล