Water Quality Monitoring (Community)_2008_MNGnnn Nomio

Голын усны чанарын хяналт шинжилгээ

(Олон нийтэд зориулсан гарын авлага)

Олон нийтэд зориулсан аргачлалууд

АНУ-ын Азийн Сан Улаанбаатар, 2008

Өмнөх үг

АНУ-ын Азийн сан монгол орны байгалийн нөөц баялгийг хамгаалах, байгаль орчны унаган төрх байдлыг хадгалах зорилгоор хэрэгжүүлж буй “Ирээдүйгээ баталгаажуулах нь” хөтөлбөрийн хүрээнд монгол орны гол мөрний усны чанарыг шинжлэн судлах, хяналт тавих ажлыг эхлээд 2 дахь жилийн нүүр үзэж байгаа билээ.

Монгол орны гол мөрний усны чанарын судалгаа хийж буй ажлын гол утга учир нь ард иргэдийн эх орныхоо байгалиа танин мэдэх, түүний төлөв байдлыг нь хянан ажиглах, улмаар түүнийг хамгаалахын төлөө тэмцэхэд нь эрдэм оюуны бодитой хувь нэмэр болж байгаад оршиж байна гэж үзэж байна.

2007 оны 7 дугаар сард хэвлэгдсэн монгол орны голуудын усны чанарын судалгаа шинжилгээний анхны бүтээл нь багш нарт болон олон нийтэд зориулсан 2 хувилбараар бэлтгэгдэж өргөн олон нийт хийгээд тус салбарын багш оюутан нарын сургалтын хөтөлбөрт нийцсэн сурах бичгийн ач холбогдолтой болсон юм. Эдгээр бүтээлүүдэд гагцхүү усны шинж төлвийн төдийгүй усан дахь амьд байгаль болох усны сээр нуруугүй амьтдын нөөц тархац, амьдрах орчин нөхцөл, онцлог, тухайн амьтдын байршилтай уялдуулан усны чанарыг шинжин таних онолын чанартай мэдээллүүд багтсан байлаа.

Тус сангаас 2007 онд хэвлэгдсэн бүтээлээ уншигч олон түмэн, багш, судлаачдын саналыг тусгасны үндсэн дээр дахин сайжруулан засварлаж хэвлүүлж байгаа энэхүү бүтээл нь монгол орны байгаль орчны танин мэдэхүйн үйлсэд оруулж буй томоохон хувь нэмэр болжээ гэж үзэж байна.

Монгол орны онгон дагшин байгалийн жам ёсны зүй тогтол, түүний бүрдэл хэсгүүдийн харилцан хамаарал, шүтэлцээг нээн илрүүлэх, танин мэдэх үйл хэрэгт ийнхүү санаачлага гарган хүчин туслалцаа үзүүлж буй Азийн сангийн хамт олонд гүн талархал илэрхийлье.

Эх болсон байгаль дэлхий минь онгон дагшнаараа байж амьд бүхний эх ундарга болсон чандмань эрдэнэ нь үүрд мөнхөд цэлэлзэн байх болтугай.

МОНГОЛ УЛСЫН ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ГИШҮҮН, БАЙГАЛЬ ОРЧНЫ САЙД Г. ШИЙЛЭГДАМБА

АНУ-ийн Азийн сан 2006 оноос хэрэгжүүлж буй “Ирээдүйгээ баталгаажуулах нь” хөтөлбөрийн хүрээнд Монгол Улсад ерөнхий боловсролын сургуулиудыг түшиглэн “Голын усны чанарын үнэлгээ” гэсэн төслийг хэрэгжүүлж, багш нарт зориулсан өвөрмөц гарын авлагыг боловсруулан гаргаж, Монгол улсын голуудын усны чанарын үнэлгээ хийх аргад багш, сурагчдыг сургаж байгаа билээ.

Туршиж сайжруулсан энэхүү гарын авлагад голын усны чанар, гол орчмын байдалд үнэлгээ, дүгнэлт өгөх хямд төсөр, найдвартай аргууд болон судалгаа шинжилгээ хийх, өгөгдөл цуглуулахад тавигдах шаардлагыг маш ойлгомжтой, энгийнээр тодорхойлжээ. Иймээс уг гарын авлага нь гол судлаачид, ялангуяа гол усаа бохирдлоос хамгаалж, цэвэр ариун байлгах хүсэлтэй нутгийн иргэд, сайн дурынхан, багш, оюутан, сурагчид бие даан голын усны чанарын судалгаа хийж, усны чанарт гарсан өөрчлөлтүүдийг баримтжуулан гол ус, газар ашиглахтай холбоотой үүсэх зөрчлийг таслан зогсоох, байгаль орчны хууль тогтоомжийг сахиулахад шаардлагатай нотлох баримт бүрдүүлэх, холбогдох шийдвэр гаргуулахад мэдлэгтэй, үндэслэлтэй, бодитой хандах чадварыг тэдэнд олгох боломж бүрдүүлж байгаагаараа Монгол Улсын тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлалд нийцсэн, онцгой ач холбогдолтой сургалтын материал болжээ.

Сургалт судалгааны энэ материалыг боловсруулах, турших, сайжруулахад Хөвсгөл аймгийн Хатгал, Хэнтий аймгийн Биндэр, Сэлэнгэ аймгийн Ерөө, Өвөрхангай аймгийн Хархорин, Дархан уул аймгийн ерөнхий боловсролын сургуулийн удирдлага, багш, сурагчид идэвхи санаачлагатай оролцож, зохих хувь нэмрээ оруулсныг тэмдэглэхэд таатай байна. Гарын авлагын эхний хувилбарыг сайжруулахад Азийн сангийн санхүүжилтээр 2008 оны хавар БСШУЯ-ны мэргэжилтэн, аймгийн боловсрол, соёлын газрын арга зүйч, дээрх сургуулийн багш нараас бүрдсэн багийн АНУ-ын Калифорни мужид хийсэн иргэддээ экологийн болон тогтвортой хөгжлийн боловсрол эзэмшүүлж буй туршлагаас судлах хоёр долоо хоногийн танилцах аялал, тэнд хийсэн туршилт судалгааны дадлага нь чухал үүрэг гүйцэтгэсэн юм.

Голын усны чанарын судалгаанд суурилсан энэхүү санаачлага нь Монголын өсвөр үеийнхэн болон нийт иргэдэд тогтвортой хөгжлийн боловсрол эзэмшүүлэх үйл хэрэгт үнэтэй хувь нэмэр оруулахын зэрэгцээ боловсролын салбарынхны хүчин чармайлтыг үр өгөөжтэй болгоход бодитой дэмжлэг үзүүлсэн, чухал ач холбогдолтой арга хэмжээ боллоо.

Иймээс БСШУЯ энэхүү санаачлага, хүчин чармайлтыг дэмжиж, боловсролын шинэчлэлийн гол асуудлууд болох бага дунд боловсролын үндэсний киррикюлим боловсруулах, ерөнхий боловсролын сургуулийг 12 жилийн тогтолцоонд шилжүүлэх сургалтын төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэхэд зохих ёсоор тусгах болно.

Байгаль орчны тулгамдсан асуудалд анхаарал хандуулж, Монгол Улсын сургуулийн сурагчид, иргэдэд тогтвортой хөгжлийн боловсрол эзэмшүүлэхийн төлөө идэвхи санаачлага гарган ажиллаж байгаа Азийн санд гүн талархал илэрхийлье.

МОНГОЛ УЛСЫН ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ГИШҮҮН, БОЛОВСРОЛ, СОЁЛ, ШИНЖЛЭХ УХААНЫ САЙД Н.БОЛОРМАА

ГарчигОршил . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .viТалархал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . viii

А хэсэг: Сав газар, гол мөрөн

Бүлэг 1: Монголын усны нөөц . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1Бүлэг 2: Сав газрын хувьсал өөрчлөлт . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7Бүлэг 3: Гол мөрөн ба усны макро сээр нуруугүйтэн . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

Б хэсэг: Голын хяналт шинжилгээний аргууд

Бүлэг 4: Ажлын төлөвлөгөө гаргах . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37Голын хяналт шинжилгээний төлөвлөгөөний загвар ▶ . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

Бүлэг 5: Сав газрын шинжилгээ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61Үндсэн судалгаа ▶ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62Ажиглалтын үнэлгээ ▶ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

Бүлэг 6: Физик шинжилгээ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75Ерөнхий мэдээллийн хэсэг (Биологийн шинжилгээтэй ижил) ▶ . . . . . . . . . . . . 76Амьдрах орчны үнэлгээ ▶ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78Голын урсгалын тооцоо ▶ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80

Бүлэг 7: Биологийн шинжилгээ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103Ерөнхий мэдээллийн хэсэг (Физик шинжилгээтэй ижил) ▶ . . . . . . . . . . . . . . 104Загас, ургамлын үнэлгээ ▶ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106Ёроолын макро сээр нуруугүйтний үнэлгээ ▶ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108E. coli савханцрын үнэлгээ ▶ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111Макро сээр нуруугүйтний жишиг цуглуулга ▶ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137

В хэсэг: Өгөгдлөө ашиглах

Бүлэг 8: Өгөгдөлтэй ажиллах . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149Бүлэг 9: Усны чанарын асуудлыг шийдэх . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165

Ном зүй. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172

Хавсралт

Хавсралт А: Голын хяналт шинжилгээний нэр томьёоны тайлбар . . . . . . . . . . . . . 175Хавсралт Б: Монгол нутаг мину эвсэл . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178Хавсралт В: Монгол оронд усны хяналт шинжилгээ хийхэд туслах байгууллагууд . . 191

М онгол орны байгалийн нөөц бол тус улсын өмч, үнэт баялаг юм. Монгол улс 33 гаруй

сая толгой (адуу, хонь, ямаа, үхэр, тэмээ) малтай бөгөөд мал аж ахуй хүн амын өргөн хэрэглээний үндсэн хэрэгцээг хангахаас гадна боловсруулах үйлдвэрлэлийн гол түүхий эд болдог.

Эдүгээ уул уурхайн салбар жил бүр дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 19 орчим хувийг гаргаж Монгол орны эдийн засагт түүний эзлэх байр суурь улам бүр өссөөр байна. Ой болон ойн аж ахуйгаас түлээ түлшээ бэлтгэж, үүний зэрэгцээ өсөн тэлж буй барилгын үйлдвэрлэлийн салбарын түүхий эд тэндээс хангагдаж байна.

Тус орон ардчилсан тогтолцоонд шилжсэнээр эдийн засгаа тогтворжуулж, ард иргэдийнхээ амьжиргааг сайжруулахын төлөө нилээдгүй зүйлийг хийж байгаа ч байгаль орчинд учрах сөрөг нөлөөлөл ихэссээр байна. Тухайлбал хөрсний элэгдэл, биологийн төрөл зүйлийн алдагдал, усны нөөцийн бохирдолт, нуур, гол мөрөн, рашаан булгийн усны түвшин татарч байгаа зэрэг олон зүйлийг хэлж болно.

Эдгээр асуудлууд байгалийн баялаг түүний дотор газар, усаа ашиглах харалган бодлого, үйл ажиллагаа болон улмаар дэлхийн байгаль, цаг уурын өөрчлөлт зэргээс шалтгаалан улам бүр хурцадсаар байна. Монгол орон эрс тэс уур амьсгалтай, хур тунадас багатайн дээр сүүлийн жилүүдэд хүний үйл ажиллагаагаас үүдэлтэй сөрөг үзэгдлүүдийг нөхөн сэргээх ажил нэн удаашралтай явагдаж байгаа билээ. Энэхүү явцыг түргэтгэхийн тулд сайн менежмент, зөв бодлого зохицуулалт нэн чухал. Монгол орны байгалийн нөөц баялгийг хамгаалах, сүйтгэгдсэн экосистемийг нөхөн сэргээх нь манай орны алс ирээдүйд зайлшгүй шаардлагатай зүйл мөн. Тус орны ард иргэд, төр засагтайгаа нягт хамтран ажиллаж байж ихийг хийж бүтээж чадна.

Байгаль очны асуудлууд өөр хоорондоо

уялдаа холбоотой учраас судалгааны ажил, бодлого зохицуулалт болон олон улсын хамтын ажиллагааны хүрээнд иж бүрэн, цогц үйл ажиллагаа явуулах нь хамгийн үр өгөөжтэй арга юм. Өнөөгийн байдалд үнэлгээ өгч, шийдвэр гаргахад шаардагдах хангалттай мэдээ, мэдээллийг бий болгохын тулд юун түрүүнд баримт, өгөгдөл цуглуулах хэрэгтэй. Ихэнх тохиолдолд энэ ажлыг мэргэжлийн хүмүүс хийдэг. Үүний зэрэгцээ ард иргэд орон нутгийнхаа байгаль орчинд хяналт тавьж чадсанаар мэргэжлийн хүмүүсийн ажлыг улам баяжуулж, үнэтэй хувь нэмэр оруулж чадна.

Гол мөрөн байгаль орчны хяналт шинжилгээ явуулахад нилээд тохиромжтой обьектын нэг. Монголчууд мал сүрэг болон өөрсдийн амьжиргааны хэрэглээний усыг голоос авдаг. Тиймээс гол мөрний усны чанар сүргийн болон хүний эрүүл мэндэд зайлшгүй нөлөөтэй. Голын усыг мөн үйлдвэрлэл, хөдөө аж ахуйд ч ашигладаг ба усны чанар муу байх юм бол эдгээр салбарын эдийн засгийн өгөөж ч буурахад хүрнэ. Гол мөрний урсан өнгөрч байгаа газрын физик онцлогууд усны чанарт нөлөөлдөг. Голын хяналт шинжилгээний өгөгдлөөс газар ашиглалтын үйл ажиллагааны нөлөөг мэдэрч болдог. Эдгээр өгөгдлөөс тухайн голын урсан өнгөрч байгаа газар хэр эрүүл байгаа, тэнд явагдаж байгаа хүний үйл ажиллагааны нөлөөлөл зэргийг тодорхойлж болдог ажээ. Цэвэр цэнгэг гол мөрөн хүн ба байгалийн харилцаа тэнцвэртэй байгааг илтгэдэг. Усны чанар сайн, төвшин нь хэвийн хэмжээнд тогтвортой байвал байгалийн экосистем болон хүний үйл ажиллагаанд сайнаар нөлөөлөх нь дамжиггүй. Харин эсрэгээр гол мөрний ус муудсан байвал экосистем, эдийн засаг, хүний эрүүл мэндэд муугаар нөлөөлнө.

Голын усны чанарын хяналт шинжилгээний олон нийтэд зориулсан гарын авлага нь монголын

Оршил

viiГолын усны чанарын шинжилгээ

ард иргэдэд гол мөрнийхээ усанд хяналт тавих, түүнийг энгийн аргаар шинжлэн судалж, таньж мэдэхэд нэн тустай байх болно. Монгол, англи хэлээр хэвлэгдэн гарч байгаа энэхүү гарын авлага нь дараах зорилгыг агуулж байна. Үүнд:

Хүн, малын хэрэгцээнд ашиглагдаж байгаа gголын усны чанарыг тодорхойлох

Орон нутгийн байгаль орчны байдал хэр gзэрэг эрүүл байгааг тогтоох

Байгаль орчноо үр дүнтэй хамгаалах үйл gхэрэгт ард иргэдийг сургах зэрэг болно.

Олон нийтэд зориулсан гарын авлагад ёроолын макро сээр нуруугүй амьтад гэж нэрлэгддэг усны бичил амьтдыг голын усны чанарын илтгэгч болгон ашиглана. Энэхүү аргачлал харьцангуй энгийн бөгөөд гол мөрний усыг ашиглаж байгаа хүмүүс, усны нөөцийн асуудал хариуцсан удирдах ажилтнуудад ч тодорхой мэдээлэл өгч чадна. Энэхүү гарын авлагыг боловсруулахдаа Америкийн Нэгдсэн Улсад гуч гаруй жилийн турш явуулж буй усны чанарын хяналт шинжилгээний хөтөлбөрийг голлон ашигласан ба дэлхий даяар жирийн ард иргэдийн хэрэгжүүлдэг хөтөлбөрүүдээс санаа авсан болой.

Усны чанарын хяналт шинжилгээний олон нийтэд зориулсан гарын авлагыг Улаанбаатар дахь АНУ-ын Азийн сангаас явуулах сургалтыг дагалдуулах зорилгоор боловсруулсан болно. Сургалтын дараа гол усны шинжээчид экосистемийг хамгаалах, усны чанартай холбоотой асуудлуудыг шийдэхэд хэрэгтэй мэдээллийг бий болгоход уг гарын авлагыг ашиглах боломжтой болох юм. 2007 онд гарын авлагын анхны хувилбарыг хэвлүүлэн гаргасан бөгөөд энэ 2008 онд уг бүтээлийг нэмэн засварлаж хэвлэн гаргаж байна. Бидний хэвлүүлэн гаргаж буй энэхүү бүтээлийн талаар танд санал байх аваас АНУ-ын Азийн сангийн хаяагаар ирүүлж болох ба бидний дараа дараагийн хэвлэл болон бусад бүтээлүүдийг улам сайжруулахад хувь нэмэр болох нь дамжиггүй.

Ус бол нандин эрдэнэ. Ус бол амьдралыг тэтгэдэг чандмань эрдэнэ гэгддэг бөгөөд хүний маш олон үйл ажиллагаанд зайлшгүй хэрэгцээтэй байдаг билээ. Усны чанарыг тодорхойлох сургалтад хамрагдсанаар энгийн багаж

хэрэгслийг ашиглан усны чанарыг тодорхойлж сурах бөгөөд улмаар монгол ард иргэд хэн боловч усны нөөц баялгаа ирээдүйн төлөө хамгаалах үндэсний хэмжээний ажилд оролцох боломжтой болж чадна.

Усны чанарын хяналт шинжилгээний хөтөлбөр АНУ-ын Азийн санНэгдсэн Үндэстний гудамж 18Ш/х 1003, Улаанбаатар-13Монгол улс 210613Утас: (976-11) 331 874Емейл: [email protected]

viii Голын усны чанарын шинжилгээ

Талархал

Г олын усны чанарын судалгаа шинжилгээ олон нийтэд зориулсан гарын авлагын анхны

хэвлэлийг бэлтгэн гаргахад шинжлэх ухааны мэдээлэл болон үр ашигтай зөвлөгөө өгч, зураг дизайныг гаргасан болон бусад чухал зүйлс дээр туслалцаа үзүүлсэн мэргэжилтнүүд, багш нар, оюутнууд болон орон нутгийн иргэдэд АНУ-ын Азийн сан гүн талархал илэрхийлж байна. Байгаль орчны яам, Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны яам, Монгол улсын их сургуулийн экологийн тэнхим, Монголын шинжлэх ухааны академи болон Монгол улсын аймаг, сум, багууд дахь төрийн болон төрийн бус байгууллагууд энэхүү гарын авлагыг бэлтгэн гаргах үйл ажиллагаанд оролцсон юм.

Мөн түүнчлэн Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны сайд асан Ө.Энхтүвшин болон Байгаль орчны сайд асан И. Эрдэнэбаатар нарт усны чанарын хяналт шинжилгээний хөтөлбөрийг дэмжин ажиллаж байсанд АНУ-ын Азийн сан гүн талархал илэрхийлж байна.

АНУ-ын Азийн сангийн Ирээдүйгээ баталгаажуулах нь хөтөлбөрийг санхүүжүүлэн Монгол дахь голын усны судалгаа шинжилгээний ажлыг зохион байгуулахад хөрөнгө оруулсан Нидерландын Вант Улсын Засгийн газарт гүнээ талархаж байгаагаа илэрхийлж байна. Усны чанартай холбоотой тулгамдсан асуудлуудын талаар олон нийтэд мэдээллэх болон бүх Монголчуудын ашиг тусын төлөө судлаач иргэдийг энэ талын үйл ажиллагаанд идэвхитэй оролцуулахад энэхүү тусламж нь тус нэмэр болж байгаа юм.

Энэхүү гарын авлагыг Женнифер Гуарино боловсруулсан бөгөөд дараахь АНУ-ын байгаль

орчныг хамгаалах агентлаг байгууллагуудаас хэвлэн гаргасан материалуудыг ашигласан болно (ашигласан материалын жагсаалтыг харна уу): Калифорнийн байгаль хамгаалах агентлаг, Гол горхи нөхөн сэргээх агентлаг хоорондын ажлын хэсэг, Индианагийн Байгалийн баялгийн алба, Хойд Каролинагийн байгаль орчин ба байгалийн баялгийн алба, Пенсильвани мужийн байгаль хамгаалах алба, Америкийн Нэгдсэн Улсын Байгаль Хамгаалах агентлаг, Висконсин-Экстеншин их сургууль болон Вермонтын байгалийн ухааны хүрээлэн. Зураг, чимэглэлийн ажилд тусалсан Сюзан Сойер болон Л. Жамъянхүү нарт мөн талархснаа илэрхийлье.

Олон авъяас мэдлэгтэй хувь хүмүүс иргэд олон нийтэд зориулсан гарын авлагын 2008 оны хэвлэлийг бэлтгэн гаргахад зөвлөгөө, туслалцаа үзүүлсэн бөгөөд өөрсдийн мэдлэг боловсрол, үнэт цаг заваа зориулахын зэрэгцээ Монгол орны усны нөөц цаашид улам баталгаажих болтугай хэмээн ерөөж байсан юм. Үүнд: Базарцэрэнгийн Болдгив, Чулуунбатын Сувдцэцэг, Дашдондогийн Нарангарвуу, Эдвард Дэлхагэн, Бриан Даффи, Элианор Эли, Стивэн Фискэ, Жон Гелхаус, Клидэ Гоулдэн, Янсэй Грийн, Барбара Хайфорд, Марти Иллик, Давид Ленат, Барбара Льюкконен, Катерин Макэвэн, Ребекка Миллер, Клифф Монтагне, Жон Морс, Д. Оюунбаатар, Венди Шор, Крис Степенак, Арон Товншед, А. Энхтогтох, Ц. Цагаан, Ками Ватсон-Фергусон.

Мөн Монгол орны өнцөг булан бүрт гол усны тулгамдсан асуудлуудыг шийдвэрлэхэд хүчин чармайлт гарган ажиллаж байгаа Монголын ард түмэнд талархснаа илэрхийлье.

1Голын усны чанарын шинжилгээ

М онгол улс нь хур тунадасны орон зай хуваарилалт ихээхэн жигд бус байдаг

Төв Азид орших ба байгалийн хэд хэдэн бүс, бүслүүрийг дамнан байрладгаар онцлог.

Сибирийн өтгөн шилмүүст ой Монголын хойд хэсэгт хээрийн бүстэй хиллэдэг. Хээрийн бүс нь төв нутгийг хамран үргэлжилж Монголын өмнөд хэсэгт тогтсон говь цөлийн бүстэй хил залгана. Газар орны өндрийн ялгаа, хойноос

өмнө зүг рүү шилжин өөрчлөгдөх экологийн нөхцөл байдал нь харилцан өөр өөр экологийн бүсүүдийг бүрдүүлнэ (доороос үзнэ үү). Эдгээр бүсүүдэд жилдээ унах хур тунадас хойд хэсэгтээ 400-гаас мм дээш атлаа өмнөд нутгаар 50 мм байна. Уул нурууд нь хур тунадасыг саатуулах, тосох, халхлах зэргээр түүний орон зайн хуваарилалтанд ихээхэн нөлөөлнө.

БҮЛЭГ 1МОНГОЛЫН УСНЫ НӨӨЦ

Бүлгийн тойм Хуурайшилт ихтэй орны хувьд Монголын усны нөөц хязгаарлагдмал. Түүхээс үзвэл газар, усны нөөцийг ариг гамтай хэрэглэх уламжлалт арга барилаар бэлчээрийн мал аж ахуй болон бусад эдийн засгийн үйл ажиллагаа эрхэлж, орлого олж болдог байсан. Өнөөдөр бэлчээрийн даац, уул уурхай, дэлхийн уур амьсгалын дулаарал, эрчим хүчний өсөн нэмэгдэж байгаа эрэлт хэрэгцээ зэрэг асуудлуудаас болж усны чанар, хэмжээнд очиж байгаа ачаалал өсч байна. Монголчууд усны нөөцөө хамгаалахын тулд бодлогын түвшинд санаачлага гарган усны хяналт шинжилгээний ажлыг сайжруулж, тогтвортой хөгжлийн чигийг баримтлан олон нийтийг соён гэгээрүүлэхээр ажиллаж байна.

Зураг 1.1. Монголын байрзүйн зураг

БҮЛ

ЭГ 1

2 Голын усны чанарын шинжилгээ

Монголын экологийн бүсүүдийн тухай танилцуулга

Таг. Алтайн уулсын баруун хэсэг, Хангай, Хөвсгөл, Хэнтийн өндөр уулсын бүс бөгөөд нуга, намаг, хаг өвс ихтэй. Өвөлдөө маш хүйтэн, зуны улирал богино. Нутаг дэвсгэрийн 5 орчим хувийг эзэлнэ. Жилийн хур тунадас ойролцоогоор 300 мм.

Тайга. Шилмүүст ой (Сибирь шинэс, хуш, нарс, гацуур ихтэй) Хэнтий, Хөвсгөлийн уулсад тохионо. Өвөлдөө хүйтэн, цастай, зун сэрүүн, бороо ихтэй. Монголын бусад бүх газраас илүү их хур тунадас (жилдээ 400 мм гаруй) унана. Нутаг

дэвсгэрийн 5 орчим хувийг эзэлдэг. Ойт хээр. Хянганы нуруу, Хэнтий, Хангай,

Алтайн уулсын доод өндөрлөг энэ бүсэд хамаарна. Түүнчлэн Орхон, Сэлэнгийн сав газар орно. Хойд нутгийн дов толгод зэрэг чийгшил ихтэй газар холимог шилмүүст ой (шинэс, хуш, нарс, гацуур, цөөрс) ургадаг, бусад газар хээрийн ургамал зонхилно. Голын хөндийгөөр навчит мод ургана (хус, улиас, улиангар). Энэ бүсэд мод бэлтгэл эрхлэх боломжтой бөгөөд малын бэлчээрийн тодорхой хувийг эзэлнэ. Тус улсын нутаг дэвсгэрийн 25 орчим хувийг эзэлнэ. Жилийн хур тунадас 400 орчим мм.

Хээр. Монголын дорнод нутаг нэлэнхүйдээ,

Хүснэгт 1.1. Монгол орны усны нөөцийн тухай тоо баримт

Гадаргын ба гүний усны нөөц Гадаргын ба гүний усны ашиглалт

Surface Water 70%

Groundwater 30%

Surface Water &

Groundwater Resources

Surface

Water

70%

Ground

water

30%

Surface Water 20%

Ground Water 80%

Use of Surface &

Groundwater Resources

Ground

Water

80%

Surface

Water

20%

Гадаргын усны тархалт Монгол дахь ус ашиглалтын зориулалт

Lakes 84%

Glaciers 10%

Rivers 6%

Distribution of Surface Water

Rivers

6%

Lakes

84%

Glaciers

10%

(Геоэкологийн Хүрээлэн, Монгол Улсын Шинжлэх Ухааны Академи, Ус, Цаг Уурын Хүрээлэнгээс)

Allocation of Water Use

in Mongolia

Industry

34%

Drinking

30%

Livestock

27%

Irrigated agriculture

6%

Other uses

3%

Гүний ус30%

Гүний ус80%

Аж үйлдвэр34 %

Унд 30 %

Мал27 %

Гадаргын ус20%

Мөс10%

Гол6%

Нуур84 %

Гадаргын ус70%

Бусад хэрэглээ 3 %Хөдөө аж ахуйн усжуулалт 6 %


Хангай, Хан Хөхийн нуруудын өмнөд хэсгээр нарийн зурвасаар баруун зүг үргэлжилсээр Их нууруудын хотгор хүрдэг. Монгол орны бэлчээрийн ихэнх хувь энэ бүсэд байршина. Жилийн хур тунадас 180-250 мм.

Цөлжүү хээр. Их нууруудын хотгор, Нууруудын хөндий ба Алтай ба Хангайн завсрын дийлэнх нутаг, Говийн зүүн талыг хамарсан бүс нутаг болно. Малчид их хэмжээгээр нутаглана. Жилийн хур тунадас 100-125 мм. Нутаг дэвсгэрийн 20 орчим хувийг эзэлнэ.

Цөл. Монголын өмнөд хэсгийг тэр чигээр нь хамрах ба ургамлын бүрхэвч бараг үгүй. Зарим баянбүрдэд мод, бут ургадаг. Хур тунадас 2-3 жилд нэг унах бөгөөд жилийн хэмжээ 100 мм-ээс хэтрэхгүй. Зундаа 40 хэм хүртэл халж, харин өвөл -40 хэм хүрч хүйтэрнэ.1

Усны нөөц, түүний ашиглалт Монголын хур тунадасны 70% нь зун (6, 7, 8-р сард) орж, гадаргын ус (гол, нуур мэт) болон газар доорх усыг тэтгэдэг. Монголын гадаргын усны 95 орчим хувь гадагшаа, Оросын нутаг руу хойд зүгт, Хятадын нутаг руу баруун, урд, зүүн зүгт урсдаг. Үлдсэн жаахан хувь нь хүн, малын хэрэглээ, газар тариалан, аж үйлдвэр болон бусад зориулалтаар ашиглагддаг.

1 (Вашингтон дахь Монгол Улсын Элчин сайдын яамны вэбсайтаас авав: http://www.mongolianembassy.us/eng_about_mongolia/land_and_people.php)

Монгол дахь уур амьсгалын өөрчлөлт Дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлт Монголын усны нөөцийн хуваарилалтад үлэмж нөлөөлж байна. Баруун бүсийн өндөр уулын мөнх цас мөс хайлж эхэлсний улмаас Увс, Хяргас нуурын усны түвшин сүүлийн 40 жилд 1-2 м өссөн байна. Гэтэл бусад нутагт нуурын усны түвшин татарч, голын урсацын хэмжээ багассан байна. Говь, цөлийн бүсэд газар доорх түвшин доошлож, цөлжилт өргөжин нутгийн хойд тал руу тэлж байна.

Дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлт нь дэлхийн хүн амын үйл ажиллагааны үр дагавар тул энэ асуудлыг монголчууд дангаараа шийдэж чадахгүй. Гэхдээ монголчууд амьдралынхаа түвшинг дээшлүүлж, дэлхийн хамтын нийгэмлэг рүү нэгдэн нийлэхээр чармайх тусам улс орны усны хэрэглээ нь нэмэгдэх нь ойлгомжтой. Байгаль орчинд халтай үйл ажиллагаанаас болж усны чанар муудаж байдлыг улам дордуулж байгаа. Усны нөөц, чанарыг хамгаалах янз бүрийн арга замыг монголчууд хайж эхэлж байна. Шинжлэх ухааны үндэслэлтэй ажиглалт хэмжилт, хяналт шинжилгээ нь усны горим, нөөц тодорхойлох, ашиглаж хамгаалах хамгийн чухал зөв арга зам бөгөөд үүний зэрэгцээ монголчуудын устай харьцаж байсан эртний уламжлалт арга зам, зан үйлээс авах юм их бий.

Хүснэгт 1.2. Монголчуудын ундны усны эх үүсвэр

Төвлөрсөн усан хангамжийн систем 30.8%

Ус худалдаа 24.6%

Зөөврийн худаг 35.5%

Гадаргын ус, хайлсан цас мөс 9.1%

Монгол улсын тогтвортой хөгжил ба гүний усны нөөц, Н. Батсүх ба бусад, Монголын Шинжлэх Ухаан, Технологийн Их Сургууль ба Усны Хэрэг Эрхлэх Газар.

БҮЛ

ЭГ 1


Усанд хандах уламжлалт арга барил

Монголчууд байгаль орчин, эх дэлхийтэйгээ ямагт салшгүй холбоотой амьдарч ирсэн улс. Усны нөөцийн хязгаарлагдмал байдал, бэлчээр хүрэлцээ нь нүүдэлч малчдын амьжиргааг тодорхойлогч гол хүчин зүйлс юм. Хээр, талын эмзэг экосистемийн бэлчээрийн даацыг хэтрүүлэхгүйн тулд малчид дөрвөн улирлаар ээлжлэн нүүдэллэн амьдардаг байсан. Монголчууд бүр XIII зуунаас эхлэн усны ховор нандин нөөцөө хамгаалах талаарх Чингис хааны Их засаг хуулийн хатуу чанга заалтуудыг дагаж мөрдөж эхэлсэн байна. Сүү, сүүн бүтээгдэхүүн, цус зэргийг гол горхины усанд дусаадаггүй, мах, хог, үхсэн амьтны сэг зэргийг голд хаядаггүй байжээ. Урсгал усанд ямар ч юм угаадаггүй. Харин усыг утгаж аван голоос хол очиж юмаа угаана. Малыг усны ундаргаас хол усалдаг байв. Хүмүүс усны ундарган дээр бие засах, эсвэл нусаа нийх нь хориотой байлаа.

Дээрх хуулийг зөрчин, усыг санаатай бохирдуулсан хүнийг шүдлэн адуу, үхрээр торгодог байлаа. Тэрч байтугай голын усыг бохидуулж буйг харсан хүн хүртэл үхрээр торгуулна. Зарим зэрлэг амьтны төрөл зүйлийг хамгаалах, ойг сэргээн тарихыг хуульд заасан байв. Усны ундарга, түвшин буурна гэж үзэх тул гол мөрний сав болон нуурын ойролцоо мод огтлохыг хорьдог байна.

Монголчууд нүүхдээ хог, үнс, үхсэн амьтны сэг зэмийг зайлуулан бууриа цэвэрлэн явдаг байжээ. Мөн хатгасан гадасны болон ухсан нүхээ булж орхих ёстой. Буддын шашинд байгаль орчноо тахин шүтэж амьдрахыг чухалчилж улмаар гол, усаа хамгаалах зан заншил, дүрэм журмаа дагаж мөрдөхийг сургаалсан байна. Байгаль орчин сэргэхийн хэрээр амьдралыг тэтгэдэг гэсэн итгэл үнэмшил монголчуудын өв, соёлын цөм болсон юм.

Монголчуудын устай харьцах, түүний үнэ цэнийг үнэлэх үнэлэмж алдагдаж өнөөдөр мал усанд чөлөөтэй туучиж, эрэг хөвөөг нь талхлан, ялгадсаараа усан орчинг бохирдуулах боллоо. Хүмүүс голд машинаа угаана. Бохир ус, аж үйлдвэрийн хаягдлыг гол руу хийнэ. Мод огтолсноор хөрс элэгдэж, ус шингээх чадвар

нь багассанаас болж үер ихэссэн. Хүмүүсийн хандлага, зан үйл, амьжиргаанд гарсан өөрчлөлтийн улмаас Монголын усны нөөц, усан хангамжын асуудал, хүндрэл эрс өсөн нэмэгдлээ.

Өнөөдөр бидний өмнө тулгарч буй сорилт Улс орны ирээдүйн хөгжил цэцэглэлт, ард түмний сайн сайхан амьжиргаанд усны нөөцөө хамгаалах амин чухал болохыг дэлхийн бусад орны нэгэн адил монголчууд өнөөдөр ойлгож эхэлж байна. Өнөөдөр монголын усны нөөцийн менежментийн тогтолцоонд томоохон хэд хэдэн асуудал тулгарч байна. Үүнд: 2

Хүний эрүүл мэнд

Монголд 120 бохир ус цэвэршүүлэх g

байгууламж байдгаас 35 нь хэвийн ажиллагаатай, 55 нь бүрэн хүчин чадлаар ажилладаггүй ба 30 нь огт ажилладаггүй байна. Өнөөдрийн байдлаар Монголд бохир усны g

65%-ийг тодорхой хэмжээгээр цэвэршүүлж байгаа бөгөөд үлдсэн 34%-ийг ямар ч цэвэршүүлэх арга хэмжээ авалгүй хаядаг нь ихэвчлэн гадаргын ус руу ордог. Mонголчуудын 40% нь усны баталгаатай эх g

үүсвэрээр хангагдаж чадахгүй байна. Чанар муутай ус хэрэглэснээс болж жил бүр g

гэдэсний суулга 10,000 орчим тохиолддог байна. Үүний 70% нь Улаанбаатарт гарч байна. Унд уснаас гаралтай гэдэсний өвчин (дизентери) ихээхэн түгээмэл боллоо.

Эдийн засаг

Газар тариаланд усалгааны томоохон g

системийг бий болгож ашиглах зайлшгүй шаардлага урган гарч ирж байна. Зарим газар усны түвшин буурснаас болж g

2 Ус: хамтын хариуцлага, НҮБ-ын Дэлхийн усны тайлан 2, ЮНЕСКО, 2006 оны 3-р сар. www.unesco.org/water/wwap); Монгол улсын тогтвортой хөгжил ба гүний усны нөөц, Н. Батсүх ба бусад, Монгол Улсын Шинжлэх Ухаан, Технологийн Их Сургууль ба Усны Хэрэг Эрхлэх Газар; ба Монголын цэнгэг усны асуудлууд, Н. Батнасан, Дэлхийн Байгаль Хамгаалах Сан, Монгол дахь хөтөлбөрийн ажилтан, 2003.


малчид усны нөөц ихтэй нутаг усыг даган нүүдэллэж, бэлчээр талхлагдах боллоо. 1990-ээд оноос эхлэн Монголын малын g

тоо эрс өсөн нэмэгдэж улмаар бэлчээр хомсдон, бэлчээр булаацалдах болж, улирал сэлгэн бэлчээрлэдэг уламжлал алдагдсанаас ургамал сэргэн ургаж чадахаа больсон. Үүнээс үүдэн бэлчээр талхлагдлаа. Сүүлийн жилүүдэд ямааны тоо толгой хоёр g

дахин нэмэгдсэн. Ямаа ургамлыг үндсээр нь сугалж иддэг тул бэлчээрт хамгийн сөрөг нөлөө үзүүлдэг. Бэлчээрийн даацаас 5 дахин хэтэрсэн мал g

Их нууруудын хотгорт бэлчиж байна. Бэлчээрийн даац хэтрүүлснээс болж хөрс g

элэгдэж, хөрсний ус агуулах чадвар буурч, малын идэш болдоггүй ургамал ихэссэн. Бэлчээрийн даац хэтэрсэн газарт хуурайшил явагдаж байна. Уул уурхайн үйлдвэрлэл гол усны урсац, g

гулдрилыг өөрчлөн улмаар хөрсний элэгдэл, усны бохирдлыг бий болгож энэхүү үйл ажиллагаа улам өргөжин тэлж байна.Хувь хүмүүс (нинжа) гар аргаар алт g

олборлохдоо мөнгөн ус, цианид хэрэглэх боллоо. Эдгээр бодисууд нь байгаль орчинд маш хортой бөгөөд байгаль орчинд удаан хугацаагаар хадгалагдан үлдэж, бохирдол үргэлжлэх аюултай юм.

Эрчим хүч

Монголын байгаль орчны өмнө тулгамдаж g

буй хамгийн ноцтой асуудлын нэг бол түлээ, түлшний зориулалтаар мод огтолсноос болж ойн бүрхэвч үлэмж багасаж буй явдал юм. Мод огтолсноос шалтгаалан хөрс элэгдэл эвдрэл үүсэж, газар доорх ус сэлбэгдэх нь багасаж, үерийн эрч хүч нэмэгдсэн. Монголын цахилгааны гол шугам сүлжээ g

нь нийт нутгийн 30%-иар дайрч өнгөрөн 1 сая орчим хүний хэрэгцээг хангадаг (нийт хүн амын тал хүрэхгүй хувь). Засгийн газар Дөргөн сумын Чоно харайх зэрэг гол мөрөн дээр далан барьж, шинэ усан цахилгаан станц байгуулах тухай санал тавьж байгаа. Том далангууд голын экосистемийг эрс

өөрчилдөг ба Монголын цэнгэг усны экосистемд учирч болзошгүй хамгийн том аюул заналын нэг юм.

Усны нөөцийг хамгаалахад ахиц гаргах шаардлагаУсыг хамгаалах, зохистой ашиглах Усны тухай Монгол улсын хууль 1995 онд батлагдсан бөгөөд энэхүү хууль нь усны менежментийн бүхий л талыг хамарсан юм. Энэ хуулинд 2004 онд нэмэлт өөрчлөлт оруулж сав газрын менежментийн асуудлыг нэмж тусгасан байна. 2000 онд Усны үндэсний хороог Усны үндэсний хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг зохицуулах, хянах зорилгоор байгуулсан. Усны үндэсний хөтөлбөр нь усны нөөцийг зөв зохистой ашиглаж, хамгаалах замаар тогтвортой хөгжилд хувь нэмэр оруулах зорилготой. Харамсалтай нь Усны үндэсний хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх хүн хүч, хөрөнгө санхүүгийн эх үүсвэргүй байгаа бөгөөд хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх тодорхой зорилтуудыг томъёолж гаргаагүй байна.

Монгол Улсын Засгийн Газар бодлого, дүрэм журам гаргахаас гадна гол мөрөн, нуурын усны горим, нөөцийн улсын хэмжээний ажиглалт хэмжилт, хяналт шинжилгээ хариуцна. Гадаргын усны горим нөөцийг 120 цэгт хэмжиж, 142 цэгээс усны чанар, химийн шинжилгээний дээж тогтмол авдаг. Усны биологийн шинжилгээ, судалгааны зорилгоор усны ёроолын болон хөвөгч амьтаны дээжийг мөн 64 цэгээс авч шинжлэн судалж байна.

Монгол бол цэнгэг усны систем нь маш хурдан өөрчлөгдөж байгаа өргөн уудам нутагтай орон. Усны нөөцийг хамгаалах хуулийн хэрэгжилтийг хангах санхүүгийн эх үүсвэр баталгаажуулах, усны нэгдсэн менежментийн уялдаа холбоог боловсронгуй болгохын зэрэгцээ усны нөөцийн мониторингийн сүлжээг өргөжүүлэн чанаржуулах шаардлага тулгарч байна.

Амин чухал усны нөөцийг хамгаалах үйлсэд олон нийтийн оролцоо, туслалцаа дэмжлэг төр засагт маш хэрэгтэй. Ард иргэд, оюутан сурагч, багш нарыг усны боловсрол, усны хяналт шинжилгээний ажилд татан оролцуулдаг олон хамтлаг, бүлгүүд үйл ажиллагаагаа явуулж

БҮЛ

ЭГ 1


эхлээд байна. Усны зүй зохистой менежментийг нэвтрүүлэх, тогтвортой хөгжилд нийцсэн үйл ажиллагаа явуулахад ард иргэдээс олон сайхан санал, санаачлага гарч төр засагтайгаа хамтран ажиллаж байна.

Улс орныхоо цэвэр цэнгэг устай ирээдүйг хангах үйлсэд хувь нэмрээ оруулахад нь Монголчуудад туслах зорилгоор энэхүү гарын авлагыг боловсруулан өргөн барьж байна.


Г ол мөрөн бол дангаараа оршдог тусгаарлагдмал экосистем биш. Агаар

мандал, хөрс, ургамал, хүний үйл ажиллагаа, газар доорх усны нөлөө дор оршино. Гол мөрөн ч урсан өнгөрч байгаа гулдрилаа өөрчилдөг. Голын урсгал эргээ элээж, хөрсийг угааж, хагшаасыг урсгалын доод чиглэлд зөөнө. Эргээ халин үерлэхдээ орчны газар орныг өөрчлөх нь бий. Мөн гол мөрөн нь хүн малыг ундаалж, уул уурхай, аж үйлдвэрийн үйл ажиллагааг

шаардлагатай усаар хангана. Голын гулдрилын чиглэл, хаагуур өнгөрч буйгаас хамаарч хүмүүсийн аялах, малаа хариулах, гэр орон барих газраа зохицуулна.

Сав газрын хувьсал өөрчлөлт гэдэг нь усны чанар, хэмжээнд нөлөөлж байгаа агаар, ус, газар, хүмүүсийн хоорондын харилцан үйлчлэлийг хэлж байгаа юм. Эдгээр нь бие биедээ ямар нөлөө үзүүлдгийг ойлгоход усны чанарын хяналт шинжилгээ чухал хүчин зүйл болно.

БҮЛЭГ 2 САВ ГАЗРЫН ХУВЬСАЛ ӨӨРЧЛӨЛТ

Бүлгийн тойм Монголын гол мөрөн маш чухал нөөц баялаг мөн. Хүний үйл ажиллагаанаас болоод гол мөрөнд учраад байгаа нөлөө усны чанарт сөргөөр тусаж, усны хэмжээг багасгаж байна. Олон нийт усны нөөцөө хэрхэн хамгаалах талаар мэдэж авахын тулд хяналт шинжилгээ хийж сурах боломжтой. Янз бүрийн бохирдол голд ямар нөлөө үзүүлж байгааг ойлгоход тус болох үүднээс голын хяналт шинжилгээг бий болгосон юм. Түүнчлэн сав газарт явуулж байгаа уул уурхай юмуу барилга байгуулалтын өөрчлөлтүүд ямар нөлөө үзүүлж байгааг эдгээр нь харуулна. Гол мөрний төлөв байдлыг нөхөн сэргээж, усны чанарыг сайжруулахаар ажиллахдаа хяналт шинжилгээг ашигласнаар хэрэгжүүлж байгаа арга хэмжээ гол мөрөнд ямар үр дүн гаргаж буйг тодорхойлж, өөрчлөлтүүдийг баримтжуулах боломж олдох юм.

Энэхүү үйл явцын нэг чухал алхам бол сав газрын тухай, сав газарт өрнөж байгаа байгалийн болон хүний нөлөөний харилцан үйлчлэлийн талаар ойлголттой болох явдал мөн.

БҮЛ

ЭГ 2


Усны эргэлт

Нарны энергийн үйлчлэл дор ус нь агаар мандал, газрын гадаргын хооронд тасралтгүй шилжин хөдөлж, эргэлтэнд байдаг. Ус нь ийнхүү эргэхдээ тодорхой хугацаанд орших гадаргын усан сан (гол мөрөн, нуур, намаг, далай) болон газар доорх усыг бүрдүүлнэ. Энэхүү хуримтлагдсан ус хүний усны хэрэгцээг хангадаг.

Монголын хур тунадасны (бороо, цас) багахан хувь нь л гол мөрөнг усаар тэтгэдэг. Үүний 90 орчим хувь нь газрын гадаргаас шууд (евапораци) буюу ургамлаар дамжин (транспираци) агаарт ууршдаг. Хур тунадаснаас газрын гадарга дээр үлдсэн усны ихэнх хувь нь гадаргаар урсан гадаргын усны

ямар нэгэн обьектэд хуримтлагддаг. Усны ийнхүү гадаргаар урсах явцдаа хөрс болон хүний үйл ажиллагааны нөлөөгөөр түүний химийн найрлага нь өөрчлөгдөж улмаар усаа нийлүүлж буй усан обьектын химийн шинж чанарыг өөрчлөнө. Гадаргаар урсаагүй усны багахан хувь нь хөрсөнд нэвчин улмаар газар доорх усны нөөцийг тэтгэнэ. Газар доорх ус нь мөн гол, нуурыг тодорхой хэмжээгээр тэжээх ба зарим үед булаг болон газрын гадаргад шүүрэн гарч ирнэ. Хөрсөөр дамжин урсахдаа газар доорх ус хүний үйл ажиллагааны нөлөөнд автсан хөрсний химийн найрлагаас болж өөрчлөгддөг.

Зураг 2.1: Эргэлтэд байгаа усны хөдөлгөөн

Хур тунадас

Гүний ус

Ууршилт

Газрын гадаргын урсац

Ууршилт


Сав газар

Ус газрын уруу урсаж булаг, гол мөрөн, намаг, нуур цөөрөм, тэнгис далай зэрэг усан санд цутгана. Аливаа усны обьект өөрийн сав газар болох тодорхой газар нутгаар тодорхойлогдох ба гол мөрөн тэжээлээ авч буй тухайн газар нутгийг голын сав газар гэнэ. Сав газарт унасан хур тунадас нь сав газрын адагт хуримтлагдана. Сав газрын хил хязгаар буюу усан хагалбар гэдгийг тухайн голын эргэн тойрон дахь уулын хярыг дагасан шугам гэж ойлгож болно. Гол горхийг газрын судас гэж ойлгож болно. Гол горхи сав газраас тэжээлээ авч сав газрын өндөрлөг цэгээс нам дор газар руу урсдаг.

Зураг 2.2: Өндөрлөг газраас нам дор хөндий рүү ус нь цугларч хуримтлагддаг газрыг сав газар гэнэ

БҮЛ

ЭГ 2


Голын систем

Гол горхи газрын хэвгий даган урсахдаа бусад гол горхитой нийлэн салаалж гол горхины сүлжээг үүсгэх ба үүнийг голын систем хэмээн нэрлэнэ. Агаараас харахад голын систем мод мэт салаалж мөчирлөж харагдана. Титмийн найлзуурууд сав газрын хамгийн өндөрлөг цэгүүдэд байрлаж улмаар хур тунадас цуглах анхны жижиг гол, горхийг үүсгэх ба эдгээр голын системийн нэгдүгээр зэргийн гол гэнэ. Эдгээр нэгдүгээр зэргийн голууд нь доош урсан өөр нэг нэгдүгээр зэргийн голтой нийлж үүссэн голыг

хоёрдугаар зэргийн гол гэнэ. Ингэж цаашид гурав ба түүнээс дээш зэргийн голуудыг үүсгэн улмаар голын систем нь мөрөн, нуур эсвэл далайд цутгадаг.Гол өгсөж явахад дөрөвдөгч горхийг хоёроос доошгүй гуравдагч горхи тэтгэдэг, гуравдагч горхинд хоёроос доошгүй хоёрдогч горхи цутгадаг. Хоёрдогч горхи хоёроос доошгүй анхдагч горхиор тэжээгддэг. Анхдагч горхи сав газрын хамгийн өндөрлөг цэгт байдаг.

Дөрөвдүгээр зэргийн голд хоёроос доошгүй гуравдугаар зэргийн гол нийлэх бол гуравдугаар зэргийн голд мөн адил хоёроос доошгүй гол цутгаж байна.

Зураг 2.3: Голын системийн гол, горхины зэрэглэл

1

1

1

11

1

1

1

1

1

22

2

2

2

2

2

3

3

4


Голын системийг тодорхой гурван хэсэгт хувааж болно.

Сав газрын дээд хэсэг g т нэг, хоёр ба гуравдугаар зэргийн гол горхи ордог – энэ нь голын эх;Дунд хэсэг g т дөрөв, тавдугаар зэргийн голууд багтаж эдгээрий ихэвчлэн голуудын цутгалууд байна. Сав газрын адагт, доод хэсэг g т сав газрын бүх ус хуримтлагдан зургаа болон түүнээс зэргийн томоохон голууд бүрдэнэ. Үүнийг голын системийн үндсэн урсгал гэнэ.

Хүснэгт 2.1-т голын хэсэг бүрийн шинж чанарыг өгүүллээ. Зарим гол, ялангуяа хүний үйл ажиллагаанд их өртсөн голын шинж чанар энэхүү хүснэгтэнд зааснаас өөр байж болно гэдгийг анхаараарай.

БҮЛ

ЭГ 2

Хүснэгт 2.1. Голын системийн гурван хэсгийн шинж чанар

Шинж чанар Дээд Дунд Доод

Сав газрын хэсэг Голын эх Цутгал Үндсэн хэсэг

Гол, горхины эрэмбэ/зэрэглэл

1-ээс 3 4-өөс 5 6-аас дээш

Хэвгий Эгц Нэлээд хэвгий Багахан хэвгийгээс тэгш

Усны хурд Алгуураас ширүүн Янз бүр; дөлгөөнөөс ширүүн

Дөлгөөнөөс ширүүвтэр

Голын ёроол Чулуурхаг Чулуурхаг, хайргархаг Элсэрхэг буюу шаварлаг

Гулдрилын өргөн Нарийн Дундаж Өргөн

Усны дулаан Сэрүүнээс хүйтэн Дундаж Бүлээвтэр


Голын урсгал

Голын урсгал буюу урсац (өнгөрөлт) нь тодорхой хугацаанд тодорхой хэсгээр урсан өнгөрч байгаа усны эзлэхүүнийг хэлнэ. Энэхүү хэмжээг секунд тутамд өнгөрч буй куб метрээр илэрхийлдэг (м3/сек). Голын урсац усны чанарт ихээхэн нөлөөлнө. Ширүүн урсгалтай томоохон гол мөрөн нь жижиг гол, горхийг бодвол аливаа бохирдлыг харьцангуй хялбархан шингэрүүлэн сарниулдаг. Түүнчлэн голын урсац нь усны урсгал, хэмжээ нэмэгдэхийн хэрээр усны амьтан, ургамалд нөлөөлдөг. Ширүүн, хуйлраа урсгал агаараас ихээхэн хүчилтөрөгчийг шингээн авч хүчилтөрөгч усан доторх амьтдад болон мал, хүний ялгадас зэрэг органик бохирдлыг задлахад чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Гэхдээ голын урсгал хэт ширүүн бол голын ёроолд наалдан амьдардаг бичил биетнүүдийг ховхлон авч, голын уруу туун одох нь бий.

Урсац голын орчинд бас нөлөөлдөг. Түргэн урсгал эргээ элээдэг ч голын ёроол буюу бичил

биетэн болон загасны амьдрах орчин дээр тунадаг хурдсыг урсган зайлуулдаг. Намуун, зөөлөн урсгалтай газар хурдас ёроолд тунаж, эдгээр орчныг хучин дардаг.

Голын урсац сав газраас голын гулдрил руу урсан орж байгаа усны хэмжээнээс шууд хамаардаг. Мөн цаг агаар нөлөөлнө. Ширүүн борооноор ихсэж, хуурай үед багасна. Жилийн улирлаа ч даган хувьсдаг. Монголд 6-р сарын эцсээс 8-р сарын эх хүртэл бороо ихтэй үед усны түвшин хамгийн өндөр байна. 9-р сараас эхлэн өвөл дуустал усны түвшин буурдаг. Хавар, зуны эхэн үед усны түвшин хамгийн доод хэмжээнд байна.

Гол урсацын газрын доорх усны тэжээлийг суурь урсац буюу урсацын газар доорх усны хэсэг гэнэ. Газрын гадаргын урсац байхгүй байхгүй үед гол зөвхөн газар доорх урсацаар тэжээгддэг. Мөн хур бороогүй үед ийм нөхцөл үүснэ.

Зарим тохиолдолд голын ус газар доорх усаа тэжээн усаа алдах үе бий.

Зураг 2.4: Газар доорх усны түвшнээс хамаарч голын ус багасаж, нэмэгдэж байдаг

Голын ус хөрсөнд шингэх байдал

Голын ус гүний усаар тэжээгдэх байдал

Гүний усны түвшин

Гүний усны түвшин


Зураг 2.5-д байгалийн төрхөөрөө байгаа сав газар болон хотожсон сав газар ус хэрхэн эргэдэг тухай харууллаа. Усны ууршилт, гадаргын урсац, газар доорх усны хувь хэмжээ нь тухайн газар нутагт унадаг хур тунадасны хэмжээ болон байгалийн бусад хүчин зүйлсээс шалтгаалдаг. Ерөнхийдөө хот суурин газар урсац ихтэй, газар доорх усыг тэтгэх тэжээл багатай байдаг.

40%

10%

50%

25%

43%

32%

БҮЛ

ЭГ 2

Унаган төрхөөрөө байгаа сав газар

Хот суурин газартай сав газар

Хүснэгт 2.2. Хот суурин газрын шинж, усанд үзүүлэх нөлөө

Хот суурин газрын шинж Усанд үзүүлэх нөлөө

Газрын гадарга хатуу учраас ус хурдан урсан зайлдаг.

Газар дээр үлдэх ус бага тул агаарт эргэж уурших ус бага

Хөрсөнд шингэх ус бага тул гүний урсац руу нэвчих ус бага, нөөцлөгдөх ус ч бага

Гол мөрөн руу цутгах гадаргын урсац нэмэгдэх тул үер ихтэй

Гадаргын урсац хот суурин газар хурдан урсаж өнгөрдөг тул хөрсийг элээдэг

Байгалийн ургамлын оронд байшин, засмал гэх зэрэг бүрхэвчтэй

Газрын гадаргаас ургамлаар дамжин уурших усны хэмжээ бага

Ус хиймлээр халсан гадарга дээгүүр урсдаг. Усны дулаан нэмэгдэж усны чанарт сөргөөр нөлөөлнө (3-р бүлгээс дэлгэрэнгүй мэдээллийг үзнэ үү).

Хур тунадас 100%

Хур тунадас 100%

Ууршилт

Ууршилт



Гүний ус

Гүний ус


Газрын доорх усны түвшин голын ёроолоос доош байрших тохиолдолд гол усаа алдана. Учир нь хүндийн хүчний үйлчлэлээр голын ус хөрс усаар ханасан үе хүртэл нэвчин доошлоно.

Зарим тохиолдолд хур тунадас, ууршилтаас хамааран газар доорх усны түвшин байнга хөдөлгөөнд байж, дээшлэх үедээ голын урсацыг тэтгэж, доошлох үедээ голын усаар тэжээгдэнэ.

Зарим үед ширүүн бороо нь голын усыг эрс нэмэгдүүлж үерлүүлнэ. Ийм үед ус хөрсөнд нэвчиж амжилгүй гадаргаар урсан өнгөрч газар доорх усыг нэмдэггүй. Үүнээс болж газар доорх усны түвшин буурч болно. Ган гачгийн үеэр газар доорх усны түвшин доошлон улмаар гадаргын буюу голын урсац доошоо нэвчин алга болж хатаж ширгэнэ.

Үүнээс гадна хүний үйл ажиллагаа голын усны түвшинд нөлөөлдөг. Уул уурхай, аж үйлдвэр, ундны ус, усжуулалтад ус татсанаас болж урсац эрс багасдаг. Эрчим хүч гаргаж авахын тулд хэрэглэж голын усыг далангаар хааж хуримтлуулж байгаад дараа нь тавьж урсгана. Сав газрын эхэн дэх ой модыг огтлох нь хөрсний ус барих, хуримтлуулах чадавхийг бууруулж, хөрсийг эвдрэлд оруулдаг.

Хотжилт, газар ашиглалт гадаргын болон газар доорх усанд мөн нөлөөлнө.

Хүний гар бага хүрсэн сав газарт хур тунадасны 50 хувь нь хөрсөнд нэвчин, газар доорх усыг тэтгэдэг. Хуримтлагдсан газар доорх ус гол мөрний урсацыг тогтвортой тэжээж, хүн, малын унданд хэрэглэх боломжийг бүрдүүлнэ. Хот суурин газар хур борооны усны дийлэнх хэсэг нь хөрсөнд нэвчих боломжгүй байх тул газар доорх усны тэжээж чаддаггүй. Хот суурин газар хур борооны ус байшин барилга, хатуу хучилттай зам, талбай, дагтаршсан газар дээр бууж, газрын гадаргаар болон хотын ус зайлуулах сувгаар богино хугацаанд урсан алга болж газар доорх усыг тэжээж амждаггүй.

Зураг 2.5-д байгалийн төрхөөрөө байгаа сав газар болон хотожсон сав газар ус хэрхэн эргэдэг тухай харууллаа.

Мөнгөн усны бохирдол Уул уурхайн нөлөө

Монголын зарим нутгийн гол мөрөн хүн, малын эрүүл мэндэд онцгой хортой бодис болох мөнгө усаар бохирдсон билээ. Уул уурхайн компаниуд уурхай эрхэлж байгаад хаясан газруудад үлдсэн хаягдлаас алтны хэлтэрхийнүүдийг ялгаруулж авахын тулд гар аргаар алт олборлогсод (“нинжа нар”) мөнгөн усыг хууль бусаар ашигладаг. Уул уурхайн хаягдалд мөнгөн ус хийвэл алттай наалдаж, нинжа нар мөнгөн ус, алтны холимогийг гаргаж авна. Ийнхүү гаргаж аваад мөнгөн усыг шатаан ууршуулж, алтыг нь худалдаалдаг. Энэ ажилд аюулгүй ажиллагааны горим баримтладаггүй тул мөнгөн ус газар асгарч, усаар угаагдан гүний ус руу нэвтэрдэг. Агаарт ууршсан мөнгөн ус хур тунадастай хамт газар унана.

Мөнгөн ус устаж алга болдоггүй хортой бодис. Нэгэнт ялгарсан бол задарч үгүй бололгүй орчиндоо үлддэг. Уурхайчдын мөнгөн ус ашигласан газар хүн, малын аль алинд нь нөлөө илрэх боломжтой. Хамгийн эмзэг бүлэг бол жирэмслэх магадлалтай нөхөн үржих насны эмэгтэйчүүд, хөхүүл эхчүүд ба арван хоёроос доош насны хүүхдүүд юм. Мөнгөн усанд хордсон хүүхдүүдийн оюуны чадвар муудаж, сургуульд авч байгаа дүн буурдаг гэдгийг шинжлэх ухааны судалгааны ажлууд нотлоод байгаа.

Мөнгөн ус алтны зөвхөн томхон хэсгүүдэд л наалддаг. Тиймээс мөнгөн ус ашиглаж алт ялгаруулсан уурхайн хаягдал дотор алтны жижиг хэсгүүд байдаг. 60 микроноос бага хэмжээтэй алтны хэсгүүдийг ялгаруулж авахын тулд нинжа нар алт, мөнгөн устай хаягдлыг цианидын уусмалтай саванд хийдэг. Цианид бол гадаргын ба гүний усыг бохирдуулдаг бас нэг хор юм. Гэхдээ урт хугацаанд хадгалагддаг мөнгөн устай харьцуулахад усан дотор байгаа цианид хэдхэн өдрийн дотор задарна.

Энэ гарын авлагад гарч байгаа ажлын удирдамжинд мөнгөн усны бохирдлыг хэмжих тухай оруулаагүй. Учир нь усан дахь мөнгөн усны хэмжээг тодорхойлоход ард иргэд, сургуулийн хүүхдүүд хийхэд тохиромжгүй мэргэжлийн процедур шаардагддаг. Танай нутагт мөнгөн усны бохирдол гарсан байж болзошгүй санагдвал орон нутгийн эрүүл мэндийн ажилтан эсвэл Улаанбаатар дахь Азийн санд хандана уу.


Монголын гол мөрний сав газар, голын системМонгол улсын гадаргын ус нь Хойд мөсөн далайн ай сав (Оросын нутгаар хойд зүгт урсдаг), Номхон далайн ай сав (Хятадын нутгаар зүүн зүгт урсдаг), Төв Азийн гадагш урсацгүй ай сав (Ази тивийн төв рүү буюу баруун өмнөд зүгт

урсаж, далайд хүрэхээсээ өмнө ууршиж, элсэн цөлд шургаж газар доорх усанд нийлнэ) хэмээх гурван үндсэн ай савд хамаарна. Монголоос эх авдаг гол мөрөн, нуур, мөсөн гол зэрэг гадаргын усны бараг 95 хувь нь гадагшаа урсан гарч, үлдсэн багахан хувь нь монголчуудын эдийн засгийн үйл ажиллагаа, хүн малын унд, байгалийн экосистемийг тэтгэж үлдэнэ.

Хүснэгт 2.3. Монголын ай савын тухай

Хойд мөсөн далай, Номхон далайн ай сав нь гүний усны нөөц элбэг уулархаг нутагт байрладаг. Төв Азийн гадагш урсацгүй ай сав нь цөөхөн гол мөрөнтэй (зарим нь үе үе ширгэдэг), өндөр ууршилттай. Газар доорх усны нөөц хязгаарлагдмал.

Ай сав Нийт ууршилтын хувь

Нийт хуурай газрын хувь

Нийт усны нөөцийн хувь

Хойд мөсөн далайн ай сав 51% 20.6% 52.1%

Номхон далайн ай сав 37% 13.8% 15.9%

Төв Азийн гадагш урсацгүй ай сав

12% 65.6% 32.0%

(Эх сурвалж: Монголын тогтвортой хөгжил, гүний усны нөөц, Монгол Улсын Шинжлэх Ухаан, Технологийн Их Сургууль.)

!"#$"% "&#' $"% ()&#*+ ,+ -,.

!"#$"% &'(')%

') *'+

,-+ ./0)% 1'&'12

34*'516) ') *'+

7")& #-*-%

&'(')% ') *'+

Зураг 2.6: Монголын гол усан хагалбарууд.

БҮЛ

ЭГ 2


Монголд нийтдээ 67 мянган км үргэлжлэх 4000 орчим гол мөрөн бий. Эдгээр голын ихэнх нь хур тунадас хамгийн элбэг баруун, хойд нутгийн уулсаас эх авдаг. Говийн нутагт маш цөөхөн гол, горхи бий.

Эдгээр ай савт Монголын нэг хоёр томоохон гол мөрний сав газар багтдаг ба эдгээр гол мөрний сав газарт багавтар голын сав газрууд ордог. Багавтар голын сав газарт жижиг гол горхийн сав газар орно. Жишээ нь Хойд мөсөн далайн ай савд Монголын Сэлэнгэ мөрний сав газар орно. Сэлэнгэ мөрөн Монголоос урсан гарахдаа Эг, Орхон голоор тэжээгддэг. Орхон гол Сэлэнгэ мөрөнд цутгахаасаа өмнө Тамир, Туул голоор тэжээгдэнэ. Орхон гол руу цутган орохоосоо өмнө Туул гол Улаанбаатараас баруун хойд нутагт орших Горхи, Тэрэлжийн байгалийн цогцолборт газрын жижиг гол, горхиос эх авдаг.

Монголоос зүүн хойшоо урсан гардаг Сэлэнгэ мөрөн Оросын Байгаль нууранд очиж цутгадаг. Гэхдээ ус тэндээ үлдэхгүй. Байгаль нуураас урсан Енисей мөрний систем руу орж, тус мөрний сав

газрын бусад гол, нуурын устай нийлдэг. Енисей мөрний сав газрын ус бүхэлдээ Хойд мөсөн далай руу цутгадаг.

Туул гол

Туул голын сав газар Монголын нутаг дэвсгэрийн 3.19 хувийг эзэлдэг ч энд нийт хүн амын талаас илүү хувь амьдардаг.

!"#"$%" &'($)* +* ,+-

+. !"#"$%" &'('$

[./(+% 2.7: 01&1121$ ,+- %+3+( 4+%+-5+( ,+- %+3(6$ /,++( 5"5%"%77"%. (+) !"#"$%" &'('$ (4) 8(21$ %1#11( 5"9""%77"%. 8(21$ %1# (-) 0//# %1#11( 5"9""%7"$". 0//# %1# (%) :"$5)* $/(//$6 %1# %1(2)$//7++, "2 +-7+%.]

4. 8(21$ %1#

-. 0//# %1#

%. :"$5)* $/(//$6 %1#

%1(2)

Зураг 2.7: Томоохон сав газар багавтар сав газрын усаар тэтгэгддэг. (а) Сэлэнгэ мөрөн (б) Орхон голоор тэжээгддэг. Орхон гол (в) Туул голоор тэжээгдэнэ. Туул гол (г) Хэнтийн уулын горхинуудаас эх авдаг.


Голын орчин Тухайн сав газрын болон голын гулдрил орчмын физик хүчин зүйлс цогцоороо тухайн голын системийн өвөрмөц шинж чанарыг бүрдүүлдэг. Тухайн газар орны хотгор гүдгэр, өндөршлийн байдал нь голын болон сав газрын хэвгийг тодорхойлж улмаар урсгалын хурдад нөлөөлнө. Сав газрын ургамлын бүрхэвч хур тунадасыг саатуулан барьж, газар доорх усны хуримтлалд нөлөөлөн улмаар аажмаар голын усыг сэлбэнэ. Сав газрын болон голын гулдрилын дагуух геологийн нөхцөл байдал нь голын усны химийн найрлага, гулдрилын өөрчлөлт, эвдрэлийн хэв шинжид нөлөөлнө. Голын ёроолын хурдас, хагшаас нь усны урсгалыг чиглүүлдэг.

Голын орчны бүсүүд

Голын урсан өнгөрч байгаа физик орчин нь голын биологийн төрөл зүйлийг тодорхойлдог өөр өөрийн онцлог бүхий бүсүүдэд хуваагдана. Голоос эхлээд ойр хавийн дэнж хүртэл дараах

бүрэлдэхүүн байна. Үүнд:

Ёроол g – голын ёроолд байгаа шавар, хайрга, бул чулуу мэт юмс. Гулдрил g – ерөнхийдөө байнга урсгал устай байх хэсэг Эрэг g – усны түвшин дундаж доод мөрнөөс дундаж дээд мөр хүртэл голын хоёр хажуугаар үргэлжлэх босоо зурвас газар.Хөвөө g – голын эрэгийн дагуух голдуу өвс ургамал бүхий газар. Татам g – үерийн үед усанд автагддаг эргийн дагуух тэгш газар Дэнж g – голын эргээс хагас километр орчим өргөнтэй, татамаас дээш оршиж урсацыг гол руу чиглүүлнэ

Усны чанар эдгээр газрын нөхцөл байдлаас ихээхэн хамаарна. Ялангуяа эргийн бүс маш чухал. Эргийн бүсээр ургах өвс, бут сөөг, мод голд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Эдгээр ургамал хөрсийг элэгдэхээс хамгаалж, урсацын

!"#$% 2.8. [!"#$% 2.8: &'(')%' *+#+) ,-./ 01%2 "#3$) 4$.%$(5 )""#2 6"2%$/$%. 7')/''3 "3 8)93:. *+#+)/ )9.(') ;-./ *+3+) /$($./ 6"2%$/$%.]

<-)%-(

;=2$/

;=2$/

>$0$,32$)

?#-3

;-./ *+3+) /$($. #"" 6"2%$/$% %-(

8)93:. *+#)9. $. 3$@

4$.%$(5 )""#

Зураг 2.8: Сэлэнгэ мөрөн хойд зүгт урсан Байгаль нуурт цутгадаг. Тэндээс ус Енисей мөрөнд орон урссаар Хойд мөсөн далайд цутгадаг.

БҮЛ

ЭГ 2


бохирдлыг шүүж, голын орчим тархсан амьтдад үүр оромж болно. Навч зэрэг бусад ургамал ус руу унаж усны амьтдын идэш тэжээлд нэмэрлэнэ. Байгалийн нөхцөлөөр байх голын системийн хөвөө нь ч эрүүл байдаг. Хүн, мал голын хөвөөг талхалж, бут сөөгийг хугалж, гэмтээн, усны чанарыг бууруулдаг. Нөгөө талаас хүмүүс голын хөвөөгөөр мот бут тарьж байгалийн нөхцөлийг сэргээснээр усны чанарыг сайжруулах боломжтой.

Голын шинж чанар

Голын усны хэд хэдэн шинж чанар нь усан орчны амьтан ургамалд чухал нөлөө үзүүлнэ. Үүнээс доорх гурван үндсэн шинж чанарыг онцолж байна:

Ширүүн урсгалтай хэсэг – гүехэн, боргиотой, ширүүн урсгалтай гулдрилын тодорхой хэсэг .

Жигд урсгалтай хэсэг – зөөлөн, боргио багатай эсвэл боргиогүй урсах хэсэг.

Цүнхээл – нарийн ширхэгтэй зөөлөн хурдас бүхий ёроолтой, дөлгөөн урсгалтай гүнзгий газар.

Голын усны хяналт шинжилгээний хөтөлбөр нь дээр дурьдсан голын усны шинж чанар, хүчин зүйлсийг үнэлэн тодорхойлж, улмаар усны чанарт нөлөөлж буй хүчин зүйлсийг ойлгох боломжийг бүдүүлнэ. Эдгээр үнэлгээний талаар дэлгэрэнгүй мэдээллийг 5, 6-р бүлгээс үзнэ үү.

Усны чанар Хүний хоол унд бэлдэх, угаалга хийх, сэлэхэд ашигладаг ус өвчин тусахааргүй чанартай байх ёстой. Мөн мал эрүүл байхын тулд малын хэрэглэж байгаа ус ч чанартай байх ёстой. Усны чанар хүний эрүүл мэндийн стандарттай харьцуулсан усны физик, хими, биологийн шинж чанарыг илтгэдэг. Улс орнууд усны хуримтлалын төрөл, хэрэглээний зориулалтаас хамаараад усны чанарын өөр өөр стандартыг боловсруулсан байдаг. (Монголын усны чанарын стандартын

Дэнж Дэнж

Голын эрэг

Зураг 2.9: Голын орчны бүрэлдэхүүн

Хөвөө

Хөв

өө

Голын эргийн ургамлууд

Усан дотор орших ургамлууд Голын

ёроол

Голын гулдрил

Татам

Голын ёроолоос ургаж, уснаас ил гарсан ургамлууд


тухай мэдээллийг Е хавсралтаас үзнэ үү.)Усны нөөц баялгийг хамгаалахын тулд усны

чанарыг хэмжих тусгай дүрэм журмыг (ажлын удирдамж) боловсруулсан байна. Зарим дүрэм журамд химийн, заримд нь биологийн үзүүлэлтийг ашигладаг. Хими болон биологийн үзүүлэлтээс гадна физик үзүүлэлтийг хэмжвэл чухал мэдээлэл өгч, хяналт шинжилгээний үр дүнг тайлахад тусалдаг. Заримдаа энэ гурван үзүүлэлтийг хамтад нь хэрэглэнэ. Энэхүү гарын авлагад амьдрах орчны (физик) хяналт шинжилгээний багц үзүүлэлт бүхий биологийн хяналт шинжилгээг хэрхэн хийх тухай заавар өгнө.

Голын усны чанарын талаар зөв ойлголттой болохын тулд хэдэн жилийн турш тогтмол хуваариар шинжилгээ хийх шаардлагатай. Дуртай газраасаа нэг удаа дээж аван шинжлэх нь тэрхэн хэсэгт тухайн үеийн усны чанарын талаар дутуу дулимаг мэдээлэл өгнө. Энэхүү мэдээллийг дээж авсан газрын усны чанарын талаар дүгнэлт гаргахад ашиглаж болохгүй.

Урт хугацааны хяналт шинжилгээний мэдээлэл олон талын ашигтай. Үүнд:

усны чанар муудсан шалтгааныг судлах g

усны чанарт орж байгаа өөрчлөлтийг g

тодорхойлох бохирдлын эсрэг хэрэгжүүлж байгаа арга g

хэмжээний үр дүнг шалгахбохирдлын эсрэг хэрэгжүүлэх арга хэмжээг g

хамгийн хэрэгцээтэй газар нь чиглүүлэхүер, ус бохирдуулах үйл явдал тохиолдоход g

яаралтай арга хэмжээ авах зэрэг болно.

Байгалийн төрхөөрөө байгаа бохирдоогүй гол мөрний усыг хэрэглэхэд аюулгүй. Хүний үйл ажиллагаа голын экосистем, ойр орчмын газрыг өөрчилснөөр голын усны чанарт нөлөөлдөг. Бид гол мөрөн дээр далан барьж, гулдрилыг өөрчилж, ёроолд нь байгаа зүйлсийг зайлуулж, усыг нь авч хэрэглэдэг. Бид хог хаягдал, бохир усыг гол мөрөн руу хийдэг. Барилга байгууламж, үйлдвэрийн газар барьдаг. Бид

Зураг 2.10: Боргио, жигд урсгал, цүнхээл

БҮЛ

ЭГ 2

Боргиотой хэсэг

Жигд урсгалтай хэсэг

Цүнхээл


голын хөндийгөөр малаа бэлчээрлүүлж, уурхай ажиллуулдаг. Хүний үйл ажиллагаанаас үүдсэн уур амьсгалын өөрчлөлт ч гэсэн монголын усны нөөцөд нөлөөлж байна (1-р бүлгийн 3 хуудсыг үзнэ үү). Эдгээр зүйлс сав газрын усны эргэлтийг өөрчилж, голын бохирдлыг нэмэгдүүлэн усны чанарыг бууруулснаар хүний эрүүл мэндэд аюул занал авчирдаг.

Бохирдол

Бохирдол гэдэг нь хүний эрүүл мэнд, бусад амьд организм болон хүрээлэн буй орчинд сөрөг нөлөө үзүүлдэг бохирдуулагч бодисыг экосистемд нийлүүлснийг хэлнэ. Бохирдлын хэд хэдэн ангилал байдаг. Үүнд:

Органик бохирдол g – үхсэн ургамал, амьтны үлдэгдэл, хог хаягдал Органик бус бохирдол g – усанд тунадаг, уусдаг хатуу биет (давс, эрдэс гэх мэт)Хортой бохирдол g – осол, үхэлд хүргэж болох химийн бодисДулааны бохирдол g – хиймлээр халсан (гудамж зэрэг) гадаргаар урсаж халсан ус, аж үйлдвэрийн бохир ус

Голын ус гадаргаас ёроол, нэг захаас нөгөө зах руу үргэлж хөдөлж, холилдож байдаг. Бохирдуулагч бодис голд ороод урсгалтай

бүрэн холилдтол хэсэг хугацаа өнгөрнө. Хүний ялгадас зэрэг бохирдол голын биологи, химийн үйл хөдлөлөөр задардаг ба бохирдлын хэмжээ хэтэрхий их биш бол гол мөрөн өөрөө цэвэршдэг.

Жишээ нь бохир ус цэвэрлэх үйлдвэрээс хүний боловсруулаагүй ялгадсыг цэвэр цэнгэг гол руу хийдэг. Тус үйлдвэрээс дээр орших цэгт ус цэвэрхэн, чанар өндөр байдаг. Усны хоолойн доод талд усны чанар маш муу байна. Хэсэг доошлоход голын ус бохир усыг шингэрүүлж, байгалийн үйл явцаар задалдаг. Ингэснээр голын ус цэвэршиж, усны чанар сайжирдаг. Голд нэмэлт бохирдол хийхгүй л бол урсгалын нэлээд доод цэгт очиход гол бүхэлдээ цэвэршсэн байдаг.

Гол мөрөн дэх байгалийн үйл явц хэтэрхий их бохирдлыг цэвэршүүлж дийлэхгүй буюу гол мөрнийг тасралтгүй бохирдуулаад байгаа нөхцөлд нөхөн сэргэх чадвар нь багасдаг. Усны чанар муу хэвээрээ үлдэнэ.

Бохирдлыг эх сурвалжаар нь хоёр ерөнхий хэсэгт хуваадаг. Цэгэн үүсвэртэй бохирдол гэдэг нь гол мөрөн рүү бохир ус хийж байгаа хоолой мэтийн тодорхой цэгээс бохирдож байгааг хэлнэ. Цэгэн бус үүсвэртэй бохирдол гадаргын урсацаар орж ирдэг. Ийм бохирдол үүсэхдээ томоохон талбайг хамардаг тул эх үүсвэрийг нь тодорхойлоход төвөгтэй. Цэгэн бус үүсвэртэй бохирдлын жишээ бол малын бэлчээр, уурхайн бохир ус, барилгын газар болон хотын гудамжны урсац юм.

Хүснэгт 2.4: Монголын гол мөрний түгээмэл бохирдлын жишээ

Цэгэн үүсвэртэй Хүний ялгадас гарган хаядаг бохир ус боловсруулах үйлдвэр

Үйлдвэрийн хог хаягдал гаргадаг үйлдвэрийн газрууд, жишээ нь арьс шир боловсруулах үйлдвэрийн хүчил

Цэгэн бус үүсвэртэй

Хурдас, бордоо, шавжны хор, нян зэрэг бохирдуулагч бодисыг ялгаруулдаг мал аж ахуй, газар тариалан зэрэг үйл ажиллагаа

Мөнгөн ус, цианид зэрэг хортой хаягдал гаргадаг уул уурхайн үйлдвэрүүд

Гол мөрний элэгдэл, хурдас, хагшаасыг нэмэгдүүлдэг мод бэлтгэл

Хурдас, хорт бодис, түлш, нян агуулсан урсацыг үүсгэдэг хотын гудамж, засмал, барилга


Голын орчинд хамгийн түгээмэл тохиолддог бохирдуулагч бодис нь мөнгөн ус, машины тос зэрэг хортой бодис биш билээ. Өвчин үүсгэгч нян буюу зарим төрлийн бактерийн нөлөө илүү байдаг. Нян бие махбодод ам, хамар, нүд, чих, арьсан дээрх зүсэлт, шархаар дамжин орж ирнэ.

Савханцрын үзүүлэлт

Бүлээн цуст амьтад буюу хүн, мал, усны шувуудын хоол боловсруулах эрхтэнд байгалиас байдаг сээр нуруутны ялгадсын нянгийн төрөл болох Escherichia coli (E. coli) савханцрын шинжилгээгээр голын усны чанарыг тодорхойлж болно. Бохирдсон усанд ийм савханцар заавал байдаг бөгөөд хүн, малын ялгадсаар нэлээд их хэмжээгээр бохирдсоныг харуулдаг. Энэ савханцрын зарим омог хүний дотор орохдоо өвчин үүсгэдэг. Хэдийгээр савханцрын ихэнх омог аюулгүй боловч хүний эрүүл мэндэд хортой бусад нянгийн хамт байдаг. Тиймээс савханцрыг ялгадсын бохирдлыг тодорхойлох үзүүлэлт болгон хэрэглэнэ.

АНУ-ын Байгаль хамгаалах агентлаг (EPA) 100

миллилитр усны бактерийн 235-аас дээш тооны колони нь савханцар байвал энэ усыг хэрэглэсэн 1000 хүний 8 нь өвчинд өртөх магадлалтай гэж заасан. Савханцрын хэмжээ нэмэгдэх тусам өвдөх магадлал өсдөг. Савханцар буюу бусад нянгаас болж өвдөхөд олон хүчин зүйлс нөлөөлдөг. Үүнд:

Хүн тухайн усыг хэр зэрэг удаан хэрэглэсэн g

Ус хүний амаар эсвэл нүдээр орсон эсэх g

Хүний арьсан дээр зүссэн шарх байсан эсэх g

Хүний нас, хүйс нөлөөлнө. Эдгээр нь өвчинд g

өртөмхий байдлыг тодорхойлдог. (Бага хүүхэд, өндөр настан өвчинд илүү өртөмхий байдаг)

7-р бүлэгт савханцрын шинжилгээ хэрхэн авах тухай өгүүлсэн.

Зураг 2.11: Голд машин угаах нь усыг бохирдуулдаг.

БҮЛ

ЭГ 2


Хур тунадас

Усны хагалбар

Голын эх горхинууд

Их бие

Голын эх

Зураг 2.12: Сав газарт өрнөж буй байгалийн үйл явц, хүний үйл ажиллагаа усны чанар, хэмжээнд нөлөөлдөг.

Татам

Голын гулдрил

Цутгалан


Бүлгийн тоймГол мөрөнд амьдарч байгаа ёроолын сээр нуруугүйтний бүлгэмдлүүд тухайн газрын өвөрмөц нөхцөл байдлыг тусган усны чанарын талаар хэрэгтэй мэдээллийг өгч чадна. Ийм мэдээллийг тогтмол цуглуулах хэрэгтэй. Учир нь энэхүү үйл явцаар усны чанарт орж байгаа өөрчлөлтүүдийг тусган харуулах ёроолын макро сээр нуруугүйтний талаарх баримт цуглардаг. Ард иргэд, багш, сурагчид ЁМСН-ий хяналт шинжилгээний ажил хийснээр Монголын гол мөрний экосистемийн тухай мэдлэг болон усны чанарыг хамгаалах ажилд хувь нэмэр оруулах ардын судлаачид болж чадна.

БҮЛЭГ 3ГОЛ МӨРӨН БА УСНЫ МАКРО

СЭЭР НУРУУГҮЙТЭН

Ц эвэр цэнгэг гол мөрөнд амьдрал ундарч байдаг. Хөвөөгөөр ургах сөөг бутанд

амьтад үүрлэж, уснаас идэш тэжээл хайсан шувууд энд тэнд эргэлдэнэ. Загас, усны бусад амьтдын маш олон төрөл зүйл гол мөрөнд байдаг. Энд өдөр бүр амьдралын төлөөх тэмцэл өрнөдөг. Жишээ нь, хүчилтөрөгч ховор байдгийн дээр ширүүн урсгалаас зайлж, намдуу газар очлоо гэхэд идэш тэжээл тарчиг байна. Цэвэр цэнгэг устай гол мөрөн байнга хувьсан өөрчлөгдөж, дотор нь амьдрахад хэцүү ч чанар сайтай усаар монголчууд болон мал ахуйг нь хангана.

Энэ гарын авлагад голд амьдардаг ёроолын макро сээр нуруугүйтэн (ЁМСН) хэмээх амьтдыг голлон авч үзнэ. Эдгээрийг усны чанарын үзүүлэлт болгон ашигладаг. Ёроолын макро сээр нуруугүйтэн гэсэн нэр томьёо гурван хэсгээс

бүрдэнэ. Үүнд:

Ёроолын g – голын ёроолд, мод мэтийн хатуу биетэд наалдан амьдардагМакро g – энгийн нүдэнд харагдах хэмжээний (эсрэг нь микро, томруулж байж харагдана)Сээр нуруугүйтэн g – сээр нуруугүй, нугаламгүй

ЁМСН уулын ширүүн горхиноос авахуулаад алгуур урсах булингартай гол мөрөн гээд бүх төрлийн урсгал усанд амьдардаг. Голын ЁМСН-ий ихэнх нь усны шавж байдаг. Гэхдээ энэ бүлэгт усны дун, хорхой, шаамий, хавч, зөөлөн биетэн болон бусад организм ордог.

Усны шавжийн ихэнх нь бие гүйцээд хуурай газарт амьдардаг. Харин цөөн хэдэн зүйл

Манцуйт хоовгон(Авгалдай)

Усны хорхой Уушигт дун ХясааШаамий

БҮЛ

ЭГ 3


Зураг 3.1: Монголын цэвэр цэнгэг гол мөрний идэш тэжээлийн сүлжээ.

Зэвэг

Детрит

Замаг

( )авгалдай

Хоовгон(авгалдай)

( )бие гүйцсэн

Тэмээлзгэнэ(авгалдай)

Соно (авгалдай)

Хөгчүү

Варлан жараахай

Хаварч(авгалдай)

( )авгалдай

Өдөрч

(бие гүйцсэн)

Уссаг багваахай

Сэвгэр бохио

Харзлай

Загасч явлаг

Номиншогшир

Эрүүл гол мөрөн нь олон төрлийн амьдорганизмаар баялаг бөгөөд өөрчлөлтөндтогтвортой хэвээр үлдэж чаддаг ба хүнболон амьтдыг цэнгэг усаар хангадагбайна. Эрүүл бус голууд нь цөөн төрлийнорганизмтай, аливаа өөрчлөлтөд машэмзэг бөгөөд усны чанар нь муу байдаг.

Ургамал нарны гэрлийн энергийг хүлээн авч идэштэжээл болгон хувиргадаг. Ургамал бусадорганизмд идэгдсэнээр энэхүү энерги идэштэжээлийн сүлжээгээр дамжина. Иймд голынусанд ургадаг нэг эст замгаас усны дээд ургамалхүртэлх бүх ургамал загас болон бусад усныамьтдын идэш тэжээлийн чухал эх сурвалж болдог.Эрэг хавийн ургамлын навч, бусад хэсэг усандунаснаар мөн адил усны амьтдын идэш тэжээлболно.

Идэш тэжээлийн суварга нь амьд организмын хоорондын энергийн шилжилтийгхаруулдаг. Махчид идэш тэжээл болох организмаас энергийнх нь ердөө 10шингээж авдаг. Иймээс идэш тэжээлийн суварганд дээрээсээ доошлох тусам амьдорганизмын нийлбэр биомасс илүү байх шаардлагатай болдог.

Аливаа гол хүрээлэн буй орчинтойгоо харилцан хамааралтай. Голд хуурай газраас бодис орохг.м. ба голын ус хуурай газрын амьд организмыг загасч явлаг г.м. усны

гаралтай идэш тэжээлээр хангадаг. Гол усан хуримтлал үүсгэн түүгээрээ хүн, амьтдыгундаалдаг. Харин голын эрэг орчмын ургамлууд бохирдлыг шүүж, элэгдэл эвдрэлээссэргийлж, усны чанарыг хамгаалахад тусална.

( ) ( )унасан навч

Идэш тэжээлийн суварга

Махчин

Ургамалидэштэн

Оройн махчин

Ургамал

Идэш тэжээлийн сүлжээ нь голын экосистем дэх идэш тэжээлийн харилцанхамаарлыг харуулдаг байна. Энэхүү идэш тэжээлийн сүлжээ ньМонгол орныэрүүл голууд болон түүний орчим тохиолдох амьд организм, тэдгээрийн идэштэжээлийн холбоог харуулж байна.

Идэш тэжээлийн гинж нь идэш тэжээлийн сүлжээний нэгэн бүрэлдэхүүнхэсэг юм. Хамгийн энгийн идэш тэжээлийн гинж ургамлыг ургамалидэштэнтэй, ургамал идэштэнг махан идэштэнтэй холбодог байна.

!Амьтан тус бүрийн идэш тэжээлийг сумаар зааж үзүүллээ.Та нар хамгийн урт идэш тэжээлийн гинжийг олоорой

Хадран

Ãîëûí èäýø òýæýýëèéíñ¯ëæýý


амьдралынхаа турш усан дотор үлдэнэ. Хуурай газрын бие гүйцсэн амьтад усандаа эргэн ирж өндөглөдөг ба тэдгээр үр төл нь бие гүйцтэлээ усанд амьдарна. Өөрөөр хэлбэл бие гүйцэхээсээ өмнө усанд байгаад бие гүйцсэнийхээ дараа хуурай газарт амьдарна. Амьдралын шинэ мөчлөг бүрд тохирсон дасан зохицох тусгай чадвар шаардагддаг ба нэгэнт шинэ мөчлөгт шилжин орсон тохиолдолд тухайн амьтан хуурай газрын, эсвэл усны амьтан болдог.

Ёроолын макро сээр нуруугүйтэн усны чанарын үзүүлэлт болдог

Ёроолын макро сээр нуруугүйтэн усны чанарыг харуулах найдвартай үзүүлэлт болдог тул мэргэжлийн, олон нийтийн, сургуулийн бүлгүүд дэлхий даяар хяналт шинжилгээндээ ашигладаг. Америкийн Нэгдсэн Улсад болон бусад оронд төрийн агентлаг, орон нутгийн иргэд усны нөөц баялгийн ашиглалт, зохицуулалтад ЁМСН-ий хяналт шинжилгээний дүнг усны бусад үзүүлэлтийн хамт ашигладаг.

Сайн дурынхан, сургуулийнхан ЁМСН-ий хяналт шинжилгээг тогтмол хийснээр нутгийнхаа усны чанарыг хэрхэн хянах талаар суралцах боломжтой. Асуудал илэрвэл усны чанарын нарийн шинжилгээг (мэргэжлийн хүмүүс голлон хийнэ) хийж, асуудлыг тодруулж, шийдлийг гаргана.

Ёроолын сээр нуруугүйтэн доор өгүүлэх шалтгааны улмаас усны чанарын сайн үзүүлэлт болдог. Үүнд:

Эдгээр амьтдын олон бүлэг гол мөрний g

физик, хими, биологийн нөхцөл байдлын нөлөөнд автдаг ба голын бохирдол, физик өөрчлөлтөд мэдрэг байдаг. Бохирдол үүсэхэд эдгээр амьтад хурдан g

зайлж чаддаггүй. Эдгээр нь гол мөрний идэш тэжээлийн g

сүлжээнд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг (доорх хэсгийг үзнэ үү).Хямд төсөр багаж хэрэгслийг олон удаа g

давтан хэрэглэж, эдгээр амьтдыг хялбархан цуглуулж болдог.

Идэш тэжээлийн сүлжээний организм

бүрийн тодорхойлолт

Детрит. Үхсэн ургамал, амьтдын ялзмаг, ялгадсыг ерөнхийд нь ийнхүү нэрлэнэ. Зарим төрлийн тэмээлзгэнэ, хоовгон, өдөрчийн авгалдай зэрэг макро сээр нуруугүйтэн үүгээр хооллодог.

Замаг. Усан доторх хатуу биет (чулуу мэт) дээр ургадаг доод ургамал. Зарим төрөл нь чулуу, бусад ургамал дээр өнгөр үүсгэн ургадаг. Тэмээлзгэнэ, өдөрч, хоовгоны авгалдай, нялцгай биетэн болон бусад организмын идэш болдог.

Бие гүйцсэн хоовгон болон хоовгоны авгалдай. Чулуу юмуу ургамлаар манцуй хийдэг, эсвэл урсан ирэх идэш тэжээлийг барьж авахаар тор нэхдэг. Өөр өөр төрөл зүйл нь детрит, замаг, бусад организмаар хооллодог. Бие гүйцсэн шавж шөнөөр нисэж, зарим нь сарьсан багваахайн идэш болно.

Тэмээлзгэний авгалдай. Чулуун доор, элс, замаг, усанд унасан навчин дотор амьдардаг. Детрит цуглуулдаг буюу жижиглэн хооллодог. Зарим төрөл нь бусад организмаар хооллодог.

Heptagenia төрлийн өдөрчийн авгалдай. Чулуун дээрээс замаг хусаж иддэг. Бие гүйцсэн өдөрч усны дээр агаарт багшрахдаа сарьсан багваахай болон загасны идэш болно.

Хаварчийн авгалдай. Бусад сээр нуруугүйтнийг иддэг. Бие гүйцэхээрээ ургамлаар хооллож, усны ойр орчимд мөлхөж амьдарна.

Варлан. Сүргээрээ амьдардаг, замаг, детрит, зөөлөн биетэн, шавж, бусад жижиг организмаар хооллоно.

Хайргын хөгчүү. Эрэг, гүехэн хэсгээр сээр нуруугүйтэн хайж, ойр ойрхон тонголзох шувуу.

Харзлай. Урсгал усанд ан хийдэг. Заримдаа усан доогуур шумбадаг. Сээр нуруугүйтэн, жижиг загас барьж идэхээр чулууг эргүүлдэг.

Дорнодын усны сарьсан багваахай. Шөнөөр усан дээгүүр нисэгч шавж барьж иддэг.

Номин шогшир. Голын дэргэд сууж байгаад ус руу шумбан жижиг загас барьж иддэг.

Хумхин нугас. Ус руу шумбан загас болон усны бусад организм барьж иднэ.

Хадран. Эхэн үедээ хөвөгч жижиг амьтдаар хооллоно, томрохоороо шавж, дун, жижиг загас, түрс иддэг.

Зэвэг. Шавж, жижиг загас, хулгана иддэг.

Загасч явлаг. Нисэж явахдаа загас хараад доош харван эхлээд ус руу хөлөө хийж барьж авдаг. Хөл нь барзгар гадаргатай тул гулгамтгай загасыг алдалгүй барина.

БҮЛ

ЭГ 3


ЁМСН усны үзүүлэлт болохоос гадна судлахад сонирхолтой. Энэ амьтдыг олж, тэдний түүхийг судалж, усны чанарын талаар юу илтгэж байгааг нээх нь хүмүүст таалагддаг. Хүмүүс нутгийнхаа гол мөрөнд амьдардаг ёроолын сээр нуруугүйтний тодорхой бүлгэмдлийг мэддэг болж, тус бүлгэмдэлд гарч байгаа өөрчлөлтийг судлан усны чанарыг хянах боломжтой. Энэ бүлэгт ЁМСН-ий талаар заах зүйл 7-р бүлгийн судалгааны ажил хийх бэлтгэл болно.

Гол мөрний идэш тэжээлийн сүлжээ Аливаа гол мөрний биологийн бүлгэмдэлд усны организмаас гадна хуурай газрын олон организм ордог. Загасаар хооллодог номин шогшир, загасч явлаг зэрэг махчин шувууд гол мөрөнгөөс ан хийж, бие гүйцэн агаарт нисэхээр уснаас гарч ирж байгаа шавжийг агнахаар сарьсан багваахай дээгүүр нь эргэлдэнэ. Голын хөвөөгөөр ургах ургамлын навч зэрэг юмс ус руу унаж, усны зарим амьтдын идэш болно. Голын экосистем хуурай газрын экосистемтэй шүтэн барилцаж, хуурай газрын амьтдад идэш тэжээл авчрахаас гадна хуурай газраас усны амьтдын идэш тэжээлийг хүлээн авна.

Гол мөрөн дотор болон дэргэд амьдардаг бүх организм гол мөрний идэш тэжээлийн сүлжээнд тодорхой үүрэг гүйцэтгэдэг (Зураг 3.1). Амьтдын идэш тэжээлээр дамжин энерги хэрхэн шилжиж байгааг харуулсан экосистемийн хэлхээ холбоог идэш тэжээлийн сүлжээ гэнэ. Гол мөрний идэш тэжээлийн сүлжээнд дөрвөн үндсэн ойлголт орно. Үүнд:

1. Ургамал идэш тэжээл бий болгохын тулд нарны энергийг ашигладаг. Ургамлыг идэхэд энэхүү энерги идэш тэжээлийн сүлжээгээр дамждаг. Усан дотор ургаж байгаа усны аварга том ургамлаас авахуулаад бяцхан замаг хүртэл усны амьтдын идэш тэжээлийн чухал эх сурвалж болно. Гол мөрний хөвөөгөөр ургаж байгаа ургамлаас усанд унаж байгаа навч болон бусад эд мөн усны амьтдын идэш болдог.

2. Идэш тэжээлийн гинж гэдэг нь идэш тэжээлийн сүлжээний нэг утас гэсэн үг. Хамгийн

энгийн идэш тэжээлийн гинж ургамлыг ургамал тэжээлтэнтэй (ургамал идэштэн), ургамал идэштнийг махчин амьтантай (махан идэштэн) холбодог. Тэрхүү махчин амьтныг өөр амьтан барьж идсэнээр энэхүү гинж цааш нь үргэлжилнэ. Зураг 3.3-т байгаа идэш тэжээлийн сүлжээний идэш тэжээлийн нэг гинжин хэлхээг авч үзэх юм бол:

хумхин нугас

варлан

соно

өдөрч

замаг

Тайлбар: Сум тухайн организм аль организмаар хооллодгийг заасан.

3. Цэвэр цэнгэг устай гол мөрөн олон янзын организм агуулдаг ба нөхцөл байдал нь өөрчлөгдсөн ч тогтвортой хадгалагдаж, хүн, малыг чанартай усаар хангадаг. Бохирдсон гол мөрөнд цөөн тооны организм амьдардаг, нөхцөл байдал өөрчлөгдөхөд эмзэг, усны чанар муу байдаг.

4. Гол мөрөн хүрээлэн буй орчинтой шүтэн барилдлагатай. Хуурай газраас унаж ирэх (навч мэт) юмс, хагдыг ашиглахын сацуу хуурай газрын амьтдыг (загасч явлаг) уснаас идэш тэжээлээр хангадаг. Гол мөрөн хуурай газрын усыг хурааж хүн, малыг усаар хангадаг. Хөвөөгөөр ургах ургамал бохирдуулагч бодисыг шүүж, хөрсийг элэгдлээс сэргийлж, усны чанарыг хамгаалахад тус дэм болно.

Ёроолын сээр нуруугүйтнийг үзүүлэлт болгон ашиглахын тулд эдгээрийг хаанаас олох, хэрхэн таних тухай мэдэж авах хэрэгтэй. Тэдний экологи буюу хүчилтөрөгчийг хэрхэн олж авдаг, юу иддэг, гол горхинд яаж амьдардаг тухай ойлгох нь чухал. Энэ бүхнийг доор өгүүллээ.


Ёроолын сээр нуруугүйтний амьдардаг орчин

Ёроолын сээр нуруугүйтэн гол мөрний хаа сайгүй байдаг. Урсгал усанд амьдарч байгаа бичил биетний хувьд урсахгүйн тулд ямар нэгэн зүйлээс зуурах, эсвэл урсгалаас хоргодох хамгаалалт олох хэрэгтэй болдог. Эдгээр амьтдын амьдардаг орчин гэвэл:

Чулууны гадарга, хажуу тал, доор, хагархайн g

завсар шавар, элс болон хайрган хурдас доторУсан доторх модон дээр, дотор g

Усны томоохон ургамлын дээр, дотор, g

хажуугаарЧулуун дээрх замаг дээр, дотор g

Усан дотор бөөгнөрсөн навчин дээр, дотор g

Гол мөрний бусад юмсад наалдана g

Бохирдол юмуу ямар нэгэн өөр шалтгааны улмаас ЁМСН гол мөрний орчноос арилсан ч тухайн зүйл зайлуулагдахад буцаад ирдэг. ЁМСН тухайн газрыг эргэж эзэмших гурван арга зам байдаг. Үүнд:

1. Авгалдай урсгал даган урсаж ирдэг (үүнийг “туугдах” гэдэг; туугдах үзэгдлийн тухай мэдээллийг “Зан төрхөөр ангилсан бүлгүүд”-ийн тухай доор өгүүлэх хэсгээс үзнэ үү).

2. Бие гүйцсэн шавж өндөглөхөөр нисэж ирдэг.

3. Авгалдай, бие гүйцсэн шавж өөр өөрсдийн хөдөлгөөний онцлогоос шалтгаалан мөлхөөд, эсвэл сэлээд урсгал сөрөн нүүдэллэж чаддаг. Гэхдээ бие жижиг, урсгал сөрөх чадвар муутай тул энэ үзэгдэл ховор тохионо.

БҮЛ

ЭГ 3

Зураг 3.2: Дөрвөн чухал ЁМСН-ий амьдралын мөчлөг

Хоовгон Өдөрч Хаварч Хирономид ялаа


Макро сээр нуруугүйтнийг таних шинж тэмдэг

7-р бүлгийн Макро сээр нуруугүйтний судалгаа гэсэн хэсэгт Усны чанарын зэрэглэл орсон. Энэ зэрэглэлийг зөв тогтоохын тулд цуглуулсан макро сээр нуруугүйтнийг сайн таних хэрэгтэй. Ийнхүү танихад ашигладаг биеийн хэсгүүдийг доор өгүүллээ. Усны макро сээр нуруугүйтэн бүрд эдгээр эрхтэн байдаггүйг анзаараарай.

Биеийн ерөнхий хэлбэр g

Толгой, цээж, хэвлий g

Хөлний тоо, байршил g

Урьд хөлний дагаврын тоо, байршил g

Тэмтрүүлийн урт, байршил g

Сүүлний тоо, хэлбэр g

Заламгайн хэлбэр, байршил g

Нүдний хэлбэр, байршил g

Далавчны үүсвэрийн тоо, хэлбэр g

Үс буюу үслэг байгаа эсэх g

Биеийн эдгээр хэсэг ихэвчлэн маш жижигхэн тул ялган харах зорилгоор томруулах хэрэгсэл ашиглах хэрэгтэй. 3-6 дахин томруулдаг шил байхад таксономийн анги, баг, овгийг тодорхойлоход хангалттай (Таксономийн тухай мэдээллийг 7-р бүлгээс үзнэ үү).

Ууссан хүчилтөрөгч ба усны чанар

Хуурай газрын амьтдад хүчилтөрөгч хэрэг болдгийн нэгэн адил усны ихэнх амьтдад ч хүчилтөрөгч зайлшгүй шаардагддаг. Хүчилтөрөгч тодорхой нөхцөлд усанд уусдаг ба янз бүрийн хүчин зүйлсээс хамаарна. Тэдгээр хүчин зүйлсийн зарим жишээ, ууссан хүчилтөрөгчид үзүүлдэг нөлөөг Хүснэгт 3.1-д дурдлаа.

Агаарын хүчилтөрөгчийн агууламж нь агаар мандлын ойролцоогоор тавны нэг буюу 21 хувийг эзэлдэг ба байнга сэлбэгддэг. Харин усан дахь ууссан хүчилтөрөгчийн хэмжээг сая

Анхаар: Урсгал болон тогтоол ус хоорондоо олон талаар төстэй боловч ууссан хүчилтөрөгчийн хэмжээ, усны чанараар ялгаатай. Гүехэн нуур мэт бүлээн тогтоол усанд ууссан хүчилтөрөгч бага ч эрүүл системтэй байж, эдгээр нөхцөл байдалд дасан зохицсон амьтдыг тэтгэдэг.

Хүснэгт 3.1. Усан дотор ууссан хүчилтөрөгчийн түвшин

Хүчин зүйл Усанд ууссан хүчилтөрөгчид (УХ) үзүүлдэг нөлөө

Хөдөлгөөн Урсгал ус хүчилтөрөгчийг агуулж байгаа агаартай холилддог. Энэхүү хүчилтөрөгчөөс тодорхой хэсэг нь усанд уусдаг.

Дулаан Хүйтэн усанд бүлээн уснаас илүү их УХ байдаг. Ус хөрөх тусам илүү их хүчилтөрөгч уусгана. Ус халахаар хүчилтөрөгч агаарт алдагддаг. Хөвөөгөөр ургах ургамал, ялангуяа модны сүүдэр усыг нарнаас халхалж, хүйтэн байлгадаг.

Усны ургамал Фотосинтезээр усанд хүчилтөрөгчийг ялгаруулдаг. Гэхдээ үхэхээр нь тэдгээрийг ялзалдаг усны бичил организмд УХ шаардагдана.

Усны амьтад Амьсгалахдаа УХ-ийг уснаас авдаг тул эдгээрийн төрөл, тоо УХ-ийн хэмжээнд нөлөөлнө.

Органик бохирдуулагч

Малын өтөг бууц, хүний ялгадас болон үхсэн ургамал, амьтан нь усанд УХ-ийн хэмжээнд ихээхэн нөлөөлдөг (доорхыг үзнэ үү).


хуваасны нэг хэсгээр хэмждэг. Энэ хоёрыг харьцуулбал:

Агаар мандлын хүчилтөрөгч (агаар дахь): g

тогтмол 21% буюу 0.210000Ууссан хүчилтөрөгч (усан дахь): байнга g

хувьсдаг, олон хүчин зүйлээс хамаарна.Жишээ нь: Найм дугаар сарын тавны өглөө 10 цагт голын ууссан хүчилтөрөгч саяын 8 хэсгийг (саяд эзлэх хувь, сэх) эзэлдэг буюу 0.000008. Өдрийн 1 цагт тэр цэгт УХ-ийн хэмжээ 9 сэх буюу 0.000009. Шөнөдөө УХ 6 сэх буюу 0.000006 болж буурдаг. Ууссан хүчилтөрөгчийн хэмжээ эрс өөрчлөгдөж байгаа нь шөнө усны ургамал хүчилтөрөгчөөр амьсгалдаг тул УХ-ийн хэмжээ буурдагтай холбоотой. Өдөр нь ургамал хүчилтөрөгч ялгаруулдаг тул байдал эсрэгээр өөрчлөгддөг.

Эргийн болон усны ургамалжилт их, түргэн урсгалтай хүйтэн устай гол мөрөнд ууссан хүчилтөрөгчийн хэмжээ өндөр байна. Усны сээр нуруугүйтний төрөл зүйл ч их байна. Хөвөөгөөрөө бараг ургамалгүй, цөөхөн усны ургамалтай дөлгөөн урсгалтай, бүлээн устай гол мөрөн хүчилтөрөгч багатай. Ийм голд багахан хүчилтөрөгчтэй байхад ч тэсвэртэй цөөн хэдэн зүйлийн сээр нуруугүйтэн л амьдарна.

Амьтны болон хүний ялгадас ихтэй урсац орж ирэх юм бол усны ургамлыг бордож хурдан ургуулдаг. Ийм нөхцөлд голын ёроол зузаан нялцгай замаг болон бусад усны ургамлаар хучигдана. Өдөр эдгээр ургамал фотосинтезээр хүчилтөрөгч ялгаруулж, усанд УХ-ийн хэмжээг нэмэгдүүлнэ. Харин шөнөөр эдгээр ургамал хүчилтөрөгчийг уснаас авдаг. Ургамал ихтэй байх юм бол усан дахь УХ-ийн хэмжээнд өдөр шөнө эрс ялгаа гарч, усны амьтдын амьдрах орчин тогтвортой бус болно. Эдгээр ургамал үхэхэд задруулагч (нян мэтийн) бичил организм ихээхэн УХ хэрэглэх тул УХ-ийн хэмжээ эрс багасна. Хүчилтөрөгч ингэж багасахад маш цөөн тооны макро сээр нуруугүйтэн амьд үлдэнэ. Иймээс усанд органик бодис хэтэрхий их байх юм бол усны чанарыг бууруулдаг бохирдуулагч болдог.

Гол мөрөн дэх ууссан хүчилтөрөгчийн хэмжээ тэнд амьдрах ёроолын макро сээр нуруугүйтнийг

тодорхойлдог. Ихээхэн хэмжээний УХ-ийг шаарддаг ЁМСН-ийг усны чанарыг тодорхойлогч мэдрэмтгий сээр нуруугүйтэн гэдэг. Учир нь усны чанар ууссан хүчилтөрөгчийн хэмжээнээс шууд хамааралтай байдаг. УХ бага хэрэглэдэг буюу агаараас амьсгалдаг ёроолын макро сээр нуруугүйтэн чанар муутай усанд тэсвэртэй (“мэдрэмтгий бус”) байдаг.

Хүчилтөрөгчөөр амьсгалах арга зам Гол мөрний чанарын үзүүлэлтээр ЁМСН-ийг ашиглахдаа хүчилтөрөгчөөр хэрхэн амьсгалдаг, ууссан хүчилтөрөгчийн хэмжээнд хэр зэрэг мэдрэмтгий болохыг мэдэх нь чухал юм. ЁМСН хүчилтөрөгчөөр амьсгалдаг гурван арга зам бий. Үүнд: усанд ууссан хүчилтөрөгчийг амьсгалах, агаараас хүчилтөрөгч амьсгалах, ургамлаас хүчилтөрөгч амьсгалах. Энэ гурван арга замыг доор дэлгэрэнгүй өгүүллээ.

Усан дотор амьсгалагчид

Усанд ууссан хүчилтөрөгчөөр амьсгалдаг “усан дотор амьсгалагчид” хангалттай хүчилтөрөгч олохын тулд байнгын сорилт бэрхшээлтэй амьдардаг. Ийнхүү усан дотор амьсгалагчдад заламгай гэх тусгай бүтэц хөгжиж, түүгээрээ усан дотор ууссан хүчилтөрөгчийг амьсгалдаг. Заламгайн бүтэц олон янзын хэлбэртэй. Зарим жишээг дурдвал:

Өдөрчийн авгалдайн хэвлийн хоёр талаар үргэлжилсэн заламгай байдаг.

Тор сүлждэг хоовгоны хэвлийгээр үслэгүүд байдаг.

БҮЛ

ЭГ 3


Эмгэлжин сонын авгалдайн хэвлийн төгсгөлд гурван сэлүүр буюу навч мэт заламгай байдаг.

Сонын хэвлийн төгсгөлд заламгай байдаг.

Усны зарим бие гүйцээгүй жижиг шавж

маш бага хүчилтөрөгч хэрэглэдэг тул ууссан хүчилтөрөгч ялган авах тусгай эрхтэн шаардагддаггүй. Тэд шууд экзоскелетон буюу биеийн хатуу бүрхүүлээрээ дамжуулан амьсгалдаг.

Зарим усан дотор амьсгалагчдад их хэмжээний ууссан хүчилтөрөгч шаардагддаг тул ууссан хүчилтөрөгч байнга бага, эсвэл байнга өөрчлөгддөг орчинд амьдарч чадахгүй. Хүчилтөрөгчийн хэмжээ өндөр байх тусам усны чанар сайн байдаг учраас эдгээр организм гоц буюу маш сайн чанарын усыг илтгэдэг. Үүний жишээ хаварчийн авгалдай, өдөрчийн авгалдай болон зарим хоовгоны авгалдай.

Ууссан хүчилтөрөгчийн хэмжээ дунд зэрэг орчинд тэсвэртэй усанд амьсгалагчид усны чанар бага зэрэг муудахад амьдраад байдаг. Үүний жишээ тэмээлзгэний авгалдай, эмгэлжин сонын авгалдай, тэгш хөлтөн болон тор сүлждэг хоовгон.

Тэмээлзгэнэ (авгалдай)

Хүчилтөрөгч муутай нөхцөлд амьдардаг усан дотор амьсгалагчид цусандаа гемоглобинтой тул биендээ хүчилтөрөгч нөөцөлдөг. Жишээ нь усны улаан хорхой, улаан хирономидын авгалдай бохирдсон голд ч амьдардаг. Хэрэв мэдрэмтгий ЁМСН байхгүй байхад ийм тэсвэртэй ЁМСН олноороо байвал усны чанар муу байна.

Хирономид ялаа (авгалдай)

Агаараар амьсгалагчид

Зарим усны сээр нуруугүйтэн усанд ууссан хүчилтөрөгчөөр амьсгалахын оронд агаараас шууд амьсгалдаг. Үүний тул үе үе усны мандал руу хөвөн гарч ирэх шаардлагатай болно.

Усны гадарга дээр амьдардаг сээр нуруугүйтэнд агаараар амьсгалах хялбархан. Үүний жишээ усны мандал дээгүүр гулгадаг усны дэвхрэгэ юм. Ийм байдлаар хуурай газрын шавж шиг агаар амьсгална. Шумуулын авгалдай хэвлийн хөндийн доод үзүүрт байдаг гуурсаараа усны гадаргыг цоолж, тэндээ тогтон усны гадаргаас доош харан байрладаг. Ийм байрлалаар агаараар амьсгалах боломжтой. Ямар нэгэн юм болбол шумуулны авгалдай “амьсгалаа түгжин” усны гүн руу зугтаадаг. Байдал намжсаны дараа буцаж гарч ирээд усны гадаргад наалдан тэндээс хүчилтөрөгчөөр амьсгалдаг.

Шумуул (авгалдай) Усны дэвхрэгэ (бие гүйцсэн)

Ихэнх цагаа усан дор өнгөрөөдөг усны зарим амьтад бас агаарын хүчилтөрөгчөөр амьсгалдаг. Усны аварга цох хэвлийнхээ доод үзүүрт гуурстай. Тэр үе үе усны мандал руу хөвөн гарч, сүүлнийхээ үзүүрийг гозойлгон агаараар амьсгалдаг.

Усны зарим шавж усны мандал дээр гарч агаарын бөмбөлөг олж аваад усан доогуур явахдаа тэрхүү бөмбөлгөөсөө зууран тэндээсээ амьсгалдаг. Бөмбөлөг доторх хүчилтөрөгч багасахад усанд ууссан хүчилтөрөгч


Хүснэгт 3.2. Мэдрэмтгий байдлын бүлгүүд

Нэгдүгээр Бүлэг: Мэдрэмтгий

Онцгой сайн болон сайн чанарын усанд амьдардаг, ууссан хүчилтөрөгчийн хэмжээ өндөр байхыг шаарддаг. Усны чанар муудсан бол байдаггүй.

Хоёрдугаар бүлэг: Бага зэрэг мэдрэмтгий

Сайн, муу хамаагүй янз бүрийн чанарын усанд амьдардаг.

Гуравдугаар бүлэг: Тэсвэртэй

Усны чанар муу, ууссан хүчилтөрөгч бага усанд элбэг. Түүнчлэн маш сайн устай газар ч байдаг. Эдгээр шавж бусдаасаа илүү элбэг байвал усны чанар муу байгааг илтгэнэ.

Цэвэр цэнгэг устай гол мөрөнд мэдрэмтгий байдлын энэ гурван бүлгийн аль алинаас маш олон төрлийн организм амьдардаг. Бохирдсон гол мөрөнд тэсвэртэй организм элбэг, бага зэрэг мэдрэмтгий организм цөөн хэд байна. Харин ийм голд мэдрэмтгий организм амьдардаггүй.

БҮЛ

ЭГ 3

Дэлэнч (Авгалдай)

Усны хорхой Хануур хорхой

Уушигт дун

Хиронимид (Авгалдай)

Өвгөлжин соно (Авгалдай)

Үлэмж далавчтан(Авгалдай)

Шаамий Хясаа

Манцуйт хоовгон (Авгалдай)

Хаварч шавж (Авгалдай)

Өдөрч шавж(Авгалдай)


нэвчин хэмжээг нь сэлбэдэг. Хэрэв ууссан хүчилтөрөгчийн хэмжээ их байвал бөмбөлөгт уснаас ихээхэн хэмжээний ууссан хүчилтөрөгч нэвтрэн орж, шавж усан доор удаан хугацаанд байж чадна. Хэрэв усан дахь хүчилтөрөгчийн хэмжээ бага байвал шавж бөмбөлгийн хүчилтөрөгчийг сэлбэхээр усны мандал руу ойр ойрхон гарах хэрэгтэй болдог. Бие гүйцсэн усны цохнууд ийм байдлаар амьсгалдаг.

Бие гүйцсэн цох

Усан дахь хүчилтөрөгчөөр амьсгалдаггүй учраас агаараас хүчилтөрөгч аван амьсгалдаг

амьтад хүчилтөрөгч муутай бохир усанд ч тэсвэртэй. Биеийн хөндийгөө агаараар дүүргэхээр үе үе гадарга руу гардаг амьтны жишээ бол physa төрлийн дун. Мэдрэг сээр нуруугүйтэн байхгүй газар physa төрлийн дун их байвал усны чанар муу гэсэн үг.

Physa төрлийн дун

Ургамал өрөмдөгчид

Зарим ялааны усанд амьдардаг авгалдай, хүүхэлдэй нь агаар, эсвэл усан дахь хүчилтөрөгчийн аль алиныг хэрэглэдэггүй. Тэд голын шаварлаг ёроолд амьдрахдаа усны ургамлыг өрөмдөж, доторх хүчилтөрөгчөөр амьсгалдаг.

Хүснэгт 3.3. Идэх байдлаар ангилсан бүлгүүд

Бүлэг Гол мөрөнд идэш тэжээлээ хэрхэн олж иддэг болох

Мэрэгчид Эргийн ургамлаас голд унасан юмс (навч мэт), усны ургамал, үхсэн амьтан, амьтны ялгадас зэрэг 1 миллиметрээс том органик материалыг тасдаж, зажилдаг. Ийм сээр нуруугүйтэн тухайн материалаар бус харин дээр нь амьдарч, ялзалж байгаа мөөгөнцөр, бактерийн бүлгэмдлээр амьдардаг.

Цуглуулагчид 1 миллиметрээс жижиг органик материалаар хооллодог. Шүүж цуглуулагчид урсгал уснаас идэш тэжээлээ шүүж авдаг. Жишээ нь, дэлэнчийн авгалдай толгойд байрлах багц үслэгээрээ урсан өнгөрч байгаа идэш тэжээлийг барьж авна. Тор нэхэгч хоовгоны авгалдай тор нэхэн уснаас идэш тэжээлээ шүүнэ. Түүж цуглуулагчид уснаас тунах жижигхэн зүйлсийг хайдаг. Зарим нь усны ёроолын хурдсыг иддэг (хаздаггүй шумуул) бол нөгөө хэсэг нь хурдас дундуур нүхлэн явж байхдаа юмс, хоол тэжээлийн зүйлсийг залгиж байдаг (усны ёроолын хорхой).

Хусаж идэгчид Голын чулуу мэт хатуу биет дээр байдаг бичил ургамал, бактерийг хурааж иддэг. Энэ бүлэгт эмгэн хумс, heptagenia төрлийн өдөрч шавж ордог.

Шүүс сорогчид Аливаа юмыг хатгаж сордог нарийхан сунасан хошуутай ургамал идэштэн усны ургамлыг цоолж сордог. Махчин хатгагчид ан хийж, амьтан барьж иддэг. Ийм амьтад ихэвчлэн хоол боловсруулах шүүсээ олз руугаа шахаж, дотоод эд эрхтнийг уусган сорж иднэ. Жишээ нь, шумбадаг махчин цохын авгалдай.

Махчид Амьтныг барьж аваад бүхлээр нь залгидаг, эсвэл тасдан хувааж иддэг. Тэдэнд олзоо барьж авахад дасан зохицсон хөгжил, тухайлбал том эрүү байдаг. Хаварчийн авгалдай үүний жишээ юм.


БҮЛ

ЭГ 3

Хүснэгт 3.4. Зан төрхөөр ангилсан бүлгүүд

Ёроолын сээр нуруугүйтэн чулуу, мод зэрэг ёроолд байгаа хатуу биетэд наалдаж эсвэл элс, шавар мэтийн ёроолын зөөлөн хурдсанд шигдэн амьдардаг. Тэд урсгал уснаас идэш тэжээл, хүчилтөрөгчийн хэрэгцээгээ хангана.

Наалдагчид Ширүүн урсгалд маш чанга зууран нэг газраа тогтдог. Тэдний дасан зохицсон байдлыг дурдваас:

Хэвлийдээ хөхөгч зээрэнцэгтэй (жишээ нь: дэлэнчийн авгалдай хатуу биетэд зээрэнцгээрээ хөхөн наалдаад урсгал усанд босоогоороо “зогсож” байдаг)

дэлэнчийн авгалдайн

Хэвлийдээ хөхөгч зээрэнцэгтэй (жишээ нь: дэлэнчийн авгалдай хатуу биетэд зээрэнцгээрээ хөхөн наалдаад урсгал усанд босоогоороо “зогсож” байдаг)

манцуй хийдэг хоовгон

Мөлгөр биетэй амьтдын биен дээгүүр ус урсан өнгөрөхдөө тэдгээрийг ёроол руу дардаг

heptagenia төрлийнөдөрч

Мөлхөгчид Ширүүн болон дөлгөөн урсгалтай усанд чулуу, хурдас, хуралдсан навч зэрэг юмсыг тойрон мөлхөж байдаг. Олон төрлийн амьтан чулуун доор амьдардаг тул чулууг уснаас авахад мөлхөн зугтдаг

хаварчийн авгалдай

Авирагчид Ихэвчлэн дөлгөөн урсгалтай усанд ургамлын иш, үндэс, замаг дунд байдаг. Олонх нь ургамлаасаа холддоггүй ч зарим нь нэг ургамлаас нөгөө рүү сэлнэ

эмгэлжин сонын авгалдай

Нүхлэгчид Цөөрөм, эрэг дагуух намуухан хэсэгт удаан урсгал, зөөлөн хурдастай газар ёроол ухаж амьдардаг. Зарим шавжийн урд хөл том, эсвэл ухах зориулалтын хүчирхэг хөгжсөн дээд эрүүгээ ашигладаг

нүхлэгч өдөрч

Нейстон Нейстон усны гадарга дээр амьдардаг. Гадаргад хүрч байгаа биеийн хэсэг (хөл гэх мэт) усны гадаргын хальсыг цоололгүй хотойлгодог. Улмаар ус руу живэлгүй алхах, гулгах юмуу үсрэх боломжтой.

усны дэвхрэгэ

Хөвөгчид Хөвөгчид усны гадаргын орчимд, эсвэл доохон талд хөвж байдаг. Жишээ нь шумуулын авгалдай агаараас амьсгалдаг гуурсаараа усны гадаргыг цоолон тогтдог. Түгшүүр авахаараа ус руу шумбана.

хирономид шумуулын авгалдай

Сэлэгчид Сэлэгчид усан дотор маш сайн хөдөлнө. Усны бясаа, цох мэтийн сэлэгчид үе үе усны мандал руу гарч агаараас амьсгална.

усны цох

Туугдагчид Урсгалаар туугдан урсдаг ёроолын организмууд. Усны түвшин багасах эсвэл ус бохирдох зэрэг хэцүү хүнд нөхцөл үүсвэл амьтад урсгал даган урсдаг. Гэхдээ ёроолын олон организм тоо толгой хэт өсөх, махчин амьтдаас зугтах, урсгал даган нүүдэллэх гэх мэт хэд хэдэн хүчин зүйлс зэрэг бүрдсэнээс болж тогтмол ус руу туугдан урсаж байдаг.


Мэдрэмтгий байдлын индекс

Бохирдолд хэр зэрэг мэдрэмтгий болох, мөн ууссан хүчилтөрөгчийг хэр зэрэг шаарддагаар нь голын ёроолын сээр нуруугүйтнийг мэдрэмтгий байдлын индексийн гурван бүлэгт хувааж болно.

Мэдрэмтгий байдлын индекс нь Макро сээр нуруугүйтний судалгаа хэмээх голын усны чанарт үнэлгээ өгөх 7-р бүлгийн аргачлалын нэг хэсэг юм.

Идэх байдлаар ангилсан бүлгүүдЁроолын макро сээр нуруугүйтнийг идэш тэжээл болон идэхэд дасан зохицсон байдлаар нь ангилдаг. Идэхэд дасан зохицсон байдал гэж биеийнх нь тусгай зориулалттай эрхтэн, зан төрхийг хэлнэ. Жишээ нь, хөвөөгөөрөө ургамалтай, ус руу ургамлын хэсгүүд унаж байдаг газар эдгээр органик материалыг жижиглэн хооллодог мэрэгч организмууд амьдардаг. Усаар жижиг юмс хөвж ирдэг газар ус шүүдэг организмууд байна. Гол мөрний системийн аль хэсэгт ямар идэш тэжээл элбэг байгаагаас шалтгаалсан ёроолын макро сээр нуруугүйтний бүлгэмдлүүд тухайн газар амьдарч байдаг.

Идэх байдлаар өөр өөр бүлгүүд бүгдээрээ нэг дор амьдарч байвал гол мөрөн цэнгэг, цэвэр устай, идэш тэжээл элбэгтэйг илтгэнэ. Аль нэг

бүлэг давамгайлж байвал гол мөрний тэнцвэрт байдал алдагдсаныг илтгэж байж болох юм. Жишээлбэл, гол мөрөнд малын ялгадас байвал шүүгч организмын тоо толгойг өсгөх үндэс болно. Идэш тэжээлийн байдлаар ангилсан дараах бүлгүүд гол мөрөнд түгээмэл бий. Хүснэгт 3.3-ыг үзнэ үү.

Зан төрхөөр ангилсан бүлгүүдУсны ёроолын сээр нуруугүйтнийг янз бүрийн хэрэгцээ шаардлагаа хангахын тулд гаргаж байгаа зан төрхөөр нь ангилан бүлэглэдэг. Усны амьтдын үйл хөдлөл, биеийн эрхтнүүдийг ажигласнаар зан төрхийг нь ойлгож болно. Зан төрхөөс дараах үйлдлийг хийхэд хэрхэн дасан зохицсон нь харагддаг. Үүнд:

Хөдлөх g

Урсгал усанд тогтох g

Идэш тэжээлээ хайн олж, барьж авах g

Орчны таагүй нөхцөл байдлаас хамгаалах g

оромж олохМахчин амьтдаас нуугдах зэрэг болно g

Зан авирыг илтгэх биеийн зохилдлогог ажиглах нь ЁМСН-ийг тодорхойлж, амьдрахад шаардлагатай орчны нөхцлийг ойлгоход чухал алхам болдог. Гол мөрний тодорхой

Хүснэгт 3.5. Бүлгүүдийн өөрчлөлт

Голын хэсэг

Идэх байдлаар ангилсан бүлгүүд (жишээ)

Зан төрхөөр ангилсан бүлгүүд (жишээ)

Дээд Том хэмжээтэй органик материал (навч, мөчир гэх мэт) ус руу их унадаг. Мэрэгчид иддэг.

Горхийн гулдрил налуу ихтэй газраар урсах тул урсгал ширүүн байдаг. Наалдагчид ихтэй.

Дунд Замаг ихтэй болдог тул бэлчигчид элбэг. Жижиглэгчид том хэмжээтэй органик материалыг жижиглэсэн байдаг тул тэдгээрийг түүж цуглуулагчид түүж иддэг.

Гол мөрний гулдрил бага зэрэг налуу газраар урсах тул усны хурд багасаж, мөлхөгчид ёроолоор нь амьдрах боломжтой болдог.

Доод Нарийн ширхэгтэй органик материал усанд их байдаг тул шүүн цуглуулагчид олноороо хооллоно.

Голын урсгал аядуу тул ёроолоор хурдас бууж, нүхлэгчид амьдрах орчныг бүрдүүлдэг.


цэгүүдэд түгээмэл байдаг дараах зан төрхийн хэлбэрүүдийг шинжлэх ухааны гарын авлагуудад өгүүлсэн байна. Гэхдээ нөхцөл байдлын өөрчлөлт, идэш тэжээлийн олдцоос шалтгаалаад амьтад нэгээс олон төрлийн зан авир гаргадаг тул доорх мэдээллийг зөвхөн ерөнхий ойлголт гэж үзэх хэрэгтэй.

Ёроолын макро сээр нуруугүйтнийг судлах сайн арга зам бол тэдгээрийг тороор барьж, хүйтэн устай нэвт харагдах саванд хийн ойроос ажиглах явдал юм. (Анхаар: усыг хүчилтөрөгчөөр баяжуулахын тулд үе үе хутган хүйтэн байлгана.) Тэдгээрийн физиологийн шинж төрх, зан төрхийг нь ажиглаарай. Хоорондоо ямар байдлаар харьцаж байгааг хараарай. Дээр дурдсан зарим зан төрхийн хэлбэр ажиглагдана. Эдгээр сонирхолтой амьтдын талаар улам ихийг сурч мэдэх тусам өөр олон төрхийг танин мэдэх болно. Ийм дасгал сургуулилалт гол мөрөн дээр хяналт шинжилгээ хийх сайн бэлтгэл болдог. Үүний дээр нутгийнхаа гол мөрөнд байгаа ёроолын макро сээр нуруугүйтэн усны чанарын талаар юу илтгэж байгааг ойлгоход тус болно.

Гол мөрний континуум1

Усны экологичид ёроолын макро сээр нуруугүйтний бүлгэмдлүүд гол мөрний системийн дээд хэсгээсээ дунд хүртэл, тэндээс доод хэсэг хүртэл тодорхой зүй тогтлын дагуу өөрчлөгддөгийг илрүүлсэн юм. Яагаад гэхээр амьдрах орчныг бүрдүүлж, идэш тэжээлийн эх сурвалжаар хангадаг хими, физиологи, биологийн нөхцөл байдал гол мөрний янз бүрийн хэсэгт өөр өөр байдаг (2-р бүлгийн Хүснэгт 2.1-ийг үзнэ үү). АНУ-ын эргээрээ ой модтой гол мөрний системийн хүрээнд энэ ойлголтыг боловсруулж, гол мөрний континуум гэж нэрлэсэн. Гол мөрний континуумын тухай ойлголтыг Монгол орны гол мөрөнд хэрхэн хэрэглэх талаар илүү судалгаа хийх шаардлагатай. Учир нь тайгын гол мөрний систем ойт хээр, эсвэл хээрийн гол мөрний системээс өөр байдаг (1-р бүлгийн Монголын экологийн бүсүүд-ийг үзнэ үү).

1 Байгаль орчны өөрчлөлтөд үзүүлэх аажим өөрчлөлтийн улмаас аливаа газрын төлөв байдал нь аажим хувьсдаг ба тусгай тусгай хилээр зааглагддаг хэсгүүдэд хуваах боломжгүй гэсэн санаа. Экологийн нэр томьёоны англи-монгол толь, Б.Болдгив, Н.Батсайхан, Улаанбаатар, 2007

Идэш тэжээлийн бүлгүүд болон зан төрхийн хувьд ангилсан бүлгүүд гол мөрний түгээмэл системд дээд хэсгээс доод хэсэг хүртэл хэрхэн өөрчлөгддөг тухай Хүснэгт 3.5-аас үзнэ үү.

Хяналт шинжилгээ хийж байгаа хүмүүс гол мөрнийхөө континуумын талаар ойлголттой болж, хаана хяналт шинжилгээ хийж байгаагаа олж мэдэх хэрэгтэй. Ингэснээр хяналт шинжилгээ ямар нөхцөлд хийгдсэн нь ойлгогдоно. Хяналт шинжилгээ хийх газраа байрзүйн газрын зураг ашиглан тогтоож болно. Газрын зураг хэрэгтэй бол Улаанбаатар дахь Азийн санд хандана уу.

Жишиг цэгүүд Гол мөрний хяналт шинжилгээний ажлын хүрээнд гол мөрний системд чанар нөхцөл нь эрүүл, цэвэр газрыг тодорхойлж, хяналт шинжилгээнийхээ ажлын жишиг цэг болгон авах хэрэгтэй. Тэгээд хяналт шинжилгээ хийж байгаа газрынхаа үзүүлэлтүүдийг жишиг цэгийн үзүүлэлтүүдтэй харьцуулна. Голын системийн дээд, дунд, доод хэсэгт тус бүр жишиг цэгтэй байх нь чухал юм. Макро сээр нуруугүйтний бүлгэмдлүүд голын системийн дагуу өөр өөр байдаг тул үзүүлэлтүүдийг аль хэсгээс авна, яг тийм хэсгийн жишиг цэгийн үзүүлэлттэй л харьцуулдаг. Харин өөр хэсгийн жишиг цэгийн үзүүлэлттэй харьцуулж болохгүй. Жишиг цэг энэхүү гарын авлагад өгүүлэх Амьдрах орчны судалгаанд ч, Макро сээр нуруугүйтний судалгаанд ч өндөр оноо авсан байх ёстой.

Хэрэв хяналт шинжилгээ хийсэн газрын үзүүлэлтүүд голын яг тэр хэсгийн жишиг цэгтэй төстэй бол тэрхүү газар эрүүл байна гэж дүгнэж болно.

Хэрэв хяналт шинжилгээ хийсэн газрын үзүүлэлтүүд голын яг тэр хэсгийн жишиг цэгээс өөр байвал ямар асуудал байгааг тодруулахаар нэмэлт судалгаа хийх хэрэгтэй. Хэрэв хяналт шинжилгээ хийсэн газар хүний эрүүл мэндэд аюул учруулахаар нөхцөл бүрдсэн гэж үзвэл орон нутгийн засаг захиргаанд хандана уу. Мэргэжлийн хүнээр тэрхүү газарт хяналт шинжилгээ хийлгэх хэрэгтэй байж болно.

Гол мөрний хяналт шинжилгээ Монголд харьцангуй шинэ шинжлэх ухаан учир одоогийн

БҮЛ

ЭГ 3


байдлаар тогтоосон жишиг цэг цөөхөн байгаа. Улаанбаатар дахь Азийн сангийн усны экологичид Монгол улсын гурван ай сав тус бүрт (Хойд мөсөн далайн ай сав, Номхон далайн ай сав, Төв Азийн ай сав) жишиг цэг тогтоохоор ажиллаж байна. Гэхдээ энэ бол цаг шаардсан ажил юм. Сайн дурынхан, оюутнууд, багш нар өөр өөрсдийн хяналт шинжилгээний ажлаар жишиг цэг тогтооход тус хүргэж чадна. Хэрэв ийм цэг тодорхойлогдоогүй бол та өөрөө гол мөрөндөө хяналт шинжилгээ хийн жишиг цэг тогтоохыг урьж байна. Хэрэв та ийм жишиг цэгийг тогтоох юм бол энэхүү сонголтоо мэргэжлийн усны экологич хүнээр баталгаажуулах нь чухал юм.


Г олын хяналт шинжилгээний ажлыг нарийн төлөвлөж, нягт нямбай даган мөрдсөнөөр

амжилтад хүрнэ. Ажлаа эхлэхдээ энэ ажлыг хийх хүсэл сонирхолтой хүмүүсээс бүрдсэн ажлын баг байгуулах хэрэгтэй.

Гол мөрөндөө хяналт шинжилгээ хийхээсээ өмнө энэхүү баг доор дурдсан арван чухал асуултад хариулж, ажлын чухал онцлогуудыг баримтжуулах төлөвлөгөө гаргана. Энэхүү бүлгийн төгсгөлд байгаа Голын хяналт шинжилгээний төлөвлөгөөний хуудсанд хариултаа бичиж тэмдэглээрэй. Тус хуудсан дээр бөглөхийг заасан зарим асуулт, мэдээлэл нь танай ажилд хамааралгүй байж болно. Тийм бол бөглөлгүй хоосон үлдээгээрэй. Гэхдээ тэдгээрийг сайн тунгааж бодох хэрэгтэй. Хуудсыг бөглөж

дуусахад голын хяналт шинжилгээний төлөвлөгөө гарсан байна. Танай бүлгийн гишүүн бүр ажлынхаа үеэр энэхүү төлөвлөгөөг үзэж, идэвхтэй ашиглах боломжийг бүрдүүлээрэй.

Ажил хийж байх явцад төлөвлөгөө улам баяждаг гэдгийг анхаараарай. Тиймээс жил бүр төлөвлөгөөгөө нягтлан үзэж, шаардлагатай бол шинэчлээрэй. Тавих асуулт илүү тодорхой болж, бүрдүүлж байгаа мэдээлэл шийдвэр гаргахад илүү хэрэгтэй болсон бол хяналт шинжилгээний явц, чанарын баталгааны аргачлал ч гэсэн улам нарийн болох ёстой. Өгөгдлийн чанарын стандартыг тодорхойлохдоо энэхүү өгөгдлийг ашиглах хүмүүсийг төлөвлөх явцад оролцуулах хэрэгтэй.

БҮЛЭГ4 АЖЛЫН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ ГАРГАХ

Бүлгийн дүгнэлтГолын хяналт шинжилгээний төлөвлөгөөг гаргах нь ажлын бүх үйл явцыг мэдэж авах боломж олгодог. Үүнийг нягт нямбай хийснээр ажилд чиг заавар өгөх амьдралд ойрхон бичиг баримт гарч ирнэ. Хяналт шинжилгээний ажил жигдрээд ирэхээр энэхүү төлөвлөгөө голын усны чанарын тухай олон чухал асуултад хариулахад тусална.

БҮЛ

ЭГ 4


Ажлын төлөвлөгөө гаргах шаардлага

Голын хяналт шинжилгээний ажлыг зохион байгуулахад хамгийн чухал алхам нь төлөвлөгөө гаргах явдал. Нүсэр ажил юм шиг анх санагдавч энэ нь олон чухал ач холбогдолтой. Төлөвлөгөө гаргах шаардлагын заримыг дурдваас:

Голын усны чанарт хяналт шинжилгээ хийх g

үйл явцыг ойлгоход тус болно.Танд болон танай нутагт тулгарч буй чухал g

асуудлуудад анхаарлыг төвлөрүүлнэ.Хяналт шинжилгээ хийх шалтгаан, ажлын g

зорилтуудыг тодорхой гаргаж өгнө (доор шалтгаан ба зорилтуудыг дурдсаныг үзнэ үү).Ажлын ахлагч, гол шинжээч, орон нутгийн g

засаг захиргааны ажилтнууд, өгөгдөл хэрэглэгчдэд зориулан хийсэн ажлыг баримтжуулна. Шинээр гол шинжилж эхэлж байгаа g

хүмүүсийг ажилд бэлдэж, бүлэгт байгаа бусад хүмүүстэй адилхан аргачлалаар ажиллахад нь туслана. Өндөр чанартай үр дүн гаргахад туслана. g

Бүлгээрээ жил бүр ажлаа дүгнэж g

шаардлагатай бол өөрчлөлт оруулах боломж олгоно.

Голын хяналт шинжилгээний ажлыг дэмжих багийн гишүүдийн үүрэг:

ерөнхий зохицуулагч g бүх зүйлийг зохион байгуулж, хэрэгжилтийг хариуцна (хүмүүст хийх шаардлагатай үүрэг даалгаврыг хуваарилна);гол шинжээчид g буюу ажлын журмыг нарийн дагахад суралцсан хүмүүс;зөвлөгч g танай бүлгийг сургаж, асуултад хариулан гарсан үр дүнг шалгана;дэмжигчид g хэрэгтэй нөөц хэрэгслийг олж авахад туслах, хийсэн ажлыг сурталчлах, янз бүрийн байдлаар туслалцаа дэмжлэг үзүүлэх боломжтой хүмүүс;аж ахуй хариуцсан хүн g бүх хангамж, багаж хэрэгслийг хариуцлагатай хадгалж, хэнд ямар хэрэгсэл явааг бүртгэнэ;

өгөгдлийг хэрэглэгчид g хэрэгтэй мэдээллийг тодорхойлж, ажлын үр дүнг авах хүсэлтэй хүмүүс. (“Таны хяналт шинжилгээний өгөгдлийг хэн хэрэглэх вэ” гэсэн 3-р асуултыг доороос үзнэ үү.)

Ажлын баг голын хяналт шинжилгээний төлөвлөгөөг гаргахаас гадна гол шинжээчдийг яаж элсүүлэх, ажлыг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай нөөц хэрэгслийг хэрхэн олж авах зэрэг бусад асуудлуудыг ч тунгаах хэрэгтэй. Энэхүү ажил жигдрэхийн хэрээр хариултууд өөрчлөгдөх тул энэ баг ажлыг хийж дуустал оролцох хэрэгтэй. Жишээ нь олж авч байгаа мэдээллийн чанарыг сайжруулах үүднээс мэдээллийн менежментийн системийг өөрчлөх шаардлагатай байж болох юм. Эсвэл танай нутагт усны чанартай холбоотой анхаарал татсан шинэ асуудал гарч болно. Тэгэхэд танай баг ажлын явцыг хянаж, шинэ асуудал үүсэхэд шийдэхэд бэлэн байх ёстой.

Арван чухал асуулт Голын хяналт шинжилгээний төлөвлөгөөг (ГХШТ) гаргахад хариулах шаардлагатай арван асуултыг доор тайлбарлав. Эдгээр арван асуулт үүний араас залган толилуулах ГХШТ-ний хуудсан дээр давтагдаж байгаа ба эдгээр хуудсанд үлдээсэн зайнд хариултаа бөглөж бичнэ.

1. Сав газрынхаа талаар та юу мэдэх вэ?

Сав газрынхаа тухай уншиж байгаа хүнд ерөнхий ойлголт өгөхүйц бичиглэлийг энд бичнэ. Байгаль орчин, түүнд тулгарч байгаа асуудлууд, сонирхол татсан зүйлсийн талаар байгаа мэдээллийг цуглуулна. Экологийн бүс, байрлал зүй, ус, уур амьсгал, цаг агаарын тухай мэдээллийг оруулна (1-р бүлгийг үзнэ үү). Газар нутгаа тэмдэглэсэн газрын зургийг хавсаргаарай.

5-р бүлгийн Сав газрын шинжилгээг хийснээр дээрх мэдээллийг цуглуулах боломжтой. Иймээс ГХШТ-гөө дуусгахаасаа өмнө тэрхүү шинжилгээний ажлыг хийж гүйцэтгэхийг зөвлөж байна.

2. Та яагаад гол мөрөндөө хяналт


шинжилгээ хийх болов?Гол мөрөнд хяналт шинжилгээ хийх шалтгаанаа

тодорхойлох нь зайлшгүй чухал ач холбогдолтой. Энэ нь ажлаа төлөвлөхдөө гол зүйлсэд анхаарч, амжилттай үр дүнд хүрэхэд тус болно. Зорилт, шалтгаанаа тодорхойлохын тулд бүлгийн гишүүд, орон нутгийн иргэдээс бид яагаад энэ ажлыг хийх болсон бэ, бид юуг хийж бүтээхийг хүсч байгаа вэ гэж асуугаарай.

Голын хяналт шинжилгээ Монгол улсад харьцангуй шинэ ажил учраас өгөгдлийн хэрэгцээ маш их. Гол мөрөндөө хяналт шинжилгээ хийх болсон хэд хэдэн шалтгааныг доор дурдлаа. Танай голын талаар ямар мэдээлэл дутагдалтай байгаа, танай ажил ямар зорилготойгоос хамаарч дараах шалтгаанаас сонгох, эсвэл өөрсдийн санааг бичих боломжтой.

Хяналт шинжилгээ хийх шалтгаан

1. Суурь мэдээлэл бий болгох (нэр томъёоны тайлбарыг үзнэ үү). Танай шинжилгээний бүлэг гол дээр нэг, эсвэл хэд хэдэн шинжилгээний цэг тодорхойлж, эдгээр цэгээс удаан хугацаанд тогтмол мэдээлэл цуглуулах хэрэгтэй. Жилээс жилд цуглуулсан өгөгдлийг харьцуулах боломжтой байлгахын тулд ижилхэн аргачлал, хэмжигдэхүүн, ижил дээжийг тогтсон цагт тогтсон газраас авна. Хэдэн жилийн дараа эдгээр мэдээллийн багц таны шинжилгээний цэгийн талаарх лавлагаа болж, усны чанар, түвшинд гарч байгаа аливаа өөрчлөлтийг тогтоох боломж олгоно. Физик, биологийн ноцтой өөрчлөлтүүд таны мэдээллээс харагдана. Гол шинжээчээр ажиллах хүний тоо хүрэлцээтэй бол сав газрын олон янзын нөхцлийг төлөөлөх шинжилгээний цэгүүдийг сонгон хяналт шинжилгээ хийж болно. Хэрэв ажиллах хүн цөөтөй бол нэг юмуу хоёр цэгт хяналт шинжилгээ хийнэ.

2. Нутгийнхаа жишиг цэгүүдийг тодорхойлох (3-р бүлгийг үзнэ үү). Хэрэв танай нутагт Азийн сан, эсвэл өөр газрын судлаачид жишиг цэгийг тодорхойлоогүй бол өөрийн голын хэсэгт хүн, малд хамгийн бага өртсөн газрыг сонгоно. Ингэхдээ тэр газраас урсгал өөдөө нэгээс доошгүй километр газарт ч гадны нөлөө хамгийн бага орсон байх ёстой. Энэ цэг эргийн

ургамалжилт сайтай, хөрсний элэгдэл багатай эсвэл огт байхгүй газар байна. Усны чанар үнэхээр сайн эсэхийг батлахын тулд дээж авч шинжилнэ. Батлагдах юм бол нутгийнхаа бусад газрыг харьцуулах стандарт болгон ашиглаж болно.

3. Цэгэн эх үүсвэртэй бохирдуулагчийн нөлөөг тодорхойлох (2-р бүлгийг үзнэ үү). Ямар нэгэн байгууламжаас усны чанарыг доройтуулах зүйлийг ус руу хийж байгаа мэт сэжиг төрвөл гурван цэгт хяналт шинжилгээ явуулж болно. Үүнд: (1) байгууламжаас урсгалын дээр, (2) байгууламжийн яг доод талд болон (3) байгууламжаас холхон урсгалын доор. Эхний цэгт ямар нэгэн гадны нөлөө харьцангуй бага байх ёстой. Энэ цэг судалгааны ажлын жишиг цэг болно. Хоёр дахь цэг буюу нөлөөллийн цэг нь байгууламжийн нөлөөг шууд тусган харуулах ёстой. Гурав дахь цэг нь нөхөн сэргэсэн цэг буюу гадны нөлөө харьцангуй багассан байх ёстой газар. Энэ газар усны чанар арай сайн байдаг нь бохирдуулагч бодис голд ороод шингэрдэг ба байгууламжаас нийлүүлсэн бохирдлоос гол мөрөн цэвэршин сэргэдэг гэсэн хоёр шалтгаантай. Дээрх гурван цэгийн мэдээллийг харьцуулснаар тухайн байгууламж усны чанарт нөлөөлж байгаа эсэхийг тогтоох боломжтой. Ийм байдлаар хяналт тавих байгууламжид уурхай, бохир ус цэвэршүүлэх байгууламж, үйлдвэрүүд орно.

Заримдаа хүний эрүүл мэндэд хортой, эсвэл биологийн аюул занал бий болгох зүйлсийг дамжуулах хоолойгоор гарган хаяж байдгийг анхаарна уу. Гол мөрөнд учирч байгаа аюулын талаар санаа зовж байгаа бол захиргаанд битгий хүрээрэй. Орон нутгийн засаг захиргаа хандаарай.

4. Ундны усны цэгүүдэд усны чанарт үнэлгээ өгөх (2-р бүлгийг үзнэ үү). Танай голоос хүн, мал ундалдаг бол ус авдаг, эсвэл мал усалдаг цэгүүдээс E. coli савханцрын шинжилгээ аван хяналт тавих хэрэгтэй байж болно. Хүн, малын ялгадсаас усанд орж буй эмгэг үүсгэгчид гол мөрнөөс авч байгаа ундны усны эрүүл ахуйн гол асуудал байдаг.

Сайн дурынхны E. coli савханцрын хяналт шинжилгээ нь усан дахь эмгэг үүсгэгчийг

БҮЛ

ЭГ 4


баталгаажуулах анхдагч шалгуур байдгийг анхаарна уу. Нянгийн бохирдол байж болзошгүй гэсэн хариу гарвал орон нутгийн засаг захиргаанд усны асуудал хариуцсан хүнд, эсвэл мэргэжлийн бусад хүнд хандаарай. Нэмэлт мэдээлэл авахын тулд дахин шинжилгээ хийх шаардлагатай.

5. Усны чанарыг сайжруулахын тулд явуулж

байгаа нөхөн сэргээлтийн үйл ажиллагааны үр дүнд үнэлгээ өгөх (нэр томъёоны тайлбарыг үзнэ үү). Тодорхой цэгт бохир урсацыг хянах юмуу байгалийн онгон төрхийг сэргээхийн тулд авч хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаа эхлэхээс өмнө тэрхүү цэгт хяналт шинжилгээ явуулаад дараа нь хэсэг хугацаанд тэрхүү үйл ажиллагаа хүссэн үр дүн авчирч байгаа эсэхийг тодорхойлохын тулд өгөгдөл цуглуулах хэрэгтэй. Үйл ажиллагаа эхлэхээс өмнө хяналт шинжилгээгээ эхэлж чадаагүй бол нөхөн сэргээлт хийгдээгүй ба нөхөн сэргээлт хийгдэж байгаа голын ижил төстэй хоёр цэгт хяналт шинжилгээ явуулж болно. Нөхөн сэргээлтийн жишээ бол хөрсний элэгдлээс урьдчилан сэргийлэхийн тулд эрэгт мод тарих, урсацыг голын ус руу орохоос өмнө бохирдуулагч бодисуудыг шүүх зэрэг үйл ажиллагаа болно.

6. Нутагтаа макро сээр нуруугүйтны шинжилгээ явуулах зорилгоор макро сээр нуруугүйтний жишиг цуглуулга бүрдүүлэх. Дэлхийн бүх усанд амьдардаг ёроолын макро сээр нуруугүйтний ангилалзүйн том бүлгүүд хоорондоо адилхан. Тэдгээрээс тодорхой хэсэг нь бохирдолд мэдрэмтгий. Гэхдээ эдгээр амьтан гадны нөлөөнд хэрхэн хариу үзүүлж байгаа нь бүс бүсээр ялгаатай. Менежментийн шийдвэр гаргахдаа уг амьтдыг ашиглах гэж байгаа бол эдгээр ялгаа нь чухал үүрэг гүйцэтгэнэ. Ёроолын макро сээр нуруугүйтнийг үзүүлэлт болгон ашигладаг биологийн хяналт шинжилгээний ажил хийж байгаа хүмүүс нутгийнхаа усны чанарын өөр өөр түвшинг илтгэх амьтдын бүлгэмдлүүдийг мэдэж байх ёстой. Танай бүлэг энэхүү гарын авлагад дурдсан макро сээр нуруугүйтний үнэлгээг Монголын нөхцөлд тохируулан хийхэд тус болох жишиг цуглуулгыг бүрдүүлэн хадгалах боломжтой ба энэ нь АНУ-д хэрэглэдэг энэхүү үнэлгээний аргыг Монголд

тохируулан боловсруулахад дэмжлэг болох юм. (Цуглуулгын талаар нэмэлт мэдээллийг 8-р асуултаас үзнэ үү.)

Гол мөрөнд хяналт шинжилгээ хийх олон янзын шалтгаан байдаг. Гэхдээ нэг үндсэн шалтгааныг тодорхойлж, ажлаа тэрхүү шалтгаан дээр үндэслэн төлөвлөх нь чухал. Ингэснээр шинжилгээний бүлэг мэдээлэл дутагдаж байгаа тодорхой асуудалд төвлөрч, түүнийг шийдэхэд шаардлагатай өгөгдлийг үр дүнтэй цуглуулах боломж нээгдэнэ.

Хяналт шинжилгээ хийх зорилтууд

Нутгийн онцлогоос шалтгаалаад шинжилгээний бүлэг бүрийн зорилт өөр байдаг. Хяналт шинжилгээний янз бүрийн зорилтыг жишээ болгон доор дурдлаа. Энэ жагсаалтаас нэг юмуу хэд хэдэн зорилт сонгох, эсвэл өөр зорилт боловсруулах боломжтой. ГХШТ-ний хуудсанд эдгээр зорилтыг дурдсан бөгөөд өөр тодорхой зорилт байвал бичих зай үлдээсэн байгаа.

Байгаль орчны хувьд ямар зорилт тавьсан бэ? (эндээс нэг юмуу хэд хэдийг сонгох эсвэл шинээр боловсруулах боломжтой)

Гол шинжээчид:

голын экосистемтэй танилцах; g

усны чанарын асуудал, тэдгээрийн эх g

сурвалжийг ялган таньж сурах;газар ашиглалт, усны чанарын хоорондын g

холбоог ойлгох;гол мөрөн, сав газраа хамгаалах арга хэмжээ g

авах зэрэг ажил хийнэ.

Ард иргэдийн хувьд ямар зорилт тавьсан бэ? (эндээс нэг юмуу хэд хэдийг сонгох эсвэл шинээр боловсруулах боломжтой)

Ард иргэд:

усны чанарын мэдээллийг цуглуулахад гол g

шинжээчдэд туслах;газрын зураг, тоног төхөөрөмж, хяналтын g

цэг рүү очиж ирэх унаа тээвэр зэргээр хангах;


орон нутгийн иргэд нутгийнхаа усны g

нөөцийн төлөв байдал, менежментэд анхаардаг болохыг захиргааны ажилтнуудад харуулах зэрэг ажил хийнэ.


усны чанар ард иргэдийн эрүүл мэнд, эдийн g

засагт ямар нөлөө үзүүлж байгааг ойлгох;сав газрынхаа тухай мэдлэг, хариуцлагыг g

нэмэгдүүлэх;ажлынхаа үр дүнг ард иргэдэд хүргэх зэрэг g

ажил хийнэ.

Боловсролын хувьд ямар зорилт тавьсан бэ? (эндээс нэг юмуу хэд хэдийг сонгох эсвэл шинээр боловсруулах боломжтой)


шинжлэх ухааны судалгааг төлөвлөж, g

хэрэгжүүлж, гарсан үр дүнд дүн шинжилгээ хийх;усны чанарын шинжилгээ хийх хээрийн g

ажлын дадалтай болох;ажиглалт, дүн шинжилгээ, асуудал шийдэх g

чадвараа бэхжүүлэх;усны чанарын өгөгдлийг цуглуулж, g

харьцуулах;нутгийн ард иргэд, гол мөрнөөс g

хэрэглэгчдэд мэдлэг мэдээлэл хүргэж, бохирдлоос урьдчилан сэргийлэх, байгаль орчноо хамгаалах сэтгэлгээг төлөвшүүлэх зэрэг ажил хийнэ.

3. Таны хяналт шинжилгээний өгөгдлийг хэн хэрэглэх вэ?

Голын хяналт шинжилгээний өгөгдлийг янз бүрийн бүлэг хүмүүс янз бүрээр ашиглаж болно. Таны өгөгдлийг хэн хэрэглэх вэ гэдгийг мэдэх нь ажлын явцад зайлшгүй шаардлагатай. Өгөгдлийн хэрэглэгч байж болох хүмүүс гэвэл:

ард иргэд g

сургуулийн багш, сурагчид g

цогцолборт газрын ажилтнууд g

орон нутгийн захиргааны ажилтнууд g

эрүүл мэндийн байгууллагууд g

коллеж, их сургууль g

байгаль орчны байгууллагууд g

ус судлаачид g

усны чанарыг хариуцсан ажилтнууд g

төрийн албан тушаалтнууд g

Эдгээр хэрэглэгчид өгөгдөлд өөр өөр шаардлага тавина. Усны чанарыг хариуцсан ажилтнууд бусдаас илүү дэлгэрэнгүй өгөгдөл, илүү нарийн чанарын баталгаа шаардана (8-р асуултыг үзнэ үү). Ерөнхий зохицуулагч өгөгдлийг хэрэглэх аль болох олон талын байгууллагатай холбогдож, ямар өгөгдөл хэрэгцээтэй байгааг олж мэдэх ёстой. Өгөгдлийг хүлээн авч ашиглах наанадаж ганц хэрэглэгчтэй байх нь чухал. Зарим тохиолдолд тэр хэрэглэгч нь хяналт шинжилгээний бүлэг өөрөө байж болно.

Цуглуулсан мэдээллийг ямар зорилгоор ашиглах вэ гэдгийг мэдэж байх нь зөв өгөгдөл цуглуулах, дүн шинжилгээ хийх, хадгалах, тайлагнахад ямар хэмжээний ажил хийхийг тодорхойлоход хэрэг болно.

Өгөгдлийг ашиглах боломжит хувилбарууд:

цэнгэг устай голыг баримтжуулж, хамгаалах g

ажлыг сурталчлах усны чанарт гарч буй асуудлуудыг g

баримтжуулах усны чанарын асуудлыг олон нийтэд хүргэж g

шийдэл хайх сургуулийн хүүхдүүдэд ус хамгааллын ач g

холбогдлыг заах төрийн захиргааны байгууллагын ажлын g

тайланд оруулах үнэлгээний мэдээллийг өгөх бохирдлыг хянах, нөхөн сэргээлтийн үйл g

ажиллагаанд тэргүүлэх чиглэлийг тогтоох уурхайг ажиллуулахдаа нөлөөлөл хамгийн g

бага газар байрлуулах

4. Юунд, хэзээ хяналт шинжилгээ хийх вэ?

Голын усны чанарын тухай хамгийн иж бүрэн ойлголтыг хими, физик, биологийн шинжилгээнүүдийг нэгтгэсэн аргачлалаар олж

БҮЛ

ЭГ 4


авна. Энэ гарын авлагад физик, биологийн шинжилгээг заасан. Харин химийн шинжилгээ ороогүй (6-р бүлгийн Орчны шинжилгээнд pH хэмээх химийн үзүүлэлтийг оруулсан). Хэрэв та химийн хяналт шинжилгээний ажил хийх сонирхолтой бол бусад лавлагаа материал ашиглана уу.

Юунд хяналт шинжилгээ хийх вэ?

Ямар шинжилгээ хийхийг сонгох сонголт нь

өгөгдлийг хэрэглэгчдийн хэрэгцээ, танай бүлэгт байгаа нөөц бололцооноос хамаарна. Жишээ нь танай бүлэг нутгийн усны нөөцийн тухай олон нийтийн ойлголтыг судлах хүсэлтэй байвал Үндсэн судалгаа (5-р бүлэг) хийх шаардлагатай. Хэрэв танай орон нутгийнхан усны түвшин буурч байгаад санаа зовж байвал Голын урсгал (6-р бүлэг)-д хяналт шинжилгээ хийнэ. Танай бүлэг усны чанарыг ерөнхийд нь сонирхож байгаа бол Макро сээр нуруугүйтний шинжилгээ (7-р бүлэг) хийх хэрэгтэй. Голын усыг унданд хэрэглэж

Хүснэгт 4.1. Хийх шинжилгээний жагсаалт

Сав газрын шинжилгээ (5-р бүлэг)

Зорилтууд

Үндсэн судалгаа (62 хуудас)

Сав газар, голын системийн газарзүйн тухай мэдээлэл цуглуулах.• Голын усны чанарт муугаар нөлөөлж байж болох газар, усны ашиглалтыг •

судлах. (Анхаар: Тэдгээр ашиглалт гол мөрөнд үнэхээр нөлөөлж байгаа эсэхийг тодорхойлоход нэмэлт хяналт шинжилгээ хийх шаардлагатай.)

Нутгийн усны нөөцийг хэрхэн ашиглаж, зохицуулж байгаа тухай мэдэж • авах.

Нутгийн усны нөөцийн тухай ард иргэдийн ойлголтыг судлах.• Бүлгээрээ боловсруулах голын хяналт шинжилгээний төлөвлөгөөнд хувь •

нэмэр оруулах

Ажиглалтын үнэлгээ (64 хуудас)

Гол мөрнийхөө тухай суурь мэдээлэл цуглуулах (анхны дүнг гаргах үед)• Гол мөрний ерөнхий төлөв байдлыг тодорхойлох• Бохирдлын асуудлууд байгаа эсэхийг шалгах • Голын хяналт шинжилгээний бүлгийн төлөвлөгөөг гаргахад хувь нэмрээ •

оруулах

Физик шинжилгээ (6-р бүлэг)

Зорилтууд

Ерөнхий мэдээллийн хэсэг (76 хуудас)(Физик шинжилгээ, биологийн шинжилгээнд ижил)

Голын шинжилгээний цэгийн байршил, сав газар, голын систем дэх байр • суурийг тогтоох

Мэдээлэлд нөлөөлж болох цаг агаарын нөхцлийг тэмдэглэх• Нарийн ажиглалт хийж, чухал физик онцлогуудыг тэмдэглэх, дээж авах •

цэгийг тодорхойлох зураг зурах

Амьдрах орчны үнэлгээ(78 хуудас)

Усны чанарын ноцтой асуудал байгаа эсэхийг шалгах• Усны чанарыг хамгаалахад эрүүл орчин ямар үүрэг гүйцэтгэдэг тухай •

мэдээллийг ард иргэдэд хүргэх 7-р бүлгийн Биологийн шинжилгээний үр дүнг тайлахад туслах•

Голын урсгалын тооцоо (80 хуудас)

Голын түвшинг үе үе хэмжиж, өөрчлөлтүүдийг баримтжуулах • Хур тунадас, гүний ус, голын түвшний хоорондох холбооны тухай ард •

иргэдэд мэдүүлэх


Хүснэгт 4.1. (үргэлжлэл)

Биологийн шинжилгээ (7-р бүлэг)

Зорилтууд

Ерөнхий мэдээллийн хэсэг (Физик шинжилгээ, биологийн шинжилгээнд ижил)

Голын шинжилгээний цэгийн байршил, сав газар, голын систем дэх байр • суурийг тогтоох

Мэдээлэлд нөлөөлж болох цаг агаарын нөхцлийг тэмдэглэх• Нарийн ажиглалт хийж, чухал физик онцлогуудыг тэмдэглэх, дээж авах •

цэгийг тодорхойлох зураг зурах

Загас, ургамлын үнэлгээ(106 хуудас)

Загас, голын эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлж болох орчны нөхцлүүдийг • шалгах

Усны ургамал органик бохирдлоос болоод хэтэрхий их бордогдсон эсэхийг • шалгах

Макро сээр нуруугүйтний үнэлгээ(108 хуудас)

Усны чанарын асуудал байгаа эсэхийг шалгах • Гол хамгаалах (голын эрүүл мэндийг хамгаалах, эсвэл нөхөн сэргээх) үйл •

ажиллагаанд чиг өгөх Усны чанарыг хамгаалахад голын эрүүл экосистем ямар үүрэг гүйцэтгэдэг •

тухай мэдээллийг ард иргэдэд хүргэх Гол хамгаалах үйл ажиллагаа хэр үр дүнтэй болсонд үнэлгээ өгөх •

E. coli савханцрын үнэлгээ (111 хуудас)

Ялгадсын бохирдлын үзүүлэлт болох савханцрын хэмжээг тогтоох • Голын усанд байгаа нянгаас өөрсдийгөө хэрхэн хамгаалах тухай мэдээллийг •

ард иргэдэд хүргэх

болох эсэхийг мэдмээр байгаа бол хамгийн эхлээд E. coli савханцрын хяналт шинжилгээ хийнэ (7-р бүлэг). Тодорхой нөхцлийн тухай өгөгдөл бүрдүүлэх талаар энэ гарын авлагад дурдсан шинжилгээнүүдийг доор жагсаав.

Хийх шинжилгээ бүрдээ гарын авлагад өгөгдсөн ажлын удирдамжийг дагана уу. Эдгээр удирдамж олигтой үр дүн өгөхгүй байгаа, эсвэл таны зорилтод хүрэхгүй байгаа юм шиг санагдвал зөвлөгөө авахаар мэргэжлийн хүмүүст хандана уу. Та мэргэжлийн хүнтэй хамтран эдгээр удирдамжийг, эсвэл хяналт шинжилгээний ажлынхаа бусад явцыг өөрчлөхөөр шийдвэл тэдгээр өөрчлөлтийг бичгээр үйлдэж, хавтаст хэрэгт хадгална уу. Өөрийн бүлгийн гол шинжээчдээ тэдгээр өөрчлөлтийн дагуу ажиллахад сургаарай.

Хяналт шинжилгээг хэзээ хийх вэ?

Гол мөрний хяналт шинжилгээ гэж усны чанарт удаан хугацаанд, тогтмол давтагдах үнэлгээ өгөх

ажил ордог. Хэдэн жилийн дараа гол шинжээчид голынхоо физик, биологи нөхцлийн ерөнхий дүр зургийг танин мэддэг. Ямар шинжилгээ хийж байгаагаас шалтгаалан хяналт шинжилгээ хийх тодорхой хуваарь гаргах нь чухал. Жилийн янз бүрийн цагт янз бүрийн шинжилгээ хийх боломжтой. Энэ тухай ерөнхий зааврыг толилуулбал:

Голын хяналт шинжилгээний төлөвлөгөөг гаргахаасаа өмнө Сав газрын шинжилгээний үндсэн судалгаа явуулахыг бид зөвлөж байна. Түүнээс хойш хэрвээ шаардлагатай бол жил бүр нэг удаа хийж болно. Ажиглалтын үнэлгээг бас төлөвлөгөөгөө гаргахаас өмнө хийх шаардлагатай ба ерөнхийдөө жилд гурваас доошгүй удаа хийнэ. Яагаад гэвэл газар, ус ашиглалтын хэв маяг хурдан өөрчлөгдөж, голын төлөв байдал улирлаа даган хувьсаж болно. Үнэлгээг хийх хамгийн тохиромжтой цаг бол:

Хаврын эхэнд, мод ургамал ногоорохоос g

өмнө, усны түвшин ерөнхийдөө бага

БҮЛ

ЭГ 4


байхад;Зуны дунд, мод ургамал бүрэн ногоорч, g

усны түвшин ерөнхийдөө өндөр үед;Намрын эцэст, навч унасны дараа буюу g

газар хөлдөж эхлэхээс өмнө.

Үүнээс гадна асуудалтай байж болох цэгүүдэд илүү олон үнэлгээ хийх хэрэг гарч болно. Үүнд уурхай, барилга, бохир усны суваг, бэлчээр буюу гүүрийн ойролцоох цэгүүд орно. Хэрэв бохирдсон урсац юмуу бохир ус орж байж болзошгүй гэсэн сэжиг төрсөн бол ус ихтэй бороотой үед болон борооны дараа очоорой. Уул уурхайн зорилгоор голын гулдрилыг өөрчилсөн бол зун хийсэн үнэлгээгээр гол мөрөнд ямар нөлөө үзүүлж байгаа нь харагдана. Улирлын өөрчлөлтийг тооцохын тулд улирал бүр нэг цаг хугацаанд үнэлгээ хийх нь чухал. Мөн бусад үед ажиглалт хийхээр сав газар очих нь тус болно.

Физик болон биологийн шинжилгээг Монголд борооны улирлаар (7-р сарын эцэс, 8-р сарын эхээр) буюу намрын эхэнд хийх нь илүү зохимжтой. Энэ үеэр гол мөрөнд урсгал болон бусад физик нөхцлийг ажиглах ус ихтэй байдаг. Мөн макро сээр нуруугүйтнүүд ч харагдахуйц том болсон байна.

Биологийн шинжилгээг жил бүр нэг цаг хугацаанд хийх хэрэгтэй. Учир нь загас, ургамал, ёроолын макро сээр нуруугүйтнүүдэд улирлаа дагасан байгалийн өөрчлөлт явагддаг.

Макро сээр нуруугүйтний үнэлгээг жилд зөвхөн нэг удаа хийхэд хангалттай. Учир нь эдгээр амьтад өнгөрсөн хэдэн сарын өөрчлөлтийг тусгаж чаддаг. Гэхдээ жилд хоёроос дээш удаа хийвэл макро сээр нуруугүйтний бүлгэмдлийн талаар илүү ойлголттой болж, усны чанарт орж байгаа өөрчлөлтийг илрүүлэхэд тус болно.

Богино хугацаанд олон удаа дээж цуглуулбал тухайн цэгийн макро сээр нуруугүйтний бүлгэмдлийн тоог цөөрүүлэх сөрөг талтайг анхаарна уу. Үүнээс гадна усны түвшин хэт өндөр, эсвэл хэт нам байвал судалгааны дүн буруу гарах боломжтой. Бүх үнэлгээгээ болж өгвөл усны түвшин хэвийн үед хийхийг бид зөвлөж байна.

5. Танд ямар багаж хэрэгсэл хэрэгтэй вэ?

Гол шинжээчдэд хэрэгтэй багаж хэрэгсэл, тэдгээрийг хаанаас авах тухай голын судалгааны ажилд тодорхой зааж өгөх ёстой. Азийн сан хээрийн ажилд хэрэгтэй багаж хэрэгслийн хайрцаг, энэхүү гарын авлага, Усны сээр нуруугүйтний тухай хээрийн гарын авлага болон бусад хэрэгтэй лавлах материалыг голын хяналт шинжилгээний бүлгүүдэд зориулан бэлтгэсэн бөгөөд усны чанарын хяналт шинжилгээний талаар сургалт явуулдаг.

Голын хяналт шинжилгээний ажилд хэрэгтэй үндсэн хэрэгслийг доор жагсаалаа. Эдгээрийн ихэнх нь зайлшгүй шаардлагатай зүйлс биш ч гэсэн гол шинжээчдийн аюулгүй байдал, ажлын үр дүнд сайнаар нөлөөлөх зүйлүүд билээ.

түрийтэй эсвэл усны гутал g

усан дотор тэнцвэрээ хадгалах, усны гүнийг g

хэмжих таяг (саваа мод)нарны малгай,нарны тос g

идэх уух юм g

бичиг цаасны хавчаартай хавтан g

хэд хэдэн харандаа g

туузан метр g

гарын авлагын хээрийн хуудаснууд g

шинжилгээний цэгүүд, онцгой нөхцөл g

байдлыг баримтжуулах дижитал аппарат (хэрвээ байгаа бол)

Энэхүү гарын авлагад дурдсан шинжилгээнүүдийг хийхэд хэрэгтэй багаж хэрэгслийг холбогдох бүлэгт заасан. Хэрэгцээтэй багаж хэрэгслийг цэгцлэх, хангах, зээлдэх хангамжийн менежерийг багтаа томилох хэрэгтэй. Мөн багаж хэрэгслээ хадгалах байр хэрэг болно.

6. Хяналт шинжилгээг хаана хийх вэ?

Хяналт шинжилгээ хийх цэгүүдийг сонгохдоо голын системийг бүхэлд нь, мөн судалгаа хийхийг хүсэж байгаа тодорхой газруудыг бодож, харгалзаж үзэх хэрэгтэй. Очиход хялбар, сайн дурынхны гэрт ойрхон, мэдээлэл хэрэглэгчдийн анхаарал татсан юмуу асуудал үүссэн гэх мэт шалтгаанаар сонгож болно. Хөлөөрөө, машинаар талхлах, макро сээр нуруугүйтнийг цуглуулах зэргээс үүдэн гарах сөрөг нөлөөллийг багасгахын


тулд цэгүүдийн хооронд хагас км-ээс доошгүй зайтай байх ёстой. Хяналт шинжилгээний ажлын цэгүүдийг голын хяналт шинжилгээний төлөвлөгөөнд тодорхой тусган дээжийг нэг газраас тогтмол авах ёстой.

Шинжилгээний цэгүүдийг сонгох

Хяналт шинжилгээ хийх шалтгааныхаа дагуу шинжилгээний цэгүүдийг сонгоорой. Зарим зөвлөмжийг толилуулбал:

Голын танилцуулга бэлтгэх, эсвэл байгаа g

асуудлыг илрүүлэхийн тулд суурь мэдээлэл цуглуулах, сав газрын олон янзын төлөв байдлыг харуулахын тулд хэд хэдэн цэгт хяналт шинжилгээ хийж болно. Жишиг цэгийг g тогтоохын тулд хүн, малын хүчин зүйлд хамгийн бага өртсөн газрыг хайх хэрэгтэй. Тодорхой g нэг цэгийн эх сурвалжаас усны чанарт нөлөөлж байгаа эсэхийг тодорхойлохын тулд 3 газарт хяналт шинжилгээ хийнэ. Үүнд: (1) болзошгүй нөлөөллөөс урсгалын дээр, (2) болзошгүй нөлөөллийн яг доод талд болон (3) болзошгүй нөлөөллөөс холхон урсгалын доор. Ноцтой бохирдсон шинжтэй байвал усанд битгий хүрээрэй. Орон нутгийн захиргааны ажилтнуудад мэдэгдэнэ үү. Голын g ундны усанд үнэлгээ өгөхийн тулд хүмүүс ус авдаг, мал ус уухаар ирдэг газарт хяналт шинжилгээ хийнэ. Урсацын хяналт зэрэг g нөхөн сэргээлтийн үйл ажиллагаа хэр зэрэг үр дүнтэй байгааг тодорхойлохын тулд нэгэнд нь нөхөн сэргээлт хийж байгаа нөгөөд нөхөн сэргээлт хийгээгүй үүнтэй ижил төстэй хоёр сав газраас дээж авна. Чанарыг баталгаажуулахын тулд (8-р g

асуултыг үзнэ үү) өөрийнхөө цуглуулсан мэдээллийг мэргэжлийн судлаачдын цуглуулсан мэдээлэлтэй харьцуулна. Үүний тулд мэргэжлийн судлаачдын хяналт шинжилгээ хийж байгаа нэг, эсвэл хэд хэдэн цэг дээр хяналт шинжилгээ явуулна. Хяналт шинжилгээг танай нутгийн усны g

чанарын талаар мэдээлэл өгөх голд явуулна.

Гулдрил нь 1 метрээс доошгүй өргөнтэй байх хэрэгтэй. Харайгаад гарчихаар голд хяналт шинжилгээ хийх хэрэггүй.

Шинжилгээний цэг болгох газруудын тухай тавих асуултууд

Шинжилгээний цэг болгох боломжтой газруудын жагсаалтыг гаргаад доорх асуултуудыг тавиарай. Хариултан дээрээ үндэслэн зарим цэгийг сонгохоор батлах, заримыг нь хасах, түүнчлэн таны хэрэгцээнд илүү тохирсон шинэ цэг хайх хэрэгтэй болж болно.

Бусад газрууд (төрийн байгууллага, ард g

иргэд, сургууль, коллеж) энэ газар хяналт шинжилгээ хийж байна уу? Хэрэв тийм бол өөрийн өгөгдлөө тэдний өгөгдөлтэй харьцуулах боломж гарч байна. Нөгөө талаас шинэ мэдээлэл олохын тулд хэн ч хяналт шинжилгээ хийдэггүй газар сонгож болох юм. Шинжилгээний цэгүүд голын нэг хэсэгт g

хамаарч байна уу (голын эх, дунд, адаг)? Голын эхэнд байгаа цэгийн усны чанарыг голын адагт байгаа усны чанартай харьцуулах нь тийм ч тустай биш. Үүнээс гадна нэг цэгийг бусад газрын жишиг болгох гэж байгаа бол тэрхүү цэгүүд голын ижил хэсэгт хамаарч байх ёстой. Гэхдээ голын континуумын туршид ямар өөрчлөлт гарч байгааг мэдэхийн тулд голын хэсэг бүрийн мэдээллийг харьцуулан шинжлэх хэрэгтэй. Хяналт шинжилгээ хийх үед таны g

шинжилгээний цэгүүдэд устай байх уу? Хэрэв үгүй бол тийм цэг хэрэг болохгүй. Шинжилгээний цэгүүд далан, гүүр, бусад g

байгууламжийн дэргэд байдаг уу? Өөр гол цутгадаг газрын яг дээр, эсвэл яг доор байдаг уу? Эдгээр онцлог таны дүнд нөлөөлж болзошгүй. Цэг бүрд урсгал усанд аюулгүй, тав тухтай g

дээж цуглуулах боломжтой юу? Эдгээр цэгүүдэд төлөвлөсөн бүх g

шинжилгээгээ хийх боломжтой юу? Хяналт шинжилгээнийхээ асуултад g

хариулахад шинжилгээний цэгийн тоо,

БҮЛ

ЭГ 4


нөхцөл байдал тохирч байна уу? Ирээдүйд бусад хүн тэр цэгийг олж очихоор g

байрлалыг нь тайлбарлаж чадах уу?

Шинжилгээний цэгүүдийн газрын зураг

Хяналт шинжилгээний цэгүүдээ сонгосон бол танай бүлгийнхэн ба таны ажлыг сонирхох бусад хүнд олоход дөхөм болгож нарийвчлалтай газрын зураг дээр тэмдэглээрэй. Түүнчлэн голын хяналт шинжилгээний төлөвлөгөөнд цэгүүдээ гараараа зураарай.

7. Хяналт шинжилгээний өгөгдлийг хэрхэн цэгцэлж, дүн шинжилгээ хийж, тайлагнах вэ?

Жил бүр цуглуулах өгөгдөлтэй харьцах нарийн журмыг бүлгээрээ боловсруулах хэрэгтэй. Тэрхүү үйл явцад гурван үе шат орно. Үүнд:

1. Өгөгдлийн менежмент: Өгөгдлийг үнэн зөв, бүрэн бүтнээр хээрийн хуудаснууд дээр бичиж тэмдэглэнэ. Бүх гол шинжээчдээс цугларсан өгөгдлийг өгөгдлийн санд оруулж хадгалах, янз бүрийн байдлаар ашиглах, нэгтгэн дүгнэх зэрэг ажил үүнд орно. Дээж авч байх үедээ өгөгдлийг оруулах хэрэгтэй. Цээжээрээ дараа нь бөглөнө гэж бодож болохгүй.

2. Өгөгдлийн дүн шинжилгээ: 2-р асуултад хариулахдаа та хяналт тавих нэг юмуу түүнээс дээш тооны шалтгааныг тодорхойлсон (“Та яагаад гол мөрөндөө хяналт шинжилгээ хийх болов?”). Өгөгдөлд дүн шинжилгээ хийж байх үедээ та асуултандаа хариулахын тулд хяналт шинжилгээнийхээ дүнг хэрэглэнэ. Дүн шинжилгээ хийхдээ өгөгдлийг ерөнхий зүй тогтол, чиг хандлага харагдахуйц болгон цэгцлэх хэрэгтэй. Ингэснээр гарсан үр дүнгийн цаад утга, тоо хэмжилтийн дүр зургийг харах боломжтой болгоно. Өгөгдлийг цэгцлэх, танилцуулах тухай нэмэлт материалыг 8-р бүлгээс үзнэ үү.

Таны голын хяналт шинжилгээний төлөвлөгөөнд дараах тайлбар туссан байх ёстой:

Үр дүн: Өгөгдлөө базан дүгнэж, g

(тохиромжтой бол) жишиг цэгийн

үзүүлэлтүүдтэй харьцуулаад өгөгдлийнхөө тухай гаргах ажиглалтууд.Дүгнэлт: Өгөгдөл яагаад ийм байгааг g

тайлбарласан тайлбарууд (жишээ нь жишиг цэгийн өгөгдлүүдээс яагаад өөр байгаа) болон таны өгөгдөл хяналт шинжилгээ хийх болсон шалтгаантай хэрхэн холбогдож байгаа тухай.Зөвлөмж: Дүгнэлтийн дагуу авч g

хэрэгжүүлэхээр санал болгож буй үйл ажиллагаа. Авах арга хэмжээ, цуглуулах нэмэлт өгөгдлийн тухай зөвлөмжид оруулна.

Энэхүү дүн шинжилгээг хийсний дараа үр дүн, дүгнэлтээ төлөвлөгөөний баг болон бусад сонирхсон хүмүүсийн хамт нягтлан үзээрэй. Ингэснээр тэд таны өгөгдлийн дүн шинжилгээг нягтлах, нэмэх эсвэл засахад тус болно.

3. Үр дүнг танилцуулах: Та өгөгдөлдөө дүн шинжилгээ хийж, үр дүнг нь гаргасан бол үүнийг хэнд, ямар хэлбэрээр хүргэх талаар шийднэ. Өгөгдлөө танилцуулна гэдэг нь судалгааны үр дүнг янз бүрийн хүмүүст янз бүрийн байдлаар тайлбарлан таниулахыг хэлнэ.

Ажлынхаа дүнг танилцуулах (илтгэх) олон арга байдаг. Тухайлбал, бичсэн тайлан, аман танилцуулга, видео болон интернет вебсайт. Тайлангаа та уншиж байгаа хүмүүст тохируулан бичнэ. Хэрэв та олон нийтэд болон нөөц хангамжийн асуудлыг тань шийдэх хүмүүст ижилхэн тайлан танилцуулбал аль нэг талд үр дүнтэй хүргэж чадахгүй. Та ажлаа, гарсан үр дүнгээ дүгнэсэн дэлгэрэнгүй тайлан бичээрэй гэж бид зөвлөж байна. Энэ нь таны бусад бүх тайлангийн суурь болно. Янз бүрийн хүмүүст хүргэх тодорхой мэдээллүүдээ багцлахын тулд үүнийг ашиглаж болно. Голын хяналт шинжилгээний төлөвлөгөөндөө хэдэн удаа, хэнд тайлагнахаа тусгаарай. Тайланг бичих загварыг 8-р бүлгээс үзнэ үү.

8. Өгөгдлийн чанарын баталгааны ямар арга хэрэглэх вэ?

Өгөгдлийн чанарын түвшин өндөр байх нөхцлийг хангахын тулд боловсруулан гаргасан системийг чанарын баталгаа гэнэ. Ажилд


оролцож байгаа бүх хүн ажлын бүх горимыг ойлгож, нарийн чанд даган мөрдөхөөс чанарын асуудал эхэлнэ. Таны ажлын чанарын баталгааны арга хэрэгсэл бол голын хяналт шинжилгээний төлөвлөгөө юм. Тэрхүү төлөвлөгөөнд ажлыг хэрхэн хийх удирдамжийг тусгасан байна. Бас нэг хэрэгсэл бол шинжилгээ бүрд зориулан гаргасан ажлын аргачлал юм.

Чанарын баталгааг хангах даалгаврыг ажилд оролцож байгаа чадвартай хүмүүст даалгах хэрэгтэй (ажилд оролцогсдын эрхлэх ажил, үүргийг заасан 10-р асуултыг үзнэ үү). Энэ систем дараах бүрэлдэхүүн хэсэгтэй байна. Үүнд:

Сургалт

Гол шинжээчдэд ямар сургалт явуулахыг зааж, багш, тэдний харъяалагдах байгууллагыг тодорхойлно уу. Анхны гол шинжээч болон танай бүлэгт хожим орж ирэх хүмүүст зориулсан сургалтыг танилцуулаарай. Гол шинжээчдээ хэдэн удаа дахин сургах вэ? Сургалт явуулахад жилийн аль цаг илүү тохиромжтой вэ? Эдгээрийг аль болох тодорхой гаргаж өгөх боловч танай бүлэгт юу нь илүү тохиромжтой гэдгийг цаг хугацаа харуулна гэдгийг анхаараарай.

Чанарын хяналт

Дотоод аргачлал гэж хяналт шинжилгээний бүлэг дотроо хийх чанарын хяналтын ажиллагааг хэлнэ. Үүнд:

голын хяналт шинжилгээний төлөвлөгөөг g

заавар болгон ашиглах хээрийн бүх хуудсыг бүрэн, зөв бөглөсөн g

эсэхийг шалгах шинжилгээний ажлын удирдамж, g

хэмжигдэхүүнийг жил бүр шалгах

Хааяа хоёр гол шинжээчээр ижилхэн газраас ижилхэн дээжийг өөр өөр цагт (хоорондоо 2 юмуу 3 долоо хоногийн зайтай) авахуулж, тэдний гаргасан дүн төсөөтэй байгаа эсэхийг шалган харьцуулаарай. Хэрэв дүн их зөрж байвал хоёр судлаач хоёулаа, эсвэл аль нэг нь буруу ажилласан байж болно. Жишиг цэг байгаа бол гол шинжээчдээрээ тэр цэгт макро

сээр нуруугүйтний дээж авахуулаарай. Ажлын удирдамжийг нарийн дагаж мөрдсөн бол дээж авах бүрийд дүн тогтвортой байх ёстой.

Гадаад аргачлал гэдэг нь техник болон танин мэдэхүйн асуултад хариулах, доор дурдсан дээжийн жишиг цуглуулганд байгаа макро сээр нуруугүйтнийг зөв таньсан эсэхийг шалгах, таны цуглуулсан өгөгдлийг тэр газраас өөрсдийн цуглуулсан мэдээлэлтэй тулган үзэх зэрэг байдлаар туслалцаа үзүүлж байгаа экспертүүдийг оролцуулсан чанарын хяналтын үйл ажиллагааг хэлнэ.

Таны ажлын аль нэг хэсэгт алдаа гарсан, эсвэл шинжилгээний зорилтуудаа биелүүлж чадаагүй бол гол шинжээчид ажлын удирдамжаа нарийн сайн дагасан эсэхийг шалгаж үзэх хэрэгтэй. Түүнчлэн нэмэлт сургалт явуулах хэрэг гарч болно. Заримдаа дүнг сайжруулахын тулд ажлынхаа удирдамжийг эсвэл хээрийн хуудсаа өөрчлөх шаардлага гардаг. Мөн асуудал анх гаргасан зорилтуудад байгаа нь тодорхой бол тэдгээрийг өөрчлөх хэрэгтэй байж болно. Ямар нэгэн зүйлийг өөрчлөх шаардлагатай гэж үзвэл мэргэжлийн хүнтэй зөвлөөрэй. Өөрчлөлт гаргавал тус бүрийг нямбайлан бичиж тэмдэглэн хадгалах хэрэгтэй. Өөрчилсөн зүйлсээ гол шинжээчиддээ заавал зааж сургаарай.

Ажлын бичиг баримтууд

Ажлын бичиг баримт, үүний дотор голын хяналт шинжилгээний төлөвлөгөө, багаж хэрэгсэл, нөөцийн хангамжийн тэмдэглэл, бөглөсөн хээрийн хуудаснуудаа хадгалах, ашиглах боломжтой газрыг оноож өгөөрэй. Анхдагч мэдээллийг судлах, эсвэл аливаа зүйлийг тодруулахад хэрэг болох тул хээрийн бүх хуудаснуудыг хадгалах хэрэгтэй. Зургийн аппараттай бол шинжилгээний цэгүүдийнхээ зургийг авч, бусад бичиг баримтын хамт хадгалах нь тустай. ГХШТ-ний хуудаснуудад зураг бүрийн ард бичих мэдээллийг заасан байгаа.

Макро сээр нуруугүйтний жишиг цуглуулга

Ёроолын макро сээр нуруугүйтний багцыг хадгалах нь хэд хэдэн зорилготой. Үүнд: (1) гол шинжээчдийг шинээр сургах, орон нутгийн

БҮЛ

ЭГ 4


сургуулийн сурагчдад нутгийн гол доторх амьдралын тухай заахад хэрэг болно; (2) танай голд амьдардаг амьтдыг баримтжуулж, таны цуглуулсан мэдээллийг баталгаажуулахад тустай; мөн (3) Монголд тохирсон мэдрэмтгий байдлын индексийг боловсруулахад хэрэг болно (3-р бүлгийг үзнэ үү). 3 дахь зорилгын хүрээнд Орчны шинжилгээ хийхдээ шинжилгээний цэг бүр дээр иж бүрэн багц цуглуулах нь маш чухал. Орчны тухай мэдээллийг багцтай хамт хадгална. Онц сайн, дунд зэрэг, эсвэл муу гэсэн тодорхой нөхцөлд амьдрах чадвартай макро сээр нуруугүйтнийг тодорхойлсноор мэдрэмтгий байдлын индексийг гаргана. ГХШТ-ний хуудсан дээр энэ тухай мэдээллийг оруулахаасаа өмнө 7-р бүлгийн 137 хуудсанд байгаа макро сээр нуруугүйтний жишиг цуглуулгын тухай заавар

гэсэн хэсгийг үзнэ үү.

Ажлын үнэлгээ

Хяналт шинжилгээний анхны жилийн ажил дууссаны дараа танай ажлын баг ажлынхаа үр дүнд үнэлгээ өгч, шаардлагатай бол өөрчлөлт оруулах хэрэгтэй. Голын хяналт шинжилгээний төлөвлөгөөгөө, ялангуяа чанарын баталгааны аргуудаа нягтлан үзэж, өгөгдлийн чанар, үр дүнг сайжруулахад хэрэгцээтэй өөрчлөлтүүдийг төлөвлөгөөнд тусгана. Ард иргэд, мэдээллийг хэрэглэгчдийг уулзалтад урьж, хяналт шинжилгээний ажлаа танилцуулах бас боломжтой. Энэхүү уулзалтын үеэр хяналт шинжилгээ хийхдээ анх тавьсан зорилго, зорилтуудаа болон одоогийн байдлаар гарсан үр

Хүснэгт 4.2. Голын хяналт шинжилгээний ажлын үүргүүд

Ажил Үүрэг

Ерөнхий зохицуулагч

Ажлын бүх талыг хянан удирдаж, ажил үүргийн гүйцэтгэлийг хангахад анхаарна.

Гол шинжээчдийг сургагч

Бүх гол шинжээчдийг сургаж, асуултад хариулах ажлыг хийнэ. Энэ ажилд сайн дурын хүнийг сургаж болно, эсвэл зөвлөгөө өгөх үйлчилгээ үзүүлдэг байгууллагын мэргэжлийн хүн байж болно.

Хангамжийн менежер

Бүх багаж хэрэгсэл болон ажлын материалыг хариуцаж, хадгалж, хэрэгтэй үед зээлдэнэ. Хэнд ямар багаж хэрэгсэл байгааг тодорхойлох хүснэгт гаргаж, гарын үсэг зуруулна.

Чанарын баталгаа хариуцсан ажилтан

Чанарын баталгааны бүх аргыг хэрэгжүүлэхэд анхаарна. Танай ерөнхий зохицуулагч, бүлгийн гишүүн, эсвэл гадны хүн байж болно.

Сайн дурынхны зохицуулагч

Сайн дурын хүмүүсийг элсүүлж, ажлын хуваарийг гаргаж гүйцэтгүүлнэ. Тэдэнд анхаарал тавьж, тогтмол харилцахаас гадна талархах, эсвэл урамшуулах ажлыг хийнэ.

Өгөгдлийн менежер Бүх өгөгдлийг өгөгдлийн санд зөв оруулахад анхаарна. Үүний тулд өгөгдлийн сангийн загвар боловсруулж, өгөгдлийн тухай товч мэдээллийг боловсруулж болно.

Гол шинжээч Дээж цуглуулж, хээрийн хуудсыг бөглөн өгөгдлийн менежментийн зохицуулагчид хүргэнэ.

Илтгэгч Ажил, хяналт шинжилгээний дүнгийн талаар нийтэд танилцуулна.


дүнг тайлбарлаарай. Хүрсэн амжилт, тулгарсан бэрхшээлийн талаар мөн яриарай. Тэдний асуулт, санал зөвлөмж ажлаа сайжруулж, ард иргэдийн хэрэгцээг хангахад хэрэг болох санаа өгнө. Мөн хөндлөнгийн экспертээс санал асууж болно.

Үнэлгээнд ашиглах бусад аргачлалын талаарх мэдээллийг голын хяналт шинжилгээний төлөвлөгөөний хуудсанд тусгаарай.

9. Гол шинжээчдийн аюулгүй байдлыг хэрхэн хангах вэ?

Аюулгүй ажиллагааны төлөвлөгөө

Танай ажлын баг аюулгүй ажиллагааны төлөвлөгөө боловсруулж, голын хяналт шинжилгээний төлөвлөгөөнд тусгах ёстой. Энэхүү төлөвлөгөөнд дараах мэдээлэл орсон байна. Үүнд:

хамгийн ойр орших утсан холбооны g

байршил, дугаарыг гол шинжээчдэд зориулан бичиж тэмдэглэнэ. хамгийн ойр орших эмнэлгийн байршил; g

шинжилгээний цэгээс тийшээ хэрхэн явах тухай заавар өгнө. гэмтсэн эсвэл өвдсөн хүнийг эмнэлгийн g

газар хүргэх горим.түргэн тусламжийн үеэр холбоо барих g

хүний нэр, хаяг, эрүүл мэндийн холбогдох мэдээлэл, тухайлбал харшил, зүрхний байдал, чихрийн шижин зэрэг мэдээллийг агуулсан маягтыг гол шинжээч бүрээр бөглүүлэх.

Хяналт шинжилгээний үеэр авах урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ

Хяналт шинжилгээний ажил хийхдээ шаардлагатай урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг аваарай. Бүх гол шинжээчтэйгээ дараах аюулгүй ажиллагааны дүрмийн талаар ярилцаарай.

Хяналт шинжилгээг нэгээс доошгүй g

хамтрагчийн хамт хийнэ. Гурав, дөрвөн хүнтэй баг хамгийн тохиромжтой. Хаана байгаа, хэзээ буцаж ирэхээ хэн нэгэнд заавал хэлж мэдэгдээрэй.

Цаг агаар муу үед дээж авахаар явж огт g

болохгүй. Өвдгөөс дээш татсан буюу маш ширүүн g

урсгалтай газар битгий яваарай. Хуурай хувцсыг ялангуяа цаг агаар хүйтэн g

сэрүүн үед авч явна. Зөв газраа ирсэн эсэхээ газрын зураг, g

шинжилгээний цэгийн дүрслэл, зүг чигийн заавраас шалгаарай. Гол маш их бохирдсон гэдэг нь тодорхой g

юмуу болзошгүй байгаа бол хяналт шинжилгээ хийх хэрэггүй. Голын эрэг тогтворгүй газар бүү яваарай. g

Ингэснээр элэгдлийг хурдасгаж болох ба эрэг нурвал маш аюултай. Голын эргийн ургамлыг аль болох бага хөндөөрэй. Гол дотор явахдаа маш болгоомжтой g

байгаарай. Голын ёроол гулгамтгай, гүн тогтоол устай байж болно. Гол гатлах шаардлагатай бол тэнцвэрээ хадгалах болон гүн устай хэсэг, шаврыг шалгах саваа мод тулж явах хэрэгтэй. Таны хамтрагч(ид) хуурай газар хүлээж, таныг унавал туслахад бэлэн байх ёстой. Хэрэв голын нөхцөл, эргэн тойрны орчин g

эвгүй санагдвал хяналт шинжилгээгээ зогсоогоод тэр газраас явах хэрэгтэй. Таны аюулгүй байдал судалгааны мэдээллээс илүү чухал шүү!

10. Ямар ажил үүргийг хэн гүйцэтгэх вэ?

Голын хяналт шинжилгээг амжилттай хийхийн тулд хүмүүсийн хийж гүйцэтгэх ажил, үүргийн хуваарь тодорхой байх хэрэгтэй. Танай бүлгийн гишүүдийн эрхлэх ажил, гүйцэтгэх үүргийг доор жишээ болгон харууллаа. Хэрэв ямар нэгэн юм дутуу санагдвал энд байгаа зүйл дээр нэмж болно.

Ажлаа сайн гүйцэтгэж л байгаа бол хэд хэдэн ажлыг зэрэг хийж болно. Голын хяналт шинжилгээний төлөвлөгөөндөө эдгээр ажлыг гүйцэтгэх хүмүүсийн нэр, холбоо барих хаягийг бичиж тэмдэглээрэй. Энд бичилгүй дутуу орхисон гэж бодож байгаа ажил үүргийг нэмж бичээрэй.

БҮЛ

ЭГ 4


!"#$% &'%(#) *+%,+#!--%+. )/#/0#/!//

_____________ )1213214114 45678948: ;<<=4>=>? @4?@@

(!"#$%% $&&'()* +,*-,$,' .&( +/-/$ 0#'##--12*

!"#$% &'#'(#')'' )*+)*, &-,*. 4-+ /0#)112 %3"# %%.)

!"#$% &'%(#) *+%,+#-..%+/ (,#$% %.0 (!"# "4 .5"52 */-, /26 $5712" *5356 "&.*12" "#6 80&& +&(5' */-)" $9"5-. :1";1-*##"12 5;-55( 9-*5*'5$ 9056 < "#6 +52; +/-"/.)

=/-)" $9"5-. :1";1-*##"12 .,-,7-,*,,* 1+23.% &4%+/ %.0

5"#1"" 1(0+& &('-

!"#$% &'%(#) *+%,+#-.. &+/& )(%(/ 14#-+/% .0&.6 7"0+#-":

(:2A? B>4C6? 4CD55;

-EF28F >:C2 %8E &@2B@@ B>ECF G8;88282

(F>H4, <9>=?A ;<4>>E

48FI28?) 809%&+/ 7"&+:;;#(-2 <0"% %;)-+/% 79=#9& >.6,+-2 ?+%,#.& ;&((%$ 79=#9& @-9-A9# &.0.-#.-2 B;3(A: B;3(A:

(E3>? I<F>2 >=<<29

1. J>3 4>KEA?F>> 9>2>>E 9> L< G8;8F 38?

J>3 4>KEA? G8;88282

809%&+/ 1+2+-#.# (#(%A*(C), -(7(0 (*+-#(#)$% &.#1.0, ;0-(6(#,+#), -.6.):

DE"#"-+/% 143 (1-0 14#-+/- 47%. 44):

!"# (/ 3(= (2-0 14#-+/- 47%. 44):

F;0 (6G3-(#, :(- (-((0:

5(6-+/% "/0$% 3;;0+%:


БҮЛ

ЭГ 4

!"#$%&"' ()(*)# +*)# *)#:

,"':

-++%:

-)./)%&)/ /)0)%:

-+(/$1# +*#2 #334$1# &+567 )%7 $%/87$1# *)#)) 0"5""9 :)1/)) )*++7'++7. ;)5 &<%(8'& )*++7'2/ 9)/*))9, &)./$1# =+&'2/ #6 "7""% (*) (8.78/'8#8 <<:

>?"'"/$, #$1/8., 87$1# 0)*/$1# &+567 &)./))':)' 0"&$*("1 "#4/"1 <#8 48#(81 /)0%++7. ;)5 &<%(8'& /)0%2/ 9)/*))9, &)./$1# =+&'2/ #6 "7""% (*) (8.78/'8#8 <<:

,)0%2# 0+%)/ &)5*)%/)*)# ++? ! ;$1. ! @/<1

(!"#"$ %&'()*% +"*$,-"" './0.(-.1.% ("#$2% #&$()*( 3"41"$("32( #54-56

+"*%". !"#$2% #&$"( 7-7370 '&1-"-8"" 3.$.('.* +7- 9#)*% 1"% :/&& 55$ '&1-"-8"" ;#;;-.3 +7-7/6'7* ("#"$' 3"%0"%" &&.)

2. !" #"$""% $&' ()*)+%)) ,#+"'- ./+0/'$11 ,/2, 3&'&4?

5#+"'- ./+0/'$11 ,/2, ."'-$""+. ,"' A)'(/))#2&)) )%7 "7 (*) ()5$)7 &B#)'( A$#9$'/88#$1 )9$'7 =+&)' :+*)7 A)'(/))#)) (8.78/'8#8 <<.

! 1. <&&$= /.0..-.- :$1 :"'/"&.

! 2. -+(/$1#&)) 6),)( 8.(;;0)*( ("7"%&"1'"&.

! 3. >.(.% .3 ;;14.$'.* +73)$0&&-"(?)*% #3'33/ ("7"%&"1'"&. ;)1':)%:

! 4. @%0%2 &1%2 8.(;;0)*% +*#2 =)#)%( <#8'/88 3/3&.

! 5. C*#2 =)#)%2/ *)19%++')&2# (+'7 B5++'9 :)1/)) %535% 1.$(..-')*% ;*- "6)--"(""%2 <% 7<#7 <#8'/88 3/3&. ;)1':)%:

! 6. ;+* #+()/( A$#9$'/88 &$1&87 (+* :"'"& 6),)( 0..6)*% 8&(-&&-(2(

:<%7<<'8&

! 7. D+*)7 A)'(/))#; ()1':)%:

52

!"#$%& '(#)(%*++#(, -./(%&001. !"# $"%&#'()*"" +%, ", (*) '+-&+, *.)+#' /&)0&#122)&3 +0&#, 45*+# 657+, /+#'1++)++ '28,21#2)2 99.

2$,*$%3 ./4#5 60731 "8$/ -./(%& &$739$# :+?

;.% '(#)++4(1:

! 1"#() 2:"7&7';8'23 '+)&#<+*

! 57)( 4+)+%() +755,+#, '2,122%&3) 2* 997-2%&31 .#1+) '+)&*+, 75%+#<+*

! 1+$%() +/&1#+#', 57)( 4+)+%() *""%"),() *"#6""1 "3#1"*

! 1"# 8=%=), 7+- 1+$%++ *+81++#+* +%1+ *28022 +-+*

! 657+, $"%&#'; '+3#6+%:

</1 (/*+1(,# 60731 "8$/ -./(%& &$739$# :+?

</1 (/*+1:

! 57)( 4+)+%() 82,22##&31 <51#55#+*+, 1"# /&)0224,2, '57#+*

! 1+$%() $5%+1, '")"1 '=*==%=80, *.)+#'() <21 %99 "4&0 &%2* 5)++ '22-2% $2%122% *+)1+*.

! "%") )5'1&3) &%12, 57)( )==<&3) '=#=- 6+3,+#, 8;);08;)'2, +)*++%,1&31 $+*&%1++)( +0&#')55,+, *+%55#+*

! 657+, $"%&#'; '+3#6+%:

;.% '(#)++4(1:

! 57)( 4+)+% +%, &%12,&3) 2%99# 82),, 2,&3) $+7+1' .8+% )=#== 9$99#0 6+31++1 "3#1"*.

! 7+- 1+$%()*++ '5*+3 82,#21, *+%&5<#+1(1 )2821,99#2*

! +0#()*++ 9% ,9)1 +%, &%12,2, *9%12*

! 657+, $"%&#'; '+3#6+%:

! 657+, $"%&#'; '+3#6+%:

2.%.79/.%5# 60731 "8$/ -./(%& &$739$# :+?

;.% '(#)++4(1:

! /&)0#2* 5*++)( 75,+#1++1 '=#=-#=0, *2%21099#0, 1+%7+) 9% ,9), ,9) /&)0&#122 *&3*

! 57)( 4+)+%() /&)0&#122 *&3* *22%&3) +0#() ,+,+#'+3 6"#"*

! +0&1#+#', ,9) /&)0&#122, +755,+# /&3,2* 4+,-+%++ 62*099#2*

! 57)( 4+)+%() 82,22##&31 <51#55#0, *+%><55#+*

! )5'1&3) +%, &%12,, 1"# 8=%)==7 *2%21#214,2, 82,#21 82,22#2# *9%120, 6"*&%,#""7 5%>,4&#+) 72%1&3#2*, 6+31+#> "%4)"" *+81++#+* 72'12#1221 '=#=-/99#2*

! 657+, $"%&#'; '+3#6+%:

! 657+, $"%&#'; '+3#6+%:


БҮЛ

ЭГ 4

3. !"#$ %&#"'( )*#+*',--#*. /,/,0'*., %-# %-1-,'-% 2-?

!"#$ %&#"'( )*#+*',--#*. "+'$# /,/,0'*., 12#*3%2% 45',550*., +",1"",""0

/,/,0'*., %-3-,'-#- ,-+ 4202+ 4".,"" %56551*., 42'2# %-3-,'-+ 6","0,5. ,-+

4202+ 4".,"" %56551*., (-60-,'-#- 55. !-60-,'-1-# 45'-, %5#*.%-- 023 ("#$

/,/,0'*., &6"3 4".0'""3 ")*,'"#" ,-+ 4202+ 4".,"","" 4*7#- 55.

34'-, 5-1-,'-#-

((-60-,'-%)

6","0,4.

((-60-,'-%)

830 *3,-0

9,/,0'*.# %-3-,'--:

:;3,;;'*.# 4",), 1;3",7*0

9,/,0'*.# %-3-,'--:

<2,=2'423( ,">3$# "+*'(#;;0

9,/,0'*.# %-3-,'--:

?32# #;(,*.# >"%*3,""#$ "+*'(#;;0

9,/,0'*.# %-3-,'--:

@5#*. -355' 6-#0*.# 4".,;;''",;;0

9,/,0'*.# %-3-,'--:

A2''B+, *% 1;3,;;'*;0

9,/,0'*.# %-3-,'--:

C".,"'D 237#$ 4".,;;''",;;0

9,/,0'*.# %-3-,'--:

E1 1;0'""7*0

9,/,0'*.# %-3-,'--:

E1#$ 7"#"3$# "1;;0"' %"3*;=1"# "+*'(#;;0

9,/,0'*.# %-3-,'--:

!/3*.# "'4"# (;)""'(#;;0

9,/,0'*.# %-3-,'--:

C;1"0 %-3-,'-,7; (2023%2.'#2 ;;:

9,/,0'*.# %-3-,'--:

4. 78#0, %-9-- %&#"'( )*#+*',-- %*.% 2-?

F#-%55 ,"3$# "G'","0 4".,"" )*#+*',--, 5#-',--#*. +",1""'($, 0223 (2'*';;'+

4".#". !" %*.% )*#+*',--#550-- (-60-,'--0 %2'42,02% 4","#$, 4/,'/#/ 55. @*.%

5#-',-- 4530-- "+'$# ;0*30"6+*., 0","#" ;;.


!"#"" $%&'() *+&,+(-"" $+.$ /0&1 $%&'() *+&,+(-"" $+.$

(!"#$ %&$ '"()"*+,,, &(,*+,,+,,

-,./,+*,(, &&)

2+(1 $"1"& 01''

$%&'() *+&,+(-""

$+.$

!%&'() *+&,+(-""

$+.$ 0(+3'( 4' 5-&55

6'7 -'#38& *+&,+(-"" (5-0 %&*,+)

! 1(/2,( 23/4*+44 (___ $33/42)

! 5)"+*4*-6( &(,*+,, (___ $33/42)

9+#+: *+&,+(-"" (6-0 %&*,+)

! 5.7/04$ 809(6 &(,*+,, (___

$33/42)

! :8*6( 302+4*6( -88;88 (___

$33/42)

;+5(5-+.& *+&,+(-"" (7-0 %&*,+)

! <4+42, 30+4.*6( &(,*+,, (___

$33/42)

! =4>08 2,,0 (3033+&#-("# &(,*+,,

(__ $33/42)

! ?4@$4(;06( &(,*+,, (___ $33/42)

5. <'&1 %='3 4'-', $"3"->"( $"3"-)". 7"?

A4(/ $,0,+-,# B&#*2"#+ /880 )4+244*44. C/+,,0 B&#*"#+ $&*,,( 4@24( %8* -88

'"0$,+"#+ (7 -,./,+*,(, &&. C(, (7 -4(6 %&0-+,* %8*(8. 5? = 5B"#( 24(.

?,(8& -5( $"3"->"( <55 *+3$"-

D2(6 94(406( $E(4*- '"()"*+,,("# 40/ "0+,/"#( +406( 4@*4+4 (5?-442)

D2(6 94(406( $E(4*- '"()"*+,,("# $,,0"#( 23/4*+44(6

$4#0;4+ (5?-442) (!"#$$%: &$'%()$" *+,+%# -./0" 12%,)34 #$'%($)"0 ,$)4$$"0 *+,+% ,$4* 1$')$$.)

D2(6 2,,0 (3033+&#-("# -3$4# +406( 4@*4+4 (5?-442)

F&$ '"()"*+,,("# $,,0"#( $33/42(33/; )4+244*-:

F324/ B&#*; -4#*%40:

F324/ B&#*; -4#*%40:

A4(/ $,0,+-,# %324/ B&#*"#+ )4+244(4 33. C/+,,0 B&#*"#+ $&*,,) 4@24( %8* -88 '"0$,+"#+ (7 -,./,+*,(, &&. C(, (7 -4(6 %&0-+,* %8*(8.


БҮЛ

ЭГ 4

!"#$% &'()*'+, &-)-+.-# /'' 01)&-+

23*+3#3#4, &3)1563& -7-%

!"#"$ %&'&#()*+# %",#")$ -"+#"" #"."':

/",#")$ -"+#"" #".'0# %"'*12"% %34:

/5)-55 -"'*% %"6#:

6. 28%3#4 01%"1#+--+ &33%3 &19& :-?

755' -"+#"" %3(4&#8*+# %64")8 9*4$*)#&& %*+$ -"+#"" 2&# -3'&&' -:#):4: 33. ;"#, %3< 9""',"#,"% 81) #1'=""( *)33#3+ 2&#8 %64")8 9*4$*)#&& 8"=*%0# .:=):$ -"+4".

>:':# 4:)::))::( 1'?,<*)"4 (&'#*+)&%*+4 81), &,#&&' 2&# %55'54,55 %"#"( @A-&&(

,559#3+ ."+8"+ -"+% B(85+.

28%3#4 01%"1#+--%19 6-+19% ; 1

!"+'9)0# ,3'(&)4& 33:

C1( 2&# ,&&' %64")8 9*4$*)#&& %*+$

-"+#"" .5'*)811,:

1-' 2&#*+4 .1'"#. D".'04 4&', 542)5# .3+)(*+# 81(#"4" 11.


!"#$%& '(#)(%*++#(, -+*(,# . 2

!"#$%&'( )*$+,&-, **:

./+ 0,( ),,$ 12-"&3 %4-54&(,, 14#5

6"#("" 78$4&3//):

2-$ 0,(4#- 7/$"(. 9"7$'- -,$, 8-0&8( 7*#&+4#( 3/+("-" //.

!"#$%& '(#)(%*++#(, -+*(,# . 3

!"#$%&'( )*$+,&-, **:

./+ 0,( ),,$ 12-"&3 %4-54&(,, 14#5

6"#("" 78$4&3//):

3-$ 0,(4#- 7/$"(. 9"7$'- -,$, 8-0&8( 7*#&+4#( 3/+("-" //.

БҮЛ

ЭГ 4

7. !"#$%& '(#)(%*++#(, -*-*.%(,* /+0/+# 1+*1+%), .2# '(#)(%*++ /(,),

&$,%$*#$/ 3+?

4*-*.%(,# 56#6)56#&

!""#$%& '(()*+&((),- '"#'"& .(-/((/*' 0"? !"& .(-/((/1, 23#"&, 450 25-/5-)+5&

"+"'$%- 6*/-*' 0"?

7-5-)/$%& +*&) 8#((/*'**+ 59&5 28/8& '8%&8 '""#$%& '(()*+&((),- '"#'"&

'*)-*/*' 0"? !**&* '*)-*/*' 0"?

7-5-)/$%& +*&-$%& 4*-0*#,- 2$:&" 33. (8-# 23/-""+ +*&** *0: *6$-/*&* (().

7-5-)/$%& +*&) '"& 9")""/"/ 8#((/*' 0"?

7-5-)/$%& +*&) 8#((/+*& 5-5-)/$%- '""#$%& '(()*+;*% '"& ;(/-*1 6*/-*' 0"?

4*-*.%(,# .2# '(#)(%*++

!<&*/; 6$&1$/-"" ;*0$' ;*&, -8/ 6*/;-**& =( 0"? >88# )*0;*& ;8)8#'8%/&8 ((:

?*&, 5-5-)5/) )3& 6$&1$/-"" '$%1, 3# )3&, )3-&"/; 28/8& 450/591$%- -*#-*' '3&

'"& 2"?

?*&, )3& 6$&1$/-""- '"#"-/"-:)$%& <9*# 23/"- &<-;/*& 34"1, &"91 2(=( 4*+*' 0"?

70 .2#* &$#(%188%$/

?*&, ;*%/*&, ;*&$/.((/-,- '"& '3/""1 *0*' 0"? (“?*&, '<&*/; 6$&1$/-""&$%

5-5-)/$%- '"& *6$-/*' 0"?” -"+"& 3-# */'9,- 34&" 33.)

!")"& ()** ;*%/*& ;*0@1, ;*&$/.((/-* '$%' 0"?

A9*# ;*%/*& -*#-*' 0"? A9*# ;*&$/.((/-* '$%' 0"?

7-5-)/$%& 9B&B19B&;$%& 2(+*) 9")""/"/:

8. !"#"$%# &"'"()""#% *+"$ "$)" ,-$-)(-, .-?

!"#"$ %&#"'( )*#+*',--#*$ ./',*$# ")*,'"% 0"#"12# ."("',""#2 ./% "1,2, (-34-,'-#- //.

/0$)"('. 5/% 3-4--''*$, .6,'6#6 //.

7*#- ,8' )*#+--04-4 981*:';"# ;:1,"'(2# %6(6'.6166 .*0#- //. <:1,"'( &=::'"% %"3,*$# (8%*183+(8$ >", (+*'4): ?8' )*#+--04*$, %-4-# :4"" 4"=("# ;:1,"% =-?

1"$203", ,4#:

/0$)")5:

@1 0"4="1"" 4--)'//'-% %/;-'(-$ ,8' )*#+--04-4 #-3-'( ;:1,"'( %-1%-# &=::'"%"" .*0#- //.

1"$203", ,4#:

/0$)")5:

!"#"$%# ,*#"('. !"#"$ ./'-,( ")*,'"% 0"#"12# ./% %&#"'(2, (-34-,'-#- //.

67'778 ,*#"('. ! !"#$% &'%(#) *+%,+#-..%+/ )0#01#0-00%+/ 4",::

"+*''"%. ! A--1*$# %::4";#::4 ./1-#, 96= .6,'6;6# -;-%*$,

)"',"%. ! B*' ./1 %-3+*'(*$# :4*14"3+, %-3+*,4-%//#*$,

)"',"%. ! A8C1 661 ,8' )*#+--0--1 #-, ,"9"1 %8C1 661 >",(

)*#+*',-- %*$',-+, 4/#, %"1D>::'"%. ! ?8' )*#+--0*4 +*)*, >-, 4--1 4--+ >:,'::'+, (:%"$#

>-,*$# 63#6% 4/#(-$ %"1D>::'"%.

1"$203", ,4#:

9"8""8 ,*#"('. ! !E%#*F, ("#*# 3-4-%/$# ";::'("#4 %"1*:'"%""1

-F;GE1((-$ 96='6%. ! 2..,+/% ,+*+- 34-#44#-$- -F;GE1(--1 )"',::'"%

(4881%2, /9#- //). ! H-1,-+'*$# %/3//;*$# 4--+ "=0 ."$,"" ,"9"1( 4--+

"=0 4/#, %"1D>::'"%.

1"$203", ,4#:

:;(%# &252) &"$2+'. A"4,"'"% ./% .*0*, ."1*3(2, (-34-,'-#- //.

! ?8'2# %&#"'( )*#+*',--#*$ (6'6='6,66, %-1-,'-%-4

46%63. ! 5","+ %-1-,;'*$# (-34-,'-', %-1-,'-%-4 46%63. ! 56,'6;6# %--1*$# %::4";#::4, %-1-,'-%-4 46%63. ! I-, ./1*$# 9:1",

J:1,*$# "14 .*0*% 3-4--'-':

! J:1,*$# 4:,""1 (9:1", ./1 661*$# ,-;-# &',"1"% 4:,""1("$ ."$#")

! K=;"# ,8'2# >-,, ,8'2# #-1

! L,#88, >",

! J:1", "=;"# %/#*$ #-1

1"$203", ,4#:

5/% .*0*, ."1*3(2# ."$1'"':


!"#$% &''$ ()$))*+,-(., /.0.* 1)*2))2*".

!"#$"", %$%# $&'$(#$ )*$+*,* %%; -(#. )/+ 0/+)/$'/0 .&'&&++(#$ )*$+*,* %%.

! 1$%# ! !"#$""; -&$2&+ '//30 .&'&&++(#$ )*$+*,* %%.

4&3&$+&5&, )&06%%+&$7 )/'(5:

8/+ '&&3 )"#0'"" 9(+&, '&&3 )(7(0 0":$:

;(+,(# '<$""3 (9(+ )%3(#$ '<$""3+"," <<)

3"$.)1"4 4+(:

=.>-,? -%$&&.&+ ,&3 ()"#'"$ )/+)

=.>-,? 9(,6+&0 <0"",? ,&3 ()"$(#, ,&3; /2$(#, ,&3)

@<$+<<+5", /$,//

@<$+<<+5", $"A"3 ("#."$, $/+?, ,&3)

@<$+<<+5", 0%,(# ,&3

5'$.,* 0"2*"&"(

'#&67$-:

B"C3/ 6(9($ D<$+<<+$?, )"#3+"+:

8/29( +('2*''. 1,&+$&&,' "9($+"0 )%0 A%#+&& -&.'&$+&,& %%.

! !"#$% &'%(#) *+%,+#-..%+/ )0#01#0-00- 6(+ )%3

0:,"0. 3"$.)1"4 4+(:

! E(+(#, 0:,"+-?, /$,// (/#3/+D//$//3):

! F<+A"+- A/0(/, )"#$<<+6, 0%.%%5&&5 5","+ "2",

-&.'&$+&0.

! G",? "6+?, '%, 0&3&$ )/+5/, &5&0(#$ %A&0&&3 *$*$'*+

0&3&$+&$7('-&# A*2+*+'*6, 5","+?$ ,> -&.'&$+&0.

! HC5IJ3-%%'&&5 5","+ "27 A*2+*+'*0, 5","+?$ -&.'&$+&0.

! !<5"' "3$"; -"#+)"3:

! !<5"' "3$"; -"#+)"3: ! !<5"' "3$"; -"#+)"3: 1,&+$&&,(# )%0 ."-J3("+?$ -"#+", )/+$/, )(7(6 -&.'&$+&0(#$ -",' A*2+*6 )"#,".

H,& ,> 7","3?$ )"-"+$""6<<+"0 )"5 ,&$ "3$".

9. :%2 0.(/'';<.,( "=)2*+, >",<29* 4'$4'( 4"(*"4 ?'?

0".$(#, /#3 /39(0 <-5", 0/+)//,? )"#39(+, '<$""3: 0".$(#, /#3 /39(0 &.,&+$(#, $"A3?, )"#39(+: G(#9 /7(0 A""2"3: 8&.-5&,, &52&+ *2'5*, 0%,(#$ &.,&+$(#, $"A"3 0%3$&0 $/3(.:

8/+ 9(,6&&7 )%3&&3 &3%%+ .&,'(#, .":$- )*$+%%+6, 0"'$"+"0 <<? ! 1$%#; -(#. 0&3&$D&& )"#0$%#. ! G(#.; 0"'$"+"0 $"A"3:

БҮЛ

ЭГ 4


10. !"#$ #%&' (($)&*) +,- )(*.,/),+ 0,?

!""# $%&'%% %()* ++#')&' ,+-++./ 0"'122*0% 22. 34' ,+0 04'44. )*++ %()*

'+&54/'4( $"*0". 6+044. '%10% 77# %()* ,)&,44# $"* “82.%1” '4.40 144# /4-14'*404 ++.

1&*+ #%&' 2,$ 13'433 4#$&+ +#5) (+#5),

6/#7-8 96)##$, ),+ ",/.)

9#70,)& :",)522*%';

<"* =)0(44;1)&' .2#'%';

>%0'%-()&0 -?0?(?#

@%0%#A0 $%/%*'%%0A

%()*/%0

B%&0 12#A0,0A

:",)522*%';

C'7'1*)&0 -?0?(?#

<"* =)0(44;

D*/'4';

82.%1 %()*; /%&*$%#:

82.%1 %()*; /%&*$%#:

82.%1 %()*; /%&*$%#:


С ав газрын шинжилгээгээр гол мөрнийхөө тухай мэдээлэл цуглуулж, хяналт

шинжилгээнийхээ ажлын үндсийг тавьдаг. Ийм шинжилгээний ажилд оролцогсдод гол мөрөн, орон нутгийнхаа талаар шинэ зүйлс мэдэх боломж нээгдэнэ.

Сав газрын шинжилгээ үндсэн судалгаа,

ажиглалтын үнэлгээ гэсэн хоёр хэсгээс бүрдэнэ. Энэ хоёр хэсгийн тойм, эдгээрийг хэрэгжүүлэх шатлал, даалгавруудыг доор өгүүлэв. Голын хувьд цуглуулсан мэдээллийг бичиж тэмдэглэх ажиглалтын хуудсуудыг энэ бүлгийн төгсгөлөөс үзнэ үү.

БҮЛЭГ 5САВ ГАЗРЫН ШИНЖИЛГЭЭ

БҮЛ

ЭГ 5

Бүлгийн дүгнэлтЭнэхүү бүлэгт доорх хээрийн ажил, холбогдох бичиг баримтын тухай өгүүлнэ. Үүнд:

Үндсэн судалгааЕрөнхий мэдээллийн хэсэг • Сав газрын газар, усны ашиглалт•

Ажиглалтын үнэлгээЕрөнхий мэдээлэл • Голын төлөв байдал • Дамжуулах хоолойн бүртгэл • Дамжуулах шуудууны •

бүртгэлInventory


ҮНДСЭН СУДАЛГААГол шинжээч, ард иргэдэд тухайн нутгийн гол горхийн ач холбогдлын тухай ойлгоход туслах мэдээллийг цуглуулах зорилгоор суурь судалгаа хийнэ. Энэ судалгаагаар цуглуулсан мэдээллийг голын хяналт шинжилгээний төлөвлөгөөг боловсруулах (4-р бүлгийг үзнэ үү), ажиглалтын үнэлгээг (доороос үзнэ үү) гаргахад ашиглана.

Үндсэн судалгааны тойм

Зорилго Нутгийнхаа сав газар, хүмүүсийн хоорондын харилцаа холбоог ойлгох.

Зорилтууд Сав газар, голын системийн газарзүйн тухай мэдээлэл цуглуулах.

Голын усны чанарт муугаар нөлөөлж болох газар, ус ашиглалтын хэлбэрүүдийг судлах. (Анхаар: Тэдгээр ашиглалтын хэлбэр гол мөрөнд үнэхээр нөлөөлж байгаа эсэхийг тодорхойлоход нэмэлт хяналт шинжилгээ хийх шаардлагатай.)

Нутгийн усны нөөцийг хэрхэн ашиглаж, зохицуулж байгаа тухай мэдэж авах.

Нутгийн усны нөөцийн тухай ард иргэдийн ойлголтыг судлах.

Бүлгээрээ боловсруулах голын хяналт шинжилгээний төлөвлөгөөнд хувь нэмэр оруулах.

Хэзээ, хэдэн удаа хийх

Ажлынхаа эхэнд, голын хяналт шинжилгээний төлөвлөгөөг боловсруулахаас өмнө хийнэ. Нэг удаа хийхэд болно, гэхдээ шаардлагатай үед нэмж хэдэн ч удаа хийж болно.

Шаардагдах сургалт/бэлтгэл

Байхгүй


Үндсэн судалгааг хийх

A шат: Үндсэн судалгаанд бэлдэх

Даалгавар 1 Нутгийнхаа газрын зургийг олж авах.Нутгийнхаа газарзүйн талаар мэдэж авах, чухал мэдээллийг тэмдэглэхийн тулд газрын зураг ашиглана. Газрын зураг олж авахын тулд орон нутгийн засаг захиргааны ажилтнууд, судалгаанд дэмжлэг үзүүлэх бусад газарт хандах хэрэгтэй.

Даалгавар 2 Шаардлагатай багаж хэрэгсэл цуглуулах.Үндсэн судалгааны хуудаснууд: •

Ерөнхий мэдээлэлГазар усны ашиглалт

Харандаа, эсвэл бал• нэмэлт тэмдэглэл хийх цаас•

Б шат: Үндсэн судалгааг хийх

Даалгавар 1 Нутгийнхаа байгаль, соёлын түүхийн тухай мэдээлэл олох.Ийм мэдээлэл олохын тулд нутгийн ард иргэдээс ярилцлага авах, хуучин сонин, нийтлэл уншина.

Даалгавар 2 Нутгийн усны нөөцийн менежментийн тухай мэдээлэл олох.Засаг захиргааны янз бүрийн түвшинд энэхүү менежментийг хариуцаж байгаа түшмэдийг тодруулж, тэднээс ярилцлага авах.

Даалгавар 3 Үндсэн судалгааны хуудаснуудыг бөглөх.

В шат: Үндсэн судалгааг дүгнэх

Даалгавар 1 Голын хяналт шинжилгээний бүлэгтэйгээ судалгааны хуудсуудыг нягтлан үзэх.Сав газрын байдлын тухай өгүүлэх мэдээлэл хайж, цуглуулсан тоон өгөгдлөөс ерөнхий дүр зураг харагдах эсэхийг шалгах. Гарсан дүнгээ тайлахын тулд 2-р бүлгийг үзнэ үү.

Даалгавар 2 Ирээдүйд ашиглахад зориулж судалгааны хуудаснууд болон бусад тэмдэглэлийг хавтаслах

БҮЛ

ЭГ 5


Ажиглалтын дүнгийн тойм

Зорилго Усны чанарт нөлөөлж байж болзошгүй хүний болон байгалийн хүчин зүйлсэд үнэлгээ өгөх.

Зорилтууд Гол мөрнийхөө тухай суурь мэдээлэл цуглуулах (анхны дүнг гаргах үед) Гол мөрний ерөнхий нөхцөл байдлыг тодорхойлохБохирдлыг үүсгэж буй асуудлуудыг шалгах Голын хяналт шинжилгээний бүлгийн төлөвлөгөөг гаргахад хувь нэмрээ оруулах.

Хэзээ, хэдэн удаа хийх Улирлаар, жилд 3 удаа, жил бүр (4-р бүлгийн 6-р асуултыг үзнэ үү).

Шаардлагатай сургалт/бэлтгэл

Байхгүй

ГОЛЫН АЖИГЛАЛТЫН ҮНЭЛГЭЭ

Ус, газрын нөхцөл байдалд удаан хугацааны ажиглалт хийхэд Ажиглалтын үнэлгэ хэрэг болно. Гол шинжээчид ажиглалтын үнэлгээг гаргаж байхдаа усны чанарт ноцтой асуудал учирсан бол даруй арга хэмжээ авахаар шийдэх боломжтой. Жишээ нь, загас үхсэн байвал холбогдох төрийн байгууллагад хандах, сонинд мэдэгдэхээр шийдэж болох юм.


БҮЛ

ЭГ 5

Ажиглалтын дүнг гаргах.

Анхаар: Хяналт шинжилгээ хийх голын цэг бүрд тусад нь багц хуудас бэлдэж тусдаа дүн гаргана. Хуудаснууд дээр хяналт шинжилгээ хийж байгаа цэгээ тэмдэглэхээ мартуузай.

A шат: Ажиглалтын үнэлгээ хийхэд бэлдэх.

Даалгавар 1 Үнэлгээ хийх газраа тодорхойлох.

Үнэлгээ хийх бүрдээ нэг л цэгүүдэд очих хэрэгтэй. Ингэх нь голын ерөнхий нөхцөл байдалтай танилцаж цаг хугацааны турш гарч байгаа өөрчлөлтийг тодорхойлох боломж олгоно. Тухайн цэгтээ үнэлгээ хийхэд тохиромжтой хамгийн том талбайг сонгох хэрэгтэй. Талбай бүрийг газрын зураг дээр тэмдэглэнэ. Ингэснээр ирээдүйд ажиллах гол шинжээчдэд энэхүү үнэлгээг хожим хийхэд тус болно. Мөн энэхүү ажлыг ерөнхийд нь удирдаж байгаа хүнд, асуудалтай гэж тодорхойлсон газрыг олоход тус болно.

Даалгавар 2 Шаардлагатай багаж хэрэгсэл цуглуулах:

Ажиглалтын үнэлгээний хуудаснууд:Ерөнхий мэдээлэл •Голын төлөв байдал •Дамжуулах хоолойн бүртгэл (байгаа бол)•Дамжуулах шуудууны бүртгэл (байгаа бол)•

Харандаа, эсвэл бал Гол, үнэлгээ хийх цэгийг тодорхойлох, чухал мэдээллийг тэмдэглэх газрын зураг Хэрэгтэй бол газрын зураг зурах, тэмдэглэл хийх цаас Үндсэн судалгааны бөглөсөн хуудаснууд Зургийн аппарат (байгаа бол)

B шат: Ажиглалтын үнэлгээг гаргах.

Даалгавар 1 Голын дэргэдүүр алхах.

Голын эргээр аюулгүй газраар урсгал өөдөө явж, аль болох олон онцлог шинжийг ажиглана. Тэгээд хяналт шинжилгээний цэг дээрээ буцаж ирээд ажиглалтын дүнг гаргаж эхэлнэ.

Даалгавар 2 Ерөнхий мэдээлэл гэсэн хуудсыг бөглөх.

Ажиглалт хийсэн газрыг дүрсэлсэн дэлгэрэнгүй мэдээллийг бичнэ. Үүнд энэ газрыг хэрхэн олох тухай зааврыг оруулна. Гол, эргэн тойрон дахь газрын онцлог шинжүүдийг харуулсан зураг зурна. Энэ нь голын төлөв байдлын тухай хуудсыг бөглөх үеэр тодорхойлсон голын шинж тэмдгүүдийг тэмдэглэх газрын суурь зураг болно.


Даалгавар 3 Зураг авах (зургийн аппараттай бол).

Ажиглалт хийсэн газрын зургийг авч баримтжуулна. Энэ газар дахин ирэх бүртээ нэг л газрын онцлог шинжүүдийг харуулсан зураг авна. Ингэснээр цаг хугацааны турш гарч байгаа өөрчлөлтийн баримттай болно. Зураг бүрийн ард дараах зүйлсийг бичнэ. Үүнд:

огноо• газрын дугаар • газрын тухай товч дүрслэл • зураг авсан хүний нэр•

Даалгавар 4 Голын төлөв байдал гэсэн хуудсыг бөглөх.

Ерөнхий мэдээллийн хуудсан дээр зурсан зургандаа голын төлөв байдал гэсэн хуудсан дээр бөглөсөн чухал мэдээллийг тусгана. Ажиглалт хийсэн газрын тухай тэмдэглэлийг 5 гэсэн дугаарын ард бичнэ. Үүнд эерэг, сөрөг аль аль байдлыг бичнэ. Гол мөрөн, эргэн тойрноос нь ямар мэдээлэл цуглуулах тухай 3-р бүлгийг үзнэ үү.

Даалгавар 5 Дамжуулах хоолойн бүртгэл, дамжуулах шуудууны бүртгэлийн хуудсуудыг бөглөх (байгаа бол).

Хэрэв ажиглалт хийж байгаа газрын ус руу шингэн хаягдал дамжуулах хоолой, эсвэл шуудуу байгаа бол холбогдох хуудсуудыг бөглөнө үү. Тэдгээр шингэн хаягдал бохир ус цэвэрлэх байгууламж, аж үйлдвэр, тариалангийн талбай болон бусад газраас ирж байж болно.

Даалгавар 6 Ирээдүйд ашиглахад зориулж бөглөсөн хуудсууд, зураг, газрын зураг, тэмдэглэлийг хавтаслах

В шат: Ажиглалтын үнэлгээг нэгтгэн дүгнэх

Даалгавар 1 Голын хяналт шинжилгээний бүлэгтэйгээ судалгааны хуудаснуудыг нягтлан үзэх.

Голын системийн төлөв байдлыг харуулах мэдээлэл хайж, цуглуулсан тоон өгөгдлөөс ерөнхий дүр зураг харагдах эсэхийг шалгах. Гарсан дүнгээ тайлахын тулд 2-р бүлгийг үзнэ үү.

Даалгавар 2 Ирээдүйд ашиглахад зориулж бөглөсөн хуудсууд, бусад тэмдэглэлийг хавтаслах.

Бүлгийн тоймСав газрын шинжилгээгээр (үндсэн судалгаа, ажиглалтын үнэлгээ) цуглуулсан бүх мэдээллийг нягтлан үзэж, голын хяналт шинжилгээний бүлгээрээ хэлэлцэнэ. Энэ ажлын дүнд гол мөрний тухай сонирхолтой багц мэдээлэл бүрдүүлсэн байх болно. Бүлгийн гишүүд болон бусад хүнд нутгийн гол мөрөн, усны нөөцийн тухай мэдэхэд хэрэгтэй гэж үзсэн аливаа мэдээллийг нэмнэ. Бүлгээрээ голын хяналт шинжилгээний төлөвлөгөөг гаргахад сав газрын шинжилгээний дүн хэрэг болно. Төлөвлөгөөгөө гүйцээхийн тулд 4-р бүлгийг дахин үзнэ үү.


БҮЛ

ЭГ 5

2/17/08 draft

!"#$%" $&#'()''

!"#$$%: &"&#'' #(()*$") $+,-.$*$" "&% /01230"4 /$5.6$%4-

1-% 6'.&-, -$%4" $7.$-4" /8-*-8.) 6$5-$$ /$5.6$%$$* '9"& ''.

*+,-./0 12322424

!"#$% &'%(#) *+%,+#-..%+/ 01#.-:

2+%,..3+4: 5-%"":

)546- 780+9/4

!"#$- -(67$% 687-((9 "#,, (#: (/ 9(;4 &(<((7(&$- ).<4.-#.%. 11:

="/4 <>9>% 4(#(/% (/ 9(;

?"<&"% 4(#(/% (/ 9(;

@>; A6+/% (/ 9(;

!"#$% %.7:

A/<(-:

B8<:

57"% %8)-+/% &(7C'(#(#:

@(%(/ 98<$% 4.7-.4.& -"#$% &.9.-; (#: %.-+/- ).<4.-#.%. 11:

4..4 &.9.-/-"#$% .& 48%4 &.9.-/D8)-(#(%-884 4""4 &.9.-/.& 0+E

@(%(/&((9 879-(#$% 4..7 0(/7#(4(- )(%(/ -"# 788 D8)-(4(- -"# -"7&+:

@(%(/&((9 879-(#$% 4""7 0(/7#(4(- )(%(/ -"#$% D8)-(4(- -"# -"7&+:

:80;84< 5+=/-

@(%(/ %8)(- .F"#"-+/% (#: 019.4 0(/7#(4(- ;. ((#: %.-+/- ).<4.-#.%. 11)?

@(- =..7

@(/-( G>#,11 &..7

5/) &..7 G>#

?8)-+/% %887%$ %.7:

G8)-(4(- 89: !(4(-* 8794(- 89:

?8)-+/% %(<(-)(/ -(67$% %.7: G8)-(4(- 89: !(4(-* 8794(- 89:

?8)-+/%&(( -(6(761/- 4179.#%. 11 (0(/761/, 0(/-(#+/% 0"#"% &1%+/ -(7(#)(/ "%D-"/

61/#9):

:")*&" 1&)&&.&. / ;%8"#,5 1&)&&.&. – 2 #(()*4" 1

!"#$"% "&#' $"% ()&#*+ ,+ -,.

!"#$"% &'(')%

') *'+

,-+ ./0)% 1'&'12

34*'516) ') *'+

7")& #-*-%

&'(')% ') *'+


2/17/08 draft

!"#"$ #%&"'& ("$)"' ("$'"*+$# ,-',-*(-.& '"/". (%0% 1%2"* '"/.3' &45)4'*4#4 66

(7+844 #9: &%:'"$ 2"5'""*"*&&"$ '"/"., ';-*-'+$# #<<, '"/"., %:#3 #<<, '"/".,

="*;-#&-*-'+$# #<<, '"/"., ("$'"*+$# ,-',-*(-.& '"/"., (4*144.+$# #<<, '"/"., '42

54&.).

>%&'+$#2"" ,"' "'"".3' (+1+'*4#4 66:

!""#, $%&%' $%#()'%%

!"#"$ #%&'+$# '"/.3' ?5". ("$)*"". "8+'*"7 +.:4# &662+$' (+1#4 66:

(!"#"$: "%& '%()&, *$"#(+*" ",-"&++&"". /00,'1# /"$""% *%'$2$"(" "3",.)

!"#"$ #%&'+$# %:3' ?5". ("$)*"". "8+'*"7 +.:4# &662+$' (+1#4 66:

(!"#"$: "%& '%()&, *$"#(+*" ",-"&++&"". /00,'1# /"$""% *%'$2$"(" "3",.)

!"#"$ #%&'+$# %:#3 #<<,+$# 5;#;75;#&+$' 2".+%,)"' &<., /":'+$# "';#&*"':

@$5"': A6.4':

B:#3 #<<, 2".+%,:"# "7+*&#3 #4., 2-*(-')-2 2"?':

C%5: A6.4':

B:#3 #<<, 2".+%,:"# "7+*&#3 #4., 2-*(-')-2 2"?':

D"': A6.4':

B:#3 #<<, 2".+%,:"# "7+*&#3 #4., 2-*(-')-2 2"?':

!"#3 "7+*) &%:*"2 (%:") 26566: (&"#"$ '-*3# 2?#"*& 8+#7+*'44#+$ (6*'44: '")#"):

4#&.)# -)&))$)$ / 5%6#,'1 -)&))$)$ – 2 ,++&.7# 2


БҮЛ

ЭГ 5

!"#$%"

$&#'()''"*

+&&#'$

!"#$$

$,-

.,/,0

1,23

.,/,0

, 4567

,89.:,:;

1. $,-

.,/,0

1,23

.,/,0

,89.:,:;76

<615=6

2=:>=0<<1

; 2?:>?.1?2

/<@:9@. ;=A1=.:=6= <<

:

$44096

.,/,0

: !"#""$ %

&'

()*+,#( -./01

2$.0 (.3.#4.*..$

3"#""$ %

&'

-./

()*+,#(

'B

<@:1-=0

, >9/6C5

: !"#""$ %

&'

()*+,#(

-./1

2$.0 (.3.#4.*..$

3"#""$ %

&'

-./

()*+,#(

5./670

!

!

8,#3))*

, (""#09

3.-.*

, 4:$.1

47-0;$

!

!

<*"0

$::=

!

!

>.670

-.$?.*

/ 6.+.(::0

+)3,,3))*

!

!

!,*

!

!

@/#1?,*

/ =.(7#3..0

$+.0=

!

!

A:*3::#B

!

!

5"(7*

:$ =,?,*#,( 4./3::#.'C

!

!

D.'

!

!

2$ =,?,*#,( 4./3::#.'C

!

!

5:$.1

__

__

__

__

__

__

__

!

!

5:$.1

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

!

!

+D1DD

,B

,24@

:

E?.F?:>?0

/G@

A?1

:

5,#E,,*

!

!

5./3.#7/0

="3="#4"*+ 3.-.*

!

!

F.*7.#.037/0

+.#4./

!

!

5./3.#7/0

0GG=

3.-.*

!

!

>.#90

(.6..

("*""

!

!

</

'"1

!

!

5:$.1

__

__

__

__

__

__

__

!

!

5:$.1

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

!

!

2. $,-

.,/,0

1,23

.,/,0

,89.:,:;76

<615=6

2=:>=0<<19@6

;42,@

1<.6=:;

! !

!

$44096

.,/,0

: _

__

__

__

%

__

__

__

_ %

(69@;1==

10

0%

>?:?2

?@0?:F??

24-9417. /,,2

)

+D1DD

,B

,24@

: _

__

__

__

%

'B

<@:1-=0

/H9/6C5

: _

__

__

__

%

E?.F?:>?0

/G@

A?1

: _

__

__

__

%

=

10

0%


3. !"#

$"%"&

'"()

*+,"'

-./

"01//"$""

((2/*2$'2(

*-(

%-./1.$ 345'4$/464

--

):

4. 7"6".

$2/86

+,68

"91$/"/3 ((2/*2$'2(

%-./1.$ 345'4$/464

--

):

!"#""$ %

&'

()*+,#( -./01

2$03

(.4.#5.*..$

% &'

1"+"*(

()*,,01

67/'

84)/

:"&1/$"

*".$++/"50

9)07/

:01

!

!

;./<70

!

!

=.#

:$#.(

!

!

>.'

!

!

6.*7.#.047/0

+.#5./

:$#.(

!

!

!))*

!

!

?@

)/#1A,*7/0

-"*7:#.#+..*

:$

.A.(

!

!

;:$.1

__

__

___

__

___

__

_

!

!

?@

)/#1A,*7/0

(.B41.#

4"#

*::

(7/(

!

!

;"(7*

:$ 4"#

*:: (7/(

!

!

C,#,(

!

!

;+&(".

2:#

::*(./

!

!

D"*""0

"*103

"#5"*#"#+

!

!

9E*$ (::#.#+

!

!

;"$""

'.#+.#+

!

!

5. <+3$1.6

+,68

="6"&86

3+(".

$2/

",++'/++'

.

!.*

"#5"*#"#+

9.B41$.0

::*(./

!

!

F#

::*(./

, &.*GH*

!

!

;:$.1

__

__

___

__

___

__

_

!

!

>2'

*4/3$4/

C"04"'"#

!

!

I*J7'@$,0

9::#K 5:$

!

!

="103

)/#1A,*

!

!

?*1

7*4,1

, "*"0

0:+47/0

-.$.4 -.(7*4..03

.@7#+0::1

, 5./4.#K "*J03

5./4::##.4::1..$ 4"#30

:$03

J.0.*30 +:(./

.$::0.

::. I0, +:(./

+,'1,4#,#7/4 ,01

(7/0,. I0, ',1,,#,#

!"#$%

&'%(#)

*+%,+#!--%+.

)/#/0#/!//

4.*4.(.1

+:$ 5"#0"

(4-*

5)#47/4 )-0, ))).

;:$.1

__

__

___

__

___

__

_

!

!

;$""/$"

=.<70

+H(07&

!

!

9:AL.$

!

!

;:$.1

-)/#

!

!

9)'))$ (:$.01

"*"()

!

!

1%23-%

342(#!((

/ 5(6(7

, 43%$

(*+!#(#)

– 2

&4423$%

1


БҮЛ

ЭГ 5

!"#$%&%'() *+) / ,-.)/#0 12*22%2% – 1 /33*4() 1

!"#$%!%&'( )*($#+( ,--)!.

!)/&&-: 56%() &"#$%&%'() 72$ 8+-' '34*&& &"#$%&%'() /33*&4 8.$%.)..

!"#$%&' ()*))+)+ !/01232456 781 9 !

!"#$$: %&": '(#)**+(,:

:3;<=02

-$./# #*0: -$./# 1(1234(5#

#*0:

654&":

784:

7&9 "&:0/# 28;&5

<(+(".*.:

6)(".&.2/#

=*"(5" $.$; :&&9&0: 6)(".&.2/# =*"(5" 2*4,*".*1*# "&:0/#

:80"(5" ;&91&0"&1&# *1*;? ! >(54 ! ?"@5

>31 3133<; ?@2A@1B@? CD;20;1 48EB812868 DD:

A#"B01B# 24 =&"2: !,$$: ! 6&,&0 <$0$$ ! 6&,&0 <$0$$

! C$0$$ (D(90**) ! C$0$$ (D(90**) ! %&1 ! %&1

! >@0 :880/# <$0$$ ! >@0 :880/# <$0$$ ! >*#"*0 <@0;*" ! >*#"*0 <@0;*"

! %*.4*"/#&0.&" ! %*.4*"/#&0.&" 6"&&0/# 234E30&280: F1#/ 234E30&280: pH:

*682188 ?0;/ A3;133 13C<33 CF<63 FF. $@2, 13C<56 ?8G =06/, 18<, ?@4?@6, FF<?3;, C3E

18? E84. F1#/ 801"&./# +(".*.(5" :&&1&# 184 2&9(#& 88.

G80&" &91&# *1*; ! >(54, ;&91&0"&1&# ! ?"@5


2/2

6/0

8 d

raft

!"#$%!%&'(

)*($#+(

,--)!.

/01

22

$23

41

563

67 89:

;93

!<=03

9354

1 >?0

@ !

1. -

A14

BCA093

40 66

CD36E

FG9C

1?0

89:

0BB3

9G<

89:

099 ?A?E

: 4

. &2;

2CE2

: 9ABB;

340 5?G;?03

?1? HH

(!"#

5-$

$%&'%#%(')*

+,*&-,#

.'(.

)

!

!"#

""$%&'(

%&)*+&#

",

!

-&'%*.'

!

/.$%$00

! /121'(

34+1,,

54, *0%

2051'(

&#+&*+&#

!

6&#&(

!

74#8(

*&$&2

! 9&*&,

.%,0(

!

7..$

!

-",&+

__

__

__

__

__

__

__

___

__

__

__

! 90$#0*

&2:5&(

, ",(8

;"<""

.%,0(

! =>$#0,0(

2. )22

CE IH:3A??C

163

66360;6

< 89:

099 02341

BCA093

41

BC54

0 2:

C23

>22

022C

5?G

;?03

?1? HH

:

!

!, .> .> ;1$*0+0*

! -",&+

__

__

__

__

__

__

__

___

__

__

__

__

__

__

_

7"#+$1#8* 2"$1'

34#*4,4(

_

__

__

2 0,<0# _

__

__

?2

7"#+$1#8* ;"#""(

34#*4,4(

_

__

__

2 0,<0# _

__

__

?2

->54(+,4(

0$0*

/@$44#

__

__

_ 2

0,<0# _

__

__

?2

5. $23

41

JC61

E=:

563

67 89:

;341

5BE

9: 59:

389

C.

A"%&#

20+00#0#

502

+0*#0%0+

0(0 B&'* %0$0*#0(0 ..

.

3. $23

41

JC61

E=:

89:

;9359

: 599

CD

89:

0990

;22

CE2

2A 5?G

;?03

?1? HH

:

,20

!

/4* %&$&*+&%*.'

!

/&&)& C1C1* %4* %&)*+&#5&'

(;1#, #&&B

, D&&, 205)

!

E1C1* %4* %&)*+&#

0#30*

!

F42

%4* 0(+

50(+

(2&;

1(8

+"*"'

205

)

!

F42

%4* 0#30*

K3?0;?3

!

G$0*

0#0*+00*.'

, 0#0*+,0(

*&B&$

%4<4$

!

G$0*

0<+0$,0(

*&B&$

%&&)& (0*

54%14#++4*

!

G$*1'(

0<+$0#50'

*&B&$

(0#00+

%0+

&C1*#&*++&*

!

G#0*+0#

0<+$0# 1%50'

, 0$0*

%0+

%0+0(

*&B$&&$

("$C

"(&,&(

!

G$*1'* B4%142#44$

54*5<4$C""#,&(

(D>2

>(50(

0$0*

*0%

205

)

/01'&,&+2(

$)(

/ 3"&2(

+.&.4 -,*$,&

- 1

566$72

( 1


БҮЛ

ЭГ 5

!"

#$%!%&'

( )

*($#+(

,--)!.

!"#$$%: &"' ()%*+',-.+ /$

$0$

, #-.# 1

$$%2,$+$

+).

. 34,

%55

#4+ #$6+2

$, 2$78

55,2$+ 1

55255

($.+$

$ (4, $1

-+,

$"$ 55.

/01

22

)34

566

738

966

:661

; <=>

?0@7

!5A07

37?;

1 B@0

C !

!"#$%

&'&(

)*+*

,"-"

' )./

(.. ,.01**#.2

3**,**

)4'5/%

-*2./

0&,

&&##5/( )4'-(

&%& 44

. 635(#

.1 )./(.

. )"#"%

.35(#

.2..

)"#78"

% )42

3**,**3

"'**#%..

9&(

&&8 5#44

3**,**

)./(.

. )"# %&0

&#- :..

8 .3

5(#

.%. **

.

4. D

66:6

6033

> 6>E3

5 <3F

033 6E

1;

6>E037

;1

?2:

2>82

F727

?:

9$78

55,$# #44,4.

: _

____ (03

G>;1

G6>

30 :@@>

:60

33>731

,

?@4:@

07@1

@)

;'8(

.#$%

&'<50

: !

=./

2(4

/

! >*%,

?&'

&( !

@2

! =.(

. ?&

'&(

!

A"(-

0"#

*'8(

.#-.

/

1. )

34566

738

966

:661

; <3F

>9A7

:

B.'

.(,.2

)./

,.#

: !

A*%(.

#.(

!

BCC8C

'2C(

! =*#5%(.

'-.

/

!

!"# ,"-"

'

! !"#$%

&'&(

- !

!"#$%

,&'

(&,

!

A"8 2CD8C

%

! E%(C

-&/

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

_

F%&'

: !

=./

2(4

/

! G

**,8.%

C%,C(/)"25'

*8

!

B#"'

!

B505/%

)",58

! =*8.

, _

__

__

__

5

. D

66:6

6133

E 6>

E037

;1

:22

> <3F

8 02

7;1

@>@0

, 02

7;1

6E1

; ?68

3F

(827

<20:

28 <=8

G=F

7AF0 ?@

4:@

07@1

@ ==

):

! A","'2"/

%C#CC(4

/

! ="25'

*8%

$ 2"(

(1"'#"%(5

/%

:..

8 0&-)

! B"(

(35#

, #..

? 0&-

)

! H#&(

,8&

%

=./

'3#$%

)5<5(#

&#:

!

I.0

.( 52-&

/

!

=*8.

, _

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

_

2. )

34566

738

966

:661

; ?H>

H7 (?@

4:@

07@1

@ ==

):

!

61

4/#,D&'

5/%

2.J(,

.#

6

. )

34566

738

966

:661

; ?68

3F ?3F

7<3

>.

!

="25'

*8 :&D&'

#&2

)./

(**#.015/%

2.J

(,.#

!

="'""%$

*8 ?.

/#**#.2

!

A.'

5.#

.%(5

/%

-.#)./

% *8 ?.

/#**#.2

!

K**'5%

(.?

'$%

/ *8.

% 8.%

(5/%

)"25'

*8 ?./

#**#.2

H%& 2**,8.%

, )C(#

C8C

% 0

&,&&

##5/%

-.#..'

-./

#).'

25/D&#

&%,

)5<%&.

L53&&

%7, -"

,"'2"/

)./

(**#.015/%

%&'

, 2.J

(,.# *8 ,.01**#1

)./

(..

3**,**%..

8 *'8(

.#$%

,""'

)./

2 ("#$%

*8%

$ -C#CD )./

,#$%

-*2./

,&#

(&'&%

(4/

0&,

&&#&#

)./1

)"#%"

.

!

A","'2"/(4

/

!

=*8.

, _

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

3. D

66:6

61;

H>0H

1 (2F

>27

B22

022>

):

__

__

_ 80

&8D&# _

__

__

_ 0

!"#$%&%'()

*+)

/ ,&-"..%&/ 0..*..)(

1+2'$3%

- 1

/..*4()

1


!"

#$%!%&'

( )

*($#+(

,--)!.

!"#$$%

: &"' ()%*+',-.+ /$

$0$

, #-.# 1

$$%2,$+$

+).

. 34,

%55

#4+ #$6+2

$,

2$78

55,2$+ #44,4.

($.+$

$ (4,

$1

-+,

$"$ 55.

/01

22 _

______

__

)34

566

738

822

729

1 :;<

=0>7

!5?07

37=@

1 A>0

B !

!"#$%

&'&(

), &*

+&# ("# ,")"

' -./(.

. ,.0

122#.3

*2+.(

-4'5/%

)23./

0&,

&&##5/( -4')(

&%& 44

. 675(#

.1

-./

(.. -"#"%

.75(#

.3.. -"#8*"

% -43

3""#"/(

"'22#%..

9&(

&&* 5#44

3""#"/

-./

(.. -"# %&0&#

) 322,.* .75(#

.%. 22

.

4. ,

22729

022<

6<C3

5 :39

033 6C

1@

6<C037

@1

=2D

2<82

9727

=:

9$78

55,$#

#44,4.

: _

__

__ (03

E<@1

E6<

30 D>><

D60

33<731

=>4D>

07>1

>)

:'*(

.#$%

&';50

: !

<./

3(4

/

! =2%,

>&'

&( !

?3

! <.(

. >&

'&(

!

@"()

0"#

2'*(

.#).

/

1. )

34566

738

822

729

1 :39

<F?7

:

A.'

.(,.3

-./

,.#

: !

@2%(.

#.(

!

ABB*B

'3B(

! <2#5%(.

').

/

!

!"# ,")"

'

! !"#$%

&'&(

) !

!"#$%

,&'

(&,

!

@"* 3B+*B

%

! C%(B

)&/

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

_

D%&'

: !

<./

3(4

/

! E

22,*.%

B%,B(/-"35'

2*

!

A#"'

!

A505/%

-",5*

! <2*.

, _

__

__

__

5

. ,22

729

122

C 6<

C037

@1

D22

< :39

8 02

7@1

><>0

, 02

7@1

6C1

@ =68

39

(827

:20D

28 :;8

E;9

7?90 =>

4D>

07>1

> ;;

):

! @","'3"/

%B#BB(4

/

! <"35'

2*%

$ 3"(

(1"'#"%(5

/%

F..

* 0&))

! A"(

(75#

, #..

> 0&)

)

! G#&(

,*&

%

<./

'7#$%

-5;5(#

&#:

!

H.0

.( 53)&

/

!

<2*.

, _

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

_

2. )

34566

738

822

729

1 =G<

G7 (=>

4D>

07>1

> ;;

):

!

61

4/#,+&'

5/%

3.I(,

.#

6

. )

34566

738

822

729

1 =68

39 =39

7:3

<.

!

<"35'

2* F&+&'

#&3

-./

(22#.015/%

3.I

(,.#

!

<"'""%$

2* >.

/#22#.3

!

@.'

5.#

.%(5

/%

).#-./

% 2* >.

/#22#.3

!

J22'5%

(.>

'$%

/ 2*.%

*.%(5

/%

-"35'

2* >.

/#22#.3

G%& 322,*.%

, -B(#

B*B

% 0

&,&&

##5/%

).#..'

)./

#-.'

35/+&#

&%,

-5;%&.

K57&&

%8, )"

,"'3"/

-./

(22#.015/%

%&'

, 3.I

(,.# 2* ,.0122#1

-./

(..

3""#"/%""* 2'*(.

#$%

,""'

-./3

("#$%

2*%

$ %B3FB#

-./,#$%

)23./

,&#

(&'&%

(4/

0&,

&&#&#

-./1

-"#%"

.

!

@","'3"/(4

/

!

<2*.

, _

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

3. ,

22729

1 D?34

H=<

(29

<27

A22

022<

):

__

__

_ *0

&*+&# _

__

__

_ 0

!"#$%&%'()

*+)

/ ,&-"..%&/ /00%01) 2+3'$4%

- 1

/..*5()

1


У сны чанарт сав газрын онцлог, голын онцлог, гулдрилын шинж чанар, урсгал

зэрэг олон физик хүчин зүйлс нөлөөлдөг. Орчны физик шинжүүд тогтвортой бөгөөд ус, ойр орчны хуурай газрын экосистем нь эрүүл гол мөрөн бохирдлыг шүүж, гадны сөрөг нөлөөг саармагжуулж чаддаг тул усны чанарыг хамгаалдаг. Энэ бүлэгт голын физик хүчин зүйлсэд үнэлгээ өгөх физик шинжилгээг хэрхэн хийх тухай заана. Энд өгүүлэх зүйлс 7-р бүлэгт гарах биологийн шинжилгээг голын ажиглалтын цэгүүд дээр усны чанарт үнэлгээ өгөхийн тулд хийх ажилд бэлтгэл болно.

Эдгээр удирдамжийг ашиглан олж авах физик, биологийн мэдээлэл нь усны чанарын талаар зөвхөн ерөнхий ойлголт өгнө гэдгийг анхаараарай. Асуудлыг оношлон тогтоох, усны нөөцийн менежментийн талаар шийдвэр гаргахад илүү нарийн шинжилгээ хийх шаардлагатай. Химийн

шинжилгээ хийх шаардлага ч гарч болно. Нэмэлт мэдээлэл авахаар бол Азийн санд хандана уу.

4-р бүлэгт Физик шинжилгээ хийхээс өмнө хийх шаардлагатай голын хяналт шинжилгээний төлөвлөгөө (ГХШТ) боловсруулах явцын тухай өгүүлсэн. Уг төлөвлөгөөг энэхүү бүлэгт заах үнэлгээг хийх гол шинжээч нарт хүргэсэн байхад анхаарна уу. Энэ нь хяналт хийх цэгүүдийг сонгох, хяналт хийх хуваарийг гаргах болон гол шинжээч нарт туршлага олоход туслана.

Физик шинжилгээний гол анхаарах хэсэг нь амьдрах орчны үнэлгээ юм. Энэ бүлэгт оруулсан бусад үнэлгээ бол ерөнхий мэдээллийн хэсэг, голын урсгалын тооцоо юм. Үнэлгээ бүрийн тойм, тэдгээрийг хэрэгжүүлэх шатлал, даалгавруудыг доор өгүүлэв. Үнэлгээ бүрд зориулан боловсруулсан хээрийн ажлыг хийж гүйцэтгэх дэлгэрэнгүй заавар, мэдээллийг бичиж тэмдэглэх хээрийн хуудаснууд байгаа.

БҮЛЭГ 6ФИЗИК ШИНЖИЛГЭЭ

БҮЛ

ЭГ 6


Ерөнхий мэдээллийн хэсэгЗаавар • Хээрийн хуудас•

Амьдрах орчны үнэлгээ Заавар • Чулуурхаг ёроолтой голд хийх •

хээрийн ажлын хуудас

Шаварлаг ёроолтой голд хийх • хээрийн ажлын хуудас

Голын урсгалын тооцоо

Заавар • Хээрийн хуудас•


Ерөнхий мэдээллийн хэсэг

Ерөнхий мэдээллийн хуудсыг гол дээр хяналт шинжилгээ хийх бүрийдээ бөглөнө. Хэрэв физик шинжилгээг биологийн шинжилгээтэй хамт нэг өдөр хийх бол (тэгвэл сайн) шинжилгээнүүддээ нэг л ерөнхий мэдээллийн хуудас бөглөж болно. Тухайн өдөр бөглөсөн бүх хээрийн хуудсаа нэг дор цуглуулж, ирээдүйд хэрэглэх зорилгоор нямбайлан хавтаслаарай.

Ерөнхий мэдээллийн хэсгийн тойм

Зорилго Хяналт шинжилгээ хийж байгаа голын цэгийн тухай чухал мэдээллийг бичиж тэмдэглэх.

Зорилтууд Голын цэгийн байршил, сав газар ба голын системд эзлэх байр суурийг тодорхойлох.Өгөгдөлд нөлөөлж болзошгүй цаг агаарын нөхцлийг тэмдэглэх.Нарийн ажиглалт явуулах, чухал физик шинжийг тэмдэглэх, дээж авах цэгүүдийг тодорхойлохын тулд хяналт хийж байгаа газраа зурах.

Хэзээ, хэдэн удаа хийх Энэ ажлыг амьдрах орчны үнэлгээ (6-р бүлэг), макро сээр нуруугүйтний үнэлгээг (доор дурдсан) хийсэн өдрөө дуусгах.


Энэхүү үнэлгээг ямар нэгэн тусгай сургалтгүйгээр хийх боломжтой. Гэхдээ 83 хуудсан дээр байгаа ерөнхий мэдээллийн зааврыг анхааралтай унших.


БҮЛ

ЭГ 6

Ерөнхий мэдээллийн хэсгийг бөглөх.

A шат Ерөнхий мэдээллийн хэсгийг бөглөхөд бэлдэх.

1 даалгавар Ерөнхий мэдээллийн хэсгийг гүйцэтгэх хуваарь гаргах.Амьдрах орчны үнэлгээ ба ёроолын макро сээр нуруугүйтний үнэлгээг хийх өдрөө энэ хэсгийг бөглөнө.

2 даалгавар Хээрийн хуудаснуудыг шалгах.Бүрдүүлэх:

Ерөнхий мэдээллийн хэсгийг бөглөх заавар •Ерөнхий мэдээллийн хуудаснууд •

Хээрийн ажилд гарахаас өмнө хээрийн хуудаснуудыг хэрхэн бөглөх тухай мэдсэн байх нь чухал. Тиймээс зааврыг анхааралтай уншина уу. Боломжтой бол гол дээр ажиллахдаа лавлагаа болгон хэрэглүүлэхээр голын хяналт шинжилгээний бүх багуудад зааврыг хувилж өгсөн байх нь зүйтэй.

3 даалгавар Шаардлагатай багаж хэрэгсэл цуглуулах.Заавар дээр байгаа жагсаалтыг үзнэ үү.

4 даалгавар Гол шинжээчидтэй хамт аюулгүй ажиллагааны журамтай танилцах.Бүлгийнхээ аюулгүй ажиллагааны төлөвлөгөө (ГХШТ-ний 9-р асуулт), 4-р бүлгийн 49 хуудаснаас хяналт шинжилгээний үед анхаарах зүйлсийн жагсаалтыг авч хэлэлцэнэ үү. Гол шинжээчид бүгдээрээ хүн бүрийн аюулгүй байдлыг хэрхэн хангах, түргэн тусламж шаардлагатай үед хэрхэх ёстой талаар ойлгосон байхад анхаарна уу.

Б шат Ерөнхий мэдээллийн хэсгийг бөглөх.

1 даалгавар Голын 100 метр урт хэсгийг тэмдэглэх. Шаардлагатай бол заавар үзнэ үү.

2 даалгавар Хээрийн бүх хуудаснуудыг бөглөх.Шаардлагатай бол заавар үзнэ үү.

В шат Ерөнхий мэдээллийн хэсгийг дүгнэх.

1 даалгавар Голын хяналт шинжилгээний бүлэгтэйгээ хээрийн хуудаснуудаа шалгах.Цуглуулсан мэдээллээ голын хяналт шинжилгээний багтайгаа хэлэлцэх. Шаардлагатай бол цэгийнхээ гар зурган дээр нэмэлт мэдээлэл оруулах.

2 даалгавар Хээрийн хуудаснууд, бусад тэмдэглэлээ ирээдүйд ашиглахаар хавтаслан хадгалах.


Амьдрах орчны үнэлгээ

Амьдрах орчин гэж амьд организмын эзлэн амьдарч буй орон зайг хэлнэ. Гол дотор усны организмын амьдрах орчинд ёроолын чулуу, хурдас, усны ургамал, усанд унасан навч, бусад органик материал, усанд живсэн мод, мөчир, бусад модлог хэсгүүд орно. Усны организмд эдгээр амьдрах орчны нөөц шаардлагатай. Тэд хоргодох байр, идэш тэжээл элбэг, ууссан хүчилтөрөгчөөр баялаг газар цуглардаг. Амьдрах орчны үнэлгээгээр эдгээр хүчин зүйлсийг шалгаж, чанараар нь голд үнэлгээ өгдөг.

Энэхүү үнэлгээг хийх үеэр гол шинжээчид голын эргэн тойрны орчин болон ямар газраар урсаж байгааг ажиглана.

Амьдрах орчны үнэлгээний тойм

Зорилго Голын физик орчны эрүүл мэнд, усны чанарыг хамгаалах чадварт үнэлгээ өгөх.

Зорилтууд Усны чанарын ноцтой асуудал байгаа эсэхийг шалгах.Усны чанарыг хамгаалахад орчин ямар үүрэг гүйцэтгэдэг тухай нутгийн ард иргэдэд сургах.7-р бүлгийн биологийн шинжилгээний дүнг тайлахад тус болох.

Хэзээ, хэдэн удаа хийх 6-р сарын эцсээс 9-р сарын эхэн хүртэл; жилд гурван удаа хийх нь тохиромжтой: хавар, зун, намар эрт. Үнэн зөв мэдээллийг тууштай цуглуулахын тулд жил бүр ижилхэн сард ижилхэн цэг дээр хяналт шинжилгээ явуулна. Биологийн шинжилгээ хийхээс өмнө физик шинжилгээ хийнэ. Энэ хоёр шинжилгээг нэг өдөр хийнэ.


Сав газрын хувьсал өөрчлөлт гэсэн 2-р бүлгийг үзэж, хэрэглэгддэг нэр томьёотой танилцах. 87 хуудаснаас Амьдрах орчны үнэлгээний зааврыг уншина уу.


БҮЛ

ЭГ 6

Амьдрах орчны үнэлгээг хийх.

Анхаар: Голын цэг бүр дээр, тус тусад нь хээрийн хуудаснуудыг бөглөж хяналт шинжилгээ хийнэ үү. Хээрийн хуудас бүр дээр цэгийн дугаарыг бичээрэй. Цэгийн дугаарын талаар бүлгийнхээ голын хяналт шинжилгээний төлөвлөгөөний 6-р асуултыг үзнэ үү.

A шат Амьдрах орчны үнэлгээнд бэлдэх.

1 даалгавар Шаардлагатай сургалтад хамрагдах.Танай бүлэг энэ үнэлгээг хэрхэн хийх тухай сургалтад хамрагдаагүй бол Азийн сан юмуу усны чанарын хяналт шинжилгээ сайн хийдэг өөр бүлэгт хандана уу.

2 даалгавар Үнэлгээ хийх цагийн хуваарь гаргах.Үнэлгээ хэзээ, хэдэн удаа хийх тухай дээрх зөвлөмжийг уншина уу. Усны экологичтой зөвлөлдөж, хяналт шинжилгээ хийх хамгийн тохиромжтой цагийг тогтох нь сайн.

4 даалгавар Ажилдаа ямар удирдамж баримтлахаа тодорхойлох. Голын цэгийн физик шинжээс шалтгаалан чулуурхаг юмуу шаварлаг ёроолтой газрын ажлын удирдамжийг ашиглана.

5 даалгавар Хээрийн хуудаснуудыг шалгах.Бүрдүүлэх:

Амьдрах орчны үнэлгээний заавар• Амьдрах орчны хээрийн хуудас (чулуурхаг юмуу шаварлаг ёроолтой газар)•

Хээрийн ажилд гарахаас өмнө хээрийн хуудаснуудыг хэрхэн бөглөх тухай мэдсэн байх нь чухал. Тиймээс зааврыг анхааралтай уншина уу. Боломжтой бол гол дээр ажиллахдаа лавлагаа болгон хэрэглүүлэхээр голын хяналт шинжилгээний бүх багуудад зааврыг хувилж өгнө. Хээрийн хуудсан дээр байгаа зүйл бүрд хэрхэн бөглөхийг тайлбарласан зааврын хуудасны дугаар бий. Үнэлгээ хийхдээ тухайн зүйлийг хэрхэн бөглөх талаар эргэлзэж байгаа бол тухайн зайг бөглөлгүй үлдээгээд ажлаа үргэлжлүүлнэ үү. Үнэлгээ хийж дууссаны дараа ерөнхий зохицуулагчаасаа асууж тайлбарлуулна уу.

6 даалгавар Шаардлагатай багаж хэрэгслийг цуглуулах.Жагсаалтыг зааврын хуудаснаас үзнэ үү.

7 даалгавар Гол шинжээчидтэй хамт аюулгүй ажиллагааны журамтай танилцах.Бүлгийнхээ аюулгүй ажиллагааны төлөвлөгөө (ГХШТ-ний 9-р асуулт), 4-р бүлгийн 49 хуудсанд байгаа хяналт шинжилгээний ажлын үеэр анхаарах зүйлсийн тухай хэлэлцэнэ үү. Гол шинжээчид бүгдээрээ хүн бүрийн аюулгүй байдлыг хэрхэн хангах, түргэн тусламж шаардлагатай үед юу хийхийг мэдсэн байхад анхаарна уу.


Голын урсгалын тооцоо

Голын урсгал нь усны эзлэхүүн ба хурдаар тодорхойлогддог. Энэ нь усны чанар, амьд организм, голын амьдрах орчинд нөлөөлдөг тул чухал үзүүлэлт мөн. (Голын урсгалын тухай нэмэлт мэдээллийг 2-р бүлгээс үзнэ үү.)

Б шат Амьдрах орчны үнэлгээг хийх.

1 даалгавар Голд 100 метр урт хэсгийг тэмдэглэх. Хяналт шинжилгээ хийх хуваарийнхаа дагуу голынхоо цэг дээр очиж, (7-р бүлэгт өгүүлэх) биологийн шинжилгээний үеэр ёроолын макро сээр нуруугүйтнийг цуглуулах боргиотой хэсгийг сонгоно.

2 даалгавар Хээрийн хуудсыг бөглөх.Хээрийн хуудсын тохирох хэлбэрийг сонгоод (чулуурхаг юмуу шаварлаг ёроолтой газар) тэрхүү удирдамжийн зааврыг дагана уу.

В шат Амьдрах орчны үнэлгээг дүгнэх.

1 даалгавар Голын хяналт шинжилгээний бүлэгтэйгээ хээрийн хуудаснуудыг нягтлах.Голын ойр хавийн орчны физик шинжүүдийг илэрхийлсэн мэдээлэл, тоон өгөгдлүүдээс ерөнхий дүр зураг харагдаж байгаа эсэхийг үз. Амьдрах орчны дүнгээ харж, тухайн цэг усны чанарын хувьд ямар утгатай болохыг тунгаана. Энэ тухай тайлбарыг 2-р бүлгээс үзнэ үү. Асуулт байвал Азийн санд хандаарай.

2 даалгавар Хээрийн хуудаснууд, тэмдэглэлээ ирээдүйд ашиглахаар хавтаслан хадгалах. Амьдрах орчны үнэлгээний дүн, энэ нь тухайн цэгийн усны чанарын талаар юу өгүүлж байгааг тунгаана уу. Энэ тухай тайлбарыг 2-р бүлгээс үзнэ үү. Асуулт байвал Азийн санд хандаарай.

Голын урсгалын тооцооны тойм

Зорилго Голын тодорхой хэсэгт урсгалыг тооцоолох.

Зорилтууд Хур тунадас, гүний ус ба голын түвшингийн хоорондын уялдаа холбооны талаар ард иргэдэд ойлголт өгөх.Усны түвшинд удаан хугацаанд хяналт шинжилгээ хийж, гарсан өөрчлөлтүүдийг баримтжуулах.

Жил бүр тогтсон цагт үнэлгээ хийж, удаан хугацааны мэдээлэл бүрдүүлэх.•

Хэзээ, хэдэн удаа хийх 6-р сарын эцсээс 9-р сарын эх хүртэлх хугацаанд Амьдрах орчны шинжилгээг хийх бүрийд хийнэ. Азийн сан юмуу усны чанарт хяналт шинжилгээ хийдэг бусад байгууллагад хандан сургалтад хамрагдах шаардлагатай. Сав газрын зүй тогтол гэсэн 2-р бүлгийг, ялангуяа 12 хуудсанд байгаа голын урсгалын тооцоог болон доор байгаа голын урсгалын тооцооны зааврыг үзнэ үү.


БҮЛ

ЭГ 6

Голын урсгалын тооцоог хийх.

Анхаар: Голын цэг бүр дээр, тус тусад нь хээрийн хуудаснуудыг бөглөж хяналт шинжилгээ хийнэ үү. Хээрийн хуудас бүр дээр бусад цэгээс ялгахын тулд цэгийн дугаарыг бичээрэй. Цэгийн дугаарын талаар бүлгийнхээ голын хяналт шинжилгээний төлөвлөгөөний 6-р асуултыг үзнэ үү.

A шат Голын урсгалын тооцоо хийхэд бэлдэх.

1 даалгавар Шаардлагатай сургалтад хамрагдах.Танай бүлэг энэ үнэлгээг хэрхэн хийх тухай сургалтад хамрагдаагүй бол Азийн сан, эсвэл энэ талаар мэдлэгтэй бусад газар хандана уу.

2 даалгавар Үнэлгээ хийх хуваарь гаргах.Тооцоог хэзээ, хэдэн удаа хийх тухай дээрх зөвлөмжийг үзнэ үү (Амьдрах орчны үнэлгээг хийх хуваарьтай адил). Хяналт шинжилгээний хуваарийг гаргах хамгийн тохиромжтой цагийг усны экологичоос асууж болно. Азийн сан, эсвэл голын үнэлгээ хийдэг бусад газарт хандана уу.

3 даалгавар Хээрийн хуудаснуудыг шалгах. Бүрдүүлэх:Голын урсгалын тооцоог хийх заавар •Голын урсгалын тооцооны хээрийн хуудаснууд •

Хээрийн ажлаа эхлэхээс өмнө үнэлгээг хэрхэн хийх тухай мэдсэн байх нь чухал. Иймд зааврыг анхааралтай уншина уу. Мөн голын хяналт шинжилгээний баг бүрд гол руу явахдаа лавлах байдлаар авч яван ашиглахаар зааврын хувийг өгнө үү. Голын урсгалын тооцооны хээрийн хуудсан дээр байгаа зүйл бүрд тайлбар бүхий зааврын хуудасны дугаарыг заасан байгаа. Тооцоо хийхдээ аль нэг зааврын талаар эргэлзэж байгаа бол тэр зайг бөглөлгүй үлдээгээд ажлаа үргэлжлүүлээрэй. Ажлаа хийж дуусгаад тайлбар авахаар ерөнхий зохицуулагчдаа хандаарай.

4 даалгавар Шаардлагатай багаж хэрэгслийг цуглуулах.Жагсаалтыг зааврын хуудсаас үзнэ үү.

5 даалгавар Голын шинжээч нарт аюулгүй ажиллагааны журамтай танилцуулах.Бүлгийнхээ аюулгүй ажиллагааны төлөвлөгөө (ГХШТ-ний 9-р асуулт), хяналт шинжилгээний ажлын үеэр анхаарах зүйлсийн жагсаалтыг 4-р бүлгийн 49 хуудаснаас үзнэ үү. Бүх гол шинжээчид хүн бүрийн аюулгүй байдлыг хэрхэн хангах, түргэн тусламж хэрэгтэй болоход юу хийх ёстойгоо мэдсэн байхад анхаарах.


Физик шинжилгээний дүгнэлт

Таны хийх физик шинжилгээ нь (Ерөнхий мэдээллийн хэсэг, амьдрах орчны үнэлгээ ба голын урсгалын тооцоо) танай голын урсан өнгөрч байгаа газрын физик шинжүүдийн талаарх мэдээллийг бүрдүүлдэг. Энэхүү шинжилгээг хийснийхээ дараа Сав газрын шинжилгээний дүнг дахин үзэх нь физик шинжилгээний үеэр цуглуулсан мэдээллийг тайлахад тус болно. Тус гарын авлагад байгаа бүх шинжилгээнүүд хамтдаа танай голын экосистемийн талаар иж бүрэн дүр зургийг гаргаж, усны чанарт нөлөөлж байгаа зарим хүчин зүйлсийг ойлгоход тань тус болох зориулалтаар боловсруулагдсан юм. 8-р бүлэгт голын хяналт шинжилгээний ажлын үр дүнгийн талаар дүн шинжилгээ хийхэд заавар өгнө. 9-р бүлэгт үр дүн дээрээ түшиглэн усны чанарыг хамгаалах юмуу сэргээх талаар юу хийх тухай зарим санаа өгөх болно.

Б шат Голын урсгалын тооцоог хийх.

1 даалгавар Голын нэг хэсгийг сонгох.Сонгосон хэсэг шулуун (мушгираагүй), 10-аас доошгүй метр урт, 15 см-аас доошгүй гүн, удаан урсгалтай газаргүй байх хэрэгтэй. Аливаа саад тотгоргүй боргио, түргэн урсгалтай хэсэг хамгийн тохиромжтой.

2 даалгавар Хөндлөн шугамууд, тэдгээрийн хоорондын зайг тогтоох.Зааврыг дагана уу.

3 даалгавар Хээрийн хуудсаа бөглөх.Зааврыг дагана уу.

В шат Голын урсгалын тооцоог дүгнэх.

1 даалгавар Хээрийн хуудаснуудтай голын хяналт шинжилгээний бүлгийн хамт танилцах.Эцсийн тооцоогоо хараад хурд, эзлэхүүн, голын урсгал танай голын усны чанарт ямар нөлөө үзүүлж байгааг тунгаан бодно уу. Тайлбар хэрэгтэй бол 2-р бүлгийг үзнэ үү.

2 даалгавар Хээрийн хуудаснууд, тэмдэглэлээ ирээдүйд ашиглахаар хавтаслан хадгалах. Эцсийн тооцоогоо хараад хурд, эзлэхүүн, голын урсгал танай голын усны чанарт ямар нөлөө үзүүлж байгааг тунгаан бодно уу. Тайлбар хэрэгтэй бол 2-р бүлгийг үзнэ үү. Асуулт байвал Азийн санд хандаарай.


Хээрийн хуудсанд шаардсан бүх мэдээллийг бөглөнө. “Сав газрын тухай” гэсэн хэсэгт усны чанарт нөлөөлж байж болзошгүй сав газрын байгалийн тогтоц, хүний үйл ажиллагааны тухай ажигласнаа бичнэ. Илүү дэлгэрэнгүй мэдээллийг 5-р бүлэгт бөглөсөн Сав газрын шинжилгээнээс үзнэ үү. Хур тунадас таны ажлын дүнд нөлөөлж болох тул хээрийн ажлыг хийхээс өмнөх 24 цагийн турш цаг агаар ямар байсан тухай, мөн хээрийн ажлын үеэр ямар байгаа тухай тэмдэглэнэ..

Температур

Голын экосистемийн чухал хүчин зүйл нь усны температур. Хүйтэн усанд ууссан хүчилтөрөгчийн хэмжээ бүлээн усныхаас илүү байна. Тиймээс ихээхэн хүчилтөрөгч шаарддаг амьтад гол төлөв хүйтэн усанд амьдардаг. Дулаан нэмэгдсэнээр ууссан хүчилтөрөгчийн хэмжээ буурч, усан доторх амьдралд сөргөөр нөлөөлнө. Дулаан нэмэгдсэнээр бас бодисын солилцоо (амьтад идэш тэжээлийг энерги болгон хувиргах хурд) нэмэгдэж, ингэснээр хүчилтөрөгчийн хэрэгцээ ихэсдэг. Дулааны бохирдол нь (2-р бүлгийн 20 хуудсыг үзнэ үү) усны дулааныг зохиомлоор нэмэгдүүлж буй хүний үйл ажиллагаанаас болж үүдэлтэй. Засмал замаар урсан халсан урсац, гол руу бүлээн ус асгаж байгаа дулааны станци зэрэг нь үүний жишээ юм. Температурын огцом өөрчлөлт ёроолын макро

сээр нуруугүйтэн, загасыг өвчин, шимэгч, хортой хаягдлын нөлөөнд илүү мэдрэмтгий болгодгийг эрдэмтэд судлан тогтоожээ.

Голын ажиглалтын цэг дээрээ очоод эхлээд агаарын температурыг хэмжинэ. Тэгээд усны температурыг хэмжих газрыг тэмдэглээд энэ цэг дээр үнэлгээ хийх бүрийдээ цаашид нэг л газраас усны температурыг хэмжинэ. Улбар шар тэмдэглэгээг ойролцоох модноос уяж, эсвэл газар мод хатгаж усны температур хэмжих газрыг тэмдэглэж болно.

Усны температурыг хэмжихдээ термометрийг ус руу дүрж, заалт нь тогтвортой болтол байлгана. Үүнд ихэвчлэн 2 минут шаардагдана. Термометрийн доод хэсэг усанд дүрээстэй байхад тоог нь уншаарай.

pH

pH гэдэг нь 1.0-ээс 14.0 хүртэлх нэгжээр аливаа бодисон дахь хүчил, шүлтийн агууламжийг харуулдаг хэмжүүр юм. pH багасах тусам хүчиллэг байдал их байна гэсэн үг.

pH голын хими, биологийн олон үйл явцад нөлөөлдөг тул pH-ийн өөр өөр түвшинд өөр өөр организм амьдардаг. pH-ийн түвшин 6.5-аас 8.0-ын хооронд байхад хамгийн олон янзын организм тохиолдоно. pH-ийн түвшин үүнээс өөр байвал олон организмд амьдрахад хэцүү болж, тоо толгой нь цөөрдөг. Ингэснээр олон янз байдал нь ч буурна. pH-ийн түвшин бага байвал

Физик ба биологийн шинжилгээний хээрийн хуудаснуудЕрөнхий мэдээллийн хэсгийн заавар

Анхаар: Физик ба биологийн шинжилгээнд ерөнхий мэдээллийн ижилхэн хуудаснуудыг ашиглана. Физик ба биологийн шинжилгээг нэг өдөр хийвэл ерөнхий мэдээллийн хэсгийн

хээрийн хуудсыг нэг л удаа бөглөнө. Хээрийн бүх хуудсыг нэг дор цуглуулж, ирээдүйд ашиглахаар хавтаслан хадгална.

Багаж хэрэгсэлтермометр (халууны шил)• pH шинжилгээний туузнууд• улбар шар тэмдэглэгээpH test strips • танай бүлгийн голын хяналт шинжилгээний •

төлөвлөгөө зургийн аппарат (байгаа бол)•

БҮЛ

ЭГ 6


хортой химийн бодисын чанар улам хөнөөлтэй болдог. Усны хүчиллэг байдал хур тунадасны хүчиллэг шинж, зарим чулууны элэгдэл, мөн зарим төрлийн бохир ус орсноос шалтгаалан өөрчлөгдөнө.

pH-ийн хэмжүүр ус (H+ + OH- = H2O) болон нэгддэг устөрөгч (H+) ба гидроксид (OH-)-ын ионы концентрацийг хэмждэг. Энэ хоёр янзын ион ижил концентрацитай байвал pH 7.0 буюу саармаг байна. 7.0-оос бага бол ус хүчиллэг болно (устөрөгчийн ион гидроксидын ионоос их байна). pH 7.0-оос дээш байвал ус шүлтлэг болно (гидроксидын ион устөрөгчийн ионоос их байна). Энэ хэмжүүр логарифм хэмжүүр учраас pH 1 нэгжээр доошилбол хүчиллэг байдал 10 дахин нэмэгдэж байна гэсэн үг. 5.0 pH-тай усны дээж бол 6.0 pH-тайгаас 10 дахин илүү хүчиллэг юм. 4.0 pH-тай ус нь 6.0 pH-тай уснаас 100 дахин илүү хүчиллэг.

Хээрийн ажлын хайрцганд байгаа pH-ийн шинжилгээний туузнуудыг цэг дээрээ ашиглаж, гарсан дүнг хээрийн хуудсан дээр тэмдэглээрэй.

Гэрэл зураг

Боломжтой бол нэг газрын гэрэл зургийг тогтсон байрлалаас байнга авч, жилээс жилд гарч байгаа өөрчлөлтүүдийг харьцуулах хэрэгтэй. Зургийн ард доорх мэдээллийг бичээд хээрийн хуудсандаа хавсаргаарай:

Зургийн огноо • Зурагчны нэр • Голын нэр • Цэгийн дугаар•

Цэгийн гар зураг

Цэгийн гар зургийг үйлдэх нь хэд хэдэн зорилготой. Ирээдүйд таны ажиглалтын цэгийг бусад гол шинжээчид олж очиход

тусална. Мөн цэгийнхээ тогтоц, нөхцөл байдлын талаар анхааралтай ажиглаж, ажигласан зүйлсээ тэмдэглэж авахад түлхэц болно. Түүнчлэн жил бүр ёроолын макро сээр нуруугүйтнийг цуглуулах газрын байршлыг харуулна. Хог мэтийн хүний нөлөө, аргал, талхлагдсан өвс юмуу хугарсан бут зэрэг мал байсан шинжийг тэмдэглэж аваарай. Зурган дээр буулгаж болох бүх нарийн ширийн зүйлсийг тэмдэглэнэ. Одоогоор чухал биш гэж бодсон зүйл ирээдүйд гар зургаа үзэж байхад хэрэгтэй мэдээллийг өгөх нь бий.

Гар зурганд оруулах чухал зүйлс:

Голын эрэг, голын ёроолын байдал • Гүехэн устай, боргиотой хэсэг • Гүн, удаан урсгалтай (цүнхээлтэй) хэсэг • Урсгалын чигийг заасан сум • Таны ашигласан аливаа тэмдгийн тайлбар • Онцлог шинжийг дүрсэлсэн нэр гарчиг, •

бичгэн тайлбар

Зураг 6.1: pH-ийн утгууд ба зарим шингэн дэх pH-ийн түвшин

pH-!" #$%&

!""#$"%

! !"#$ %&' !"#$%%&'

!"#$ %&' ("%)%&' "

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

(#)#* &+,- ,+",., ! " (#)#* &+,-

,+",.,

!*./ #$012#2

+#$)34.

15+3'5$-154

*+,- ./0)1-, ./01.21.' pH-$3, !&/4&& (5325%655'552):

%#617'3

!')#$#", (#$#)

(#)#*, 8#90-

2!., +:*##

7.2$/ 851$+-, pH-$3, !&/4&&:

#$$5.3 8&"1

(#4./

(%#1#'74)

+&;3"

!"##.

"55"0

+&.34 <!*

<!! <#4'!!"#);

,.)34.

%5'55*

+55"./

*552

+52552./

8&&*

8,,* 2#"#4. !*

* “'"%()"” *+,++"! pH-()" -./0.. 5.6 *&)1&%. “234(55.%” *+,++ 33"..6 *&%& pH-$&).


!"#"$, %"&'&(")* +"*,"'(-- / ./0*1") 2-3--''")* 1-4-( –566374 1-")* 1

!"#"$, %"&'&(")* +"*,"'(--*") .--/")* .00123

8*177/: 9&':* 7,"('7';:* <-( %=/--/ ;64377 1--/")* 166374 %0('0*0 ==.

&4566 ______ !"#$%&' ()*))++&'$ %),)- 7849:5 ; !

!"#$%& &'$: ("):

*+&,''-+.:

%<:=><>

/01"):

!23%& &'$:

!23%& 4+4561+0&

&'$:

7"8 )"#$%& 59:"0:

;&' <')+0) 232: #""8"$:

(')+0) 5'1.')3'4'& )"#$%& #9$")

:"84"$)"4"& '4':?

! =+01 ! >)?0

7<4 <4<<=; <>? 5849:4 @8AB84>858 CC:

@&)A$4A& 24 <")+0& 59$B: C.22:

! /"."$ D2$22 ! /"."$ D2$22

! E2$22 (?$)'3,+34'&, B+8$'') ! E2$22 (?$)'3,+34'&, B+8$'')

! E2$22 (5?$ #99$%&) ! E2$22 (5?$ #99$%&)

! ("4 ! ("4

! E?$:') ! E?$:')

! ('31')/&"$5"0 ! ('31')/&"$5"0

/)""$%& 561F6$"59$: G4&% 561F6$"59$: pH:

H9$") "84"& '4':? ! =+01, '&. :"84"$)"4"& ! >)?0

БҮЛ

ЭГ 6


!"#"$, %"&'&(")* +"*,"'(-- / ./0*1") 2-3--''")* 1-4-( –566374 1-")* 1

!"#$%& #'( )*('# !"#$%& '(#)(%*++#(, -+*(,# *$. /0.*(,* #"12$,%$# 3(,#+ 44. 56%7# $189.$3 6.:(#9 #;%;;%9;* 26.*(6, )(*9

0.<*$%&$, 3+<+*, -4#3++%, 1$%9 ;.&<;# *$/$., 9$%$#, -0&*$%$#, *$/.7# '(#)449, 0.*$1$%)(%&, /$1, <00.(# *$/$. *+3

/+.+* '(#) &+19*(,* &+19+*%+#+ 44.

87$/& 4--/ *6/66(9):*")( ;6('66'71 (6/<7* ;-(")( 4&*(&13&& -*-199 (7/ #6/(7* 3--/-- :-23-('-,, 3--, ;6('66'47* 3-4

37/77''77/ *= 36(77/'77/7). (>/4(7'?* 3&&/ &/+"1 172(")* :9/99*3 3--, ;6('66'47* (7#/?( 1 (-, 36(77/'7*7; 6/4(7'?* 3--3

1-4-(: 172(")* 499'3 3--, ;6('66'47* (7#/?( 3 (-, 36(77/'7*7.)

!"#$ %&"'()$# *+'),)+-' .(&%%)(. "%/ 0%&((&(-.


Физик шинжилгээний хээрийн хуудаснуудАмьдрах орчны үнэлгээний заавар

Чулуурхаг ёроолтой, шаварлаг ёроолтой гэсэн хоёр тусдаа хээрийн хуудас байгаа. Аль алины тайлбарыг доороос уншина уу. Энэхүү мэдээллийг уншсаны дараа аль хээрийн хуудсыг ашиглахаа сонгоно уу.

Чулуурхаг ёроолтой голИхэвчлэн хурдан урсгалтай g

Боргио, жигд урсгал ус, цүнхээлтэй (Зураг g

6.4)Ёроолоороо ихэвчлэн чулуутай, заримдаа g

чулууны хооронд хурдастай (Хүснэгт 6.1)Гол руу унасан мод, усанд живсэн модтой g

Ёроолын чулуун дээр замаг ургасан байж g

болно

Шаварлаг ёроолтой голИхэвчлэн дунд зэрэг юмуу удаан урсгалтай g

Цүнхээл, урсгал устай, хааяа боргиотой g

(Зураг 6.2)Ёроолоороо элс, шавар, лаг шавар зэрэг g

хурдастай (Хүснэгт 6.1). Гол руу унасан мод, усанд живсэн модтой байж болно. Усны ургамалтай байж болно. Зарим газар g

уснаас цухуйсан ургамалтай

Зураг 6.2: Цүнхээл, боргиотой болон жигд урсгалтай хэсгийн дээрээс харсан ба хөндлөн огтлолын зураг. Усны урсгал, гүн олон янз байснаар ёроолын сээр нуруугүйтэн, загасны амьдрах олон янзын орчныг бүрдүүлдэг.

БҮЛ

ЭГ 6



Цүнхээл


Хээрийн хуудсанд дугаарласан хэмжигдэхүүнүүдийн тухай зааврыг доор өгүүлэв. Хоёр хуудсанд гарах хэд хэдэн хэмжигдэхүүн (№1, 3, 5, 6, 8, 9, 10) ижил. Бусад хэмжигдэхүүн (№ 2, 4, 7) чулуурхаг юмуу шаварлаг ёроолтой голын аль нэгэнд хамаарна. Аль аль хээрийн хуудсыг бөглөх тухай зааврыг доороос үзнэ үү. Таны бөглөж байгаа хээрийн хуудсанд тохирсон зааврыг зөв сонгож ашиглахад анхаарна уу.

Чулуурхаг ёроол Шаварлаг ёроол

Анхаар: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 дугаарт хэмжигдэхүүнд 8 - 2 гэсэн оноо өгнө. Хэмжигдэхүүн бүрд тусад нь оноо өгнө.

Хэмжигдэхүүн 1. Ёроолын амьдрах орчны төрөл гэсэн үзүүлэлтээр ёроолын макро сээр нуруугүйтэн ба загасны наалдах, хоргодох газарт үнэлгээ өгнө.

Голын олон янзын физик шинж чанар (амьдрах орчны төрөл) ёроолын макро сээр нуруугүйтэн, загасыг хэрэгцээтэй нөөцөөр хангадаг. Янз бүрийн хэмжээтэй чулуу, усанд унасан мод, урсгал, голын ёроол, эрэг зэрэг нь ялгаатай амьдрах нөхцлийг бүрдүүлдэг. Эгц, тогтвортой эрэг таатай нөхцлийг бий болгоно. Эдгээр амьдрах орчин махчдаас нуугдах, өндөг бойжих аюулгүй газраар хангана. ЁМСН маш жижигхэн учир усанд туугдаад идэш тэжээлтэй газраасаа урсахгүйн тулд хоргодох газар хэрэг болно. Тиймээс ЁМСН голд байгаа мод, чулуу зэрэг хатуу юмсад наалддаг. Зарим нь ийм юмсын доор юмуу араар байгаа тогтоол усанд амьдардаг. Усанд амьдрагсдын наалдаж, зууралддаг, энд тэнд нь орж хоргоддог хатуу юмс голын субстратыг бүрдүүлдэг.

Наалдах, хоргодох юмс олон янзтай газар ЁМСН ба загасны олон янз байдал өндөр байна. Ус ихсэх, урсгал ширүүсэхэд тэсэж үлдэж байгаа тогтвортой юмс нь амархан салж, урсгалд туугддаг юмсаас илүү сайн амьдрах орчныг бүрдүүлдэг.

ба

Хүснэгт 6.1. Хээрийн хуудасны 1, 2-т заасан ёроолын төрөл

1. Лаг шавар, шавар

Хоорондоо наалдсан маш жижиг тоосонцроос бүрддэг. Тоосонцрын ширхэгийн хооронд ус агуулна. Хэмжээгээр 0.004 - 0.06 мм.

4. Бул чулуу

60 мм (6.0 см) - 250 мм (25.0 см)-ийн хэмжээтэй чулуунаас бүрддэг.

2. Элс Маш жижигхэн чулууны ширхэгээс бүрддэг. Хэмжээгээр 0.06 - 2.0 мм.

5. Үхэр чулуу

250 мм (25 см)-ээс эхлээд машинаас жижиг хэмжээний чулуунаас бүрддэг.

3. Хайрга 10 мм (1 см) - 50 мм (5 см) хэмжээтэй жижиг чулуунаас бүрддэг.

6. Хад Машинаас том хэмжээтэй элэгдээгүй эх чулуу.


Зураг 6.3: Голын эргийн хэлбэр, амьдрах орчинд үзүүлэх нөлөө.

Эгц эрэг: Эгц юмуу бага зэрэг ухагдсан эрэг. ЁМСН, загасанд сайн халхавч болдог, элэгдэлд тэсвэртэй. Гэхдээ хэтэрхий их ухагдсан байвал нурж, ноцтой элэгдэл бий болгон амьдрах орчныг дардаг.

Налуу эрэг: 30 градусаас дээш өнцгийн налуутай эрэг. Голын ёроол ил байх тул ЁМСН, загасанд олигтой халхавч болж чаддаггүй. Элэгдэлд их эмзэг.

Бага налуу эрэг: 30 градусаас доош өнцгийн налуутай эрэг. Элэгдэлд их тэсвэртэй ч ЁМСН, загасанд халхавч болдоггүй.

БҮЛ

ЭГ 6

Хүснэгт 6.1. Хээрийн хуудасны 1, 2-т заасан ёроолын төрөл

1. Лаг шавар, шавар

Хоорондоо наалдсан маш жижиг тоосонцроос бүрддэг. Тоосонцрын ширхэгийн хооронд ус агуулна. Хэмжээгээр 0.004 - 0.06 мм.

4. Бул чулуу

60 мм (6.0 см) - 250 мм (25.0 см)-ийн хэмжээтэй чулуунаас бүрддэг.

2. Элс Маш жижигхэн чулууны ширхэгээс бүрддэг. Хэмжээгээр 0.06 - 2.0 мм.

5. Үхэр чулуу

250 мм (25 см)-ээс эхлээд машинаас жижиг хэмжээний чулуунаас бүрддэг.

3. Хайрга 10 мм (1 см) - 50 мм (5 см) хэмжээтэй жижиг чулуунаас бүрддэг.

6. Хад Машинаас том хэмжээтэй элэгдээгүй эх чулуу.


Чулуурхаг ёроол

Хэмжигдэхүүн 2. Хучигдсан байдал гэсэн үзүүлэлтээр чулуурхаг ёроолтой голын ёроолын чулууны хооронд ямар хэмжээний хурдас байгаад үнэлгээ өгнө.

Олон төрлийн ЁМСН чулууны доор ба эргэн тойронд байгаа орон зайнд амьдардаг. Загас чулуурхаг ёроолд түрсээ шахдаг. Элэгдлээс болж элс, лаг шавар, шавар зэрэг нарийн ширхэгтэй хурдас гол руу урсан орж, ёроолыг хучдаг. Чулууны хоорондох зай дүүрч, голын ёроол хурдсаар хучигдана. Хучилт их байвал голын амьдрах орчинд сөргөөр нөлөөлдөг. Хучилтыг хэмжихийн тулд чулуун дээр болон чулуун завсар хурдсын хэмжээ ямар байгааг ажиглаарай. Чулуун дээр хурдас байхгүй байвал ёроолын хучилт 0% байна. Ёроолын субстрат хурдсаар бүрэн хучигдсан бол 100%-ийн хучилттай гэсэн үг.

Шаварлаг ёроол

Хэмжигдэхүүн 2. Цүнхээлийн ёроолын төрөл гэсэн үзүүлэлтээр шаварлаг ёроолтой голын янз бүрийн цүнхээлд үнэлгээ өгнө.

Хайрга, элс зэрэг арай хатуу төрлийн хурдастай, усны ургамалтай цүнхээлд (Зураг 6.4) шавар, лаг шавартай, ёроолоороо усны ургамалгүй цүнхээлээс илүү олон төрлийн ЁМСН, загас амьдардаг. Түүнчлэн субстратын төрөл янз олон байх тусам төрөл цөөтэй газраас илүү их ЁМСН, загастай байдаг. Дараах байдлаар оноо өгөөрэй:

8 оноо: Хайрга, элс голлосон ёроол. g

Ширэлдсэн үндэс, ургамал болон бусад халхавч элбэг.6 оноо: Зөөлөн элс, шавар, эсвэл хатуу g

шавар холимог; шавар голлосон. Зарим газраа ширэлдсэн үндэс, ургамал болон загас хоргодох газартай.4 оноо: Тэр чигээрээ шавар, хатуу шавар, g

эсвэл элстэй. Ширэлдсэн үндэс, ургамал, бусад халхавч болох юмс бага эсвэл байхгүй.2 оноо: Хатуу шавар, хад, ямар нэгэн g

халхавч байхгүй.

Зураг 6.6. Чулуурхаг ёроолтой гол элс, лаг шавраар хучигдаж байгаа байдал. Лаг шавар голын ёроолд тунахад чулуу хоорондын завсар дүүрч, голын ёроол улам ихээр хучигдана.

эсвэл



Хэмжигдэхүүн 3. Хурдсын хуримтлал гэсэн үзүүлэлтээр голын ёроолд нарийн ширхэгтэй мөхлөгүүд хэр тунасныг хэмждэг.

Гол урсан өнгөрч байгаа газраа ухан элээж, эрэг, ёроолынхоо хөрс шороог нүүлгэж байдаг. Ус хөрс шорооны нарийн ширхэгүүдийг урсгалын уруу зөөх зуур тэдгээр нь голын ёроолд тунаж хуримтлагдана. Шавар, лаг шавар, элс зэрэг жижиг мөхлөгүүдийг хурдас гэдэг. Хурдас хэтэрхий их байвал ёроолыг өөрчилж, ЁМСН, загасанд сөргөөр нөлөөлдөг. Яагаад гэвэл энэ нь:

загас, махчин ЁМСН-д идэш тэжээлээ олж харахад хэцүү болгодог g

загас, ЁМСН-ий заламгайг бөглөдөг g

ЁМСН ёроолд наалдаж тогтоход саад болдог g

Загасны шахсан түрсийг дардаг g

Цүнхээл, голын мушгирсан хэсэг эсвэл унасан мод зэрэг саад тотгортой, урсгал удааширдаг газар хурдас хуримтлагдана. Ийм газар хурдас тунаснаар арал үүсч, голын ёроол уснаас цухуйн, тогтонги устай газар дүүрдэг. Хурдасын хуримтлал хөрс элэгдсэн, сав газрын бэлчээрийн даац хэтэрсэн, ой сүйтгэгдсэн, барилгын ажлыг хариуцлагагүй явуулсан, газар тариалан эрхэлсэн зэргээс үүдэлтэй хэтэрхий их урсац гол руу орсноос болсон байж болно. Эсвэл удаан урсгалтай, шаварлаг ёроолтой голд энэ нь байгалийн үйл явц байж болно.

Чулуурхаг ёроолХэмжигдэхүүн 4. Хурд/гүний төрөл гэсэн үзүүлэлтээр чулуурхаг ёроолтой голын усны хурд, гүний олон янз байдлаас үүсдэг янз бүрийн нөхцөлд үнэлгээ өгнө.

Чулуурхаг ёроолтой голын урсгалын хурд усны бүлгэмдлийн эрүүл мэнд, олон янз байдал, элбэгшилд шууд нөлөөлж болно. Түргэн урсгал усанд ууссан хүчилтөрөгчийн хэмжээг нэмэгдүүлж, гүн устай газар хурдас тунахаас сэргийлэн (унасан навч зэрэг) идэш тэжээлийн зүйлсийг зөөвөрлөдөг. Аажим урсгалтай газар загас түрсээ шахаж, ЁМСН ширүүн урсгалаас хоргодох боломжтой. Усны түвшин, далан, суваг, голын эргийн налуу, урсац болон бусад хүчин зүйлс урсгалын хурдад нөлөөлдөг.

Хурдыг хэмжихийн тулд хөвүүр эд (мод, бөмбөг, жүрж) арван метр газрыг хэдэн секундэд туулж байгааг тооцоолно. Үүнийг таван удаа тооцож, таван хэмжилтийн дунджийг олно. Тэгээд дундаж хугацааг арван метрт хуваана. Үүний дүнд секундээр хэмжсэн хурдын хэмжээ гарна. Энэхүү хэмжигдэхүүний хувьд “аажим” гэдэг нь нэг секундэд туулах зам 0.3 метрээс бага байхыг хэлнэ. “түргэн” гэдэг нь нэг секундэд 0.3

Шаварлаг ёроолХэмжигдэхүүн 4. Цүнхээлийн төрөл гэсэн үзүүлэлтээр шаварлаг ёроолтой голын цүнхээлийн хэмжээ, гүнийг хэмждэг.

Шаварлаг ёроолтой цэвэр цэнгэг голд янз бүрийн цүнхээл байдаг ба ЁМСН, загасыг хэрэгцээтэй нөөцөөр хангана. Жишээ нь, томоохон хэмжээний гүнзгий цүнхээлүүд том биетэй загасанд шаардлагатай хүйтэн ус, нуугдах газрыг хангадаг. Томоохон хэмжээний гүехэн цүнхээлүүдийн субсрат нь сул, ууссан хүчилтөрөгч өндөртэй тул түрс шахахад тохиромжтой орчин болдог.

Хээрийн хуудсан дээр дөрвөн өөр цүнхээл гарна: том хэмжээтэй ба гүехэн, том хэмжээтэй ба гүн, жижиг хэмжээтэй ба гүехэн, жижиг хэмжээтэй ба гүн. Эдгээрээс аль тохирохыг нь тэмдэглээд энэхүү хэмжигдэхүүнд тохирох оноог нь тавиарай.

эсвэл

ба

БҮЛ

ЭГ 6


метрээс их газар туулахыг хэлнэ.. Гүн нь голын хэд хэдэн нөхцөлд нөлөөлдөг.

Гүехэн ус субстратаас ойж холилдсоноор хүчилтөрөгчөөр баяждаг. Гүн ус хүйтнээ алдахгүй уддаг, мөн нуугдах газраар хангадаг. Цэвэр цэнгэг голын усны урсгалын хурд, гүн өөр өөр байдаг тул ЁМСН ба загасыг янз бүрийн шаардлагатай нөөцөөр хангана.

Гүнийг хэмжихийн тулд тодорхой урттай савааг ашиглаж, ажиглалтын цэгийнхээ боргио, жигд урсгал, цүнхээл зэрэг өөр өөр газар хэмжилт хийнэ. Энэхүү хэмжигдэхүүний хувьд 0.5 метрээс их байвал “гүн” гэсэн үг болно.

Хээрийн хуудсан дээр дөрвөн янзын хурд, гүн байгаа: аажим ба гүн, аажим ба гүехэн, түргэн ба гүн, түргэн ба гүехэн. Эдгээрээс аль нь тохирч байгааг тэмдэглэж, энэхүү хэмжигдэхүүний оноог тавиарай.

Чулуурхаг ёроол ба Шаварлаг ёроол

Хэмжигдэхүүн 5. Гольдролын урсгалын байдал гэсэн үзүүлэлтээр одоогийн гольдрол ямар хэмжээнд устай байгаа, ямар хэмжээнд ёроол нь ил гарч хатсаныг хэмждэг

Цэвэр цэнгэг гол мөрний ус хур тунадас, цас, мөсний хайлалт, урсацын хэмжээгээр нэмэгдэж, багасаж байдаг. Гэхдээ усны хэмжээ хэтэрхий их хэлбэлзвэл усан дотор амьдрагч организмд хэцүү нөхцөл үүсгэж, усны чанараа хадгалах голын чадварыг бууруулдаг. Гольдрол өргөсвөл, эсвэл урсгалын хэмжээ далан, ган гачиг, эсвэл гольдролын өөрчлөлтөөс болж багасвал урсгалын байдал өөрчлөгддөг. Ус ёроолыг бүхэлд нь бүрхэхгүй байвал ЁМСН, загасны амьдрах орчин багасна. Үүний дээр урсгалын хэмжээ багассанаар бохирдуулагч бодис, хурдсыг гаргаж хаях, хүчилтөрөгчөөр баяжих голын чадвар буурдаг.

Хэмжигдэхүүн 6. Гольдролын өөрчлөлт гэсэн үзүүлэлтээр голын гольдролд томоохон хэмжээний өөрчлөлт оруулсан эсэхийг хэмждэг.

Гольдролыг нь бетоноор шулуун болгосон, гүнзгийрүүлсэн юмуу өөрчилсөн гол мөрнүүдэд ЁМСН, загас, ургамалд амьдрах байгалийн орчин бага байдаг. Гольдролын өөрчлөлтийн бусад жишээнд бетон юмуу чулуугаар хийсэн хиймэл эрэг, далан, гүүр, (голын ёроолын хурдсыг зайлуулах) ёроол хамагч зэрэг орно. Ёроол хамагч байгаа бол голын гольдрол тэгширсэн, гүнзгийрсэн байх ба гол руу ёроол хамагч машиныг оруулахын тулд эргийн ургамлыг зайлуулсан байдаг.



Анхаар: 8, 9 ба 10-р хэмжигдэхүүний хувьд баруун ба зүүн эргийн төлөв байдлыг тус тусад нь үнэлээрэй. Ажиглалтын цэгийнхээ доод талд урсгал өөдөө харж байгаад “баруун”, “зүүн” эргийг тодорхойлно уу. Эрэг тус бүрд 4-өөс 1 хүртэлх оноо өгнө.

Хэмжигдэхүүн 8. Эргийн тогтвортой байдал гэсэн үзүүлэлтээр голын эрэг элэгдсэн эсэх, эсвэл элэгдэх магадлалтай эсэхийг хэмжинэ.

Эгц эрэг налуу эргээс тогтвор муутай, элэгдэх, тэр байтугай гол руу нурж унах магадлал өндөртэй. (Зураг 6.3-ийг үзнэ үү). Ургамалгүй болсон, нурж байгаа, модны үндэс, хөрс ил гарсан байвал элэгдэж байгаагийн шинж.

Хэмжигдэхүүн 9. Эргийн ургамалжилт гэсэн үзүүлэлтээр байгалийн ургамалтай эргийн хэмжээг тооцдог.

Голын эрэг дээр ургаж байгаа ургамлын үндэс хөрсийг тогтвортой байлгаж, элэгдлээс хамгаалдаг.

ба

БҮЛ

ЭГ 6

Зураг 6.X: Дөрвөн өөр амьдрах орчны (муу, дунд, сайн, онц) зургийг эсвэл SS’s ижил газрын 4 зураг оруулна.

Чулуурхаг ёроолХэмжигдэхүүн 7. Боргионы давтамж

Боргио усыг хүчилтөрөгчөөр баяжуулж, ширүүн урсгалаараа тунасан хурдас, бохирдлыг зайлуулдаг. Чулуурхаг ёроолтой, усны хэмжээ тогтвортой цэвэр цэнгэг гол мөрөнд олон боргио байдаг. Урсгал бага байвал ууссан хүчилтөрөгчийн хэмжээ багасдагийн зэрэгцээ гол бохирдлоосоо цэвэршиж чаддаггүй.

Шаварлаг ёроол

Хэмжигдэхүүн 7. Гольдролын мушгиралтОлон тооны мушгиралт, тохойролтой

шаварлаг ёроолтой гол мөрний хувьд амьдрах орчин ба урсгалын хурд нь олон янз байдаг. Аадар борооны үеэр үүсэх ширүүн урсгалыг голын мушгирсан хэсэг сааруулдаг. Шулуун хэсгээр усны гүн, урсгалын хурд жигд байдаг ба амархан үерлэдэг. Энэ хэмжигдэхүүнийг тооцоолохын тулд голоо шулуун болгож төсөөлж үзээрэй. Ямар урттай гол гарч ирэх бол? Олон газар мушгирсан гол мөрөн шулуун гол мөрнөөс илүү тогтвортой ба цэвэр цэнгэг байдаг.

эсвэл


Эргийн ургамал навч, бусад органик материалыг ус руу унагаж, ЁМСН ба загасны идэш тэжээлийн эх сурвалж болно. Голын эргийн ургамал дотор амьдардаг шавж мөн ус руу унаж загасны идэш болно. Мод, бут сөөг, өвс зэрэг олон янзын ургамал эргийг тогтвортой хадгалж, усанд амьдарч байгаа организмд идэш тэжээл хүргэдэг. Хөрсний элэгдэл, бэлчээр, газар тариалан болон хүний үйл ажиллагааны улмаас байгалийн эрэг хөндөгдөж, усны амьдрах орчинд сөргөөр нөлөөлдөг. Ус руу нурсан эрэг амьдрах орчныг үгүй хийж, улам эрчимтэй элэгдэхэд хүргэн голын урсгалын доод биед очих хурдсыг нэмэгдүүлдэг.

Хэмжигдэхүүн 10. Эргийн бүсийн ургамалжилт гэсэн үзүүлэлтээр голын эргээс цаашаа ямар зайнд байгалийн ургамалтай байгааг хэмждэг.

Эргийн бүсийн ургамалжилт гол руу орж байгаа урсацын бохирдлыг шүүнэ. Голын эргийн хөрсөнд ургадаг тул элэгдлээс хамгаалдаг. Голын хөвөөгөөр нэлээд өргөн газар харьцангуй бага хөндөгдсөн ургамалтай байвал голын төлөв байдал, усны чанарыг хамгаалдаг. Бэлчээр, зам, барилга байгууламж болон хүний бусад үйл ажиллагааны улмаас эргийн бүсийн ургамал бага байвал гол мөрнийг урсац, элэгдлээс хамгаалах чадвар нь буурна. Үүний дээр ЁМСН ба загасанд эргийн хуурай газрын ургамлаас очих органик материалын хэмжээ багасна.

Усны чанарын дүнг тооцохБүх 10 хэмжигдэхүүнээр оноо өгсний дараа голын цэгийнхээ усны чанарын дүнг гаргахын тул бүх оноогоо хооронд нь нэмнэ. Энэхүү оноо амьдрах орчны ерөнхий нөхцлийг харуулна. Энэхүү нөхцлийг мэдэх нь ёроолын макро сээр нуруугүйтний үнэлгээгээр цуглуулах өгөгдлийг тайлахад нэмэр болно.

!"#"$ %"&'"()**&"+ ,**-"+& ,../01 !"#$$%: &'()" $*+,($(-)" ./, 01%//% -23$4 "5 1"/(,// #+6"/.

23455: __________ !754%$# '%8") 1"/(,//

9$:$%($, ;%''(-'6 ,'( 7<%<"

673894 : !

=/7*+,4/#11" 1-5: >??@ AB&CBBC@ D!E&!! &!F!G HI?C&?? =JEI?.

1. ;<1& => ?>3>@4A >BCDE>F 5EG4A HIEIJ !""#$%__

4. 6K4F77J894 HIEIJ !""#$% __

a. &'()*'+)', -$,($$ .+''/01 $23#+$4 '+510 67! )8+/9,( ):2#:(/:1: ;;.

a. <;14::/9,1 -$,($$ 67! )8+/9,( ):2#:(/:1: ;;:

! ('/ +"" "1$%$1 2'# ! )'2 4:2=::):, -$ (;>4:1

! ('/01 "%$1# =9*=, "%$1 #')'+ -$,($$ 2'# ! )'2 4:2=::):, -$ (;1

! "4$(#%$1 :+:( ! =9=9( 4:2=::):, -$ (;>4:1

! .+''/# )'()*'+)', -$,+/$%$1 -"%$# 2$)>+9$/ ! =9=9( 4:2=::):, -$ (;1

((;>4:1 (:#:( 13 0.5 2>)+::% -$(0( 4:/1:)

-. &'49+'4 $1(9//0( ):2#:(/:1: ;;: ?1'' -. @/3 ABC $1(9//0( ):2#:(/:1: ;;: ?1''

! <:(9,1 50-9$% #::D % E1F -;+9,1 $23#+$4 '+510

)'()*'+)', )8+8/):,

8 ! 6;4 #8+*81 )8+8/ =9(# 4'/9/#%'1 8

! <:(9,1 30 - 50% E1F -;+9,1 $23#+$4 '+510

)'()*'+)', )8+8/):,

6 ! G4:14 H;14::/ )'2 4:2=::):, -$ (;1; 4$+91

(;>4:1 H;14::/ -$($)$,

6

! <:(9,1 30-$$% #''D % E1F -;+9,1 $23#+$4 '+510

)'()*'+)', )8+8/):,

4 ! C;>4:1 H;14::/ (;1 H;14::/::% 9/;; '/'1 4

! IJKA -$ F$($%$1# $23#+$4 )'()*'+)', '+591

2$D -$($ 2 ! G4:14 H;14::/ =9=9( 4:2=::):, -$ (;>4:1,

:%*:/ H;14::/ -$,4(;, 2

I+''/01 $23#+$4 '+510 )8+/9,1 ;1:/(::: <;14::/9,1 )8+/9,1 ;1:/(:::

2. 6K4F77J894 LE55JA4 HIEIJ !""#$% __

5. )MJDE8JA4 ME@3>JA4 =>9D>J !""#$% __

@/3 ABC $1(9//0( ):2#:(/:1: ;;: ?1'' @/3 ABC $1(9//0( ):2#:(/:1: ;;: Points

! L1F -;+9,1 .+''/ 4'/9/#%'1, 94:*5/:1 4$,+($ -$ 4$)"" :/%):,

8

! M88/81 :/%, D$*$+, :%*:/ /$( D$*$+ 4'/9/#%'1 6

!

N% 1:( :+(::% 18(88 :+:( 4;+):/ #;;+(:%:1; 9/ H"4",%$1 .+''/ 2$D -$($. 8

! 6;(#::+:: D$*$+, :%*:/ /$( D$*$+, :%*:/ :/% 4

! J$D 1E() /$( D$*$+ O2"" .+''/01 5"/"")$, 2 !

N% ("/#+9/01 75-$$% #::D %-9,( #;;+(:%:1;

.+''/01 25-$$% #''D % 9/ ($+%$1. 6

<;14::/9,1 .+''/01 )8+/9,1 ;1:/(:::

!

N% ("/#+9/01 25-75%-9,( #;;+(:%:1; -'+(9')',

4:%(9,1 .+''/ 94:*5/:1 9/ ($+%$1. 2

3. ,MED>@ !""#$% __

@/3 ABC $1(9//0( ):2#:(/:1: ;;: ?1''

!

C"/#+9/# "% 2$D -$($ ;/#%:1; -$,($$ "% 13 )'()''/ -'/%'1. 1

! ('/01 .+''/01 5-$$% -$($ % 13 4"+#$%)$, 8 C"/#+9/01 "+%($/01 -$,#/01 ;1:/(:::

! ('/01 .+''/01 5-30 % 13 4"+#$%)$, 6

! ('/01 .+''/01 30-50 % 13 4"+#$%)$, 4 1-E FMMD>@4A 489H 5455

! ('/01 .+''/01 50-9$% #::D % 13 4"+#$%)$, 2

!"+#%01 ;1:/(::: ?1''10 19,/-:+ P 1 + P2 + P3 + P4 + P5 =


!"#"$ %"&'"()**&"+ ,**-"+& ,../01 !"#$$%: &'()" $*+,($(-)" ./, 01%//% -23$4 "5 1"/(,// #+6"/.

23455: __________ !754%$# '%8") 1"/(,//

9$:$%($, ;%''(-'6 ,'( 7<%<"

673894 : !

=/7*+,4/#11" 1-5: >??@ AB&CBBC@ D!E&!! &!F!G HI?C&?? =JEI?.

1. ;<1& => ?>3>@4A >BCDE>F 5EG4A HIEIJ !""#$%__

4. 6K4F77J894 HIEIJ !""#$% __

a. &'()*'+)', -$,($$ .+''/01 $23#+$4 '+510 67! )8+/9,( ):2#:(/:1: ;;.

a. <;14::/9,1 -$,($$ 67! )8+/9,( ):2#:(/:1: ;;:

! ('/ +"" "1$%$1 2'# ! )'2 4:2=::):, -$ (;>4:1

! ('/01 "%$1# =9*=, "%$1 #')'+ -$,($$ 2'# ! )'2 4:2=::):, -$ (;1

! "4$(#%$1 :+:( ! =9=9( 4:2=::):, -$ (;>4:1

! .+''/# )'()*'+)', -$,+/$%$1 -"%$# 2$)>+9$/ ! =9=9( 4:2=::):, -$ (;1

((;>4:1 (:#:( 13 0.5 2>)+::% -$(0( 4:/1:)

-. &'49+'4 $1(9//0( ):2#:(/:1: ;;: ?1'' -. @/3 ABC $1(9//0( ):2#:(/:1: ;;: ?1''

! <:(9,1 50-9$% #::D % E1F -;+9,1 $23#+$4 '+510

)'()*'+)', )8+8/):,

8 ! 6;4 #8+*81 )8+8/ =9(# 4'/9/#%'1 8

! <:(9,1 30 - 50% E1F -;+9,1 $23#+$4 '+510

)'()*'+)', )8+8/):,

6 ! G4:14 H;14::/ )'2 4:2=::):, -$ (;1; 4$+91

(;>4:1 H;14::/ -$($)$,

6

! <:(9,1 30-$$% #''D % E1F -;+9,1 $23#+$4 '+510

)'()*'+)', )8+8/):,

4 ! C;>4:1 H;14::/ (;1 H;14::/::% 9/;; '/'1 4

! IJKA -$ F$($%$1# $23#+$4 )'()*'+)', '+591

2$D -$($ 2 ! G4:14 H;14::/ =9=9( 4:2=::):, -$ (;>4:1,

:%*:/ H;14::/ -$,4(;, 2

I+''/01 $23#+$4 '+510 )8+/9,1 ;1:/(::: <;14::/9,1 )8+/9,1 ;1:/(:::

2. 6K4F77J894 LE55JA4 HIEIJ !""#$% __

5. )MJDE8JA4 ME@3>JA4 =>9D>J !""#$% __

@/3 ABC $1(9//0( ):2#:(/:1: ;;: ?1'' @/3 ABC $1(9//0( ):2#:(/:1: ;;: Points

! L1F -;+9,1 .+''/ 4'/9/#%'1, 94:*5/:1 4$,+($ -$ 4$)"" :/%):,

8

! M88/81 :/%, D$*$+, :%*:/ /$( D$*$+ 4'/9/#%'1 6

!

N% 1:( :+(::% 18(88 :+:( 4;+):/ #;;+(:%:1; 9/ H"4",%$1 .+''/ 2$D -$($. 8

! 6;(#::+:: D$*$+, :%*:/ /$( D$*$+, :%*:/ :/% 4

! J$D 1E() /$( D$*$+ O2"" .+''/01 5"/"")$, 2 !

N% ("/#+9/01 75-$$% #::D %-9,( #;;+(:%:1;

.+''/01 25-$$% #''D % 9/ ($+%$1. 6

<;14::/9,1 .+''/01 )8+/9,1 ;1:/(:::

!

N% ("/#+9/01 25-75%-9,( #;;+(:%:1; -'+(9')',

4:%(9,1 .+''/ 94:*5/:1 9/ ($+%$1. 2

3. ,MED>@ !""#$% __

@/3 ABC $1(9//0( ):2#:(/:1: ;;: ?1''

!

C"/#+9/# "% 2$D -$($ ;/#%:1; -$,($$ "% 13 )'()''/ -'/%'1. 1

! ('/01 .+''/01 5-$$% -$($ % 13 4"+#$%)$, 8 C"/#+9/01 "+%($/01 -$,#/01 ;1:/(:::

! ('/01 .+''/01 5-30 % 13 4"+#$%)$, 6

! ('/01 .+''/01 30-50 % 13 4"+#$%)$, 4 1-E FMMD>@4A 489H 5455

! ('/01 .+''/01 50-9$% #::D % 13 4"+#$%)$, 2

!"+#%01 ;1:/(::: ?1''10 19,/-:+ P 1 + P2 + P3 + P4 + P5 =


!"#$%&'"())* 6 - 10: +,,- ./01//1- 234033 0356337 8199 :60:; !96,,;+ !,<-81= !84;,.

6. !"#$%&#'( ))%*#)#+ ,""$-.

__

7. !"#$%&#'( /"01&%-#+ ,""$-.

__

!"# $%& '()*""+) ,-./-)"-(- 00: 1(22 !"# $%& '()*""+) ,-./-)"-(- 00: 1(22

!

3456"4", .'7 8')'; )2" 9(')'( ,45:44544

8';)''

4 ! &2"+( .97)*5'",+) 79"99( 82")2<2" 95, (# 3 - 4

/':*( (-.-)/-(-

4

!

='5*. (-) 4456"4", *:-<6"-( )005(*; /-5)-/

'>*)"')/'> 8';)''

3 ! &2"+( .97)*5'",+) 79"99( 82")2<2" 95, (# 2 - 3

/':*( (-.-)/-(-

3

! 3456"4", *:,-;; ,'"8';( 40 - 80%-/ )'5 :05?-(

2 ! &2"+( .97)*5'",+) 79"99( 82")2<2" 95, (# 1 - 2

/':*( (-.-)/-(-

2

!

&2"+( -5)*;) :*;."--5 :96?'(; 80-''? /--7 %

:4(/4)/?4(

1 ! &2" (-"-(:0;/-- 79"99( 1

&9"/5*"+( 4456"4",*;( 0(-")--: &9"/5*"+( .97)*5'",+( 0(-")--:

8. 2%1&3( +41+54%+43 6-3$-#– 2%71 68%&3( 8(7#177 ,""$-.

__

=@@$ -5-) – '"# $%& '()*""+) ,-./-)"-(- 00: 1(22 A!BCC$ -5-) – '"# $%& '()*""+) ,-./-)"-(- 00: 1(22

! D2),<25,2;; 5-''? 8')' % -"-)/?-(, -?<-" (95?'( 4 ! D2),<25,2;; 5-''? 8')' % -"-)/?-(, -?<-" (95?'( 4

! D2),<25 /9(/ E-5-); 5 - 30% -"-)/?-(, -?<-"

(95?'(

3 ! D2),<25 /9(/ E-5-); 5 - 30% -"-)/?-(, -?<-" (95?'( 3

! D2),<25)0; ,'"/''; 30 - 60% -"-)/?-(, -?<-"

(95?'(

2 ! D2),<25)0; ,'"/''; 30 - 60% -"-)/?-(, -?<-"

(95?'(

2

! D2),<25)0;; 60 - 100% -"-)/?-(, -?<-" (95?'( 1 ! D2),<25)0;; 60 - 100% -"-)/?-(, -?<-" (95?'( 1

%5)*;( ,2),<25,2; 8';/"+( 0(-")--– =@@$

-5-):

%5)*;( ,2),<25,2; 8';/"+( 0(-")--– A!BCC$

-5-):

9. !4#'( 7%1&3( "%1-/-#9&#+– 2%71 68%77% 8(7#177 )1() F99/'?

__

=@@$ -5-)– '"# $%& '()*""+) ,-./-)"-(- 00: 1(22 A!BCC$ -5-) – '"# $%& '()*""+) ,-./-)"-(- 00: 1(22

! 90---? /--7 % 8';)'"*;( 95)'.'",'; 4 ! 90---? /--7 % 8';)'"*;( 95)'.'",'; 4

! 70-90% 8';)'"*;( 95)'.'",'; 3 ! 70-90% 8';)'"*;( 95)'.'",'; 3

! 50 - 70% 8';)'"*;( 95)'.'",'; 2 ! 50 - 70% 8';)'"*;( 95)'.'",'; 2

! 50-*'? 8')' % 8';)'"*;( 95)'.'",'; 1 ! 50-*'? 8')' % 8';)'"*;( 95)'.'",'; 1

%5)*;( 95)'.'">*",+( 0(-")--– =@@$ -5-): %5)*;( 95)'.'">*",+( 0(-")--– A!BCC$ -5-):

10. 2%1&3( 68.&3( "%1-/-#9&#+– 7%71 68%77% 8(7#177 )1() F99/'?

__

=@@$ -5-)– '"# $%& '()*""+) ,-./-)"-(- 00: 1(22 A!BCC$ -5-) – '"# $%& '()*""+) ,-./-)"-(- 00: 1(22

! 35)4( 18-''? /--7 .G,5; :0(*; (4"44 :05--)0; 4 ! 35)4( 18-''? /--7 .G,5; :0(*; (4"44 :05--)0; 4

! 35)4( 12 - 18 .G,5; :0(*; )'5 (4"44 :05?-( 3 ! 35)4( 12 - 18 .G,5; :0(*; )'5 (4"44 :05?-( 3

! 35)4( 6 - 12 .G,5; :0(*; (4"44 *: :05?-( 2 ! 35)4( 6 - 12 .G,5; :0(*; (4"44 *: :05?-( 2

! 35)4( 6-)''? 8')' .G,5; -5)*;( 80?*;(

95)'.'">*", 8')' -?<-" 8';:)0;

1 ! 35)4( 6-)''? 8')' .G,5; -5)*;( 80?*;(

95)'.'">*", 8')' -?<-" 8';:)0;

1

%5)*;( 80?*;( 95)'.'">*",+( 0(-")--– =@@$

-5-):

%5)*;( 80?*;( 95)'.'">*",+( 0(-")--– A!BCC$

-5-):

;84= >;>>

1-5 :99/'?(+ 2(22(+ (*;"8-5 (H1 + H2 + H3 + H4 + H5): ______ + 2-5 :99/'?(+ 2(22(+ (*;"8-5 (H6 + H7 + H8 +

H9 + H10): ______ =

!.#/5': 256*( ?';( )'E'5: 1(22 60 - 80 – !.#/5': 256*( /9(/ E-5-) )'E'5: 1(22 40 - 59 – !.#/5': 256*( .99 )'E'5: 1(22 0 - 39


!"#$%&'"())* 6 - 10: +,,- ./01//1- 234033 0356337 8199 :60:; !96,,;+ !,<-81= !84;,.

6. !"#$%&#'( ))%*#)#+ ,""$-.

__

7. !"#$%&#'( /"01&%-#+ ,""$-.

__

!"# $%& '()*""+) ,-./-)"-(- 00: 1(22 !"# $%& '()*""+) ,-./-)"-(- 00: 1(22

!

3456"4", .'7 8')'; )2" 9(')'( ,45:44544

8';)''

4 ! &2"+( .97)*5'",+) 79"99( 82")2<2" 95, (# 3 - 4

/':*( (-.-)/-(-

4

!

='5*. (-) 4456"4", *:-<6"-( )005(*; /-5)-/

'>*)"')/'> 8';)''

3 ! &2"+( .97)*5'",+) 79"99( 82")2<2" 95, (# 2 - 3

/':*( (-.-)/-(-

3

! 3456"4", *:,-;; ,'"8';( 40 - 80%-/ )'5 :05?-(

2 ! &2"+( .97)*5'",+) 79"99( 82")2<2" 95, (# 1 - 2

/':*( (-.-)/-(-

2

!

&2"+( -5)*;) :*;."--5 :96?'(; 80-''? /--7 %

:4(/4)/?4(

1 ! &2" (-"-(:0;/-- 79"99( 1

&9"/5*"+( 4456"4",*;( 0(-")--: &9"/5*"+( .97)*5'",+( 0(-")--:

8. 2%1&3( +41+54%+43 6-3$-#– 2%71 68%&3( 8(7#177 ,""$-.

__

=@@$ -5-) – '"# $%& '()*""+) ,-./-)"-(- 00: 1(22 A!BCC$ -5-) – '"# $%& '()*""+) ,-./-)"-(- 00: 1(22

! D2),<25,2;; 5-''? 8')' % -"-)/?-(, -?<-" (95?'( 4 ! D2),<25,2;; 5-''? 8')' % -"-)/?-(, -?<-" (95?'( 4

! D2),<25 /9(/ E-5-); 5 - 30% -"-)/?-(, -?<-"

(95?'(

3 ! D2),<25 /9(/ E-5-); 5 - 30% -"-)/?-(, -?<-" (95?'( 3

! D2),<25)0; ,'"/''; 30 - 60% -"-)/?-(, -?<-"

(95?'(

2 ! D2),<25)0; ,'"/''; 30 - 60% -"-)/?-(, -?<-"

(95?'(

2

! D2),<25)0;; 60 - 100% -"-)/?-(, -?<-" (95?'( 1 ! D2),<25)0;; 60 - 100% -"-)/?-(, -?<-" (95?'( 1

%5)*;( ,2),<25,2; 8';/"+( 0(-")--– =@@$

-5-):

%5)*;( ,2),<25,2; 8';/"+( 0(-")--– A!BCC$

-5-):

9. !4#'( 7%1&3( "%1-/-#9&#+– 2%71 68%77% 8(7#177 )1() F99/'?

__

=@@$ -5-)– '"# $%& '()*""+) ,-./-)"-(- 00: 1(22 A!BCC$ -5-) – '"# $%& '()*""+) ,-./-)"-(- 00: 1(22

! 90---? /--7 % 8';)'"*;( 95)'.'",'; 4 ! 90---? /--7 % 8';)'"*;( 95)'.'",'; 4

! 70-90% 8';)'"*;( 95)'.'",'; 3 ! 70-90% 8';)'"*;( 95)'.'",'; 3

! 50 - 70% 8';)'"*;( 95)'.'",'; 2 ! 50 - 70% 8';)'"*;( 95)'.'",'; 2

! 50-*'? 8')' % 8';)'"*;( 95)'.'",'; 1 ! 50-*'? 8')' % 8';)'"*;( 95)'.'",'; 1

%5)*;( 95)'.'">*",+( 0(-")--– =@@$ -5-): %5)*;( 95)'.'">*",+( 0(-")--– A!BCC$ -5-):

10. 2%1&3( 68.&3( "%1-/-#9&#+– 7%71 68%77% 8(7#177 )1() F99/'?

__

=@@$ -5-)– '"# $%& '()*""+) ,-./-)"-(- 00: 1(22 A!BCC$ -5-) – '"# $%& '()*""+) ,-./-)"-(- 00: 1(22

! 35)4( 18-''? /--7 .G,5; :0(*; (4"44 :05--)0; 4 ! 35)4( 18-''? /--7 .G,5; :0(*; (4"44 :05--)0; 4

! 35)4( 12 - 18 .G,5; :0(*; )'5 (4"44 :05?-( 3 ! 35)4( 12 - 18 .G,5; :0(*; )'5 (4"44 :05?-( 3

! 35)4( 6 - 12 .G,5; :0(*; (4"44 *: :05?-( 2 ! 35)4( 6 - 12 .G,5; :0(*; (4"44 *: :05?-( 2

! 35)4( 6-)''? 8')' .G,5; -5)*;( 80?*;(

95)'.'">*", 8')' -?<-" 8';:)0;

1 ! 35)4( 6-)''? 8')' .G,5; -5)*;( 80?*;(

95)'.'">*", 8')' -?<-" 8';:)0;

1

%5)*;( 80?*;( 95)'.'">*",+( 0(-")--– =@@$

-5-):

%5)*;( 80?*;( 95)'.'">*",+( 0(-")--– A!BCC$

-5-):

;84= >;>>

1-5 :99/'?(+ 2(22(+ (*;"8-5 (H1 + H2 + H3 + H4 + H5): ______ + 2-5 :99/'?(+ 2(22(+ (*;"8-5 (H6 + H7 + H8 +

H9 + H10): ______ =

!.#/5': 256*( ?';( )'E'5: 1(22 60 - 80 – !.#/5': 256*( /9(/ E-5-) )'E'5: 1(22 40 - 59 – !.#/5': 256*( .99 )'E'5: 1(22 0 - 39

!"#"$ %"&'"()**&"+ ,**-"+& ,../01 !"#$$%: &'()" $*+,($(-)" ./, 01%//% -23$4 "5 1"/(,// #+6"/.

23455: __________ !754%$# '%8") 1"/(,//

92(22%#$, :%''(-'6 ,'(

673894 : !

;/7*+,4/#11" 1-5: <==> ?@&A@@A> B!C&!! &!D!E FG=A&== ;HCG=.

1. ;<1& => ?>3>@4A >BCDE>F 5EG4A HIEIJ !""#$%

__

4. ,KED/3L489 HIEIJ !""#$%

__

a. &'()*'+)', -$,($$ %"-%)+$)./ 01! )2+34,( )56#5(35/5 77. a. !"+#/(7/4, -$,($$ 01! )2+34,( )56#5(35/5 77:

! ('3 +"" "/$%$/ 6'# ! $3(""+ -$ (7/

! ('3./ "%$/# 84*8, "%$/ #')'+ -$,($$ 6'# ! $3(""+ -$ (79:5/

! ":$(#%$/ 5+5( ! ;4+77/ -$ (7/

! )'6:'/ <"3""/""# ! ;4+77/ -$ (79:5/

! =+''3# )'()*'+)', -$,+3$%$/ -"%$# 6$)9+4$3 ($3(""+ (58 0.3 69)+/%9>-55% -$($ :"+#)$,( :53/5; (7/ (58 0.5

69)+55% -$(.( :53/5)

-. ?3@ ABC $/(433.( )56#5(35/5 77: D/'' -. ?3@ ABC $/(433.( )56#5(35/5 77: D/''

! 70-$$% #55; %-# $6@#+$: E/F -7+4,/ )'()*'+)',

'+<4/)',

8 ! -7: )2+34,/ :"+#/(7/)5, 8

! 40 - 70%-# $6@#+$: E/F -7+4,/ )'()*'+)',

'+<4/)',

6 ! :"+#/(7/4, 3 )2+23)5, 6

! 20 - 40%-# $6@#+$: E/F -7+4,/ )'()*'+)',

'+<4/)',

4 ! :"+#/(7/4, 2 )2+23)5, 4

! 20-4'% -$($ %-# $6@#+$: )'()*'+)', '+<4/)',;

=+''3./ %"-%)+$) )'()*'+(7,, 5%*53 -$,:(7,

2 ! :"+#/(7/4, 1 )2+23)5, 2

G+''3./ $6@#+$: '+</. 7/53(55: !"+#/(7/4, )2+34,/ 7/53(55:

2. ,KG83D@>4 =>9D>J !""#$%

__

5. )KJDE8JA4 KE@3>JA4 =>9D>J !""#$%

__

?3@ ABC $/(433.( )56#5(35/5 77: D/'' ?3@ ABC $/(433.( )56#5(35/5 77: D/''

! 0 - 25% :"<4(#%$/; <"3"" :2#23(2:2# $6$+:$/ 8

! 25 - 50% :"<4(#%$/; <"3"" :2#23(2:2# :5H77 6 !

I% /5( 5+(55% /2(22 5+5( :7+)53 #77+(5%5/; 43

H":",%$/ =+''3 6$; -$($. 8

! 50 - 75% :"<4(#%$/; <"3""/""# -$+$( #$3# '+%'/ 4

! 75 - 100% :"<4(#%$/; <"3""( :2#23(2: -'3'68(7, 2 !

I% ("3#+43./ 75-$$% #55; %-4,( #77+(5%5/;

=+''3./ %"-%)+$)./ 25-$$% #''; % 43 ($+%$/. 6

!"<4(#%$/ -$,#3./ 7/53(55:

!

I% ("3#+43./ 25-75%-4,( #77+(5%5/; 0.5

69)+55% -$($ (7/)5,. 2

3. ,KED>@ !""#$%

__

?3@ ABC $/(433.( )56#5(35/5 77: D/''

!

C"3#+43# "% 6$; -$($ 73#%5/; -$,($$ "% /@ ('3

)232* )'()''3 -'3%'/. 1

! ('3./ =+''3./ 5-$$% -$($ % /@ :"+#$%)$, 8 C"3#+43./ "+%($3./ -$,#3./ 7/53(55:

! ('3./ =+''3./ 5 - 30%-# ;4/55+ :"+#$% %""%$/ 6

! ('3./ =+''3./ 30 - 50%-# ;4/55+ :"+#$% %""%$/ 4 1-E FKKD>@4A 489H 5455

! ('3./ =+''3./ 50-4$% #55; % /@ 79 79

22+<32(##2( 2

!"+#%./ 7/53(55: D/''/. /4,3-5+ J 1 + J2 + J3 + J4 + J5 =


!"#$%&'"())* 6 - 10: +,,- ./01//1- 234033 0356337 8199 :60:; !96,,;+ !,<-81= !84;,.

6. !"#$%&#'( ))%*#)#+ ,""$-.

__

7. /0%1&0(' $-2+-34 ,""$-.

__

!"# $%& '()*""+) ,-./-)"-(- 00: 1(22 !"# $%& '()*""+) ,-./-)"-(- 00: 1(22

!

3456"4", .'7 8')'; )2" 9(')'( ,45:44544

8';)''

4 ! 825)*2 .'7 *: 4

!

<'5*. (-) 4456"4", *:-=6"-( )005(*; /-5)-/

'>*)"')/'> 8';)''

3 ! 825)*2 -"8-) 3

! 3456"4", *:,-;; ,'"8';( 40 - 80%-/ )'5 :05?-( 2 ! 825)*2 @44:4( 2

!

&2"+( -5)*;) :*;."--5 :96?'(; 80-''? /--7 %

:4(/4)/?4(

1 ! *:-=6"-( 825)*2)0; 89A9 )0B:-( 825)*2,2; 1

&9"/5*"+( 4456"4",*;( 0(-")--: C25)*2(+ /'=,'.>*;( 0(-")--:

8. 5%1&6( +01+20%+06 7-6$-#– 8%81 +". 79%$ "%.1-# ))$)) :-%4 7-61--$ 9(8#188 )1() ,""$-.

__

<DD$ -5-) – '"# $%& '()*""+) ,-./-)"-(- 00: 1(22 C!EFF$ -5-) – '"# $%& '()*""+) ,-./-)"-(- 00: 1(22

! G2),=25,2;; 5-''? 8')' % -"-)/?-(, -?=-" (95?'( 4 ! G2),=25,2;; 5-''? 8')' % -"-)/?-(, -?=-" (95?'( 4

! G2),=25 /9(/ H-5-); 5 - 30% -"-)/?-(, -?=-"

(95?'(

3 ! G2),=25 /9(/ H-5-); 5 - 30% -"-)/?-(, -?=-" (95?'( 3

! G2),=25)0; ,'"/''; 30 - 60% -"-)/?-(, -?=-"

(95?'(

2 ! G2),=25)0; ,'"/''; 30 - 60% -"-)/?-(, -?=-" (95?'( 2

! G2),=25)0;; 60 - 100% -"-)/?-(, -?=-" (95?'( 1 ! G2),=25)0;; 60 - 100% -"-)/?-(, -?=-" (95?'( 1

%5)*;( ,2),=25,2; 8';/"+( 0(-")--– <DD$

-5-):

%5)*;( ,2),=25,2; 8';/"+( 0(-")--– C!EFF$

-5-):

9. 5%1&6( "%1-3-#4&#+ – 8%81 +". 79%$ "%.1-# ))$)) :-%4 7-61--$ 9(8#188 )1() I99/'?

__

<DD$ -5-) – '"# $%& '()*""+) ,-./-)"-(- 00: 1(22 C!EFF$ -5-) – '"# $%& '()*""+) ,-./-)"-(- 00: 1(22

! 90---? /--7 % 8';)'"*;( 95)'.'",'; 4 ! 90---? /--7 % 8';)'"*;( 95)'.'",'; 4

! 70-90% 8';)'"*;( 95)'.'",'; 3 ! 70-90% 8';)'"*;( 95)'.'",'; 3

! 50 - 70% 8';)'"*;( 95)'.'",'; 2 ! 50 - 70% 8';)'"*;( 95)'.'",'; 2

! 50-*'? 8')' % 8';)'"*;( 95)'.'",'; 1 ! 50-*'? 8')' % 8';)'"*;( 95)'.'",'; 1

%5)*;( 95)'.'">*",+( 0(-")--– <DD$ -5-): %5)*;( 95)'.'">*",+( 0(-")--– C!EFF$ -5-):

10. 5%1&6( 79.&6( "%1-3-#4&#+ – 8%81 +". 79%$ "%.1-# ))$)) :-%4 7-61--$ 9(8#188 )1() I99/'?

__

<DD$ -5-) – '"# $%& '()*""+) ,-./-)"-(- 00: 1(22 C!EFF$ -5-) – '"# $%& '()*""+) ,-./-)"-(- 00: 1(22

! 35)4( 18-''? /--7 .B,5; :0(*; (4"44 :05--)0; 4 ! 35)4( 18-''? /--7 .B,5; :0(*; (4"44 :05--)0; 4

! 35)4( 12 - 18 .B,5; :0(*; (4"44 8')' :05?-( 3 ! 35)4( 12 - 18 .B,5; :0(*; (4"44 8')' :05?-( 3

! 35)4( 6 - 12 .B,5; :0(*; (4"44 *: :05?-( 2 ! 35)4( 6 - 12 .B,5; :0(*; (4"44 *: :05?-( 2

! 35)4( 6-)''? 8')' .B,5; -5)*;( 80?*;(

95)'.'">*", 8')' -?=-" 8';:)0;

1 ! 35)4( 6-)''? 8')' .B,5; -5)*;( 80?*;(

95)'.'">*", 8')' -?=-" 8';:)0;

1

%5)*;( 80?*;( 95)'.'">*",+( 0(-")--– <DD$

-5-):

%5)*;( 80?*;( 95)'.'">*",+( 0(-")--– C!EFF$

-5-):

;84= >;>>

1-5 :99/'?(+ 2(22(+ (*;"8-5 (J1 + J2 + J3 + J4 + J5): ______ + 2-5 :99/'?(+ 2(22(+ (*;"8-5 (J6 + J7 + J8 +

J9 + J10): ______ =

!.#/5': 256*( ?';( )'H'5: 1(22 60 - 80 – !.#/5': 256*( /9(/ H-5-) )'H'5: 1(22 40 - 59 – !.#/5': 256*( .99 )'H'5: 1(22 0 - 39


!"#$%&'"())* 6 - 10: +,,- ./01//1- 234033 0356337 8199 :60:; !96,,;+ !,<-81= !84;,.

6. !"#$%&#'( ))%*#)#+ ,""$-.

__

7. /0%1&0(' $-2+-34 ,""$-.

__

!"# $%& '()*""+) ,-./-)"-(- 00: 1(22 !"# $%& '()*""+) ,-./-)"-(- 00: 1(22

!

3456"4", .'7 8')'; )2" 9(')'( ,45:44544

8';)''

4 ! 825)*2 .'7 *: 4

!

<'5*. (-) 4456"4", *:-=6"-( )005(*; /-5)-/

'>*)"')/'> 8';)''

3 ! 825)*2 -"8-) 3

! 3456"4", *:,-;; ,'"8';( 40 - 80%-/ )'5 :05?-( 2 ! 825)*2 @44:4( 2

!

&2"+( -5)*;) :*;."--5 :96?'(; 80-''? /--7 %

:4(/4)/?4(

1 ! *:-=6"-( 825)*2)0; 89A9 )0B:-( 825)*2,2; 1

&9"/5*"+( 4456"4",*;( 0(-")--: C25)*2(+ /'=,'.>*;( 0(-")--:

8. 5%1&6( +01+20%+06 7-6$-#– 8%81 +". 79%$ "%.1-# ))$)) :-%4 7-61--$ 9(8#188 )1() ,""$-.

__

<DD$ -5-) – '"# $%& '()*""+) ,-./-)"-(- 00: 1(22 C!EFF$ -5-) – '"# $%& '()*""+) ,-./-)"-(- 00: 1(22

! G2),=25,2;; 5-''? 8')' % -"-)/?-(, -?=-" (95?'( 4 ! G2),=25,2;; 5-''? 8')' % -"-)/?-(, -?=-" (95?'( 4

! G2),=25 /9(/ H-5-); 5 - 30% -"-)/?-(, -?=-"

(95?'(

3 ! G2),=25 /9(/ H-5-); 5 - 30% -"-)/?-(, -?=-" (95?'( 3

! G2),=25)0; ,'"/''; 30 - 60% -"-)/?-(, -?=-"

(95?'(

2 ! G2),=25)0; ,'"/''; 30 - 60% -"-)/?-(, -?=-" (95?'( 2

! G2),=25)0;; 60 - 100% -"-)/?-(, -?=-" (95?'( 1 ! G2),=25)0;; 60 - 100% -"-)/?-(, -?=-" (95?'( 1

%5)*;( ,2),=25,2; 8';/"+( 0(-")--– <DD$

-5-):

%5)*;( ,2),=25,2; 8';/"+( 0(-")--– C!EFF$

-5-):

9. 5%1&6( "%1-3-#4&#+ – 8%81 +". 79%$ "%.1-# ))$)) :-%4 7-61--$ 9(8#188 )1() I99/'?

__

<DD$ -5-) – '"# $%& '()*""+) ,-./-)"-(- 00: 1(22 C!EFF$ -5-) – '"# $%& '()*""+) ,-./-)"-(- 00: 1(22

! 90---? /--7 % 8';)'"*;( 95)'.'",'; 4 ! 90---? /--7 % 8';)'"*;( 95)'.'",'; 4

! 70-90% 8';)'"*;( 95)'.'",'; 3 ! 70-90% 8';)'"*;( 95)'.'",'; 3

! 50 - 70% 8';)'"*;( 95)'.'",'; 2 ! 50 - 70% 8';)'"*;( 95)'.'",'; 2

! 50-*'? 8')' % 8';)'"*;( 95)'.'",'; 1 ! 50-*'? 8')' % 8';)'"*;( 95)'.'",'; 1

%5)*;( 95)'.'">*",+( 0(-")--– <DD$ -5-): %5)*;( 95)'.'">*",+( 0(-")--– C!EFF$ -5-):

10. 5%1&6( 79.&6( "%1-3-#4&#+ – 8%81 +". 79%$ "%.1-# ))$)) :-%4 7-61--$ 9(8#188 )1() I99/'?

__

<DD$ -5-) – '"# $%& '()*""+) ,-./-)"-(- 00: 1(22 C!EFF$ -5-) – '"# $%& '()*""+) ,-./-)"-(- 00: 1(22

! 35)4( 18-''? /--7 .B,5; :0(*; (4"44 :05--)0; 4 ! 35)4( 18-''? /--7 .B,5; :0(*; (4"44 :05--)0; 4

! 35)4( 12 - 18 .B,5; :0(*; (4"44 8')' :05?-( 3 ! 35)4( 12 - 18 .B,5; :0(*; (4"44 8')' :05?-( 3

! 35)4( 6 - 12 .B,5; :0(*; (4"44 *: :05?-( 2 ! 35)4( 6 - 12 .B,5; :0(*; (4"44 *: :05?-( 2

! 35)4( 6-)''? 8')' .B,5; -5)*;( 80?*;(

95)'.'">*", 8')' -?=-" 8';:)0;

1 ! 35)4( 6-)''? 8')' .B,5; -5)*;( 80?*;(

95)'.'">*", 8')' -?=-" 8';:)0;

1

%5)*;( 80?*;( 95)'.'">*",+( 0(-")--– <DD$

-5-):

%5)*;( 80?*;( 95)'.'">*",+( 0(-")--– C!EFF$

-5-):

;84= >;>>

1-5 :99/'?(+ 2(22(+ (*;"8-5 (J1 + J2 + J3 + J4 + J5): ______ + 2-5 :99/'?(+ 2(22(+ (*;"8-5 (J6 + J7 + J8 +

J9 + J10): ______ =

!.#/5': 256*( ?';( )'H'5: 1(22 60 - 80 – !.#/5': 256*( /9(/ H-5-) )'H'5: 1(22 40 - 59 – !.#/5': 256*( .99 )'H'5: 1(22 0 - 39

Физик шинжилгээ

Голын урсгалыг тооцох заавар

Энэхүү гарын авлагад голын тодорхой хэсэгт голын урсгалыг тооцох нэгэн аргыг өгүүлнэ. Урсгалыг тооцоход голын хөндлөн огтлол, голын хэмжигдсэн урт, усны урсгалын хурд зэрэг хэд хэдэн хувьсагчийн харьцааг судлах хэрэгтэй болно. Үүний тулд дараах тэгшитгэлийг бодно:

Голын урсгал = Д үржүүлэх нь У, үржүүлэх нь З, хуваах нь Х

Д x У x ЗХ

Үүнд:Д = голын хөндлөн огтлолын дундаж

талбай (голын өргөнийг голын дундаж гүнээр үржүүлнэ).

У = голын хэсгийн хэмжсэн урт (уртын

стандарт хэмжээ 10 метр).

З = засварлах коэффициент (чулуурхаг ёроолтой голынх 0.8, шаварлаг ёроолтой голынх 0.9). Голын ёроолын үрэлтээс болж ёроолд ойрхон ус гадаргын уснаас удаан урсдаг тул үүнийг тооцох хэрэгтэй байдаг. Гадаргын хурдыг засварлах коэффициентээр үржүүлэхэд голын урсгалын хурдыг илэрхийлэх илүү оновчтой хэмжигдэхүүн гарч ирдэг.

Х = хөвүүр У зайг туулах хугацаа, секундээр хэмжинэ.

Голын урсгалыг тооцох тухай доорх зааврыг дагана уу.

Уртыг хэмжиж (тэгшитгэлийн У хувьсагч) хөндлөн шугамыг тэмдэглэнэ

1. Голын 10 метр урттай хэсгийг эрэг дээр хэмжиж, дээд доод захыг гадас шаан

Зураг 6.6. Хөндлөн шугамын зураг.

БҮЛ

ЭГ 6

10 метр

2-р трансект

1-р трансект


тэмдэглэнэ. Дээд захад шаасан гадсанд уяа уяж, нөгөө үзүүрийг голоор хөндлөн гаргаж эрэгт перпендикуляр байдлаар татна. Голын эсрэг талд бас нэг гадас шаан уяны үзүүрийг уяна. Энэ уяа 1-р хөндлөн шугам болно. Доод захын гадаснаас бас нэг уяа уяж, нөгөө үзүүрийг эсрэг талын эрэг дээр байгаа гадсанд уяна. Энэ уяа 2-р хөндлөн шугам болно (Зураг 6.6). Уяаг чанга, усны гадаргад ойрхон уяна.

Хөндлөн огтлолын дундаж талбайг хэмжинэ (тэгшитгэлийн Д хувьсагч)

1. 1-р хөндлөн шугамын дагуу дундаж гүнийг тодорхойлно. Үүний тулд 1-р хөндлөн шугамыг дөрвөн тэнцүү хэмжээнд хуваан өнгийн утсаар тэмдэглэнэ. Эдгээр нь голын өргөний дөрөвний нэг, тал, дөрөвний гуравтай тэмцэх уртыг заана. Эдгээр цэг бүр дээр усны гүнийг хэмжиж, бүх гүний нийлбэрийг олно (Зураг 6.7). 1-р хөндлөн шугамын дундаж гүнийг тооцохын тулд энэ гурван цэгийн гүний хэмжилтийн нийлбэрийг 4-т хуваана. (Хөндлөн шугам дөрвөн хэсэгтэй учраас 3 биш 4-т хуваана. Хамгийн сүүлийн гүн 0-тэй тэнцүү гэсэн үг.) Зураг 6.7-т үзүүлсэн жишээнд 1-р хөндлөн шугамын дундаж гүн 0.25 метр (0.45 м нэмэх нь 0.35 м, нэмэх нь 0.20, хуваах нь 4) байна.

2. 2-р хөндлөн шугамын дундаж гүнийг дээр өгүүлсэн маягаар тодорхойлно.

3. 1-р хөндлөн шугамын өргөнийг олно. Үүний тулд 1-р хөндлөн шугамын дагуу эргээс эрэг хүртэлх хэмжээг тооцно. Зураг 6.7-т үзүүлсэн жишээнд 1-р хөндлөн шугамын дундаж өргөн 3 метр байна.

4. 2-р хөндлөн шугамын өргөнийг дээр өгүүлсэн маягаар тодорхойлно.

5. 1-р хөндлөн шугамын хөндлөн огтлолыг тооцоолно. Үүний тулд 1-р хөндлөн шугамын дундаж гүнийг өргөнөөр үржүүлнэ. Зураг 6.7-т үзүүлсэн жишээнд 1-р хөндлөн шугамын хөндлөн огтлолын дундаж талбай 3 м х 0.25=0.75 квадрат метр байна.

6. 2-р хөндлөн шугамын хөндлөн огтлолыг дээр өгүүлсэн маягаар тооцоолно.

7. Голын сонгосон хэсгийн хөндлөн огтлолын нийт дундаж талбайг тодорхойлно (тэгшитгэлийн Д хувьсагч). Үүний тулд 1, 2-р хөндлөн шугамын хөндлөн огтлолын дундаж талбайг нэмээд хоёрт хуваана. Энэ жишээн дээр хөндлөн огтлолын дундаж талбай 0.60 квадрат метр гэж үзнэ.

1-р трансект, Нийт өргөн 3м

интервалын өргөн 0.75m

Гүн .45м

A

B C D

E

Зураг 6.7: Голын өргөн болон гүнийг хэмжих хөндлөн огтлолын байдал.

.35м .20м


БҮЛ

ЭГ 6

Туулах хугацааг хэмжинэ (Х)

1. Ажлаа хуваарилна:

Хөвүүрийг тавих хүн: 1-р хөндлөн gшугамаас урсгалын дээр хөвүүрийг барьж зогсоод тогтсон цагт хөвүүрийг тавина. Энэ хүн 1-р хөндлөн шугамын дээр хамгийн хурдан урсгалтай цэгийг сонгож зогсоно.

Хөвүүрийг барих хүн: 2-р хөндлөн gшугамаас урсгалын доор зогсоод урсан ирэх хөвүүрийг барьж авна.

Эхлэл/төгсгөлийг заагч хүн: хөвүүр 1-р gхөндлөн шугамыг дайрахад “Эхэл!” гэж хэлээд хөвүүр 2-р хөндлөн шугамыг дайрахад “Зогс!” гэж хэлнэ.

Хугацаа хэмжигч: “Эхэл!” гэхийг сонсоод gхугацааг хэмжиж эхэлнэ. “Зогс!” гэхийг сонсоод хугацааг хэмжихээ дуусгана.

2. Хөвүүр урсгалын дээдэх хөндлөн шугамаас доодох хөндлөн шугам хүртэл явах хугацааг секундомерээр хэмжинэ. 2-р хөндлөн шугамыг дайрч гарсны дараа хөвүүрийг уснаас авч болно.

3. “Туулах хугацаа”-г доод тал нь гурван удаа хэмжиж, дунджийг олно. Эргээс өөр өөр зайнд хэмжилт хийснээр өөр өөр хурдыг тодорхойлох боломжтой. Хөвүүр голд (чулуу, үндэс, ургамал зэрэг) тороод саатвал, эсвэл гацвал тооцохгүй. Хэр зэрэг олон удаа хэмжилт хийнэ, төдий чинээ үнэн зөв дүн гаргана. Үүнээс гарах дундаж дүн тэгшитгэлийн Х-тэй тэнцэнэ.

Голын урсгалыг тооцохын тулд тэгшитгэлийг бодно.

Голын урсгалыг дараах тэгшитгэлээр бодож олж болно:

Голын урсгал = Д x У x З / Х

Чулуурхаг ёроолтой голын хувьд 1-р хөндлөн шугамаас 2-р хөндлөн шугам хүртэл туулах дундаж хугацаа 15 секунд байсан гэж төсөөл. Зураг 6.6-т байгаа утгууд ингэж гарна:

Д = 0.60 квадрат метрУ = 10.00 метрЗ = 0.80 (чулуурхаг ёроолтой голын засварлах

коэффициент)Х = 15 секунд

Тиймээс голын урсгал нь = (0.60) х (10.00) х (0.80) / 15 сек = 0.32 куб метр / секунд.

Голын урсгалын хээрийн хуудсан дээр урсгалыг тэмдэглэнэ.


!"#"$ %"&'"()**&"+ ,**-"+& ,../01 23455 _____ )5674 89:3;6 <=3>?4 @ !

!"#"$ %&'()%'&*:

+ x , x -

Х

.//#01 __

!"#$: % = 2"*34 $54#*54 "'%*"*34 #/4#06 %0*708.

& = 2"*34 $&1')84 $&961&4 /:% ()$&;<*&4 10 9=%:).

' = -01;0:*0$ >"&??)@)=4% (()*))+,-. /+00*102 .0*3#, 0.8, 4-5-+*-. /+00*102 .0*3#, 0.9).

6 = .5;AA: & B08' %//*0$ $/'0@00, 1=>/4#&&: $&96)4&.

!: "#$%&#$ '()&'&*$ %+$%,- ),&.,/ .//#01__

1-9 AB4C6B4 D83;E (89:3;674 C==9) 2-9 AB4C6B4 D83;E (89:3;674 C559) 678.92# :+.:#

(;<1+)

="# (;<1+) 678.92# :+.:#

(;<1+) ="# (;<1+)

A-'001

!

= ____ ____ (! @&'%) A-

'001 !

= ____ ____ (! @&'%)

!-'&&1

C

= ____ ____ (C @&'%) !-'&&1

C

= ____ ____ (C @&'%)

C-'&&1

2

= ____ ____ (2 @&'%) C-'&&1

2

= ____ ____ (2 @&'%)

2-'&&1

+

= ____ 0 D:&' 2-'&&1

+

= ____ 0 D:&'

+ + + +

&>?F ÷ 4 Totals ÷ 4

= _______ 9=%:

+/4#06 'A4 = _______ 9=%:

+/4#06 'A4

1-9 AB4C6B4 D83;E74 AB4C6B4 53F65674 F;6G;? 2-9 AB4C6B4 D83;E74 AB4C6B4 53F65674 F;6G;?

= _____ 4)8% 5:'54 (9) $ _____ #/4#06 'A4 (9) = ____4)8% 5:'54

(9) $ ____#/4#06 'A4 (9)

= ______ 92 = ______ 9

2

(1-9 AB4C6B4 D83;E74 AB4C6B4 53F65674 F;6G;? + 2-9 AB4C6B4 D83;E74 AB4C6B4 53F65674 F;6G;?) ÷ 2

= ,B4C6B4 53F65674 C84C;H F;6G;?

% = (_____ 92 + _____ 9

2) ÷ 2 = 9=%:

2

0: 1'&*$ 234(5/$ 236-43$ +7) .//#01

__ " : "+(,8,, .//#01

__

= ______ 9=%:

6:5""+92#

1))*-,

,).->--

(8<?)#$)

.&96)*%

1

____

.&96)*%

2

____

9: 9,4:,7&,2 ;'3<<585=$) .//#01

__ .&96)*%

3

____

= ______ (</*//:$0' E:""*# 0.8, (0;0:*0' E:""*# 0.9) + &>?F: ÷ 3 = 1=>/4#

(+/4#06 $/'0@00)

! A 0 A 9

" EIF93

/:IJ

)5674

89:3;6

=

=

=


У санд амьдарч байгаа биологийн бүлгэмдлээс усны чанарыг харж болно. Голын усанд

амьдардаг зарим организм гадаад нөлөөнд мэдрэмтгий тул тэдгээр нь хүрээлэн буй орчны нөхцөл байдалд ямар хариу үзүүлж байгаагаас нь үнэ цэнтэй мэдээллийг олж авч болно. Энэ бүлэгт гарах биологийн шинжилгээ иргэдэд голын экологийн талаар сургаж, нутгийн гол мөрөнд байж болзошгүй усны чанартай холбоотой асуудлуудыг илрүүлэхэд тусална. 5-р бүлгийн сав газрын шинжилгээ, 6-р бүлгийн физик шинжилгээтэй хамтатгавал энэ нь гол мөрнийг хамгаалах ажлыг чиглүүлэхэд тусална.

Голын хяналт шинжилгээний төлөвлөгөө (ГХШТ)-г боловсруулах үйл явцыг 4-р бүлэгт гаргасан ба энэхүү төлөвлөгөөг биологийн шинжилгээ хийхээс өмнө гаргах хэрэгтэй. Тус

бүлэгт байгаа үнэлгээнүүдийг хийх хүмүүст төлөвлөгөөтэй танилцах боломжоор хангахад анхаарах нь чухал. Хяналт шинжилгээний цэгийг сонгох, хяналт шинжилгээ явуулах ажлын хуваарь гаргах, гол шинжээчид хийж байгаа ажлаасаа урам авахад энэхүү төлөвлөгөө чиглүүлж өгөх учиртай.

Биологийн шинжилгээний гол үзэх зүйл бол ёроолын макро сээр нуруугүйтний үнэлгээ юм. Энэ бүлэгт оруулсан бусад үнэлгээнд ерөнхий мэдээллийн хэсэг; загас, ургамлын үнэлгээ; E.coli савханцрын үнэлгээ орно. Үнэлгээ бүрийн тоймыг, тэдгээрийг хэрэгжүүлэх шатлал, даалгаврыг доор өгүүлэв. Хээрийн ажлыг гүйцэтгэх дэлгэрэнгүй заавар, өгөгдлөө тэмдэглэх хээрийн хуудаснууд үнэлгээ бүрийг дагалдана.

БҮЛЭГ 7БИОЛОГИЙН ШИНЖИЛГЭЭ

БҮЛ

ЭГ 7


Ерөнхий мэдээллийн хэсэг Заавар • Хээрийн хуудас •

Загас, ургамлын үнэлгээ Заавар • Хээрийн хуудас •

Ёроолын макро сээр нуруугүйтний үнэлгээ

Заавар • Хээрийн хуудас •

Макро сээр нуруугүйтний жишиг цуглуулга

Заавар • Танилцуулга •

E. Coli савханцрын үнэлгээ Заавар • Хээрийн хуудас•


Ерөнхий мэдээллийн хэсэг

Ерөнхий мэдээллийн хэсгийн хээрийн хуудсыг голын цэг дээр хяналт шинжилгээ хийх бүрийдээ бөглөнө. Хэрэв физик шинжилгээг биологийн шинжилгээтэй нэг өдөр хийж байгаа бол (тэгвэл сайн) Ерөнхий мэдээллийн хээрийн хуудсыг хоёр шинжилгээнд хоёуланд нь нэг л удаа бөглөнө. Тухайн өдөр бөглөсөн хээрийн бүх хуудсыг хавтаслан ирээдүйд ашиглахаар нягт нямбай хадгалаарай.

Ерөнхий мэдээллийн хэсгийн тойм

Зорилго Хяналт шинжилгээ явуулж байгаа голын цэгийн тухай чухал мэдээллийг бичиж тэмдэглэх.

Зорилтууд Голын шинжилгээний цэгийн байршил, сав газар, голын систем дэх байр суурийг тогтоох.Өгөгдөлд нөлөөлж болохуйц цаг агаарын нөхцлийг тэмдэглэх.Нарийн ажиглалт хийж, чухал физик онцлогуудыг тэмдэглэх, дээж авах цэгүүдийг тодорхойлох зорилгоор ажиглалтын цэгийн зургийг зурах.

Хэзээ, хэдэн удаа хийх Амьдрах орчны үнэлгээ (6-р бүлэг), ёроолын макро сээр нуруугүйтний (доор дурдсан) үнэлгээг хийх өдөр энэхүү хэсгийг бөглөнө.


Энэхүү үнэлгээг хийхэд ямар нэгэн урьдчилсан сургалт шаардлагагүй. 115 хуудсан дээр байгаа Ерөнхий мэдээллийн хэсгийг бөглөх заавартай нарийвчлан танилцана уу.


БҮЛ

ЭГ 7

Ерөнхий мэдээллийн хэсгийг бөглөх.

A шат Ерөнхий мэдээллийн хэсгийг бөглөхөд бэлдэх.

Даалгавар 1 Ерөнхий мэдээллийн хэсгийг бөглөх хуваарийг тогтох.Амьдрах орчны үнэлгээ, макро сээр нуруугүйтний үнэлгээг хийх өдөр энэхүү хэсгийг бөглөнө.

Даалгавар 2 Хээрийн хуудаснуудыг шалгах.Цуглуулах материал:

Ерөнхий мэдээллийн хэсгийг бөглөх заавар •Ерөнхий мэдээллийн хээрийн хуудаснууд •

Хээрийн ажлаа хийхээс өмнө хээрийн хуудаснуудыг хэрхэн бөглөх тухай мэдэж авах нь чухал юм. Тиймээс заавруудыг анхааралтай уншина уу. Боломжтой бол зааврын хуудаснуудыг голын хяналт шинжилгээний бүх багт гол руу явахдаа лавлагаа болгон авч явахаар хувилж өгнө.

Даалгавар 3 Багаж, хэрэгсэл цуглуулах.Зааварт дурдсан жагсаалтыг үзнэ үү.

Даалгавар 4 Гол шинжээчдэд аюулгүй ажиллагааны журамтай танилцуулах.Бүлгийнхээ аюулгүй ажиллагааны төлөвлөгөө (ГХШТ-ний 9-р асуулт), 4-р бүлгийн 49 хуудсанд байгаа хяналт шинжилгээний ажлын үеэр анхаарах зүйлсийн тухай хэлэлцэнэ үү. Гол шинжээчид бүгдээрээ хүн бүрийн аюулгүй байдлыг хэрхэн хангах, түргэн тусламж шаардлагатай үед юу хийхийг мэдсэн байхад анхаарна уу.

Б шат Ерөнхий мэдээллийн хэсгийг бөглөх.

Даалгавар 1 Голын 100 метр урт хэсгийг тэмдэглэх. Анхаар: Энэ ажлыг та амьдрах орчны үнэлгээг хийх үеэр хийсэн (6-р бүлэг).Шаардлагатай бол зааврыг үзнэ үү.

Даалгавар 2 Хээрийн хуудаснуудыг бөглөх.Шаардлагатай бол зааврыг үзнэ үү.

В шат Ерөнхий мэдээллийн хэсгийг дүгнэх.

Даалгавар 1 Голын хяналт шинжилгээний бүлэгтэйгээ хээрийн хуудаснуудыг нягтлан шалгах.Голын хяналт шинжилгээний багтайгаа цуглуулсан өгөгдлийг хэлэлцэнэ үү. Хэрэгтэй бол ажиглалтын цэгийн гар зурган дээрээ нэмэлт мэдээллийг оруулна уу.

Даалгавар 2 Хээрийн хуудаснууд болон бусад тэмдэглэлээ ирээдүйд ашиглахаар хавтаслан хадгалах.


Загас, ургамлын үнэлгээ

Загас, усны ургамал нь голын төлөв байдлын талаар мэдээлэл өгдөг тул усны чанарын ерөнхий үзүүлэлт болж чаддаг. Энэ үнэлгээг хийх зайлшгүй шаардлагатай биш ч гэсэн макро сээр нуруугүйтний үнэлгээг (доороос үзнэ үү) хийх үеэр цуглуулсан өгөгдлийг тайлбарлахад тус болно.

Загас, ургамлын үнэлгээний тойм

Зорилго Голын биологийн нөхцөл байдлын талаар нэмэлт мэдээлэл өгснөөр макро сээр нуруугүйтний үнэлгээгээр цуглуулсан өгөгдлийг улам баяжуулах.

Зорилтууд Загас, голын төлөв байдалд нөлөөлж байж болзошгүй хүрээлэн буй орчны нөхцлүүдийг шалгах.Органик бохирдлоос үүдэн хэтэрхий ихээр бордогдсон эсэхийг үзэхийн тулд усны ургамлыг шалгах.

Хэзээ, хэдэн удаа хийх Амьдрах орчны үнэлгээ (6-р бүлэг), макро сээр нуруугүйтний үнэлгээг (доороос үзнэ үү) хийх өдрөө энэхүү үнэлгээг хийнэ. Бусад үнэлгээг хийх үед загас үргэх учир загас, ургамлын үнэлгээг хамгийн түрүүнд хийнэ.


Энэхүү үнэлгээг хийхэд ямар нэгэн урьдчилсан сургалт шаардлагагүй. Гол мөрөн ба усны макро сээр нуруугүйтэн гэсэн 3-р бүлгийн 119 хуудсанд байгаа Загас, ургамлын үнэлгээг хийх зааврыг, ялангуяа 24 хуудсанд байгаа Голын идэш тэжээлийн сүлжээг үзнэ үү.


БҮЛ

ЭГ 7

Загас ба ургамлын үнэлгээг хийх.

Анхаар: Голын хяналтын цэг бүрээр тусад нь хээрийн хуудас бөглөн үнэлгээг хийнэ үү. Цэгийн дугаарыг хээрийн хуудас бүр дээр тавиарай. Цэгийн дугаарын талаар голын хяналт шинжилгээний төлөвлөгөөний 6-р асуултыг үзнэ үү.

A шат Загас, ургамлын үнэлгээг хийхэд бэлдэх.

Даалгавар 1 Үнэлгээ хийх хуваарь гаргах.Загас, ургамлын үнэлгээг амьдрах орчны үнэлгээ, макро сээр нуруугүйтний үнэлгээг хийх өдрөө хийнэ.

Даалгавар 2 Хээрийн хуудаснуудыг шалгах. Бүрдүүлэх:Загас, ургамлын үнэлгээ хийх заавар •Загас, ургамлын үнэлгээний хээрийн хуудас •

Хээрийн ажлаа эхлэхээсээ өмнө хээрийн хуудсыг хэрхэн бөглөх тухай мэдсэн байх нь чухал. Тиймээс 119 хуудсанд байгаа зааврыг анхааралтай уншина уу. Боломжтой бол гол дээр ажиллахдаа лавлагаа болгон хэрэглүүлэхээр голын хяналт шинжилгээний бүх багуудад зааврыг хувилж өгнө. Үнэлгээ хийхдээ тухайн зүйлийг хэрхэн бөглөх талаар эргэлзэж байгаа бол тухайн зайг бөглөлгүй үлдээгээд ажлаа үргэлжлүүлнэ үү. Үнэлгээ хийж дууссаны дараа ерөнхий зохицуулагчаасаа асууж тайлбарлуулна уу.

Даалгавар 3 Шаардлагатай багаж хэрэгслийг цуглуулах.Жагсаалтыг зааврын хуудаснаас үзнэ үү.

Даалгавар 4 Гол шинжээчидтэй хамт аюулгүй ажиллагааны журамтай танилцах.Бүлгийнхээ аюулгүй ажиллагааны төлөвлөгөө (ГХШТ-ний 9-р асуулт), 4-р бүлгийн 49 хуудсанд байгаа хяналт шинжилгээний ажлын үеэр анхаарах зүйлсийн тухай хэлэлцэнэ үү. Гол шинжээчид бүгдээрээ хүн бүрийн аюулгүй байдлыг хэрхэн хангах, түргэн тусламж шаардлагатай үед юу хийхийг мэдсэн байхад анхаарна уу.

Б шат Загас, ургамлын үнэлгээг хийх.

Даалгавар 1 Голын 100 метр урт хэсгийг тэмдэглэх. Анхаар: Энэ ажлыг та амьдрах орчны үнэлгээг хийх үеэр хийсэн (6-р бүлэг).Шаардлагатай бол зааврыг үзнэ үү.

Даалгавар 2 Загас, ургамлын хээрийн хуудсыг бөглөх.Шаардлагатай бол зааврыг үзнэ үү.

В шат Загас, ургамлын үнэлгээгээ дүгнэх.

Даалгавар 1 Хээрийн хуудаснуудыг голын хяналт шинжилгээний бүлэгтэйгээ нягтлан үзэх.Голын экосистемийн төлөв байдлыг тусгасан, усны чанарыг харуулсан өгөгдлийг харах хэрэгтэй.

Даалгавар 2 Хээрийн хуудаснууд, тэмдэглэлээ ирээдүйд ашиглахаар хавтаслан хадгалах.



Энэ гарын авлагад гарч байгаа ёроолын макро сээр нуруугүйтний үнэлгээг Америкийн Нэгдсэн Улсад ард иргэд болон сургуулийнхан өргөнөөр ашигладаг үүнтэй төстэй үнэлгээнүүдээс санаа авч боловсруулсан юм. Энэхүү үнэлгээний нэн түрүүний ашиг тус бол боловсрол, танин мэдэхүй. Үүнийг хийснээр хүмүүс голын экосистем ямар байдаг, ландшафтын төлөв байдлыг хэрхэн тусгадгийг ойлгодог. Бас нэг чухал ашиг тус бол шинжлэх ухаан. Энэ аргаар цуглуулсан мэдээллийг усны нөөцийн менежментэд хэрэглэж болно. Уг үнэлгээг усны чанарын тодорхой асуудлын учир шалтгааныг

оношлоход ерөнхийдөө үр дүнтэй биш гэдгийг анхаарна уу. Хяналт шинжилгээний илүү өндөр түвшний (энэ гарын авлагад дурдаагүй) аргачлалыг ашиглан голд учраад байгаа асуудлыг тайлбарлах тодорхой хүчин зүйлсийг илрүүлэх мэдээллийг цуглуулдаг.

Энэхүү үнэлгээг үр дүнтэй хийхийн тулд гол шинжээчдийг маш сайн сургасан байх шаардлагатай. Голын амьдрах орчны тодорхой хэмжээ бүхий талбайгаас организмыг цуглуулахын тулд тусгай тор, дээж авах тогтсон ажлын удирдамж шаардагддаг. Организмыг тодорхойлж, бохирдолд хэр зэрэг мэдрэмтгий байдгаар нь бүлэглэнэ. Энэхүү мэдээллийг ашиглан гол шинжээчид усны чанарт маш сайн, сайн, дунд, муу гэсэн үнэлгээ өгнө.

Ёроолын макро сээр нуруугүйтний үнэлгээний тойм

Зорилго Голын макро сээр нуруугүйтний бүлгэмдэл дээр түшиглэн усны чанарын дүнг ойролцоогоор гаргах.

Зорилтууд Ард иргэдэд голын экосистем эрүүл байснаар усны чанарыг хамгаалдаг тухай • ойлгуулах.

Усны чанарын ямар нэг асуудал байгаа эсэхийг шалгах.• Гол хамгаалах, эрүүл байдлыг нь сэргээх ажиллагаанд чиглэл өгөх.• Гол хамгаалах, эрүүл байдлыг нь сэргээх ажиллагаа урт хугацаанд ямар үр •

дүнтэй байгаад үнэлгээ өгөх.

Хэзээ, хэдэн удаа хийх Улирлаа дагаад макро сээр нуруугүйтний тоо толгой, төрөл байгалиасаа хэлбэлздэг тул дээжийг жилд хоёр удаа, хаврын адаг, намрын эхэн сард цуглуулахыг бид зөвлөж байна. Яагаад гэвэл төрөл зүйлүүд жилийн янз бүрийн улиралд амьдралын өөр өөр мөчлөгт байдаг. Тухайн жилийн хаврын өгөгдлийг бусад жилийн хаврын өгөгдөлтэй, намрын өгөгдлийг бусад жилийн намрын өгөгдөлтэй харьцуулахад анхаарна уу. Хаврын өгөгдлийг намрын өгөгдөлтэй харьцуулахгүй.


Усны чанарын хяналт шинжилгээ явуулдаг байгууллагаас явуулдаг сургалтад • хамрагдана уу. Гол мөрөн ба усны макро сээр нуруугүйтэн гэсэн 3-р бүлгийг үзнэ үү. 121 хуудсанд байгаа ёроолын макро сээр нуруугүйтний үнэлгээг хийх зааврыг уншина уу.


БҮЛ

ЭГ 7

Ёроолын макро сээр нуруугүйтний үнэлгээг хийх.

Анхаар: Голын хяналтын цэг бүрээр тусад нь хээрийн хуудас бөглөн үнэлгээг хийнэ үү. Цэгийн дугаарыг хээрийн хуудас бүр дээр тавиарай. Цэгийн дугаарын талаар голын хяналт шинжилгээний төлөвлөгөөний 6-р асуултыг үзнэ үү.

A шат Үнэлгээнд бэлтгэх.

Даалгавар 1 Зохих сургалтад хамрагдах.Танай бүлэг энэхүү үнэлгээг хийх сургалтад хамрагдаагүй бол холбогдох байгууллагад хандана уу.

Даалгавар 2 Үнэлгээ хийх хуваарь гаргах.Үнэлгээг хэзээ, хэдэн удаа хийх тухай дээр өгүүлсэн зөвлөмжийг үзнэ үү. Үнэлгээг хийх хамгийн тохиромжтой цагийг усны экологичоос асууж болно.

Даалгавар 3 Нутгийнхаа газрын зургийг олж авах.Нутгийнхаа байрзүй юмуу өөр дэлгэрэнгүй газрын зургийг олж авна уу. Уул, ус, зам, барилга зэрэг ландшафтын чухал онцлогуудыг зургаас хараарай. Үнэлгээгээ хийхдээ зургаа ашиглаарай.

Даалгавар 4 Ажлын аль удирдамжийг ашиглахаа шийдэх.Голын хяналтын цэгийн нөхцөл байдлаас шалтгаалан чулуурхаг ёроолтой юмуу шаварлаг ёроолтой голоос дээж цуглуулах удирдамжийн аль нэгийг ашиглана.

Даалгавар 5 Хээрийн хуудаснуудыг шалгах. Бүрдүүлэх:Ёроолын макро сээр нуруугүйтний үнэлгээ хийх заавар •Ёроолын макро сээр нуруугүйтний үнэлгээний хээрийн хуудас •

Хээрийн ажлаа эхлэхээс өмнө үнэлгээг хэрхэн хийх тухай мэдсэн байх нь чухал. Иймд зааврыг анхааралтай уншина уу. Мөн голын хяналт шинжилгээний баг бүрд гол руу явахдаа лавлах байдлаар авч яван ашиглахаар зааврын хувийг өгнө үү. Хээрийн хуудсан дээр байгаа зүйл бүрээр тайлбар бүхий зааврын хуудасны дугаарыг заасан байгаа. Тооцоо хийхдээ аль нэг зааврын талаар эргэлзэж байгаа бол тэр зайг бөглөлгүй үлдээгээд ажлаа үргэлжлүүлээрэй. Ажлаа хийж дуусгаад тайлбар авахаар ерөнхий зохицуулагчдаа хандаарай.

Даалгавар 6 Шаардлагатай багаж хэрэгслийг цуглуулах.Жагсаалтыг зааврын хуудаснаас үзнэ үү.

Даалгавар 7 Гол шинжээчидтэй хамт аюулгүй ажиллагааны журамтай танилцах.Бүлгийнхээ аюулгүй ажиллагааны төлөвлөгөө (ГХШТ-ний 9-р асуулт), 4-р бүлгийн 49 хуудсанд байгаа хяналт шинжилгээний ажлын үеэр анхаарах зүйлсийн тухай хэлэлцэнэ үү. Гол шинжээчид бүгдээрээ хүн бүрийн аюулгүй байдлыг хэрхэн хангах, түргэн тусламж шаардлагатай үед юу хийхийг мэдсэн байхад анхаарна уу.

Б шат Ёроолын макро сээр нуруугүйтний үнэлгээг хийх.


Даалгавар 1 Голын 100 метр урт хэсгийг тэмдэглэх. Анхаар: Энэ ажлыг та амьдрах орчны үнэлгээг хийх үеэр хийсэн (6-р бүлэг).Хяналт шинжилгээний хуваарийнхаа дагуу (ГХШТ-г үзнэ үү) голын цэг дээр очиж, ёроолын макро сээр нуруугүйтнийг цуглуулах тохиромжтой амьдрах орчин бүхий газрыг сонгоно (121 хуудсанд байгаа зааврыг үзнэ үү).

Даалгавар 2 Ёроолын макро сээр нуруугүйтний дээжийг цуглуулах.Хяналтын цэгтээ тохирсон (чулуурхаг юмуу шаварлаг ёроол) ажлын удирдамжийг ашиглаж, тэрхүү удирдамжинд байгаа зааврыг дагана.

Даалгавар 3 Хээрийн хуудаснуудыг бөглөх.Хяналтын цэгтээ тохирсон (чулуурхаг юмуу шаварлаг ёроол) ажлын удирдамжийг ашиглаж, тэрхүү удирдамжинд байгаа зааврыг дагана.

Даалгавар 4 Макро сээр нуруугүйтний жишиг цуглуулга бүрдүүлэх.Голын тухайн цэгээс макро сээр нуруугүйтнийг цуглуулахын тулд макро сээр нуруугүйтний жишиг цуглуулга бүрдүүлэх тухай хуудсанд (137 хуудас) байгаа алхмуудыг нягтлан дагана. Таны цуглуулга тухайн цэгээс авсан организмуудыг баримтжуулж, голын хяналт шинжилгээний бүлгийн гишүүдэд сургалт явуулахад хэрэг болно.

В шат Ёроолын макро сээр нуруугүйтний үнэлгээг дүгнэх.

Даалгавар 1 Голын хяналт шинжилгээний бүлгийнхэнтэйгээ хамт хээрийн хуудаснуудыг нягтлан үзэх.Танай нутгийн голын макро сээр нуруугүйтний бүлгэмдлийг харуулсан өгөгдөл байгаа эсэхийг, тоон өгөгдлүүдээс ерөнхий дүр зураг харагдах эсэхийг нягтална уу. Усны чанарын үнэлгээний дүн энэхүү цэгийн талаар юуг өгүүлж байгааг тунгаана уу.

Даалгавар 2 Хээрийн хуудаснууд болон бусад тэмдэглэлээ ирээдүйд ашиглахаар хавтаслан хадгална.


E. coli савханцрын үнэлгээ

Escherichia coli савханцар бол бүлээн цустай амьтад буюу хүн, мал, шувууны хоол боловсруулах эрхтэнд амьдардаг бактери юм. Хүний эрүүл мэндэд төдийлөн аюултай биш ч гэсэн голын усанд байвал хүн, малд эмгэг үүсгэгч (нян) агуулсан ялгадас байгааг илтгэх ач холбогдолтой. E. coli савханцрыг илрүүлэхэд

хялбархан бөгөөд ундны усны нөөцөд үнэлгээ өгөхөд хэрэг болдог.

Энэхүү үнэлгээг хийхэд тусгай багаж хэрэгсэл, нарийн сургалт шаардагдана. Энэ нь тус гарын авлагад гарч байгаа биологийн шинжилгээнд чухал хэсэг нь биш ч гэсэн ялгадсаар бохирдох эрсдэлтэй газрын талаар чухал мэдээлэл өгч чадна.

БҮЛ

ЭГ 7

E. Coli савханцрын үнэлгээний тойм

Зорилго Гол мөрөн хүний эрүүл мэндэд нөлөөлөх хэмжээнд хүн, малын ялгадсаар бохирдсон эсэхийг тодорхойлох.

Зорилтууд E. coli• бактерийг ялгадсын бохирдлын илтгэгч болгон хэмжих.Гол мөрөнд байгаа нянгаас эрүүл мэндээ хэрхэн хамгаалах тухай ард иргэдэд •

сургалт явуулах.

Хэзээ, хэдэн удаа хийх E. coli савханцрын шинжилгээг голын эргээр алхахад хэтэрхий хүйтэн биш л бол ямар ч үед хийж болно. E. coli савханцрын шинжилгээний багаж хэрэгсэл хязгаарлагдмал тул үнэлгээг нэг удаа хийхээр төлөвлөнө.


Усны чанарын хяналт шинжилгээ хийдэг байгууллагын сургалтад хамрагдана. Сав газрын хувьсал өөрчлөлт гэсэн 2-р бүлгийг, ялангуяа 21 хуудсанд байгаа E. coli савханцрын тухай хэсгийг уншина уу. Мөн 140 хуудсанд байгаа E. coli савханцрын үнэлгээ хийх зааврыг үзнэ үү.


E. coli савханцрын үнэлгээг явуулах.

Анхаар: Ундны ус авдаг газар нь ялгадсаар бохирдсон байх вий хэмээн иргэдийн санааг зовоож байгаа цэгт энэ үнэлгээг явуулна уу. E. coli савханцрын шинжилгээний багцыг ашиглаж сураад тус үнэлгээг голын тодорхой цэгт явуулах даалгаврыг нэг багт өгнө үү.

A шат E. coli савханцрын үнэлгээ хийхэд бэлдэх.

Даалгавар 1 Холбогдох сургалтад хамрагдах.Энэхүү үнэлгээний сургалтад танай бүлэг хамрагдаагүй бол усны хяналт шинжилгээ явуулдаг аль нэг өөр байгууллагад хандана уу.

Даалгавар 2 Үнэлгээ хийх хуваарь гаргах.Үнэлгээг хэзээ, хэдэн удаа явуулах тухай дээрх зөвлөмжийг үзнэ үү. Хяналт шинжилгээг явуулах хамгийн тохиромжтой цагийн талаар орон нутгийн усны экологичоос асууж болно.

Даалгавар 3 E. coli савханцрын үнэлгээний хээрийн хуудаснуудыг шалгах. Бүрдүүлэх:E. coli савханцрын үнэлгээний заавар •E. coli савханцрын үнэлгээний хээрийн хуудас •

Хээрийн ажлаа хийхээс өмнө үнэлгээг хэрхэн явуулах тухай мэдэж авах нь чухал. Иймээс зааврыг анхааралтай уншина уу. E. coli савханцрын үнэлгээний хээрийн хуудсанд гарч байгаа асуудал бүрд тайлбар бүхий зааврын хуудсын дугаарыг тавьсан. Баталгаатай үр дүн гарган түүнийгээ баталж, аюултай нянтай хавьтахгүйн тулд үнэлгээг зөв хийх нь чухал.

Даалгавар 4 Хэрэгтэй багаж хэрэгслийг цуглуулах.Жагсаалтыг зааврын хуудаснаас үзнэ үү.

Даалгавар 5 Гол шинжээчидтэй хамт аюулгүй ажиллагааны дүрэмтэй танилцах.Бүлгийнхээ аюулгүй ажиллагааны төлөвлөгөө (ГХШТ-ний 9-р асуулт), хяналт шинжилгээний ажлын үеэр анхаарах зүйлсийн жагсаалтыг 4-р бүлгийн 49 хуудаснаас үзнэ үү. Бүх гол шинжээчид хүн бүрийн аюулгүй байдлыг хэрхэн хангах, түргэн тусламж хэрэгтэй болоход юу хийх ёстойгоо мэдсэн байхад анхаарах.

Б шат E. coli савханцрын үнэлгээг хийх.

Даалгавар 1 Үнэлгээний цэгээс усны дээж авах. Зааврыг нарийн дагана уу.

В шат E. coli савханцрын үнэлгээг дүгнэх.

Даалгавар 1 Дээжийг инкубаторлох .Дээжээ инкубаторлож, хариуг гаргахын тулд зааврыг нарийн дагана уу.

Даалгавар 2 Шинжилгээний хариуг голын хяналт шинжилгээний бүлэгтэйгээ нягтлан үзэх.Хэрэв таны шинжилгээний хариугаар E. coli савханцрын түвшин хүний эрүүл мэндэд аюул учруулахаар өндөр байгаа гэж гарсан бол энэ мэдээллийн дагуу юу хийх хэрэгтэй тухай ярилцана уу. Усны чанарын асуудлыг шийдэх. гэсэн 9-р бүлгийг санаа авахын тулд үзнэ үү. Хэрэв таны хариунд тухайн цэгт ялгадсын бохирдлын асуудал байхгүй гэж гарвал голын усны чанарыг хэрхэн хамгаалах тухай ярилцана уу.

Даалгавар 3 Хээрийн хуудаснууд болон бусад тэмдэглэлээ ирээдүйд ашиглахаар хавтаслан хадгална.


Биологийн шинжилгээний дүгнэлт

Таны биологийн шинжилгээ (Ерөнхий мэдээллийн хэсэг; загас, ургамлын үнэлгээ; макро сээр нуруугүйтний үнэлгээ ба E. coli савханцрын үнэлгээ) танай голын биологийн бүлгэмдлийн тухай танилцуулгыг бий болгож, танай нутгийн байгаль орчны төлөв байдлыг харуулна.

Биологийн шинжилгээний дүнг нягтлан үзсэний дараа сав газрын шинжилгээ, физик

шинжилгээний дүнг дахиад үзнэ үү. Энэхүү гарын авлагад байгаа бүх шинжилгээ хамтдаа танай голын экосистемийн талаар иж бүрэн дүр зургийг гаргаж, усны чанарт нөлөөлж байж болзошгүй зарим хүчин зүйлсийг ойлгоход тань туслах зорилготой. 8-р бүлэг голын хяналт шинжилгээний ажлаар цуглуулсан өгөгдөлдөө дүн шинжилгээ хийхэд тань туслана. Харин 9-р бүлэг олж авсан өгөгдөл дээрээ үндэслээд усны чанарыг хамгаалах юмуу сэргээх талаар ямар арга хэмжээ авах тухай санаа, зөвлөмж өгнө.

БҮЛ

ЭГ 7


Хээрийн хуудсанд шаардсан бүх мэдээллийг бөглөнө. “Сав газрын тухай” гэсэн хэсэгт усны чанарт нөлөөлж байж болзошгүй сав газрын байгалийн тогтоц, хүний үйл ажиллагааны тухай ажигласнаа бичнэ. Илүү дэлгэрэнгүй мэдээллийг 5-р бүлэгт бөглөсөн Сав газрын шинжилгээнээс үзнэ үү. Хур тунадас таны ажлын дүнд нөлөөлж болох тул хээрийн ажлыг хийхээс өмнөх 24 цагийн турш цаг агаар ямар байсан тухай, мөн хээрийн ажлын үеэр ямар байгаа тухай тэмдэглэнэ..

Температур

Голын экосистемийн чухал хүчин зүйл нь усны температур. Хүйтэн усанд ууссан хүчилтөрөгчийн хэмжээ бүлээн усныхаас илүү байна. Тиймээс ихээхэн хүчилтөрөгч шаарддаг амьтад гол төлөв хүйтэн усанд амьдардаг. Дулаан нэмэгдсэнээр ууссан хүчилтөрөгчийн хэмжээ буурч, усан доторх амьдралд сөргөөр нөлөөлнө. Дулаан нэмэгдсэнээр бас бодисын солилцоо (амьтад идэш тэжээлийг энерги болгон хувиргах хурд) нэмэгдэж, ингэснээр хүчилтөрөгчийн хэрэгцээ ихэсдэг. Дулааны бохирдол нь (2-р бүлгийн 20 хуудсыг үзнэ үү) усны дулааныг зохиомлоор нэмэгдүүлж буй хүний үйл ажиллагаанаас болж үүдэлтэй. Засмал замаар урсан халсан урсац, гол руу бүлээн ус асгаж байгаа дулааны станци зэрэг нь үүний жишээ юм. Температурын огцом өөрчлөлт ёроолын макро

сээр нуруугүйтэн, загасыг өвчин, шимэгч, хортой хаягдлын нөлөөнд илүү мэдрэмтгий болгодгийг эрдэмтэд судлан тогтоожээ.

Голын ажиглалтын цэг дээрээ очоод эхлээд агаарын температурыг хэмжинэ. Тэгээд усны температурыг хэмжих газрыг тэмдэглээд энэ цэг дээр үнэлгээ хийх бүрийдээ цаашид нэг л газраас усны температурыг хэмжинэ. Улбар шар тэмдэглэгээг ойролцоох модноос уяж, эсвэл газар мод хатгаж усны температур хэмжих газрыг тэмдэглэж болно.

Усны температурыг хэмжихдээ термометрийг ус руу дүрж, заалт нь тогтвортой болтол байлгана. Үүнд ихэвчлэн 2 минут шаардагдана. Термометрийн доод хэсэг усанд дүрээстэй байхад тоог нь уншаарай.

pH

pH гэдэг нь 1.0-ээс 14.0 хүртэлх нэгжээр аливаа бодисон дахь хүчил, шүлтийн агууламжийг харуулдаг хэмжүүр юм. pH багасах тусам хүчиллэг байдал их байна гэсэн үг.

pH голын хими, биологийн олон үйл явцад нөлөөлдөг тул pH-ийн өөр өөр түвшинд өөр өөр организм амьдардаг. pH-ийн түвшин 6.5-аас 8.0-ын хооронд байхад хамгийн олон янзын организм тохиолдоно. pH-ийн түвшин үүнээс өөр байвал олон организмд амьдрахад хэцүү болж, тоо толгой нь цөөрдөг. Ингэснээр олон янз байдал нь ч буурна. pH-ийн түвшин бага байвал

Физик ба биологийн шинжилгээний хээрийн хуудаснуудЕрөнхий мэдээллийн хэсгийн заавар

Анхаар: Физик ба биологийн шинжилгээнд ерөнхий мэдээллийн ижилхэн хуудаснуудыг ашиглана. Физик ба биологийн шинжилгээг нэг өдөр хийвэл ерөнхий мэдээллийн хэсгийн

хээрийн хуудсыг нэг л удаа бөглөнө. Хээрийн бүх хуудсыг нэг дор цуглуулж, ирээдүйд ашиглахаар хавтаслан хадгална.

Багаж хэрэгсэлтермометр (халууны шил)• pH шинжилгээний туузнууд• улбар шар тэмдэглэгээ • танай бүлгийн голын хяналт шинжилгээний •

төлөвлөгөө зургийн аппарат (байгаа бол)•

БҮЛ

ЭГ 7


хортой химийн бодисын чанар улам хөнөөлтэй болдог. Усны хүчиллэг байдал хур тунадасны хүчиллэг шинж, зарим чулууны элэгдэл, мөн зарим төрлийн бохир ус орсноос шалтгаалан өөрчлөгдөнө.

pH-ийн хэмжүүр ус (H+ + OH- = H2O) болон нэгддэг устөрөгч (H+) ба гидроксид (OH-)-ын ионы концентрацийг хэмждэг. Энэ хоёр янзын ион ижил концентрацитай байвал pH 7.0 буюу саармаг байна. 7.0-оос бага бол ус хүчиллэг болно (устөрөгчийн ион гидроксидын ионоос их байна). pH 7.0-оос дээш байвал ус шүлтлэг болно (гидроксидын ион устөрөгчийн ионоос их байна). Энэ хэмжүүр логарифм хэмжүүр учраас pH 1 нэгжээр доошилбол хүчиллэг байдал 10 дахин нэмэгдэж байна гэсэн үг. 5.0 pH-тай усны дээж бол 6.0 pH-тайгаас 10 дахин илүү хүчиллэг юм. 4.0 pH-тай ус нь 6.0 pH-тай уснаас 100 дахин илүү хүчиллэг.

Хээрийн ажлын хайрцганд байгаа pH-ийн шинжилгээний туузнуудыг цэг дээрээ ашиглаж, гарсан дүнг хээрийн хуудсан дээр тэмдэглээрэй.

Гэрэл зураг

Боломжтой бол нэг газрын гэрэл зургийг тогтсон байрлалаас байнга авч, жилээс жилд гарч байгаа өөрчлөлтүүдийг харьцуулах хэрэгтэй. Зургийн ард доорх мэдээллийг бичээд хээрийн хуудсандаа хавсаргаарай:

Зургийн огноо • Зурагчны нэр • Голын нэр • Цэгийн дугаар•

Цэгийн гар зураг

Цэгийн гар зургийг үйлдэх нь хэд хэдэн зорилготой. Ирээдүйд таны ажиглалтын цэгийг

бусад гол шинжээчид олж очиход тусална. Мөн цэгийнхээ тогтоц, нөхцөл байдлын талаар анхааралтай ажиглаж, ажигласан зүйлсээ тэмдэглэж авахад түлхэц болно. Түүнчлэн жил бүр ёроолын макро сээр нуруугүйтнийг цуглуулах газрын байршлыг харуулна. Хог мэтийн хүний нөлөө, аргал, талхлагдсан өвс юмуу хугарсан бут зэрэг мал байсан шинжийг тэмдэглэж аваарай. Зурган дээр буулгаж болох бүх нарийн ширийн зүйлсийг тэмдэглэнэ. Одоогоор чухал биш гэж бодсон зүйл ирээдүйд гар зургаа үзэж байхад хэрэгтэй мэдээллийг өгөх нь бий.

Гар зурганд оруулах чухал зүйлс:

Голын эрэг, голын ёроолын байдал • Гүехэн устай, боргиотой хэсэг • Гүн, удаан урсгалтай (цүнхээлтэй) хэсэг • Урсгалын чигийг заасан сум • Таны ашигласан аливаа тэмдгийн тайлбар • Онцлог шинжийг дүрсэлсэн нэр гарчиг, •

бичгэн тайлбар

Зураг 7.1: pH-ийн утгууд ба зарим шингэн дэх pH-ийн түвшин

pH-!" #$%&

!""#$"%

! !"#$ %&' !"#$%%&'

!"#$ %&' ("%)%&' "

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

(#)#* &+,- ,+",., ! " (#)#* &+,-

,+",.,

!*./ #$012#2

+#$)34.

15+3'5$-154

*+,- ./0)1-, ./01.21.' pH-$3, !&/4&& (5325%655'552):

%#617'3

!')#$#", (#$#)

(#)#*, 8#90-

2!., +:*##

7.2$/ 851$+-, pH-$3, !&/4&&:

#$$5.3 8&"1

(#4./

(%#1#'74)

+&;3"

!"##.

"55"0

+&.34 <!*

<!! <#4'!!"#);

,.)34.

%5'55*

+55"./

*552

+52552./

8&&*

8,,* 2#"#4. !*

* “'"%()"” *+,++"! pH-()" -./0.. 5.6 *&)1&%. “234(55.%” *+,++ 33"..6 *&%& pH-$&).


!"#"$, %"&'&(")* +"*,"'(-- / ./0*1") 2-3--''")* 1-4-( –566374 1-")* 1

!"#"$, %"&'&(")* +"*,"'(--*") .--/")* .00123

8*177/: 9&':* 7,"('7';:* <-( %=/--/ ;64377 1--/")* 166374 %0('0*0 ==.

&4566 ______ !"#$%&' ()*))++&'$ %),)- 7849:5 ; !

!"#$%& &'$: ("):

*+&,''-+.:

%<:=><>

/01"):

!23%& &'$:

!23%& 4+4561+0&

&'$:

7"8 )"#$%& 59:"0:

;&' <')+0) 232: #""8"$:

(')+0) 5'1.')3'4'& )"#$%& #9$")

:"84"$)"4"& '4':?

! =+01 ! >)?0

7<4 <4<<=; <>? 5849:4 @8AB84>858 CC:

@&)A$4A& 24 <")+0& 59$B: C.22:

! /"."$ D2$22 ! /"."$ D2$22

! E2$22 (?$)'3,+34'&, B+8$'') ! E2$22 (?$)'3,+34'&, B+8$'')

! E2$22 (5?$ #99$%&) ! E2$22 (5?$ #99$%&)

! ("4 ! ("4

! E?$:') ! E?$:')

! ('31')/&"$5"0 ! ('31')/&"$5"0

/)""$%& 561F6$"59$: G4&% 561F6$"59$: pH:

H9$") "84"& '4':? ! =+01, '&. :"84"$)"4"& ! >)?0

БҮЛ

ЭГ 7


!"#"$, %"&'&(")* +"*,"'(-- / ./0*1") 2-3--''")* 1-4-( –566374 1-")* 1

!"#$%& #'( )*('# !"#$%& '(#)(%*++#(, -+*(,# *$. /0.*(,* #"12$,%$# 3(,#+ 44. 56%7# $189.$3 6.:(#9 #;%;;%9;* 26.*(6, )(*9

0.<*$%&$, 3+<+*, -4#3++%, 1$%9 ;.&<;# *$/$., 9$%$#, -0&*$%$#, *$/.7# '(#)449, 0.*$1$%)(%&, /$1, <00.(# *$/$. *+3

/+.+* '(#) &+19*(,* &+19+*%+#+ 44.

87$/& 4--/ *6/66(9):*")( ;6('66'71 (6/<7* ;-(")( 4&*(&13&& -*-199 (7/ #6/(7* 3--/-- :-23-('-,, 3--, ;6('66'47* 3-4

37/77''77/ *= 36(77/'77/7). (>/4(7'?* 3&&/ &/+"1 172(")* :9/99*3 3--, ;6('66'47* (7#/?( 1 (-, 36(77/'7*7; 6/4(7'?* 3--3

1-4-(: 172(")* 499'3 3--, ;6('66'47* (7#/?( 3 (-, 36(77/'7*7.)

!"#$ %&"'()$# *+'),)+-' .(&%%)(. "%/ 0%&((&(-.


БИОЛОГИЙН ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ХЭЭРИЙН ХУУДАСЗагас, ургамлын үнэлгээ хийх заавар

Энэхүү үнэлгээгээр таны судалж буй голын цэгт байгаа загас, ургамлын төлөв байдлын тухай асуудаг. Макро сээр нуруугүйтний зэрэгцээ эдгээр организм танай голын цэгийн дотор болон эргэн тойронд байгаа физик шинж чанарыг илтгэдэг тул усны чанарын үзүүлэлт болж чадна.

УЧХШ-ний хээрийн судалгааны хайрцганд:

Голын хяналт шинжилгээний бүлгээс:

— Харандаа юмуу бал Дээр нь тавьж бичих хавтан (заавал шаардлагагүй)Танай бүлгийн голын хяналт шинжилгээний төлөвлөгөө (ГХШТ) Нэмэлт тэмдэглэл хийх цаас Зургийн аппарат (байгаа бол)

Загас, ургамлын үнэлгээний хээрийн хуудсанд байгаа дугаарласан зүйлсэд тохирох тайлбарыг доор өгч байна.

Загас

1. Загас байгаа эсэх, байгаа бол хэр элбэг, ямар хэмжээтэй байгаа нь голын чанар бусад организмд хэр зэрэг тохиромжтойг илтгэж чадна. Голыг чимээгүй ажиглаж, загас байгаа эсэхийг харна уу. Байвал тоо хэмжээг тооцоолж, хуудсан дээрээ тэмдэглээрэй .

2. Загасны хөдөлгөөнд саад болж байгаа зүйлс загас идэш тэжээлээ олох, бохирдсон газраас зугтаах, түрсээ шахахаар урсгалын өөд, уруу чөлөөтэй сэлэхэд саад болно. Загасны хөдөлгөөнд саад болж болох ямар л зүйл харагдана, түүнийгээ заасан газар тэмдэглээрэй.

Усны ургамал

1. Усны ургамал усны амьтдад идэш тэжээл, халхавч болдог. Түүнчлэн усны чанарын тухай маш ерөнхий үзүүлэлт болж чадна. Жишээ нь, ургамлаар бүрхэгдсэн гол хүн, малын ялгадсаар хэт их бордогдсон гэсэн үг. Огт ургамалгүй гол маш хүчиллэг, эсвэл хортой бодисоор бохирдсон байж болзошгүй. Ширүүн урсгалтай голд ургамал үндэслэж чаддаггүй учир усны ургамал урсгалын хурдыг илтгэгч болж чадна.

2. Замаг бол үндэс, иш, навч гаргадаггүй энгийн ургамал бөгөөд ихэвчлэн усанд ургана. Эдгээр нь усны зарим амьтдын идэш болдог. Замаг усан дотор байгаа чулуу, мод гэх мэт зүйл дээр ургадаг, эсвэл усны гадарга дээр хөвдөг. Эдгээр нь байгалиасаа ногоон, эсвэл хүрэн өнгөтэй. Хэтэрхий их замагтай байвал голд ихээхэн бордоо байгааг илтгэнэ. Замгийг барихад нялцгай байдаг. Эдгээр нь дангаараа утас шиг ургахаас гадна бөөгнөрсөн байдалтай ургадаг.

БҮЛ

ЭГ 7


!"#$#%"&' ("')"$%**'"& +**,"&' +--./0

#1233 ______ 45156, 78159:;2 <2=:1== >=1?@2 A !

(?2B==C?D:

45156 !""#$% __

1 %3:D E5156 F5851D525 77? &'()*'( ($*)"+, -.*)/0 (!) ,12#10+131 ..:

" 40./ " &)/2, 01(#11 ('5'*

" &)/2, 1+-10

" 6)7)0 (2 - 5 %2) " 8"3# 91*10 (6 - 15 %2)

" &'2 (15-$$% #11: %2)

2 451562; FGDG:1GG2D 655D H3:3F E<@: F5851D525 77? &'()*'( ($*)"+, -.*)/0

(!) ,12#10+131 ..:

" ;)373)/ #$+$3 " !.*(*11 (> 0.3 2) " <$/(0./

" !.3)/ -$*=%$3 #$+$3

" >$2 " <"%$# ________________

-62; 781595: !""#$% __

1 %3:D 762; 781595: F5851D525 77? &'()*'( ($*)"+, -.*)/0 (!) ,12#10+131 ..:

"

40./ "

?*''+''* "*0$3$ "

<'*0)','/ 0$9$* @2"" ,..3)/ '/*'+A''

"

!$$B$ "

C'+D3 1*10 #$0"" "*0$3$

" 6)0# "*%0$+,$/ 0$9$* @2"" ,..3)/ '/*'+A''

"

E+-10 "

FG+GG,1/ (G53G "

H.3(11+# @2"" ,..3)/ '/*'+A''

2 %3:D H5@155 E591?@2 F=9B==. &'()*'( ($*)"+, -.*)/0 (!),12#10+131 ..:

a.

%3: D3I38 H5@155 C7:77 H3:32 H765D E<@: E591558 F7C?1D652 H5@25 77?

"

40./ "

<$0$ 91*10 ("I)0#%$3

" !.*13

"

!$$B$ "

8"3# 91*10 ("I)0#%$3

" J'0''3

"

E+-10 "

;$: )( ("I)0#%$3 "

<"%$# ________________

H. -I56:51 E5951 H5@25 77?

" 40./ " !.*13 " !$$B$ " J'0''3

" E+-10

" <"%$# ____________

J. -62; 15D5815 D==8 FGJB H5@155 HGG12G86G2 E5951 H5@25 77?

" 40./ " !.*13 " !$$B$ " J'0''3

" E+-10

" <"%$# ____________

K=9D=1:=:. >$0$%, "%3D "*0$2$+,$/ ('+-'','/ $7)0+$%$3 -"%$# 9./+%, ,"($/+-$+ G23G( (B3$+, :)37)+011311% ('/: 0$*%$3 GG*I+G+,, 9$0$% -GG3GG*GG .(%13 ,'()'+#'+ 91*0)/0 -)I)7 ,12#10+131 ...


БИОЛОГИЙН ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ХЭЭРИЙН ХУУДАСНУУД Ёроолын макро сээр нуруугүйтний

үнэлгээ хийх заавар

Энэхүү үнэлгээг хийхэд голын амьдрах орчны хэмжилт хийсэн газраас макро сээр нуруугүйтнийг цуглуулах тусгай тор, ажлын тогтсон удирдамж (тусгайлан гаргасан дүрэм журам) ашиглана. Макро сээр нуруугүйтнийг тодорхойлж, бохирдолд мэдрэмтгий байдлаар нь бүлэг болгон ангилдаг. Энэхүү мэдээлэл дээр тулгуурлан гол шинжээчид усны чанарт маш сайн, сайн, дунд, муу гэсэн үнэлгээ өгдөг.

Шаардагдах багаж хэрэгсэл

БҮЛ

ЭГ 7

Метр (25 метрээс дээш), эсвэл уяа (100 метр урт) Макро сээр нуруугүйтнийг цуглуулах тор (доор үзнэ үү)Хоёр хувин Томруулдаг шилЧимхүүрПетрийн аяга Хоёр том, гүехэн ёроолтой цагаан сав Сайн таглаатай хуруу шил 70 хувийн этилийн спирт

Улбар шар тэмдэглэгээ Монгол орны усны сээр нуруугүй амьтдын хээрийн гарын авлага Усны сээр нуруугүй амьтдын тухай хуудаснууд Бал юмуу харандаа Дээр нь цаас тавьж бичих хавтан (заавал шаардлагагүй)Бүлгийн голын хяналт шинжилгээний төлөвлөгөө Нэмэлт тэмдэглэл хийх цаас Тооны машин (заавал шаардлагагүй)Зургийн аппарат (байгаа бол)

6.2-р зураг: Энэхүү гарын авлагад санал болгож буй торнууд

Чулуурхаг ёроолтой голоос дээж авах Шаварлаг ёроолтой голоос дээж авах

Дэлгэцэн тор500 микроны хэмжээтэй, хааш хаашаа 1 м, хоёр

талдаа урт саваа мод бэхэлсэн тор

Ховоон тор500 микроны хэмжээтэй, 30 см

өргөнтэй, урт бариултай тор


Макро сээр нуруугүйтнийг цуглуулахад ашиглах ажлын удирдамж нь дээж авч байгаа голын төлөв байдлаас хамаарна. Ихэнх гол мөрнийг чулуурхаг юмуу шаварлаг ёроолтой гэж ангилж болдог. Аль ч голд ажлын зорилго ижилхэн. Энэ нь хамгийн тохиромжтой амьдрах орчноос дээж авч, макро сээр нуруугүйтнийг цуглуулах явдал юм. Цэвэр цэнгэг гол мөрөнд байх амьдрах орчин макро сээр нуруугүйтний баялаг бүрдэл, ялангуяа бохирдолд мэдрэмтгий, ууссан хүчилтөрөгчийн өндөр хэмжээг шаарддаг бүлгэмдлүүдийг тэтгэнэ. Хамгийн түрүүнд хийх ажил бол гол чулуурхаг ёроолтой юу, шаварлаг ёроолтой юу гэдгийг тодорхойлох явдал юм. Ийнхүү тодорхойлохдоо доор болон 87 хуудсанд байгаа амьдрах орчны үнэлгээний зааварт өгөгдсөн мэдээллийг ашиглана уу.

Анхаар: Ажлын удирдамжийг нарийн дагаж, өгөгдөл цуглуулах бүрийдээ тогтмол хэрэглэх нь маш чухал. Ингэснээр өндөр чанартай үр дүн, удаан хугацаанд хэрэгтэй бичиглэл гаргаж ирнэ.

Чулуурхаг ёроолтой голын ёроол хайрга, чулуу, бул чулуутай ба маш олон боргиотой. Ууссан хүчилтөрөгчийн хэмжээ өндөр байдаг тул ёроолын макро сээр нуруугүйтнүүд ихэвчлэн

боргиотой хэсэгт амьдардаг. Ийм голд чулуурхаг ёроолтой голоос дээж авах ажлын удирдамжийг ашиглана.

Шаварлаг ёроолтой голын ёроол лаг шавар юмуу элс ихтэй, боргио цөөн эсвэл огт байдаггүй. Ерөнхийдөө удаан урсгалтай, харьцангуй тэгш гадаргаар урсдаг гол шаварлаг ёроолтой байдаг. Макро сээр нуруугүйтнүүд голын ёроолоор байгаа усны ургамал, үндэс, мод зэрэг юмсанд наалдан зөөлөн хурдсан дотор шигдсэн байдаг. Ийм голд шаварлаг ёроолтой голоос дээж авах ажлын удирдамжийг ашиглана.

Голоос дээж авахдаа аль удирдамжийг ашиглах талаар эргэлзэж байгаа бол Азийн сан юмуу мэргэжлийн бусад байгууллагад хандана уу.

Эдгээр аргачлалыг доор тайлбарлалаа. Аль ч удирдамжинд буй ангилах, тоолох (Б хэсэг) болон усны чанарын үнэлгээний дүнг тооцох (В хэсэг) ажил адилхан.

Аль удирдамжийг ашиглахаа шийдсэний дараа (чулуурхаг юмуу шаварлаг ёроол) хээрийн хуудсан дээрээ тэмдэглээрэй. Доорх жишээг үзнэ үү. “Амьдрах орчин бүрээр утгалтын тоог бичнэ үү” гэдгийн тайлбар шаварлаг ёроолтой голд дээж авах ажлын удирдамжийн 1, 3 гэсэн хэсэгт байгаа.

Хээрийн хуудсын холбогдох хэсгийн тайлбарДоор өгүүлэх зүйлс (A, Б, В) ёроолын макро сээр нуруугүйтний үнэлгээний хээрийн хуудасны

холбогдох хэсгийг тайлбарлана.

A. Ажлын удирдамж

A. Ажлын удирдамж; нэгийг (!) тэмдэглэнэ: Хуудас

__

" Чулуурхаг ёроолтой голд ажиллах удирдамж

! Шаварлаг ёроолтой голд ажиллах удирдамж

Анхаар: Аль нэг удирдамжийг ашиглан цуглуулсан бүх дээжийг нэгтгэнэ. Тэгээд ёроолын макро сээр нуруугүйтнийг мэдрэмтгий байдлаар ангилах хуудсыг бөглөнө (дараагийн хуудас). Төгсгөлд нь энэ хуудсыг бөглөнө.

Амьдрах орчин бүрээр утгалтын тоог бичнэ үү: 10 Ургамалтай эрэг хавьцаа 3 Усны ургамлын ёзоороор 3 Унасан модтой газар 1 лаг шавар / элс / хайргатай ёроол


1. Дээж цуглуулах гурван газрыг тодорхойлох.

6-р бүлгийн амьдрах орчны үнэлгээ-гээр хэмжсэн голын 100 метр хэсэгт гурван өөр газар дээж цуглуулна. Энэ нь гурван өөр боргио, эсвэл урсгалын хурд нь өөр өөр нэг том боргио байж болно. Боргио байхгүй бол макро сээр нуруугүйтний амьдрах орчинтой хайргархаг юмуу чулуурхаг ёроолтой жигд урсгалтай гурван өөр хэсэгт дээж цуглуулна. Эдгээрийг хослуулж бас болно (жишээ нь, танай судалгааны цэгт нэг жижигхэн боргио, хэд хэдэн жигд урсгалтай хэсэг байж болох юм).

2. Дээж цуглуулах газрыг зурган дээр тэмдэглэх.

Ерөнхий мэдээллийн хээрийн хуудсан дээр зурсан зурган дээрээ дээж цуглуулж байгаа цэгүүдээ тэмдэглэнэ. Урсгалын хамгийн доод хэсэгт байгаа газрыг 1, дундахыг 2, урсгалын дээр байгааг 3 гэж дугаарлана.

Чулуурхаг ёроолтой голд ажиллах удирдамжДэлгэцэн тор ашиглан гурван газраас дээж авч, нэгтгэн нэг дээж гаргаж ирнэ.

3

2

1

Урсгалын чиг

БҮЛ

ЭГ 7

6.4-р зураг: Боргиотой, чулуурхаг ёроолтой гол дахь дээж авах хэсгүүдийн байршил Голын урсгалын доод хэсэгт байгаа 100 метрийн урттай хэсгийн хамгийн доод захаас дээж аваад дээшээ гол өгсөн явж үргэлжлүүлэн дээж авна.

6.3-р зураг: Боргио, жигд урсгал, цүнхээл



Цүнхээл

Дээж авах хэсгүүд


3.3. Макро сээр нуруугүйтнийг цуглуулахад бэлдэх.

Ус руу ороход хялбар тэгшхэн талбайг сонгоно. Савныхаа гуравны нэгийг хүртэл голын ус хийнэ. Чимхүүр, томруулдаг шил, петрийн аяга, амьтдыг таних заавар, хээрийн хуудаснууд, бал/харандаагаа гаргаж тавина. Хэрэглэх дэлгэцэн тор нь цэвэрхэн, өмнөх хэрэглээнээс үлдсэн шавар, хоггүй байх хэрэгтэй.

4. Дээж авах 1-р цэг дээр байраа эзлэх.

Макро сээр нуруугүйтнийг цуглуулах 3 хүн сонгоно. Дээж цуглуулах газар луу ямагт урсгалын доороос очих хэрэгтэй (зургийг үзнэ үү). Ингэснээр хоёр дахь, гурав дахь удаа дээж цуглуулахад хурдсыг хутгаж, макро сээр нуруугүйтнийг урсгаснаас болж дүнд нөлөөлөх магадлалыг багасгана.

6.5-р зураг: Дэлгэцэн тор. 500 микроны хэмжээтэй, хааш хаашаа 1 м, хоёр талдаа урт саваа мод бэхэлсэн тор.

6.6-р зураг: Дээж авах хэсэгтээ голын доод талаас оч..


5. Тороо байрлуул. 1-р цэг дээр боргиотой хэсэгт нэг

метр квадрат талбайг сонгоно. Багийн хоёр гишүүн торыг энэ талбайн урсгалын доод хэсэгт байрлуулж, бариулаас нь усны гадаргад 45 хэмийн өнцөгт барина (зургийг үзнэ үү). Торны дээд хэсэг урсгал уруу налуу байна. Макро сээр нуруугүйтэн торны доогуур урсаад явчихгүйн тулд торны доод хэсгийг голын ёроолд сайн шахна. Голын ёроолд тулж байгаа торны хэсгийг чулуугаар дарж бэхэлж болно. Торны дээгүүр болон доогуур ус урсгаж болохгүй.

6. Макро сээр нуруугүйтнийг голын ёроолоос салгаж урсгах.

Гурав дахь хүн торны урдуур урсгал дээр нь гарна. Тэр хүн дээж цуглуулах нэг метр квадрат талбайн том том чулуунуудыг авч дээр нь наалдсан амьтдыг усан дотор үрж, тор луу урсгана. Тийнхүү цэвэрлэсэн чулууг дээж цуглуулж байгаа талбайнаас зайлуулж тавина. Дараа нь дээж цуглуулах талбайн урсгалын дээд хэсгээс эхлэн тор хүртэл хөлөөрөө сайн хутгана. Ингэж субстратаас нь салгасан амьтад урсгалд туугдан тор руу урсана. Голын хурдсын хэдэн см гүн гадаргыг хөдөлгөж, нүхлэгч амьтдыг урсгана. Ийм байдлаар дээж цуглуулах газрыг гурван минут орчим буюу тэр газрыг бүхэлд нь хөдөлгөнө.

Торны доод хэсгийг бэхэлсэн томоохон чулуунуудыг сайтар үрнэ.

Зайлуулсан чулуунуудыг буцааж байранд нь тавьснаар макро сээр нуруугүйтэнд дахин шинээр суурьшин амьдрах орчныг бүрдүүлнэ.

БҮЛ

ЭГ 7

6.7-р зураг: Тороо 45 градусын налуутайгаар байрлуул.

6.8-р зураг: Дээж авах 1 м2 хэсгийн газрыг бүгдийг нь хутгаж бужигнуул.


7. Торыг уснаас авах.Тор барьж байгаа хүмүүс нэг гараараа

торны дээд бариулыг, нөгөө гараараа торны доод бариулыг барина. Тэд торыг голоос урсгалын эсрэг самрах байдлаар авна (зургийг үзнэ үү). Ус тороор урсаж, торон дээр амьтад үлдтэл тэгшхэн барьж зогсоно. Торон дээр байгаа амьтад торны захаар урсаад гарчихгүй байхыг анхаараарай.

Тороо цилиндр хэлбэрээр сулхан хуйлаад устай хувиндаа босоогоор нь тавина. Торон дээр байгаа амьтдыг хувин руу оруулахын тулд ус хийнэ, эсвэл шүршинэ. Шаардлагатай бол торонд наалдсан амьтдыг гараараа түүн хувин руу хийнэ. Торон дээр байгаа бүх зүйлийг хувин руу хийхэд анхаарна уу. Загас, хоёр нутагтан, хэвлээр явагчид торонд орсон бол энэ тухай тэмдэглээд гол руу нь буцааж тавина.

8. Хоёр дахь, гурав дахь дээжийг үүнтэй ижил байдлаар цуглуулна.

Дээж цуглуулах 1-р цэгээс авсан бүх амьтдыг тороос авсны дараа дээж цуглуулах дээрх аргачлалаар 2, 3-р цэг дээр ажиллана. Гурван газраас цуглуулсан дээжийг нэг хувинд хийнэ.

9. Макро сээр нуруугүйтнийг ангилах.

Хувинд байгаа усыг том, гүехэн цагаан саванд хийж, амьтдыг амьд байлгахын тулд үе үе ус хийнэ. Чимхүүрээ ашиглан сэлж, мөлхөж байгаа бүхий л амьтдыг болон дун хясааг навч, модны хогон дундаас түүнэ. Маш сайн хараарай. Макро сээр нуруугүйтэн маш жижигхэн бөгөөд хурдан хөдөлгөөнтэй. Ялган танихын тулд организмуудыг ижил ойролцоо хэлбэр төрхөөр нь ангилж, төстэй амьтдыг хамтад нь петрийн аяганд хийнэ.

Зарим хяналт шинжилгээнийхэн торон дээрх амьтдыг хувинтай ус руу усаар урсгаж оруулаад, янз бүрийн хөвөгч юмс дотроос түүхийн оронд гараар түүх нь хялбар гэж үздэг. Хувинтай ус руу хийх нь организмуудыг амьд байлгаж, хөдөлгөөнөөр нь ялган танихад тусалдаг.

Хэрэв торноос шууд түүх нь дээр гэж үзвэл цагаан суурь дээр, тухайлбал цагаан хуванцар хавтан дээр тавьж түүвэл илүү сайн харагдах болно. Амьтдыг амьд, хөдөлгөөнтэй байлгахын тулд торыг үе үе усаар норгоно.

ЁРООЛЫН МАКРО СЭЭР НУРУУГҮЙТНИЙ МЭДРЭМТГИЙ БАЙДЛЫН БҮЛГҮҮД гэсэн Б хэсгийг үзнэ үү.

6.9-р зураг: Тороо урагшаа чиглэлтэйгээр утгаж ав.


Шаварлаг ёроолтой голд ажиллах удирдамжХовоо хэлбэрийн торыг янз бүрийн амьдрах орчин руу дүрж, бэхлэгдсэн байрлалаа алдсан макро

сээр нуруугүйтнийг утгаж авна. Үүнд хорин удаагийн утгалтаар цуглуулсан нэгдмэл дээж бүрдүүлэхээр ажиллана

1. Амьдрах ямар орчин байгааг тодорхойлох.

Шаварлаг ёроолтой голд ихэвчлэн дөрвөн амьдрах орчин байдаг (зургийг үзнэ үү). Хамгийн их бүлгэмдэлтэй орчнуудыг сонгож авах нь сайн. Гэхдээ өөр амьдрах орчин байвал тэндээс ч дээж авна. Ингэснээр аль болох олон янзын макро сээр нуруугүйтнийг цуглуулна. Гол мөрөн бүрд бүх төрлийн амьдрах орчин байдаггүй, байгаа нь элбэг биш байж болно. Цуглуулахаас өмнө амьдрах ямар орчин байгааг тодорхойлно. (Амьдрах орчныг тодорхойлохдоо ус руу орох хэрэггүй. Тэгвэл ёроолыг бужигнуулж дүн буруу гарч болно.)

Ургамалтай эрэг хавьцаа. Энэ амьдрах орчин нь ус руу тонгойсон эргийн ургамал, ус руу орсон үндэснүүдээс бүрэлдэнэ. Эрэг хавьцаа бөөгнөрсөн, эсвэл ус руу орсон үндсэнд ширэлдэн тогтсон задарч байгаа навчистай байж болно. Ийм амьдрах орчин маш олон янзын бүлгэмдэлтэй байдаг. Шаварлаг ёроолтой голд элбэг тохиолдоно.

Ус руу унасан, хугарсан мод. Ийм амьдрах орчин усанд автаж, живсэн мод, ихэвчлэн үхсэн мод, мөчир, үндэс, чулуу, модны завсар тогтсон навчис зэргээс бүрдэнэ. Ийм амьдрах орчин маш их бүлгэмдэлтэй.

Усны ургамлын ёроол. Энэ амьдрах орчин усанд автсан ногоон, навчит ургамлын ёроолоор байдаг. Ийм орчин ургамалтай голын эрэг, унасан, хугарсан модны хавьцаа байдаг амьдрах орчинтой адилхан олон янзын бүлгэмдэлтэй байдаг.

Лаг шавар/элс/хайрган ёроол. Ийм амьдрах орчинд элсэрхэг, эсвэл лаг шаварлаг голын ёроол, ёроолын чулуунууд орно. Мөн замгаар хучигдсан чулуутай байж болно. Шаварлаг ёроолтой голд ийм амьдрах орчин ямар нэгэн хэлбэрээр заавал байдаг. Гэхдээ энэ нь хамгийн бага бүтээмжтэй амьдрах орчин.

БҮЛ

ЭГ 7

6.10-р зураг: Шаварлаг ёроолтой гол дахь 4 орчин . Сайн дурынхан ургамалтай, модтой орчноос макро сээр нуруугүй амьтдыг олох магадлалтай юм.

Лаг шавар, элс, хайргатай ёроол

Саадууд, хугархай моднуудтай хэсэг

Усны ургамалтай ёроол хэсэг

Ургамал ургасан эргийн ирмэг хэсэг


2. Амьдрах орчнуудыг зурах.Ерөнхий мэдээллийн хээрийн хуудсанд байгаа

бүх амьдрах орчны зургийг зурна.

3. Амьдрах орчин бүрийг хэдэн удаа утгахыг тодорхойлох.

Нийтдээ 20 удаа утгах зорилттой ажиллана. Ховоо хэлбэрийн торын өргөн 30 см, утгах газар ойролцоогоор 30 см урт, 30 см өргөн байх хэрэгтэй.

Хэрэв дөрвөн янзын амьдрах орчин дөрвүүлээ байгаа бол ургамалтай голын эрэг хавьцаа 10 удаа утгаад үлдсэн 10 утгалтыг бусад гурван орчинд хуваана.

Хэрэв гурван төрлийн орчин байгаа, нэг төрөл нь байхгүй бол лаг шавар/элс/хайргатай газар 5 удаа утгаад, үлдсэн 15 утгалтыг нөгөө хоёр орчинд хувааж хийнэ.

Хэрэв хоёрхон орчин байгаа бол лаг шавар/элс/хайргатай газар ихэвчлэн нэг нь байж таардаг. Лаг шавар/элс/хайргатай газар 5 утгаад, нөгөө амьдрах орчинд 15 удаа утгалт хийнэ.

Хэрэв зарим амьдрах орчинд бүлгэмдэл олон, нөгөөдүүлд нь бага байгаа бол бүлгэмдэл

багатай газарт 1, 2 дүрсэн ч бай хамаагүй байгаа дээжийг цуглуулаарай. Үлдсэн утгалтыг үржил шимтэй орчинд хийнэ. Нийт 20 удаа утгах ёстойг анхаарна уу.

Амьдрах орчны төрөл бүрд хэдэн удаа утгаж авах ёстойг таах хэрэгтэй болдог тул хээрийн хуудсан дээрээ амьдрах орчин бүрд хэдэн удаа утгалт хийснээ тэмдэглэх нь маш чухал. Ийм мэдээллийг цуглуулсан өгөгдлөө шинжлэхэд ашиглана.

4. Макро сээр нуруугүйтнийг цуглуулах газар очих.

Энэхүү ажлын удирдамжийн дагуу ажиллахад хоёр хүн шаардлагатай. Нэг нь тороор утгана, нөгөө нь хувинг барина. Хэд хэд утгаад дээж цуглуулж байгаа хүн тороо хувин барьж байгаа хүнд өгч, тэр хүн нь торон доторхыг хувин руу хийгээд торыг буцаагаад утгагч хүнд өгнө.

Эхний дээж цуглуулах газарт урсгалын доороос очиж, дээшээ алхаж байх зуураа дээж цуглуулна. Эхний дээж цуглуулах газраас холхон, урсгалын доор ховоо хэлбэрийн тороо усанд булхиж, өмнө нь хэрэглээд үлдсэн макро сээр нуруугүй амьтад,

6.11-р зураг:: Хугарсан модноос дээж цуглуулж байгаа нь. Гол шинжээчид хугарсан модыг нэг гараараа шувтран үрж, модноос салсан макро сээр нуруугүйтэн ба бусад зүйлийг тор луугаа хийнэ.


эсвэл хог байвал цэвэрлэнэ.

5. Макро сээр нуруугүйтнийг бэхлэгдсэн байрлалаас нь гаргах.

Дөрвөн амьдрах орчноос дээж цуглуулах аргачлалыг толилуулж байна. Үүнд:

Ургамалтай эрэг хавьцаа: тороо дүрээд g

эргийн дагуух ургамал, үндсийг урсгал өөдөө самран хүчтэй үрж, утгаж авна. Бүх хөдөлгөөнийг усан дотор хийнэ.Унасан, хугарсан мод: нэг гараараа дээж g

цуглуулж байгаа уснаас цухуйсан модны доогуур тороо оруулна. Нөгөө гараараа (бээлийтэй байх ёстой) унасан, хугарсан модон дээр 30, 30 см-ын харьцаатай талбайг шувтран үрнэ. Макро сээр нуруугүйтэн, холтос, мөчир юмуу өөр органик материалыг модноос салгаж тороороо утгана. Мод шувтран үрэх, тороор утгах нь хамтдаа нэг дүрэлт гэж тооцогдоно. Усны ургамлын ёроол: тороо дүрээд g

ургамлын ёроолоор урсгал өөдөө хүчтэй самран ургамлыг үрж, утгаж авна. Бүх хөдөлгөөнийг усан дотор хийнэ. Лаг шавар/элс/хайрган ёроол: тороо g

дүрээд урсгал өөдөө 20 см түлхэж, ёроолын гадаргын хэдэн см лаг шавар, элс, хайрга юмуу чулууг хөдөлгөн бужигнуулна. Тороо шавраар дүүргэчихгүйн тулд үе үе торныхоо ёроолыг усанд дүрээстэй байхад хүрээг нь ил гаргаж, амыг тэнгэр лүү чиглүүлэн усан дотор нааш цааш хүчтэй

хөдөлгөнө. (Ингэх үеэр ус торны ам давж орохоос сэргийлээрэй.) Ингэснээр нарийн ширхэгтэй лаг шавар торноос угаагдаж гарна.20 утгалтаа бүгдийг нь дуусгаад тороо g

хувинд хийж усаар сайн зайлна. Шаардлагатай бол торонд наалдсан амьтныг гараараа барьж хувин руу хийнэ. Торноос бүх зүйлийг салгахад анхаарна уу.

6. Макро сээр нуруугүйтнийг ангилах.Хувинд байгаа юмаа (ус, макро сээр

нуруугүйтэн ба органик материал) том, гүехэн ёроолтой цагаан саванд хийнэ. Чимхүүр ашиглан янз бүрийн хэсгүүд дотор сэлж байгаа, мөлхөж байгаа амьтад, дун хясааг бүгдийг түүнэ. Мөлхөж байгаа “мөчир” байгаа эсэхийг анзаараарай. Энэ нь хоовгоны авгалдай байж болзошгүй. Нарийн сайн хараарай. Макро сээр нуруугүй амьтад ихэвчлэн маш жижигхэн, хурдан хөдөлгөөнтэй байдаг. Харагдаж байгаа бүх амьтдыг түүгээрэй. Учир нь маш жижиг амьтан байсан ч тэдгээрийн тоо усны чанарын үнэлгээний дүнд нөлөөлнө. Төстэй организмыг бүлэглэж, хамтад нь петрийн аяганд хийнэ.

БҮЛ

ЭГ 7

ЁРООЛЫН МАКРО СЭЭР НУРУУГҮЙТНИЙ МЭДРЭМТГИЙ БАЙДЛЫН БҮЛГҮҮД гэсэн Б хэсгийг үзнэ үү.


Б. Ёроолын макро сээр нуруугүйтний мэдрэмтгий байдлын бүлгүүд

Анхаар: Энэ хэсэг чулуурхаг ба шаварлаг ёроолтой голын аль алинд адилхан. Энэ хэсэгт гарах 1, 2, 3 гэсэн дугаартай зүйлсийн талаар 134 хуудсанд байгаа ЦУГЛУУЛСАН МАКРО СЭЭР НУРУУГҮЙ АМЬТДЫН ЖИШЭЭ-г үзнэ үү. Энд байгаа хээрийн хуудас үнэлгээнд ашиглагдах хээрийн хуудастай адилхан..

1. Макро сээр нуруугүй амьтдыг таньж тодорхойлох.

Ёроолын макро сээр нуруугүйтний үнэлгээний аргачлалаар ихэнх макро сээр нуруугүйтнийг багийн түвшинд тодорхойлсон, зарим амьтдыг анги, эсвэл овгийн түвшинд тодорхойлсон байгаа (Зураг 6.9-ийг үзнэ үү). Томруулдаг шил, амьтдыг таних зааврыг ашиглан цуглуулсан макро сээр нуруугүйтнийг аль болох нарийн тодорхойлно. Цуглуулсан дээжинд байгаа амьтдыг тэмдэглэнэ.

Эрдэмтэд бүх амьд амьтдыг төстэй шинж чанарууд дээр нь үндэслэн ангилах системийг боловсруулж гаргасан бөгөөд энэ үелэсэн систем нь өргөн цар хүрээнээс (амьтны аймаг, ургамлын аймаг гэх мэт) доошлоод нарийвчилсан төрөл зүйлийн түвшинд ангилсан систем юм. Нүх ухаж амьдардаг өдөрч шавжаар жишээ аван ангилсан байдал:

6.12-р зураг: Нүх ухаж амьдардаг өдөрч шавжны ангилал таксон)

Аймаг: Амьтны

Хүрээ: Үе хөлтний

Анги: Шавжийн

Баг: Өдөрч

Овог: Ephemerida

Төрөл: Hexagenia

Зүйл: limbata

Бүлэг болгонд хоёр юмуу түүнээс дээш жижиг бүлэг байгааг анзаарах хэрэгтэй. Жишээлбэл, өдөрчийн баг нь энд үзүүлсэн эпомеридагаас гадна олон тооны овгийг багтаасан байдаг.


Хээрийн хуудсанд макро сээр нуруугүй амьтдыг бохирдолд хэр зэрэг мэдрэмтгий байгаагаар нь гурван бүлэг болгосон. Эдгээр нь:

Бүлэг I: Өндөр чанартай усанд байдаг мэдрэмтгий амьтад, тухайлбал, өдөрч, хаварч, манцуй хийгч хоовгон байна. Цэвэр, цэнгэг голд их байдаг. Бохирдсон газар амьдарч чаддаггүй.

Бүлэг II: Бага зэрэг мэдрэмтгий организмууд. Маш сайн, сайн, дунд зэргийн чанартай усанд байдаг. Жишээ нь тор нэхдэг хоовгон, тэмээлзгэнэ, усны бясаа, хясаа.

Бүлэг III: Маш сайн, сайн, дунд, муу зэрэг янз бүрийн усанд амьдардаг тэсвэртэй амьтад. Жишээ нь, хорхой, хануур хорхой, хирономид ялаа. Хэрэв дээжинд эдгээр амьтан зонхилж байвал ус бохирдсоныг илтгэнэ.

Анхаар: Энд өгөгдсөн мэдрэмтгий байдлын бүлгүүдэд тор нэхдэг хоовгоны овгийг (бага зэрэг мэдрэмтгий) хоовгоны бусад овгоос ялгадаг (тэдгээр нь ихэвчлэн мэдрэмтгий).

Мэдрэмтгий байдлын эдгээр бүлгийг АНУ-ын дундад Атлантын бүс нутгийн гол мөрөнд зориулж боловсруулсан. Эдгээр нь дэлхийн бусад бүсийн гол мөрөнд таарахгүй байж болно. Нутгийн усны экологич эдгээр ангиллыг үзэж, Монголын бүсүүдэд тохирсон байдлаар өөрчлөх нь чухал. Бүс нутагтаа тохируулж үнэлгээний дүнг өөрчлөхөөс гадна чулуурхаг болон шаварлаг ёроолтой голыг ялгах хэрэгтэй. Туршлагатай усны экологич хэд хэдэн голын өгөгдлийг судалж, танай нутгийн голд тохирсон үнэлгээний системийг гаргаж ирж чадна.

2. Амьтдыг ангилал бүрээр нь тоолох.

Байгаа амьтдын тоо маш чухал мэдээлэл болдог. Хэрэв аль нэг ангиллын амьтан давамгайлах юм бол тухайн амьдрах орчин тэдний тодорхой хэрэгцээг сайн хангаж байгаа, тэдгээртэй өрсөлдөх амьтан бага байгааг илтгэнэ. Хэрэв аль нэг ангиллын амьтан цөөхөн байх юм бол тэдгээр амьтанд шаардагддаг нөөц бага юмуу чанар муутай байгааг илтгэнэ.

Цуглуулсан макро сээр нуруугүйтнээ ангилал бүрээр нь тоолно. Хэрэв тоолоход хэтэрхий олон байвал нийт тоог нь гаргана. Төрөл бүрээр нийт тоог гаргаж, хээрийн хуудсанд байгаа зурган доор нь бичнэ.

Аль нэг ангиллаас 100-г тоолох юм бол цааш нь тоолох шаардлагагүй.

БҮЛ

ЭГ 7

Өдөрч шавж(Авгалдай)

Хоовгон(Авгалдай)

Дэлэнч (Авгалдай)


3. Ангилал бүрд элбэгшлийн код тогтоох.

Ангилал бүрд нийт тоон дээр нь үндэслэн элбэгшлийн доорх кодуудаас нэгийг тогтооно. Кодын үсгийг хээрийн хуудсан дээр дугуйлна уу.

Х (ховор) = тухайн ангиллаас 1-9 организм дээжинд байгаа Т (түгээмэл) = тухайн ангиллаас 10-99 организм дээжинд байгааД (давамгайлагч) = тухайн ангиллаас 100-гаас дээш тооны организм дээжинд байгаа

4. Макро сээр нуруугүйтний жишиг цуглуулга хийх.

137 хуудсан дээр байгаа мэдээллийг үзэж ийм цуглуулга хийх эсэхээ шийднэ. Бид хийх нь зүйтэй гэж зөвлөж байна. Учир нь жишиг цуглуулга таны хийж буй усны чанарын хяналтыг ихээхэн сайжруулж, танай голын макро сээр нуруугүйтнийг баримтжуулдаг.

Цуглуулга хийхгүй бол “үгүй” гэж тэмдэглээрэй. Хэрэв цуглуулга хийх юм бол “тийм” гэж тэмдэглээд хаана хадгалж байгааг бичнэ үү.

В. УСНЫ ЧАНАРЫН ҮНЭЛГЭЭНИЙ ДҮН

Анхаар: Энэ хэсэг чулуурхаг юмуу шаварлаг ёроолтой голд адилхан хэрэглэнэ. Энэ хэсэгт гарах 1, 2, 3-р зүйлийг 134 хуудсанд байгаа ЦУГЛУУЛСАН МАКРО СЭЭР НУРУУГҮЙТНИЙ ЖИШЭЭ-г үзнэ үү. Энд байгаа хээрийн хуудас үнэлгээний үеэр бөглөх хээрийн хуудастай адилхан.

Усны чанарын үнэлгээний дүнг гаргахдаа мэдрэмтгий байдлын бүлэг бүрийн элбэгшлийн 3 кодод тохирох усны чанарыг илтгэсэн коэффициент ашигладаг. Бүлэг I-д хамаарах амьтад зөвхөн маш сайн болон сайн чанарын усанд амьдардаг тул сайн, дунд зэргийн усанд байдаг бүлэг II-т хамаарах амьтдаас илүү өндөр коэффициенттэй байна. Бүлэг III-ын амьтад муу чанарын усанд ч тэсвэртэй учир хамгийн бага коэффициенттэй.

Бүлэг бүрийн элбэгшил нь жигнэх коэффициентийн утгад нөлөөлнө. Хамгийн сайн чанарын усанд бүлэг I, II-ын амьтад түгээмэл байна. Энэ хоёр түвшинд өндөр коэффициент (илүү оноо) өгнө. Бүлэг I, II-ын амьтад ховор бол бага оноо өгнө. Бүлэг III-ын (тэсвэртэй) амьтад давамгайлсан байгаад, бүлэг I-ийн амьтад байхгүй байвал нөхцөл маш муу байгааг илтгэнэ.

Эдгээр жигнэх коэффициентээр мэдрэмтгий байдлын бүлэг бүрийн индексийн оноог гаргана. Энэхүү индексийн оноог танай голын цэгийн усны чанарын үнэлгээний дүнг гаргахад ашиглана.

Жигнэх коэффициент

Элбэгшлийн код Бүлэг I: Мэдрэмтгий

Жигнэх коэффициент

Бүлэг II: Бага зэрэг мэдрэмтгий Жигнэх коэффициент

Бүлэг III: Тэсвэртэй

Жигнэх коэффициент Ховор (Х) 3 2 1

Түгээмэл (Т) 5 3 1

Давамгайлагч (Д) 4 2 0


1. Бүлэг I, II, III-ын элбэгшлийн кодын оноог тооцоолох.

Бүлэг бүрээр Х-ын нийлбэрийг олно. Тэгээд Т-ийн нийлбэрийг олно. Эцэст нь Д-ийн нийлбэрийг бодно.

Бүлэг бүрээр Х, Т, Д-ийн тоог жигнэх коэффициентээр нь үржүүлнэ.

Бүлэг бүрийн оноог нэмж, бүлэг бүрийн индексийн оноог гаргана.

Доорх жишээг үзнэ үү:

2. Голын цэгийн усны чанарын үнэлгээний дүнг тооцох.

Бүлэг I, II, III-ын индексийн оноог нэмж, усны чанарын үнэлгээний дүнг гаргана. Доорх жишээг үзнэ үү:

2. Голын цэгийн усны чанарын үнэлгээний дүнг тооцох. Бүлэг I, II, III-ын индексийн оноог нэмж, усны чанарын үнэлгээний дүнг гаргана. Доорх жишээг үзнэ үү:

Бүлэг I-ийн индексийн оноо + Бүлэг II-ийн индексийн

оноо + Бүлэг III-ийн индексийн оноо =

Усны чанарын үнэлгээний дүн

14 + 9 + 4 = 27

3. Гарсан дүнг доорх хүснэгттэй харьцуулж, голын цэгийнхээ чанарыг тодорхойлно. Усны чанарын үнэлгээний дүн 27 гарсан гэж үзвэл танай голын цэг МАШ САЙН чанарын устай гэсэн үг. Доорх жишээг үзнэ үү:

Усны чанарын үнэлгээний дүн Тохирох нэгийг (!) тэмдэглэнэ үү:

> 25 ! Усны чанар маш сайн Усны чанар муудаагүй

21 – 25 " Усны чанар сайн Усны чанар бага зэрэг муудсан

15 – 20 " Усны чанар дунд зэрэг Усны чанар нэлээд муудсан

< 15 " Усны чанар муу Усны чанар маш их муудсан

2. Голын цэгийн усны чанарын үнэлгээний дүнг тооцох. Бүлэг I, II, III-ын индексийн оноог нэмж, усны чанарын үнэлгээний дүнг гаргана. Доорх жишээг үзнэ үү:

Бүлэг I-ийн индексийн оноо + Бүлэг II-ийн индексийн

оноо + Бүлэг III-ийн индексийн оноо =

Усны чанарын үнэлгээний дүн

14 + 9 + 4 = 27

3. Гарсан дүнг доорх хүснэгттэй харьцуулж, голын цэгийнхээ чанарыг тодорхойлно. Усны чанарын үнэлгээний дүн 27 гарсан гэж үзвэл танай голын цэг МАШ САЙН чанарын устай гэсэн үг. Доорх жишээг үзнэ үү:

Усны чанарын үнэлгээний дүн Тохирох нэгийг (!) тэмдэглэнэ үү:

> 25 ! Усны чанар маш сайн Усны чанар муудаагүй

21 – 25 " Усны чанар сайн Усны чанар бага зэрэг муудсан

15 – 20 " Усны чанар дунд зэрэг Усны чанар нэлээд муудсан

< 15 " Усны чанар муу Усны чанар маш их муудсан

3. Гарсан дүнг доорх хүснэгттэй харьцуулж, голын цэгийнхээ чанарыг тодорхойлно.

Усны чанарын үнэлгээний дүн 27 гарсан гэж үзвэл танай голын цэг МАШ САЙН чанарын устай гэсэн үг. Доорх жишээг үзнэ үү:

БҮЛ

ЭГ 7

3/10/08 draft

!"#$#%"&' ("')"$%** / +,##$-' ./0,# 1**, '2,22%3&4'"& 3'*$%** 5"&5 6//7/,

! ! !

!"#$% I:

&'()*+,-'

.'.. "

#$%&'($)*+

,-./+ -+--

!"#$% II:

&'()*+,-'

.'.. "

#$%&'($)*+

,-./+ -+--

!"#$% III:

&'()*+,-'

.'.. "

#$%&'($)*+

,-./+ -+--

0

(0-/+ 1--) X 3 = 0 3

(0-/+ 1--) X 2 = 6 2

(0-/+ 1--) X 1 = 2

+ +

2

(2-)*+

1--) X 5 = 10 1

(2-)*+

1--) X 3 = 3 2

(2-)*+

1--) X 1 = 2

+ + +

1

(3-)*+ 1--) X 4 = 4 0

(3-)*+ 1--) X 2 = 0 0

(3-)*+ 1--) X 0 = 0

! ! !

!"#$% I-,-' ,'()*+,-' .'..: 14 !"#$% II-,-' ,'()*+,-'

.'..:

9 !"#$% III-,-' ,'()*+,-'

.'..:

4


ЦУГЛУУЛСАН МАКРО СЭЭР НУРУУГҮЙТНИЙ ЖИШЭЭ

Ёроолын макро сээр нуруугүйтний мэдрэмтгий байдлын бүлгүүд Огноо _______ Бүх дээжийг нэгтгээд хуудсыг бөглөнө үү.

Элбэгшлийн код: Х (ховор) = 1 - 9 организм Т (түгээмэл) = 10 - 99 организм Д (давамгайлагч) = > 100 организм

Хаварчийн авгалдай Өдөрчийн авгалдай Манцуй хийгч хоовгоны авгалдай Заламгайт дун Хос далавчтны авгалдай

Байгаа эсэхийг тэмдэглэнэ үү !





Нийт тоо 10 Нийт тоо 110 Нийт тоо 25 Нийт тоо ________ Нийт тоо ________

Бүл

эг I:

Мэд

рэмт

гий

Элбэгшлийн кодыг дугуйлна уу: Х Т Д





Цохын авгалдай Зөөлөн биетэн буюу хясаа Тэмээлзгэний авгалдай Голын хавч Ижил далавчит соно






Нийт тоо _______ Нийт тоо 2 Нийт тоо 5 Нийт тоо ________ Нийт тоо ________






Өрөөсгөл далавчит соно Шаамий Тэгш хөлт хавч Үлэмж далавчтны авгалдай

Тор нэхэгч хоовгоны авгалдай






Нийт тоо _______ Нийт тоо 1 Нийт тоо ________ Нийт тоо ________ Нийт тоо 20

Бүл

эг II

: Баг

а зэ

рэг м

эдрэ

мтги

й






Хорхой Дэлэнчийн авгалдай Хануур хорхой Хирономид ялааны авгалдай Уушигт дун






Нийт тоо _______ Нийт тоо 30 Нийт тоо 2 Нийт тоо 8 Нийт тоо ________

Бүл

эг II

I: Т

эсвэ

ртэй






БҮЛ

ЭГ 7

3/10/08 draft

!"#$#%"&' ("')"$%**'"& +**,"&' +--./0

1233456 78923 :;;2 6<2<<=>?@6A? >6;4=;; (A6B;;CAD: #=633__

__

E;=A?6 F

!

A. /BA448G <DA2D87B; 84H 6;=A?= (!) @;7D;=4;6; >>: !""#$% __

" I<4<<2G8= J2334@3? =34D 8BA448G <DA2D87B

" (8K8248= J2334@3? =34D 8BA448G <DA2D87B

!"#$$%: $&' "() *+,%+$-.,/) $0,)&$" 1*)&**&2$" 34# +((.,/) "()5)("(. 6()((+ 7%88&9" -$:%8 2((% "*%**)4/5",/ -(+%(-5),/ 3$/+&9" 34&)44+,/" #**+29) 3;)&;"; (+$%$$),/" #**+$2). <1(25 "' ("( #**+29) 3;)&;";.

&'(#)$* +),-. /0)# *-1%2. "34$536. 3++4 /-,.2 00: _

_ 7)4$'$53$1 4+56. 2)24 *$8(9$$ __ 7%.6 ")4$'56. :;++)

__

7.$%$., *"4$)%$. '+#3+1 4$;$) __ <$4 =$8$) / 25% / *$1)4$3$1 :)++5

!. 1233456 78923 :;;2 6<2<<=>?@6A? 7;D2;7@=A? L8?D456 L>4=>>D;

D8288=A?6 G<<D:5= 8MA=4868 <<.

!""#$% __

1.

N8923 :;;2 6<2<<=>?@6A?= @86HB @3D32G3?43G. >$14$$ $'(3#64 *""#%$. #22) 32'#2452.2 00.

2.

/6=A484O>?6 6;=B L>2A?6 87H@65= @3343G. ?-13 3++4 *""#%$. #22) /$14$$ ;$1# /@45@A /-,.2 00.

3.

/6=A484O>?6 6;=B L>2@ ;4L;=M4A?6 93D5= @3=@33G. &.4-5$5;01. .24A /0)-1. 3++.# 3+*-)+* 25/24=5-1. B+#64 (!, C, 2%825 D) *""#%$. #22) 32'#2452.2. E+# /0)3 *$)4$5;$* 3++.6 *F;4$$)64 *""#$%.6 #22# 3$5# 32'#2452%2..

4.

N8923 :;;2 6<2<<=>?@6A? BAMA= P<=4<<4=8 GA?G >>? " Q=>? " RA?7; L8?2484: _______________________

S. -:65 C868256 >6;4=;;6A? D>6 !""#$% __

1.

!>4;= I, II, III-56 ;4L;=M4A?6 93D56 <@=5= @33P3343G. !22)-1. *""#%$. #22) /0524 /0)22) !, C, D-6 3++4 4$)4$A .2'.2. C2422# 4$)%$. 3++ /0)-14 3+*-)+* :8(==,1,>"5((%(?) 4%.44&"(.

G G G !>4;= I:

N;D2;7@=A? E

H5/24=5-1.

B+#6. "34$

!>4;= II: !8=8 O;2;= 7;D2;7@=A?

E

H5/24=5-1.

B+#6. "34$

!>4;= III: R;:K;2@;?

E

H5/24=5-1. B+#6. "34$

__ (!-6. 3++) X 3 = ______ __

(!-6. 3++) X 2 = ______

__

(!-6. 3++) X 1 = _______

+ +

__ (C--1. 3++) X 5 = ______ __

(C--1. 3++) X 3 = ______

__

(C--1. 3++) X 1 = _______

+ + +

__ (D-6 3++) X 4 = ______ __ (D-6 3++) X 2 = ______ __ (D-6 3++) X 0 = _______

! ! !

!>4;= I-A?6 A6DT9:A?6 <@=8: !>4;= II-A?6 A6DT9:A?6 <@=8:

!>4;= III-A?6 A6DT9:A?6 <@=8:

2. %3456 P;=A?6 <:65 C868256 >6;4=;;6A? D>6= @33P3343G.

>0524 I--1.

-.#IB%-1. "34$ +

>0524 II--1.

-.#IB%-1. "34$ +

>0524 III--1.

-.#IB%-1. "34$ =

-:65 C868256 >6;4=;;6A? D>6

_______ + _______ + _______ = ___________

3. 3. %82:86 D>6= D332G G>:6;=@@;? G82HP<<4B, =3456 P;=A?6G;; C86825= @3D32G3?463.

-:65 C868256 >6;4=;;6A?

D>6

C+*-)+* .24-14 (!) 32'#2452.2 00:

> 25 " 7%.6 ,$.$) '$= %$1. 7%.6 ,$.$) '""#$$401

21 – 25 " 7%.6 ,$.$) %$1. 7%.6 ,$.$) /$4$ ;2)24 '""#%$.

15 – 20 " 7%.6 ,$.$) #".# ;2)24 7%.6 ,$.$) .2522# '""#%$.

< 15 " 7%.6 ,$.$) '"" 7%.6 ,$.$) '$= -* '""#%$.

@,8&8),/" 0,".,&)(( / A%88&9" -$:%8 2((% "*%**)4/5",/ 4"(&)((– B**+$2 1-,/" 1


ЦУГЛУУЛСАН МАКРО СЭЭР НУРУУГҮЙТНИЙ ЖИШЭЭ

Ёроолын макро сээр нуруугүйтний мэдрэмтгий байдлын бүлгүүд Огноо _______ Бүх дээжийг нэгтгээд хуудсыг бөглөнө үү.

Элбэгшлийн код: Х (ховор) = 1 - 9 организм Т (түгээмэл) = 10 - 99 организм Д (давамгайлагч) = > 100 организм

Хаварчийн авгалдай Өдөрчийн авгалдай Манцуй хийгч хоовгоны авгалдай Заламгайт дун Хос далавчтны авгалдай






Нийт тоо 10 Нийт тоо 110 Нийт тоо 25 Нийт тоо ________ Нийт тоо ________

Бүл

эг I:

Мэд

рэмт

гий






Цохын авгалдай Зөөлөн биетэн буюу хясаа Тэмээлзгэний авгалдай Голын хавч Ижил далавчит соно






Нийт тоо _______ Нийт тоо 2 Нийт тоо 5 Нийт тоо ________ Нийт тоо ________






Өрөөсгөл далавчит соно Шаамий Тэгш хөлт хавч Үлэмж далавчтны авгалдай

Тор нэхэгч хоовгоны авгалдай






Нийт тоо _______ Нийт тоо 1 Нийт тоо ________ Нийт тоо ________ Нийт тоо 20

Бүл

эг II

: Баг

а зэ

рэг м

эдрэ

мтги

й






Хорхой Дэлэнчийн авгалдай Хануур хорхой Хирономид ялааны авгалдай Уушигт дун






Нийт тоо _______ Нийт тоо 30 Нийт тоо 2 Нийт тоо 8 Нийт тоо ________

Бүл

эг II

I: Т

эсвэ

ртэй







БИОЛОГИЙН ШИНЖИЛГЭЭМакро сээр нуруугүйтний жишиг цуглуулга хийх заавар

Макро сээр нуруугүйтний жишиг цуглуулга гэж тухайн цэгт олдсон макро сээр нуруугүйтнийг тодорхойлж, хаяглаж, спиртэд хийж хадгалсныг хэлнэ. Голын хяналт шинжилгээний бүлгүүд ийм цуглуулгатай болж авахыг бид зөвлөдөг. Энэ нь дараах ач холбогдолтой. Үүнд:

Танай судалгааны цэгт амьдардаг макро сээр нуруугүйтнийг баримтжуулдаг. g

Шинээр голын хяналт шинжилгээ хийх хүмүүсийг сургахад хэрэг болдог. g

Сургуулийн хүүхдүүд, олон нийтэд голын экологийн тухай заах, таниулахад хэрэг болдог. g

Тухайн цэгт жилээс жилд усны чанарт гарч байгаа өөрчлөлтийг хянахад тус болдог. g

Амьтдаа зөв тодорхойлсон эсэхийг шалгаж, усны чанарын үнэлгээний дүнг дахин тооцоход хэрэг g

болдог.

Цуглуулгыг бүрдүүлсний дараа мэргэжлийн хүнээс зөв тодорхойлсон эсэхээ лавлаарай. Алдсан бол хаягийг өөрчлөөрэй (хаяган дээр бичих мэдээллийг доороос үзнэ үү).

Монгол орны усны макро сээр нуруугүй амьтдын тухай анхны номыг гаргах

Таны буй болгосон цуглуулга Монгол орны усны макро сээр нуруугүйтний иж бүрэн хээрийн гарын авлага буюу номыг боловсруулах үндэсний хэмжээний ажилд хувь нэмрээ оруулах боломж бий. Энэхүү номыг сургууль, коллеж, судлаачид, иргэд ашиглах юм.

Монголд амьдардаг эдгээр амьтдыг баримтжуулах талаар одоогийн байдлаар маш бага ажил хийгдсэн. Тийм учраас таны хувь нэмэр энэхүү ажлыг хурдавчилж, Монгол орны голын экологийн талаарх бидний мэдлэгийг эрс нэмэгдүүлэх юм. Монгол орны экологийн бүс бүрээр буюу таг, тайга, ойт хээр, хээр, цөлжүү хээр, цөлийн бүсэд (1-р бүлгийг үзнэ үү) амьдардаг усны макро сээр нуруугүйтний тухай мэдээллийг бид цуглуулахаар ажиллаж байна. Та хээрийн ажлаа хийн, цуглуулгаа бүрдүүлж байгаа бол энэ тухайгаа бидэнд мэдэгдэнэ үү. Түүнчлэн амьтан бүрээр ёроолын макро сээр нуруугүйтний танилцуулга гэсэн хуудсыг бөглөж (139 хуудас), Улаанбаатар дахь Азийн сан руу илгээнэ үү. Бид эдгээр хуудсыг бүгдийг нэгтгээд Монголын гол мөрний нөөц баялаг гэсэн вэбсайтан дээрээ байрлуулах болно [http://www.mongolianriverresources.mn].

Энэхүү материалыг бэлтгэхэд тусалснаар та үндэсний хэмжээний усны чанарын хяналт шинжилгээний ажилд тус болж, Монголын усны нөөцийг тогтвортой ашиглахыг дэмжиж байгаа болно.

Энэ ажлыг хийхэд шаардлагатай ихэнх багаж хэрэгсэл усны чанарын хяналт шинжилгээний хээрийн ажлын хайрцганд байгаа. Гэхдээ голын хяналт шинжилгээний цөөн зүйлийг танай бүлгээс өөрсдөө хангах шаардлагатай.

Макро сээр нуруугүйтний жишиг цуглуулга хийх

Хээрийн судалгааны хайрцганд: Голын хяналт шинжилгээний бүлгээс:

Сайн тагтай хуруу шилнүүд (10-15 мл) Этилийн спирт Цаасан хаяг Усны сээр нуруугүй амьтдын хээрийн гарын авлага (нугалсан ном)Хоёр янзаар харах шил, бусад томруулах шил

Харандаа Жишиг цуглуулгыг найдвартай хадгалах байр

БҮЛ

ЭГ 7


Дараах зааврыг нарийн дагана уу.

1. Ёроолын макро сээр нуруугүйтний үнэлгээ хийж байхдаа энэхүү цуглуулгыг бүрдүүлнэ (7-р бүлэг). Амьтан бүрээс нэг юмуу хоёр сайн дээжийг оруулна.

2. Хээрийн гарын авлага болон томруулдаг шил ашиглан амьтан бүрийг нарийн ялган таних хэрэгтэй. Хэрэв амьтныг танихгүй байгаа бол шилэндээ хадгалаад дараа нь мэргэжлийн тусламж авна.

3. Нэгэн зүйлийн организмыг нэг шилэнд хийхээр шилийг этилийн спиртээр дүүргэнэ.

4. Макро сээр нуруугүйтнийг спирттэй шилэнд болгоомжтой хийнэ. Ижил төрлийн амьтныг нэг шилэнд хийж болно.

5. Амьтан бүрийн хаягийг харандаагаар бичиж холбогдох шилэнд хийнэ. Хаяган дээр дараах мэдээллийг тавина. Үүнд:

Шилний дугаар (шил бүрийг дугаарлана)• Амьтны нийтлэг нэр (байдаг бол)• Амьтны шинжлэх ухааны нэр (багийн нэр; мэдэж байгаа бол овгийн нэр)• Цуглуулсан огноо • Цуглуулсан газар (аймаг, голын нэр)• Цуглуулсан хүний нэр •

6. Ёроолын макро сээр нуруугүйтний танилцуулгыг амьтан бүрээр бөглөнө үү. Үүний тулд анхаарах шаардлагатай зүйлс:

Хуудсан дээр жишиг цуглуулгын дугаарыг заавал тавина. Зураг зурах зайнд зургийг нямбайлан зурна. Танд харагдаж байгаа биеийн бүх физик шинжийг

зөв пропорцитой оруулаарай. Зургийг хараад хадгалагдсан амьтныг зөв танихаар сайн зурсан байх шаардлагатай.

Танд мэдээлэл байхгүй, лавлах материалаас олдохгүй байгаа бол хуудсан дээр бөглөх юмсыг хоосон хэвээр нь үлдээгээрэй. Таах хэрэггүй!!

7. Таньж тодорхойлсон амьтдыг энэ талаар мэргэшсэн өөр байгууллагаас асууж шалгаарай. Ямар нэгэн алдаа байвал шилнийхээ хаяган дээр засаарай.

8. Цуглуулгатай шилийг ёроолын макро сээр нуруугүйтний танилцуулгын хуудаснуудын хамт ирээдүйд лавлагаанд ашиглахаар найдвартай газар хадгална.

9. Монгол орны усны макро сээр нуруугүй амьтдын тухай хээрийн гарын авлага бэлтгэхэд зориулж ёроолын макро сээр нуруугүйтний танилцуулгын хуудаснуудын хувийг Азийн санд илгээнэ үү.


БҮЛ

ЭГ 7

ЁРООЛЫН МАКРО СЭЭР НУРУУГҮЙТНИЙ ТАНИЛЦУУЛГА Жишиг цуглуулганы дугаар _____

Нийтлэг нэр:

Шинжлэх ухааны нэр: Цуглуулсан хүн: Огноо:

Цуглуулсан аймаг:

Цуглуулсан гол: Амьдрах орчных нь тухай (Амьдрах орчны үнэлгээг 6-р бүлгээс үзнэ үү):

Ёроолыг бүрдүүлж байгаа материал:

Урсгалын хурд (ширүүн, дунд зэрэг, удаан, тогтонги):

Эрэг дагуух ургамал (байгаа бол):

Голын эргийн газар ашиглалт:

Амьдрах орчны тухай бусад тэмдэглэл:

Мэдрэмтгий байдлын бүлэг: аль нэгийг (!) тэмдэглэнэ үү (Монгол орны усны макро сээр нуруугүйтний хээрийн гарын авлага, эсвэл 7-р бүлгийг үзнэ үү)

! !"#$"!%&'( ! )*&* +"$"& !"#$"!%&'( ! %",-"$%"(

Зан төрхийн бүлэг: аль нэгийг (!) тэмдэглэнэ үү (3-р бүлгийг үзнэ үү)

! наалдагч ! мөлхөгч ! авирагч ! нүхлэгч ! сэлэгч ! мэдэхгүй Идэш тэжээлийн бүлэг: аль нэгийг (!) тэмдэглэнэ үү (3-р бүлгийг үзнэ үү)

! мэрэгч ! цуглуулагч ! бэлчигч ! шүүс сорогч ! ангууч ! мэдэхгүй Бусад тэмдэглэл:

!"#$%& '()*+

,(-*. /0'01 2%3.2+((4:

5646.+66%:


БИОЛОГИЙН ШИНЖИЛГЭЭE. coli савханцрын үнэлгээ хийх заавар

Усанд E. coli савханцар байгаа эсэхийг (3-р бүлгийн 21 хуудсыг үзнэ үү) тодорхойлохын тулд энэхүү үнэлгээг хийнэ. Уснаас дээж авч, түүнийгээ дээжинд байж болзошгүй бактерийг үржүүлэх “тэжээлт орчин”-д хийнэ. Тэгээд тодорхой хугацаанд дулаахан, битүү газар байлгаж, томруулалгүй харагдах бактерийн колони (бүл, бүлэглэл) бий болтол нь үржүүлнэ. Тэжээлийн орчин ялгаатай бактерийн төрлийг өөр өөр өнгөөр буддаг тул бактерийг танихад тус болно. Доор өгүүлсэн мэдээллийг ашиглан зөвхөн E. coli савханцрын бүлийг таньж тоолох хэрэгтэй.

E. coli савханцар хүний эрүүл мэндэд төдийлөн хортой биш ч гэсэн бохирдлын илтгэгч болон ашиглагддаг гэдгийг анхаарна уу. Яагаад гэвэл E.coli савханцар байвал усанд ялгадас орсон ба хүн, малыг өвчлүүлэх эмгэг үүсгэгч организм (нян) байж магадгүй гэсэн үг. E. coli савханцрын эрүүл мэндэд эрсдэлтэй зарим омог (дэд бүлэг) байдаг ч тэдгээр нь ховор тохиолдоно.

Энэ үнэлгээг хийхэд E. coli савханцрын шинжилгээний багц хэрэг болно. Шинжилгээний багцанд орох зүйлсийг доор жагсаасан. Эдгээрээс гадна энэхүү үнэлгээг хийх гол шинжээчдэд усны чанартай холбоотой орон нутгийн асуудал, танай бүлгийн сонгосон хяналт шинжилгээний цэгүүдийн тухай мэдээллийг агуулсан голын хяналт шинжилгээний төлөвлөгөөг (ГХШТ, 4-р бүлгийг үзнэ үү) үзэх боломжийг хангаж өгөхөд анхаарах хэрэгтэй.

E. coli савханцрын шинжилгээний багцанд орох зүйлс (хоёр шинжилгээ авахад хүрэлцээтэй)

Инкубаторын хувилбар (Өрөөний температурт юмуу халаасан инкубаторт)

Хэмжээ Нэр Энэ үнэлгээг хийхэд дээжийг 35 цельсийн хэмд байлгах инкубатор хэрэглэвэл сайн. Гэхдээ заавал шаардлагатай биш. Бактери өрөөний температурт үрждэг ч гэсэн өндөр температуртай инкубаторт илүү хурдан үржинэ.

Инкубаторыг хийхийн тулд 40-60 ваттын чийдэнг хатуу цаасан хайрцганд юмуу дулаан хадгалдаг саванд хийнэ. Хайрцаг ашиглаж байгаа бол дулааныг хадгалахын тулд гадуур нь даавуугаар орооно. Чийдэнг инкубаторт бактер өсгөвөрлөх хугацаанд байлгаж, петрийн аягыг жигд халаана. Чийдэнгийн шууд тусгалаас хамгаалж петрийн аягыг сүүдэрлэнэ.

2 Coliscan Easygel бүхий сав, 20 мл

2 петрийн аяга (урьдчилан бэлтгэсэн, таглаатай, ариутгасан)

2 дээж авах шил; ариутгасан

2 дусаагуур, 3 мл; ариутгасан

1 E. coli савханцрын үнэлгээг хийх заавар (энэ заавартай адилхан)

1 колонийн өнгөний тайлбар

1 арилдаггүй маркер

1 скоч

1 термометр

1 70%-ийн этилийн спирттэй шил, 100 мл


БҮЛ

ЭГ 7

АНХААРАХ ЗҮЙЛС – Үнэлгээг хийхээс өмнө анхааралтай уншина уу

Аюулгүй байдал

Coliscan Easygel хоргүй. Хүнсний зүйлстэй хамт хөргөгч, хөлдөөгчинд хадгалж болно. • Үнэлгээг хийхээс өмнө болон дараа нь гараа сайн угаана.• Үнэлгээг хийж байхдаа идэж, уухгүй, гоо сайхны тос, юмс түрхэхгүй.• Дотор ажилласан бол ажилласан газраа шинжилгээ хийснийхээ дараа этилийн спиртээр заавал •

арчина. Толбо арилгагч бодис байгаа бол спиртийн оронд хэрэглэж болно.Coliscan Easygel-ийн савыг аргачлалын дагуу хаяна. •

Coliscan Easygel

Хөлдөөгчид 1 жил хүртэлх хугацаанд, хөргөгчид 6 долоо хоног хүртэлх хугацаанд хадгална. • Өрөөний температурт 2 долоо хоног хадгалж болно.

Хөлдүү байвал хэрэглэхээс өмнө өрөөний температурт хонуулна. Өдөртөө хэрэглэхийн тулд савыг • халуун бүлээн усанд дүрж гэсгээж болно.

Гэсгээгээд хэрэглээгүй үед дахиж хөлдөөж болно. • Ууссан хатуу бодис тунаж болно. Ашиглахаасаа өмнө хатуу бодисыг уусгахаар сайн сэгсрээд •

хөөсийг арилтал хэдэн минут байлгана.Бохирдсон бол саван дотор бактер үржсэн нь харагдана. Ийм үед хэрэглэхгүй.•

Петрийн аяга Энэ багцанд байгаа петрийн аягыг хөлдөөх, хөргөх шаардлагагүй. Өрөөний температурт ямар ч • хугацаанд хадгалж болно.

Энэ багцанд байгаа петрийн аяганы дотрыг тусгай хальсаар бүрсэн байгаа. Хэрэв хадгалалтын • нөхцөл өөрчлөгдөх юм бол хальсан дээр талстлаг хээ гарч болно (хэтэрхий хуурай), эсвэл усны дуслууд үүсэж, манан татаж болно (хэтэрхий чийглэг). Ийм нөхцөлд ч петрийн аягыг ашиглаж болно.

Урьдчилан бэлтгээгүй петрийн аяганд Coliscan Easygel дангаараа ҮЙЛЧЛЭХГҮЙ. Зөвхөн энэ • багцанд байгаа петрийн тавагийг л хэрэглээрэй.

Петрийн аяга нэг л удаа хэрэглэгдэх зориулалттай – дахиж хэрэглэх хэрэггүй.• Хэрэглэсэн петрийн аягыг аргачлалын дагуу хаяна. •

Чанарын баталгаа

Мэргэжлийн байгууллагад хандаж энэхүү үнэлгээ хийх сургалтад хамрагдаарай.• Үнэлгээг хийхдээ бүх зааврыг нарийн дагаарай.• Хэрэв зааврын зарим нэг зүйлийг ойлгохгүй байвал үнэлгээг хийх хэрэггүй. • Энэ багцанд байгаа дээж авах шил, дусаагуур, петрийн аяга ариутгагдсан бөгөөд ариутгагдсан •

хэвээр нь хадгалах ёстой. Шилний доторхыг, таглааг, петрийн аягыг, эсвэл дусаагуурын үзүүрт битгий гар хүрээрэй. Усны дээжийг бохирдуулж, шинжилгээний хариуг өөрчлөх маш их хэмжээний бактери арьсны гадарга дээр байдаг.

Дээжийн хэмжээ

Усны дээжийн хэмжээ танай гол мөрөнд байж болох • E. coli савханцрын түвшнээс шалтгаална. Хэрэв • E. coli савханцрын түвшин мэдэгдэхгүй байгаа бол 1 миллилитр (мл) усыг авч нэг удаа

шинжилгээ хийнэ. Хэрэв танай дээжинд • E. coli савханцар бага байгаа гэж бодож байгаа бол 5 мл ус авч нэг удаа

шинжилгээ хийнэ. Хэрэв танай голын цэгт • E. coli савханцар их гэдэг нь мэдэгдэж байгаа бол багахан хэмжээний дээж

ашиглан (0.25 юмуу 0.50 мл) нэг удаа үнэлгээ хийнэ. Иймэрхүү голын цэгт сайн ажиллахгүй байгаа бохир ус цэвэрлэх байгууламжаас урсгалын доор байрлах цэг орно. Анхаар: E. coli савханцар маш өндөр газрууд эрүүл мэндэд аюултай тул усны дээж авахдаа бээлий өмсөөрэй.Дээр дурдсан аюулгүй ажиллагааны зааврыг дагаарай.

Хэрэв петрийн аяганд тоолоход хэтэрхий олон колони байвал арай бага хэмжээний дээжээр дахиад • шинжилгээ хийгээрэй. Хэрэв петрийн аяганд E. coli савханцрын бүлэглэл байхгүй, эсвэл маш бага байвал шинжилгээг арай их хэмжээний усны дээжээр дахиад хийх хэрэгтэй.

Колонийг таних (доор өгүүлэх мэдээллийг бас үзнэ үү)

Энэ үнэлгээ хийх үеэр байгаа бактерийн төрөл бүр өөр өнгөөр будагддаг. Үүнд:• E. coli• бактери гүн хөх юмуу гүн ягаан өнгийн колони болдог. Энэ бактерийн колони голдоо

чернилэн ягаан, гадуураа цагаан байж болно. Эдгээр колонийг тоолно.Савхан хэлбэрийн бусад бактери • ягаан, цайвар ягаан өнгөтэй бүлүүд болно. Энэ бактерийн бүлүүд

голдоо ягаан, гадуураа цагаан байж болно. Ийм колонийг тоолохгүй.Бусад бактери • цэнхэр-ногоон, номин, цагаан эсвэл өнгөгүй болно. Эдгээр колонийг тоолохгүй.


Бэлтгэл

Дээж авахаар гол руу явахаасаа өмнө эдгээр ажлыг хийж гүйцэтгэнэ.

1. Coliscan Easygel-ыг хөлдөөсөн бол хөлдөөгчөөс гаргаж гэсгээн (Coliscan Easygel-ын тухай дээр өгүүлсэн зааврыг үзнэ үү) өрөөний температуртай болгоно. Хөргөгчинд хадгалсан бол мөн ялгаагүй өрөөний температуртай болгоно.

2. Урьдчилан бэлтгэсэн петрийн аяганы таглаан дээр арилдаггүй маркераар хаяг тавина. Таглаа бүр дээр дараах мэдээллийг бичнэ:

дээж авсан огноо инкубаторт байлгасан хугацаа (энэ нь доор өгүүлсэн зааврын Е. Усны дээжийг инкубаторлох

хэсгийг хийх үед гүйцнэ)дээж авсан газар дээжийн уснаас ямар хэмжээг хэрэглэсэн (миллилитрээр илэрхийлнэ) дээж авсан хүний нэр

3. Coliscan Easygel-д уусгасан хатуу биет савын ёроолд тунаж болно. Хэрэглэхээсээ өмнө сайн сэгсэрч, хөөсийг арилтал хэдэн минут байлгана.

Үнэлгээг хийх – E. coli үнэлгээний хээрийн хуудсыг ашиглана уу

Усны дээжийг авахад бэлэн болсон бол үнэлгээ хийхээр сонгосон голын цэг дээр очно уу (ГХШТ-ний 6-р асуулт). E. coli савханцрын үнэлгээний хээрийн хуудсан дээр өгүүлсэн зүйлсийн тайлбарыг доороос үзнэ үү.

A. Цаг агаар

Цаг агаар, ялангуяа аадар бороо хүн, малын ялгадсыг гол руу урсгадаг тул E. coli савханцрын

Зөв хаягласан петрийн аяганы таглааны жишээ

Дээж авсан огноо: 2008 .06.08

Дээж авсан цаг: 10:15

Дээж авсан газар: Эг голын цэг №2

Дээжийн хэмжээ: 2 мл

Инкубаторт хийсэн цаг: 11:30

Дээж цуглуулсан: Саруул


шинжилгээний үр дүнд нөлөөлж болно. Усны дээжийг авахаас өмнөх өдрийн (өнгөрсөн 24 цаг) болон дээж авсан өдрийн цаг агаарыг бичиж тэмдэглээрэй.

Б. Голын цэгийн нөхцөл байдал

Хүн, малын хүчин зүйлс усны E. coli савханцрын түвшинг нэмэгдүүлдэг. Судалгааны цэгт ажиглагдсан бүх хүчин зүйлсийг тэмдэглээрэй.

Эвгүй үнэр, хачин өнгө байвал бохирдсоныг илтгэж болох тул зохих хүснэгтэн дээр тэмдэглэнэ. Голын эрэг элэгдсэн бол хүн, малын ялгадсыг гол руу урсгаж байгаа урсац асуудал үүсгэж байгаа байж болно.

Энэ цэгээс хүмүүс ундны усаа авдаг гэдгийг та мэдэж байгаа бол энэ тухай тэмдэглээрэй. E. coli савханцар нь хүний эрүүл мэндэд аюултай ялгадсын бохирдол байгааг илтгэж болно.

В. Температурыг хэмжих

Температур бактерийн үржилд нөлөөлдөг. Температур бага байвал бактери маш бага үрждэг. Температур их байвал маш хурдан үрждэг. Эхлээд термометрээр агаарын температурыг хэмжээд дараа нь усны температурыг хэмжинэ. Гарын дулаан хариунд нөлөөлдөг тул термометрийн мэдрэмтгий хэсэгт битгий хүрээрэй. Температурыг хэмжихдээ термометрийн заалтыг тогттол хүлээнэ. Үүнд ихэвчлэн 3 минут орно.

Г. Усны дээж авах

1. Дээж авах шилний тагийг авна уу. Шилний ам болон тагийн доторход битгий гар хүрээрэй.

2. Урсгал сөрж зогсоод шилийг усны гадаргаас 15 сантиметрийн гүнд байрлуулна. Ус дүүртэл хүлээнэ үү.

3. Шил дүүрэхэд буцааж таглана уу.

Д. Усны дээжийг бэлдэх

Усны дээжийг инкубаторт хийхээр голын цэг дээр бэлдэж болно, эсвэл илүү тохиромжтой газар луу явж болно. Дээжийг авсны дараа бэлтгэх хүртэл 30 минутаас дээш цаг орохоор байвал усны дээжийг мөстэй саванд хийж хүйтнээр нь хадгална. Усны дээжийг авснаас хойш 3 цагийн дотор бэлдэх ажлыг хийгээрэй.

Дээжийг бэлдэхдээ дараах зааврыг дагана уу. Үүнд:

1. Ариутгасан дусаагуурыг задална. Дусаагуурын соруулын хэсгээс л бариарай. Дусаагуурын үзүүрт усны дээжээс өөр юу ч хүргэж болохгүй.

2. Усны дээжийг шилэн дотор дусаагуурын үзүүрээр сайн хутгана.

3. Дусаагуурын соруулыг шахна. Дусаагуурын үзүүрийг ус руу доод тал нь 3 см гүн дүрнэ. Дусаагуурт ус оруулахын тулд соруулыг зөөлөн суллана. Дусаагуурт хүссэн хэмжээний ус үлдээхийн тулд илүүдэл усыг аяархан шахан гаргана.

БҮЛ

ЭГ 7


4. Coliscan Easygel-ын савын тагийг онгойлгоно. Савын аманд хүрч болохгүй. Тагийн дотор талд хүрч болохгүй, тагийг бохирдохоор газар тавьж болохгүй.

5. Coliscan Easygel-ын саванд хэмжсэн усыг дусаагуураар болгоомжтой хийнэ. Асгахгүйн тулд сав болон дусаагуурыг тонгойлгоно.

6. Савыг таглаж тойрог хөдөлгөөнөөр хөдөлгөж, доторхыг нь жигд тараана. Сэгсэрч эсвэл саван дотор хөөс үүсгэж болохгүй.

7. Бэлтгэсэн петрийн аяганы таглааг нээнэ. Таглааны дотор талд болон петрийн аяганын ёроолд хүрч болохгүй. Холимгийг петрийн аяганы ёроол руу хийнэ. Анхаар: холимог бэлтгэснээс хойш (№5, №6) 10 минутын дотор таваг руу хийгээрэй. Энэ ажлыг хийх хүртэл 10 минутаас дээш хугацаа орохоор байвал дээжийг мөсөн дээр тавьж, эсвэл хөргөгчинд хийж хүйтнээр нь хадгална. Савыг нарны шууд тусгалаас хамгаална.

8. Петрийн аягыг буцааж таглана. Аяганы ёроол шингэнээр бүрхэгдсэн байхын тулд зөөлөн тойруулан хөдөлгөнө. Шингэнийг петрийн аяганаас хальтал, эсвэл таглаанд хүртэл битгий хөдөлгөөрэй. Аягыг таглаад хоёр талын амсрыг скочоор наана.

9. Петрийн аяганы таглааг нь дээш харуулж, бүлээн тэгшхэн гадарга юмуу инкубатор дотор хийгээрэй. Шингэн 30-45 минутанд өтгөрнө..

Е. Усны дээжийг инкубаторлох

1. Петрийн аяган доторх шингэн өтгөрөхөд ялгарсан усны уур нягтарч тэжээлийн орчин руу дусахаас хамгаалж аягыг хөмөрнө (таглааг тэгшхэн гадарга дээр тавина). Тэгээд петрийн аягыг инкубаторлоно. Ингэснээр таны дээжинд байгаа E. coli бактерийг колони болгон үржүүлж, томруулахгүйгээр харах боломжтой болно. Инкубаторлох хоёр хувилбар байна:

Анхаар E. coli савханцартай усыг хоол, унд, угаалганд ашиглахын өмнө доод тал нь 3 минут буцалгах шаардлагатай. Танай голд E.coli савханцрын хэмжээ асар өндөр байвал холбогдох албаны хүмүүст, тухайлбал Улсын Мэргэжлийн Хяналтын Албаны ариун цэвэр, нийгмийн эрүүл мэндийн хэлтэст, эсвэл орон нутгийн эмчид хандаарай.

Инкубаторлох хоёр хувилбар:

Дулааны хэмжээ

Инкубаторлох хугацаа

Өрөөний температур 20 - 24° C 48 - 72 цаг. Петрийн аягыг 10-12 цаг бүр шалгана. Колони бүрдтэл дахиад 24 - 30 цаг хүлээнэ. 72 цагаас хойш колонийг битгий тоолоорой. Учир нь ийм хугацаанаас хойш ургадаг бактери ихэвчлэн E. coli биш байдаг.

Халаалттай инкубатор

35 - 37° C 24 - 48 цаг. Петрийн аягыг 10-12 цаг бүр шалгана. Инкубаторлоод 30 цаг болсны дараа колонийг тоолно. 48 цагаас хойш колонийг битгий тоолоорой. Учир нь ийм хугацаанаас хойш ургадаг бактери ихэвчлэн E. coli биш байдаг.


3/29/08 JG review

!"#$#%"&' ("')"$%** / E. Coli +,-.,'/01' 2'*$%** ."&. 3,,-,0

Бэлдсэн усны дээжтэй петрийн аягыг хажуунаас харуулсан байдал (таг дээр нь байгаа)

Бэлдсэн усны дээжтэй инкубаторт байгаа петрийн аягыг хажуунаас харуулсан байдал (таг доор нь байгаа)

хоёр хажуу дээр байгаа скоч

!"# ($%&&'&&( )%#)*)

+,'-(,* .(*/ -,,0!,1

$%&&'

!"# ($%&&'&&( )%#)*)

+,'-(,* .(*/ -,,0!,1

$%&&'

Анхаар: инкубаторлох үед шингэн ялгарч болно. Шингэнийг халгиулж асгахаас болгоомжлоорой. Хэрэв шингэнийг асгавал тэр газрыг этилийн спиртээр (эсвэл толбо арилгагчаар) арчиж ариутгаад, гараа сайтар угаана.

2. Петрийн аягыг инкубаторлож байгаа газрын агаарын температурыг хэмжиж хээрийн хуудсан дээр тэмдэглэнэ.

3. Инкубаторлох хугацаа дуусаж, колонийг тоолоход бэлэн болвол инкубаторт хийсэн болон авсан хугацааны хооронд хэчнээн цаг болсныг тэмдэглэнэ..

ДҮН ШИНЖИЛГЭЭЁ. Колонийг тоолох

1. Инкубаторлох зохих хугацаа өнгөрсний дараа петрийн аягыг хараарай. E. coli савханцрыг ялгаж тоолохын тулд колонийн өнгөний тухай зааврыг үзээрэй. E. coli бактерийн колонийг тоолохын тулд дараах хүснэгтийг ашиглана.

Бактерийн төрөл Бүлийн өнгө Тоолох эсэх?

E. coli савханцар гүн хөх ба гүн ягаан цэгүүд Тийм

Бусад савхан бактери ягаан, цайвар ягаан цэгүүд Үгүй

Бусад төрлийн бактери цэнхэр-ногоон, номин, цагаан ба өнгөгүй цэгүүд

Үгүй

БҮЛ

ЭГ 7


Анхаар: Аягыг хөмөрсөн байдалтайгаар колонийг тоолно. •Тэжээлийн орчны гадарга болон дотор байгаа бүх колонийг тоолно. •1 мм-ээс бага хэмжээтэй колонийг битгий тоолоорой.•

Тоолох колонийн тоо олон байвал торон дээр тавиад тоолоорой. Тор 147 хуудсанд байгаа. Аяганы ёроолыг нэвт харж, колонийг тоолоход хялбархан болгохын тулд гэрэл тусгаж, нарийхан үзүүртэй балаар тоолсон колони бүр дээр цэг тавих нь хамгийн тохиромжтой арга. Ийм замаар давхардуулж тоолохоос сэргийлнэ.

2. E. coli савханцрын хариуг усны тухайн хэмжээнд колони бүрдүүлэх нэгж (ББН)-ээр гаргана. Хариуг илэрхийлэхдээ хүснэгтэнд өгүүлэх хоёр хэмжээний аль нэгийг ашиглана. Үүнд:

3/29/08 JG review

!"#$#%"&' ("')"$%** / E. Coli +,-.,'/01' 2'*$%** ."&. 3,,-,0

Хариуг илэрхийлэхдээ: Хэрэглэх томьёо:

1 мл усанд колони бүрдүүлэх нэгж

Колонийн тоог дээжийн хэмжээнд хуваана:

колонийн тоо КБН

= 1 мл бүрд

хэрэглэсэн

дээжийн хэмжээ

Жишээ 1: 30 бүл 15 КБН 2 мл усанд 30 E. coli савханцрын колони

байгаа 2 мл = 1 мл бүрд

Жишээ 2: 24 бүл 48 КБН 0.5 мл усанд 24 E. coli савханцрын колони

байгаа 0.5 мл = 1 мл бүрд

Хариуг илэрхийлэхдээ: Хэрэглэх томьёо:

100 мл усанд байх колони бүрдүүлэх нэгж (хамгийн түгээмэл хэрэглэдэг аргачлал)

Колонийн тоог 100-аар үржүүлнэ. Тэгээд дээжийн хэмжээнд хуваана:

колонийн тоо x 100 КБН

= 100 мл бүрд

хэрэглэсэн дээжийн

хэмжээ

Жишээ 1: 7 бүл x 100 = 350 КБН 2 мл усанд 7 E. coli савханцрын колони байвал 2 мл 100 мл бүрд

Жишээ 2: 5 бүл x 100 = 500 КБН 1 мл усанд 5 E. coli савханцрын колони байвал 1 мл 100 мл бүрд


Хаях

Амьд бактери агуулсан эсвэл агуулж болзошгүй материалыг хаяхаас өмнө ариутгаж, халдваргүйжүүлэх шаардлагатай. Хэрэглэсэн Coliscan Easygel-ын сав болон петрийн аягыг хаяхаас өмнө хүний эрүүл мэндэд аюултай байж болзошгүй бактерийг устгах хэрэгтэй.

Колонийг тоолоход тор ашиглахХэрэв таны петрийн аяганд олон бүл байгаа бол доор байгаа торон дээр байрлуулаарай. Дөрөвний нэгд байгаа колонийг шугамаар дагуулж системчилсэн байдлаар тоолно. Хэрэв петрийн аяганд колони жигд тархсан байгаа бол дөрөвний нэгд байгаа бүлийг тоолоод дөрвөөр үржүүлж нийт тоог гаргана.. Б

ҮЛЭ

Г 7

Хаяхаас өмнө ариутгах арга:

Заавар

Этилийн спирт Саванд 1 хоолны халбага, петрийн аяганд 1 хоолны халбагыг хийнэ. 10 минут хүлээнэ. Сав, петрийн аягыг ус нэвтрэхгүй уутанд хийгээд хог руу хаяна.

Цайруулагч бодис Саванд 1 хоолны халбага, петрийн аяганд 1 хоолны халбагыг хийнэ. 10 минут хүлээнэ. Сав, петрийн аягыг ус нэвтрэхгүй уутанд хийгээд хог руу хаяна.

Усанд буцалгах Сав, петрийн аяганы таглааг авч саванд хийнэ. Усаар дүүргэнэ. 45 минут буцалгаад хог руу хаяна. (Сануулга: эвгүй үнэр гарч болно.)

148

БИОЛОГИЙН ШИНЖИЛГЭЭ

Огноо _______ E. coli савханцрын үнэлгээ

Цэгийн № !

Шинжээчид: Газрын нэр: Аймаг, сум: Голын систем: Голын нэр: Цэгийг олох заавар:

A. Цаг агаар

Өнгөрсөн 24 цагт; аль нэгийг (!) тэмдэглэнэ үү: Одоо; аль нэгийг (!) тэмдэглэнэ үү:

! Хур тунадасгүй ! Хур тунадасгүй

! Бороо (түр зуурын) ! Бороо (түр зуурын)

! Бороо (үргэлжилсэн, шиврээ) ! Бороо (үргэлжилсэн, шиврээ)

! Аадар ! Аадар

! Цас ! Цас

Б. Голын цэгийн нөхцөл байдал; тохирох бүхнийг (!) тэмдэглэнэ үү:

! Голын эрэг дээр, эсвэл гол дотор мал байгаа

! Ус эвгүй үнэртэй

! Урсгалын дээр бохир ус цэвэрлэх байгууламжтай

! Ус хачин өнгөтэй

! Урсгалын дээр хүн суурьшсан ! Голын эрэг элэгдсэн ! Хүмүүс усанд орж, сэлж байгаа ! Хүмүүс ундны ус авдаг

В. Tемпературыг хэмжих (Термометрийн мэдрэх хэсэгт гар хүрч болохгүй)

Агаарын температур (түрүүлж хэмжинэ):

° C Усны температур: °C

Г. Усны дээж авах (E. coli савханцрын үнэлгээ хийх зааврыг үзнэ үү)

Д. Усны дээжийг бэлдэх; аль нэгийг (!) тэмдэглэнэ үү:

! Голын цэг дээр бэлдсэн. ! Голын цэгээс авч яваад бэлдсэн. Дээжийг бэлдэхээр өөр газар луу авч явсан бол аль нэгийг (!) тэмдэглэнэ үү: ! бэлдэх хүртэл < 30 минут болсон; мөс хэрэггүй ! бэлдэх хүртэл > 30 минут, < 3 цаг болсон; дээжийг мөсөнд байрлуулсан

Е. Усны дээжийг инкубаторт байлгах; аль нэг аргыг тэмдэглэж (!), температурыг тавина уу:

! Өрөөний температурт Агаарын температур: °C

! Халаасан инкубаторт Инкубаторын

температур: °C

Инкубаторт хийсэн цаг: Инкубатороос авсан цаг:

Инкубаторт байсан хугацаа (хийснээс авах хүртэлх цаг):

цаг

Ё. Колонийг тоолох

Шинжилгээ-ний дугаар Дээжийн хэмжээ (мл) E. coli савханцрын

колонийн тоо E. coli шинжилгээний хариу

№1 ________ КБН _______ мл

№2 ________ КБН _______ мл


Г олын хяналт шинжилгээний танай бүлэг бүх өгөгдлөө цуглуулсны дараа нарийн, цэгцтэй

аргачлалаар өгөгдлийг боловсруулж, голынхоо усны чанарын талаар тайлан бичнэ. Таны зорилго бол боловсруулалт хийгдээгүй өгөгдлийг хяналт шинжилгээ хийх өөрийн шинжилгээний бүлгийн шалтгаан, зорилтуудтай уялдсан хэрэгтэй мэдээлэл болгон хувиргах явдал юм. Энэхүү үйл явц гурван гол үе шаттай. Үүнд:

1-р үе шат: Өгөгдөлд дүн шинжилгээ g

хийхийн тулд цэгцэлнэ; 2-р үе шат: Өгөгдөлд дүн шинжилгээ хийж, g

дүгнэлт гаргана; 3-р үе шат: Дүгнэлтээ өгөгдөл хэрэглэгчдэд g

үр дүнтэй танилцуулна.

Эдгээр үе шатыг хамгийн үр дүнтэй аргаар

хэрэгжүүлэхийн тулд өгөгдөл хэрэглэгч нартайгаа зөвлөлдөөрэй. Өгөгдлийг тэдэнд хэрэгтэй байдлаар цэгцэлж, мэдээллийн сан бүрдүүлэх, өгөгдлийг танилцуулах хэлбэрийн талаар тэд тодорхой зөвлөмж өгч болно. Өгөгдлийг зөв эсэхийг шалгахын тулд чанарын баталгааны аргачлалаа ашиглаарай (ГХШТ, 8-р асуулт). Энэхүү үйл явцыг ойлгодог, бүх үе шатыг нь хэрэгжүүлэх чадвартай хүнийг өгөгдлийн менежмент хариуцсан зохицуулагчаар томилно (ГХШТ, 10-р асуулт).

Өгөгдөлтэй ажиллахад шаардагдах гурван үе шатын талаар доор нэг бүрчлэн өгүүлнэ.

1-р үе шат: Өгөгдлийг цэгцлэхӨгөгдлийг цэгцэлнэ гэдэг нь өгөгдлийг бичиж тэмдэглэх, хадгалсан мэдээллээ хайж олоход

Бүлгийн тоймГолын хяналт шинжилгээний өгөгдөлтэй ажиллахдаа бүх үнэлгээний дүнг нэгтгэж, голынхоо усны чанарын байдлыг тайлбарласан тайлан бичнэ. Уг тайлангаар хүмүүст ойлголт мэдлэг өгч, голын орчныг сайжруулах, хамгаалах үйлсэд оролцох хүслийг төрүүлэх хэрэгтэй. Тайлан бичих үйл явц голын хяналт шинжилгээний төлөвлөгөөний чухал хэсгүүдийг батлаж, сул талыг бэхжүүлэхэд тус болно. Жилээс жилд ижилхэн төлөвлөгөө ашиглах нь чухал боловч хамгийн сайн дүнд хүрэхийн тулд төлөвлөгөөгөө ямагт сайжруулж байх шаардлагатай. Төлөвлөгөөндөө оруулж байгаа нэмэлт, өөрчлөлтийг нямбайлан баримтжуулж, хэрэгтэй бол Азийн сан буюу бусад мэргэшсэн байгууллагад хандаарай.

БҮЛЭГ 8ӨГӨГДӨЛТЭЙ АЖИЛЛАХ

Анхаар: Энэхүү бүлгийг уншихдаа голын хяналт шинжилгээний төлөвлөгөөгөө (ГХШТ) эргэн үзээрэй. “Хяналт шинжилгээний өгөгдлийг хэрхэн цэгцэлж, дүн шинжилгээ хийж, тайлагнах вэ?” гэсэн 7-р асуултад энд хариу өгнө. Хэрэв та энэхүү бүлгийг уншсаны дараа өгөгдөлтэйгээ ажиллах төлөвлөгөөгөө өөрчлөхөөр шийдвэл ГХШТ-дөө өөрчлөлт оруулж, өөрчилсөн хувь дээр огноогоо тавиарай.

БҮЛ

ЭГ 8


хялбархан мэдээллийн санд оруулах, үнэн зөвийг шалгах, нэгтгэн дүгнэхийг хэлнэ. Гол шинжээчдийн цуглуулсан өгөгдлийг сайн цэгцэлж, үнэн зөвийг нь магадлан өгөгдлийг ашиглах хүмүүст хэрэгтэй байдлаар гаргахын тулд дараах алхмуудыг хийнэ.

Хээрийн хуудаснуудыг нягталж үзэх

Өгөгдлийн менежментийн зохицуулагч гол шинжээчдээс хээрийн хуудаснуудыг цуглуулж, нарийн нягталж үзэх хэрэгтэй. Үүний тулд энэ хүн дараах асуудлуудыг бодолцох учиртай. Үүнд:

Хээрийн хуудаснууд бүрэн бөглөгдсөн g

байна уу? Хэрэв гол шинжээч ямар нэгэн хэсгийг бөглөөгүй үлдээсэн бол яагаад гэдгийг нь асууна. Тухайн хүн зааврыг ойлгоогүй байж болно. Хэрэв өгөгдлийг өөр газар тэмдэглэсэн бол зохих хээрийн хуудсанд нь аль болох хурдан оруулж бичих шаардлагатай.Математикийн томьёонуудыг зөв g

ашигласан байна уу? Хэд хэдэн хээрийн хуудсыг түүвэрлэж аваад томьёог нь бодож шалгаарай. Хэрэв алдаа байвал яагаад алдаа гарсныг тогтоогоорой. Тооцооны алдаа байна уу? Эсвэл хээрийн хуудсан дээрх томьёо алдаатай байна уу? Ажлын удирдамжийг хэрэгжүүлэх, хээрийн хуудсыг бөглөх талаар буруу ойлгосон байна уу? Өөр шалтгаан байна уу? Алдаануудыг засаж, алдаа гарч байгаа шалтгааныг шийднэ үү.Өгөгдөл учир утгатай байна уу? g

Хачирхалтай, эсвэл огт боломжгүй зүйл өгөгдөлд байгаа эсэхийг шалгана уу. Дүнг тайлбарлаж чадахгүй байгаа ч тэдгээр нь байх боломжтой байвал асуултын тэмдэг

тавиарай. Хачирхалтай дүнг битгий арилгаарай. Туршлагатай гол шинжээчийг тухайн цэг рүү явуулж, дээж авахуулах юмуу ийм хачирхалтай дүн гаргаад байгаа хүчин зүйлсийг шалгуулж болно. Зөв удирдамжийг дагасан эсэхийг шалгаарай.

Нягтлан шалгасан хээрийн хуудас бүрийг тэмдэглэж, хожим дүнг дахин шалгахад хялбархан үзэж болохоор найдвартай газар хадгална.

Кодын систем бий болгох

Кодын систем өгөгдлийг бичиж тэмдэглэх, хайж олоход хялбар болгож чадна. Голын цэг, хэмжигдэхүүн болон хээрийн хуудсан дээр байгаа бусад мэдээллийг тэмдэглэх кодыг бий болгоорой. Хээрийн хуудас болон мэдээллийн сандаа (доороос үзнэ үү) нэгэн адил код хэрэглээрэй. Ийнхүү боловсруулсан системийг ойлгоход амархан, хэрэглэхэд хялбар байхад анхаараарай.

Мэдээллийн сан бий болгох

Мэдээллийн сан гэдэг нь таны цуглуулсан өгөгдлийг байнга хадгалах бичилт юм. Өгөгдлийг хайлт хийх, дүн шинжилгээнд хэрэглэхдээ хялбархан үзэж болохоор нарийн сайн зохион байгуулсан байх шаардлагатай. Өгөгдлийг хээрийн хуудаснаас мэдээллийн сан руу оруулах аргачлалыг бий болгоорой. Мэдээллийн санг цаасан дээр, эсвэл компьютер дээр бий болгож болно. Мэдээллийн сан руу өгөгдөл оруулмагцаа нарийн сайн шалгана. Үүний дараа өөр хүнээр мэдээллийн санг хээрийн хуудаснуудтай тулгуулж, өгөгдөл оруулахдаа алдаа гаргасан эсэхийг шалгуулна.

Энэхүү гарын авлагад хяналт шинжилгээний бүлгүүдэд урт хугацааны хяналт шинжилгээний ажил хийхэд нь туслах үүднээс дөрвөн өгөгдлийн маягт оруулсан (159-аас 164 хуудас). Үүнд:

Ерөнхий мэдээллийн сангийн маягт (дээж g

авах бүрийдээ амьдрах орчны үнэлгээ, голын урсгалын тооцоо, ёроолын макро сээр нуруугүйтний үнэлгээ ба E. coli савханцрын үнэлгээг бөглөнө)

Жишээ нь

Голын ажиглалтын цэгийн ёроолын макро сээр нуруугүйтний үнэлгээгээр усны чанарын үнэлгээний дүн 28 (маш сайн), амьдрах орчны үнэлгээгээр усны чанарын дүн 15 (дунд зэрэг) гэж гарчээ. Нэг цэгийн талаар ийм ялгаатай дүн гарах магадлал бага учраас энэхүү цэгийн өгөгдөлд асуудал байж болно.


Мэдээллийн сангийн маягт №1: g Амьдрах орчны үнэлгээ Мэдээллийн сангийн маягт №2: g Голын урсгалын тооцоо Мэдээллийн сангийн маягт №3: g Ёроолын макро сээр нуруугүйтний үнэлгээ Мэдээллийн сангийн маягт №4: E. coli g савханцрын үнэлгээ Assessments

Хэрэгцээ, сонирхлоосоо шалтгаалаад эдгээр маягтыг өөрчлөх юмуу голын хяналт шинжилгээний өгөгдлийг бичих шинэ маягт боловсруулж болно.

Эцсийн дүнгээ нягтлан үзэх

Өгөгдлийг мэдээллийн санд оруулахдаа зөрчилдөөнтэй, асуудалтай зүйл байгаа эсэхийг шалгана. Гарсан дүнг өмнөх жилийн өгөгдөлтэй харьцуулна уу. Хэрэв өгөгдлүүд урт хугацааны чиг хандлагатай тохирохгүй байвал асуудал үүсгэж байгаа хүчин зүйлсийг судлаарай.

Жишээ нь: Голын нэг цэгт E. coli савханцрын шинжилгээг жил бүр хийдэг байя. Хамгийн сүүлд хийсэн хэмжилтээр хариу нь өмнөх жилүүдээс өндөр гарчээ. Судалгаа хийж үзтэл тэрхүү цэгээс урсгалын дээр орших бохир ус цэвэрлэх байгууламжийн ажиллагаа таныг хэмжилт хийхээс өмнөхөн доголдож, бохир усыг цэвэрлэхгүйгээр ус руу хийсэн байна гэдгийг илрүүллээ. Энэ мэдээлэл дээр үндэслэн E. coli савханцрын хэмжилт утгатай болно.

Эцсийн дүнгээ өгөгдөл хэрэглэгчдэд танилцуулахдаа голын цэгийн усны чанарын талаар зөв зүйтэй танилцуулга бэлтгэсэндээ бүрэн итгэлтэй болсон байх хэрэгтэй.

2-р үе шат: Өгөгдөлд дүн шинжилгээ хийхӨгөгдөлд дүн шинжилгээ хийснээр хяналт шинжилгээ хийх шалтгаан, зорилтоо биелүүлэхэд тус болно (ГХШТ-ний 2-р асуултыг үзнэ үү). Энэ үе шатаар цуглуулсан өгөгдлийн цаана байгаа усны чанарын асуудлыг олж харна. Өгөгдөлд дүн шинжилгээ хийхдээ дараах үйл явцыг ашиглахыг бид зөвлөж байна.

Жишээ нь

Ёроолын макро сээр нуруугүйтний үнэлгээ хийх үеэр цуглуулсан дээжинд 150 тор нэхдэг хоовгон байсан ба давамгайлагч гэсэн элбэгшлийн кодтой байжээ гэж үзье. Аль нэг макро сээр нуруугүй амьтан давамгайлж байвал усны чанарт асуудал тулгарсан байж болзошгүйн дохио болдог. Өөр өөр үнэлгээний өгөгдлийг шалгаж, голын цэгийн нөхцлийн талаар мэдэж аваарай.

Дүн3-р бүлэгт гарсан идэш тэжээлийн ангиллаар тор нэхдэг

хоовгон бол цуглуулагчид. Эдгээр нь усан дотор идэш тэжээлийн жижиг хэсгүүд ихтэй байгаа газар элбэг тохионо.

Үндсэн судалгаагаа үзэж, голоос хагас километрийн зайнд мал олноороо бэлчиж байгаа эсэхийг шалгаарай.

Амьдрах орчны үнэлгээг үзэж, дараах зүйлсийг шалгана. Үүнд:

Голын ёроолын 30 - 50% нь хурдсаар хучигдсан эсэх, ▶Голын эрэг тогворгүй болсон (30 - 60% элэгдэлд ▶

орсон) эсэх,Голын эргийн 50-иас бага хувь нь байгалийн ▶

ургамлаар бүрхэгдсэн эсэх,Голын эргийн бүс өргөнөөрөө 6 метрээс бага эсэх. ▶

Загас, ургамлын үнэлгээгээ үзэж, голын ёроолоор замагтай чулуу хэр “их” байгааг шалгана.

ДүгнэлтЭдгээр өгөгдөл бүгдээрээ нийлээд танай голын ойролцоо

хэтэрхий олон мал бэлчдэг гэдгийг харуулж байна. Элэгдлээс болж хөрс, малын ялгадас ус руу урсан орж, тор нэхдэг хоовгоныг жижигхэн ширхэгтэй идэш тэжээлээр ханган замгийг бордож байна.

Зөвлөмж “Голын энэ хэсгийн бэлчээрийн даац хэтэрсэн үү?” гэсэн

асуултад хариулах мэдээлэл цуглуулаарай. Голын ойролцоо жилийн ямар улиралд хэчнээн мал бэлчиж байгааг олж мэдэж болно. Бэлчээрийн даац хэтэрсэн эсэхийг илтгэдэг ургамлын талаар бас мэдэж авах нь зүйтэй. (Бэлчээрийн даац хэтэрснийг харуулдаг ургамлын тухай малчдад зориулсан хээрийн гарын авлагыг авахаар Азийн санд хандаарай.)

Малаа голоос хол бэлчээн голын эргээр ургадаг ургамал нөхөн сэргээгдэж, голын эргийг тогтворжуулан урсацаар орж ирэх бохирдуулагчдыг шүүх нь усны чанарт ямар ач тустай байдаг тухай ойлголт мэдлэгийг малчдад өгөөрэй.

БҮЛ

ЭГ 8


Өгөгдлийг тайлбарлах

Биологийн шинжилгээгээр цуглуулсан усны чанарын тухай өгөгдлийг тайлбарлахын тулд сав газар болон физик шинжилгээгээр цуглуулсан өгөгдлөө эргэн үзнэ үү. Энэхүү үйл явцаар урьдчилсан дүн, дүгнэлт, зөвлөмж боловсруулна.

Дүн g гэдэг нь мэдээллийн талаар хийсэн ажиглалт, жишиг цэгийн нөхцөлтэй (тохиромжтой бол) жишсэн харьцуулалтыг хэлнэ.Дүгнэлт g гэдэг нь тухайн дүн яагаад гарч байгаа, энэ нь хяналт шинжилгээ хийх таны шалтгаан, зорилтуудтай хэрхэн уялдаж байгааг тайлбарлахыг хэлнэ. Зөвлөмжийг g дүн, дүгнэлтэн дээрээ тулгуурлан гаргана. Зөвлөмж нь нэмэлт мэдээлэл цуглуулах, арга хэмжээ авах гэсэн хоёр хэлбэртэй байж болно.

Нэг судалгаагаар гарсан үнэлгээний өгөгдөл бусад судалгааны дүнг баталж өгч байгаа эсэхийг үзээрэй. Үнэлгээнүүдээ хамтад нь нийлүүлээд голынхоо усны чанарын тухай олж мэдээрэй.

Үнэлгээнүүдийн дүнд зөрчилдөөнтэй зүйл байвал анхаарч, тэдгээрийг тайлбарлах шалтгааныг өгөгдлөөсөө хайгаарай. Шаардлагатай бол танай өгөгдлийг үзэж, ажлын удирдамж болон хэмжилтүүдийг тодруулан, зөрчилдөөнтэй дүнг ойлгоход тус болохыг мэргэжлийн хүнээс хүсээрэй. Хэрэв зөрчилдөөнтэй зүйлсийг тайлбарлаж болохгүй байвал танай хяналт шинжилгээний ажлын чанарын баталгаанд асуудал байгаа нь илэрлээ гэсэн үг. ГХШТ-ний чанарын баталгааны аргачлалаа дахин үзэж, өөрчлөн засаарай. Ажлынхаа зохион байгуулалтыг сайжруулахын тулд мэргэжлийн хүмүүсээс зөвлөгөө аваарай.

Гарах дүнгийн төсөөлөл

ГХШТ-ний 2-р асуултад голын хяналт шинжилгээ хийх нэг юмуу хэд хэдэн шалтгааныг тодорхойлсон байгаа. Хяналт шинжилгээ хийх шалтгаан, гарах дүнгийн талаарх төсөөллийн жагсаалтыг бид доор толилуулж байна. Гол мөрөн байнга хөдөлгөөнд оршдог бөгөөд усны чанарт

нөлөөлж байгаа асар олон хүчин зүйл байдгийг санаарай. Хэрэв таны гаргасан дүн доор өгүүлж байгаагаас тэс өөр байвал энэ бүлэгт дурдсан зааврын дагуу өгөгдлөө шалгаж, шалтгааныг нь судлаарай.

1. Суурь мэдээлэл бий болгох. Гол мөрний удаан хугацааны хяналт шинжилгээний ажил үүнээс эхэлдэг. Жил бүр ижилхэн ажлын удирдамж, хэмжигдэхүүн, ижил цэгүүд, хяналт шинжилгээний хуваарийг ашиглах юм бол мэдээллийн өгөдлөөс усны чанарт удаан хугацаанд гарч байгаа өөрчлөлтүүдийг харах боломжтой байдаг. Хэрэв физик орчин муудах юм бол усны чанар муудна гэж ойлгож болно. Хэрэв муудсан байсан физик орчин сайжрах юм бол усны чанар сайжирна гэж ойлгож болно.

2. Нутгийнхаа жишиг цэгүүдийг тодорхойлох. Жишиг цэгийн төлөв байдлыг бусад цэгийнхтэй харьцуулж, жишиг болгон ашигладаг. Танай жишиг цэг олон янз төрлийн макро сээр нуруугүйтнийг тэтгэсэн эрүүл орчинтой гэсэн дүн гарах ёстой. Эдгээр цэгт амьдрах орчны үнэлгээ, макро сээр нуруугүйтний үнэлгээгээр усны чанарын оноо өндөр гарах ёстой. Хэрэв эдгээр цэг өндөр оноо (“сайн”-аас “маш сайн”) аваагүй бол жишиг цэг болох шаардлагыг хангахгүй байна гэсэн үг. Тийм тохиолдолд илүү сайн жишиг цэгийг хайх хэрэгтэй.

3. Цэгэн эх үүсвэртэй бохирдуулагчийн нөлөөг тодорхойлох. Энэхүү аргачлалаар голын гурван хэсгээс усны чанарыг шинжилж харьцуулдаг. Үүнд 1) цэгэн эх үүсвэрээс урсгалын дээр байгаа эрүүл “жишиг цэг”, 2) цэгэн эх үүсвэрээс урсгалын яг доод талд байгаа хэсэг болон 3) цэгэн эх үүсвэрээс холхон урсгалын доор байгаа хэсэг орно. Хэрэв цэгэн эх үүсвэр голыг бохирдуулж байгаа бол 1-р цэгээс 2-р цэгийн усны чанарын үнэлгээний дүн эрс буурах болно. Тэгээд 3-р цэгт гол мөрөн бохирдлоос цэвэршиж, үнэлгээний дүн өсөх ёстой. Хэрэв 3-р цэгийн урсгалын дээр өөр төрлийн бохирдол ус руу орж байгаа бол тэр цэгт усны чанар сайжрахгүй.

4. Ундны усны цэгүүдэд усны чанарын үнэлгээ өгөх. Голоос ундны ус авч байгаа цэгт нянгийн


бохирдол байгаа эсэхийг тодорхойлохын тулд энэхүү гарын авлагад E. coli савханцрын үнэлгээ хийхээр заасан. Монгол орны гол мөрний хөвөөгөөр мал бэлчиж, усыг чөлөөтэй туучдаг учраас E. coli олон газар илрэх магадлалтай. Хэрэв хүний ялгадас гол руу орж байгаа бол E. coli савханцрын түвшин маш өндөр гарах ба хүний эрүүл мэндэд аюултай байж болзошгүй.

5. Усны чанарыг сайжруулахын тулд явуулж байгаа нөхөн сэргээлтийн үйл ажиллагааны үр дүнд үнэлгээ өгөх. Нөхөн сэргээлтийн үйл ажиллагаа гэдэгт голын эргийг тогтворжуулж элэгдлийг багасгах, урсгалыг нь шулуун болгосон голын мушгиаг сэргээх зэрэг ажил орно. Хяналт шинжилгээний энэхүү аргачлалаар нөхөн сэргээлтийн үйл ажиллагааг эхлэхээс өмнө суурь мэдээлэл цуглуулж, нөхөн сэргээлтийн үйл ажиллагааг хийсний дараа тогтмол үнэлгээ явуулдаг. Ижил ажлын удирдамж, хэмжигдэхүүнийг тогтвортой хэрэглэснээр өгөгдлүүдээс ерөнхий дүр зураг харагдаж, усны чанарт урт хугацаанд ямар өөрчлөлт орсныг ойлгоход тусална. Хэрэв нөхөн сэргээлтийн үйл ажиллагаа үр дүнтэй болсон бол усны чанарын үнэлгээний дүн хэдэн жилийн турш сайжирсан байх учиртай. Гол мөрөнд хүний шинэ нөлөө орсон бол усны чанарт нөлөөлж, таны ажлын үр дүнг өөрчлөх боломжтой гэдгийг анхаараарай.

6. Макро сээр нуруугүйтний жишиг цуглуулгыг бүрдүүлэх. Цуглуулгыг бүрдүүлснийхээ дараа амьтан бүрийн нэрийг шалгаарай. Ёроолын макро сээр нуруугүйтний үнэлгээгээр гарсан усны чанарын оноог нягтлан үзэж (амьтны нэрийг бичихдээ алдаа гаргасан бол засаж зөв болгоно), амьдрах орчны үнэлгээгээр гарсан усны чанарын оноотой харьцуулаарай. Энэ хоёр хоорондоо зохицож байна уу? Өөрөөр хэлбэл хоёулаа усны чанарын ижил дүн (маш сайн/сайн, дунд, муу) харуулж байна уу? Хэрэв тийм бол эдгээр үнэлгээг хийхэд ашигласан ажлын удирдамж танай голд үнэлгээ хийхэд тохирох юм байна. Эсвэл үнэлгээний дүн өөр өөр гарсан нь бидний ашигласан АНУ-д боловсруулсан ажлын удирдамж танай нутгийн гол мөрөнд тохирохгүй байгаагаас шалтгаалсан байж болох юм. Гэхдээ таны ажил Монгол оронд

тохирсон гол мөрний хяналт шинжилгээний ажлын удирдамж гаргаж ирэхэд бидэнд тус болж болно.

Хяналт шинжилгээ явуулах шалтгаан, гарах дүнг нягтлан үзсэний дараа ГХШТ-ний 2-р асуултын байгаль орчин, ард иргэд, боловсрол, танин мэдэхүйн зорилтуудаа үзээрэй. Таны ажлын дүн, дүгнэлт эдгээр зорилтыг биелүүлэхэд хэрэг болж байна уу? Хэрэв үгүй бол зорилтоо илүү сайн биелүүлэхийн тулд одоогийн өгөгдөл цуглуулах, дүн шинжилгээ хийх аргачлалаа хэрхэн өөрчлөх юмуу шинэчлэх вэ? Зөвлөгөө хэрэгтэй бол Азийн сан эсвэл энэ талаар мэргэшсэн бусад байгууллагад хандаарай.

Өгөгдөл хэрэглэгчдийн саналыг авах

Ажлынхаа баг, нутгийн оршин суугчид, усны чанарын мэргэжилтнүүд, байгалийн нөөц хариуцсан ажилтнууд болон таны өгөгдлийг сонирхох бусад хүмүүстэй ажлынхаа дүн, дүгнэлтийн талаар ярилцаарай. Тэдний асуулт, саналыг авч, гаргасан дүн, дүгнэлтээ улам боловсронгуй болгоорой.

3-р алхам: Дүнг танилцуулахДүнгээ танилцуулах нь усны чанарын талаар

олж мэдсэн зүйлсээ хүмүүст сонирхолтой,

БҮЛ

ЭГ 8

Зураг 8.1: Баганан графикийн жишээ


танин мэдэхүйн хувьд ашигтай байдлаар хүргэнэ гэсэн үг. Янз бүрийн хүмүүс янз бүрийн түвшний мэдээлэл хүсдэг. Усны нөөц хариуцсан мэргэжилтнүүд хяналт шинжилгээ хийсэн таны аргачлалыг мэдэж авах, өгөгдөлд нарийн дүн шинжилгээ хийсэн байхыг шаардана. Олон нийт бол цэг бүрийн талаар ерөнхий дүн (усыг унданд хэрэглэж болох уу?), улирлын өөрчлөлт, жилээс жилд гарч байгаа өөрчлөлтүүдийг мэдэхийг хүсэж болох юм.

Дүнг янз бүрийн хэлбэрээр танилцуулж болно. Үүнд график, хураангуй статистик, газрын зураг

болон тайлан орно. Эдгээрийг нэг бүрчлэн доор тайлбарлаж байна.

График

График усны чанарыг харуулсан дүр зургийг бий болгодог бөгөөд голын өгөгдлийг танилцуулах хамгийн сайн арга. Өгөгдлийн томоохон багцыг нэгтгэн базаж, нарийн ярвигтай дүнг энгийн болгон харуулдаг. Таны хэрэглэж байгаа график өгөгдлийг ашиглах хүмүүст тохиромжтой, хэтэрхий мэргэжлийн юмуу хэтэрхий энгийн биш байхад анхаараарай. Голын хяналт шинжилгээний өгөгдөлд ашигладаг гурван үндсэн график бол баганан график, шугаман график ба дугуй график.

Баганан болон шугаман график нь дүнг y тэнхлэг буюу босоо тэнхлэгийн дагуу х тэнхлэг буюу хөндлөн тэнхлэг дээр байгаа хувьсагч бүрээр (тухайлбал, дээж авсан огноо юмуу цэг) харуулдаг. Эдгээр графикт x тэнхлэгийн хувьсагч бүрээр хоёр талд хоёр босоо тэнхлэгээр хоёр өөр дүнг харьцуулж гаргаж болно.

Баганан графикт хэмжигдэхүүний өгөгдлийг төлөөлөх өндөртэй баганыг ашигладаг.

Шугаман графикт өгөгдлийн утгуудыг шугамаар холбодог. Энэ нь цаг хугацаа болон орон зайн хувьд гарах өөрчлөлтийг харуулахад үр дүнтэй ашиглагддаг. Ийм төрлийн график нь өгөгдлийн утгуудын чиг хандлага, хоорондын харилцааг онцлон харуулдаг.

Дугуй графикийг өгөгдлийн ангиллуудыг нийт өгөгдлийн багцтай харьцуулахад хэрэглэдэг. Тухайн ангилал ямар хувь эзэлж байгааг дугуйн хэсгийн хэмжээ харуулна. Дугуй график энгийн бөгөөд ойлгомжтой тул их хэрэглэгддэг.

Графикийг ашиглахад анхаарах зүйлс

График бүр тодорхой зорилготой байх g

ёстой. Графикийг ойлгож тайлбарлахад хялбархан бөгөөд өгүүлж байгаа зүйлстэй шууд холбоотой байна. Графикийг аль болох энгийн байлгах g

хэрэгтэй. Нарийн төвөгтэй график зурах юм бол ойлгоход хэцүү бөгөөд буруу ойлголтод хүргэж болзошгүй. Графикийн утгыг гажуудуулахгүйн тулд g

Зураг 8.2: Шугаман графикийн жишээ

Зураг 8.3: Дугуй графикийн жишээ


график дээр байгаа өгөгдлийн утга өгөгдлийн жинхэнэ утгатай пропорциональ байх ёстой. Тэнхлэгийн дагуух тоон үзүүлэлт хэтэрхий g

олон байх хэрэггүй. Графикийг илүү ойлгомжтой болгохоор байвал өгөгдлийг хүснэгтэнд оруулж хавсаргаарай. Графикаар гаргах хэмжигдэхүүний тоонд g

хязгаар тогтоогоорой. Дугуй график бол таваас зургаан хэсэгтэй байхад хангалттай. Баганан графикт багана хооронд зай үлдээнэ. Шугаман графикт гурваас дээшгүй шугам байна. Графикт өгүүлсэн мэдээллийг үнэн зөв g

илэрхийлсэн энгийн гарчиг нэр өгөөрэй. Графикт гарах ангиллын нэрсийг жагсаан g

Тайлангийн үндсэн загвар

Талархал: Гол шинжээчиддээ санаачлага, зүтгэл гарган сайн ажилласанд талархаарай. Танай ажлыг дэмжсэн хүмүүс болон байгууллагад талархал илэрхийлээрэй.

I. Оршил – дараах зүйлсийн талаарх товч мэдээлэл: голын байршил, экологи (голыг тэмдэглэсэн газрын зургийг оруулах) нутгийн газар, усны ашиглалт усны нөөцийн талаар нутгийн иргэдийн ашиг сонирхол, анхаарч байгаа зүйлс танай голын хяналт шинжилгээний бүлэг II. Ажлын танилцуулга – Голын хяналт шинжилгээний төлөвлөгөөний товч хураангуй: Хяналт шинжилгээ хийх шалтгаан, зорилтууд Өгөгдөл хэрэглэх хүмүүс Хийсэн үнэлгээнүүд (хэрэгтэй бол ажлын удирдамж, хэмжилтүүдийг оруулна) Хяналт шинжилгээ хийсэн голын цэгүүд (цэгүүдийг тэмдэглэсэн газрын зургийг

оруулах) Чанарын баталгааны аргачлал (хэрэгтэй гэж үзвэл оруулах) III. Дүн – дараах зүйлсийг тайлбарлана: Өгөгдөлд хэрхэн дүн шинжилгээ хийсэн

Гаргасан дүн (график, хүснэгт, газрын зургийг шаардлагатай бол оруулах) Дүгнэлт (өгөгдөл ямар утгатай, хяналт шинжилгээний ажил хийх шалтгаан, зорилтуудтай хэрхэн уялдах тухай)

Гол, усны чанарын талаар гарсан бусад асуудлууд

IV. Зөвлөмж – дараах зүйлсийг тайлбарлана: Цаашид цуглуулах шаардлагатай мэдээлэл, тэдгээрийг хаанаас олж болох Хэн ямар арга хэмжээ авах боломжтой буюу шаардлагатай

Номзүй: Тайлан бэлтгэхдээ ашигласан мэдээллийн эх сурвалж. Хавсралт: Танай ажлыг ойлгоход тус болох нэмэлт мэдээллийг оруулна. Үүнд:

танай хураангуйлсан өгөгдөл голын хяналт шинжилгээний бүлгийн гишүүд

түншилсэн байгууллагууд

БҮЛ

ЭГ 8


бичээрэй. Мөн график дээр гарч байгаа утгуудын тайлбарыг оруулаарай.

Хураангуй статистик

Өгөгдөлдөө дүн шинжилгээ хийхийн тулд нийт өгөгдлийг, эсвэл тодорхой хэсгийг нь ерөнхий дүр зураг, чиг хандлагыг харах боломжтой хэлбэрт оруулах хэрэгтэй. Гэхдээ таны өгөгдөл хэтэрхий их, эсвэл олон жилийн судалгааны өгөгдөл дээр ажиллах бол бүх тоог танилцуулахад хэтэрхий нүсэр болно. Таны өгүүлэх гэж байгаа зүйл тоондоо дарагдана. Энгийн статистик ашиглан өгөгдлийг товчилж, харьцангуй цөөн тоон хэмжигдэхүүн болгон бууруулах боломжтой. Энгийн үгээр хэлбэл статистик гэдэг нь багц өгөгдлийг танилцуулах хэрэгсэл юм. Түгээмэл хэрэглэгддэг статистик:

Дундаж: Хэмжигдэхүүнүүдийг хооронд нь нэмж, нийлбэрийг тэдгээрийн тоонд хувааж олсон тоо.

Медиан: Өсөх дарааллаар байрлуулсан тооны голын утга.

Далайц: Багц тооны хамгийн их ба хамгийн бага утгын зөрүү.

Дөрөвний нэг: Дэс дараалалтай тоон өгөгдлүүдийг дөрвөн хэсэг болгон хувааж байгаа, тус бүр нийт онооны дөрөвний нэгийг агуулах гурван цэгийг хэлнэ. Өгөгдлийг ихэвчлэн хамгийн багаас хамгийн их хүртэл байрлуулсан байдаг.

Эдгээр статистик хураангуйг тооцохдоо доод тал нь таван тоон өгөгдлийг оруулах хэрэгтэй. Үүнээс бага тоон өгөгдөлтэй бол хураангуй таны нийт өгөгдлийг төлөөлж чадахгүй. Хэрэв статистикийн хураангуйг ашиглах бол алийг нь хэрэглэхийг танай ГХШТ-нд заасан байх ёстой.

Газрын зураг

Таны өгөгдлийг ойлгоход газрын зураг маш үр нөлөөтэй хэрэгсэл болж чадна. Учир нь

газрын зураг гол мөрөн, ард иргэдийн харилцан хамаарлыг харуулж, гол мөрнийг хамгаалах сонирхлыг өсгөнө. Дараах хоёр янзын газрын зурагтай байх нь зүгээр: 1) газар нутгийн онцлогийг нарийн сайн гаргасан дэлгэрэнгүй газрын зураг ба 2) судалгааны дүнг тавьж болох үзүүлэнгийн зураг.

Дэлгэрэнгүй газрын зураг танай цэгүүдийн байршил болон дараах чухал онцлогуудыг тусган харуулсан том хэмжээтэй байна. Үүнд:

өндөрлөг g

гол мөрөн, цутгалууд g

нуур, цөөрөм, намаг g

зам, төмөр зам g

суурин газар g

аймаг, сум, багийн хил g

газар ашиглалт g

ургамалжилт g

Байрзүйн газрын зураг бол их хэрэгтэй дэлгэрэнгүй зураг. Ийм газрын зурагт газар нутгийн онцлогийг харуулахаас гадна дээж авч байгаа цэгийн өргөрөг, уртрагийг тодорхойлж болно.

Үзүүлэнгийн зурагт ажлын дүнгээ тусган олон нийт юмуу тайландаа танилцуулж болно. Энэ нь дэлгэрэнгүй газрын зургаас арай энгийн байх хэрэгтэй. Үүнд зөвхөн гол шинж чанар, тухайлбал засаг захиргааны нэгжийн хил хязгаар, гол мөрнийг харуулсан байхад хангалттай. Ийм зураг дээж авсан цэгийн байршил,тэдгээрийн талаар хураангуй танилцуулгыг бичих зайтай байх хэрэгтэй. Жишээ нь, замын сүлжээний газрын зургийг үзүүлэнд ашиглаж болно. Эсвэл та өөрөө үзүүлэн зураг зурж, таны судалгааны ажлын дүнг ойлгоход чухал онцлогуудыг тусгаж болно.

Өгөгдөлд үзүүлэн зураг ашиглахад анхаарах зүйлс:

Зураг дээр байх мэдээллийг аль болох бага g

байлгаарай. Уншихад хэцүү болтол нь их мэдээлэл оруулах хэрэггүй.Өгөгдлийг өөр өөр өнцгөөс харуулж байгаа g

бол тусдаа зураг ашиглаарай. Жишээлбэл, дээжийн дүнг өөр өөр огноогоор харуулах гэж байгаа бол огноо бүрээр тусдаа зураг


ашиглаарай. Газрын зураг дээр гарчиг, тэмдэглэгээг g

тодорхой тавьж, товчхон тайлбар өгөөрэй. Дүнгийн талаар тодорхой дүгнэлтэд g

хүрсэн бол зураг дээр дүгнэлтээ бичээрэй. Жишээлбэл, голын цутгалууд үндсэн урсгалаас илүү цэвэрхэн гэж харуулж байгаа бол энэ мэдээллийг зургийн дэд гарчиг болгон оруулна. Газрын зураг дээр хэрэглэсэн таних g

тэмдгийн тайлбарыг оруулаарай. Газрын зураг дээрх багахан хэсгийн талаар g

нэлээд их мэдээлэл оруулах шаардлагатай бол тухайн хэсгийг томруулж, хэрэгтэй мэдээллийг оруулан зургийн хаа нэгтээ байрлуулаарай.

Тайлан

Голын хяналт шинжилгээний ажлын дүнг хураангуйлан илтгэсэн тайланг тогтмол гаргах хэрэгтэй. Иргэд болон өгөгдлийг ашиглах хүмүүсээс хамааран өөрчлөх боломжтой тайлангийн үндсэн загварыг бид доор толилуулж байна. Мэргэжлийн хүмүүст тайлангаа танилцуулахдаа (усны нөөцийн агентлаг, эрдэмтэн судлаачид, төрийн ажилтнууд гэх мэт) хураангуйлсан өгөгдлийг хавсаргаарай. Түүнчлэн шаардлагатай багаж хэрэгслийг олж авахад тус болсон санхүүжүүлэгч эх сурвалж, байгууллагын мэдээлэлтэй хавсралтыг бас оруулаарай. Олон нийтэд зориулж байгаа бол тайлангаа товч бөгөөд тодорхой байлгана. Тэдэнд чухал биш гэж үзэж байгаа хэсгийг тайлангаас хасч болно. Танил биш нэр томьёо, ойлголтын тодорхойлолтыг өгөөрэй. График, хураангуй мэдээлэл бүхий хүснэгт, газрын зургийг тайлбарын хамт оруулна. Танай ГХШТ-нд тайлангийн I, II хэсгийн талаарх үндсэн мэдээлэл байгаа.

Тараах, сурталчлах

Голынхоо усны чанарын талаар өгүүлсэн материалыг бэлдсэн бол үүнийг бусдад хүргэх нь чухал. Гэхдээ үүнийг хийхээс өмнө ажлын баг бүлгийн дүгнэлтийн талаар итгэлтэй, бусадтай хуваалцахад асуудалгүй, танай ажлын талаарх асуултад хариулахад бэлэн байгаа эсэхийг шалгаж

үзээрэй. Тэгээд танилцуулах материалаа тараах, сурталчлах стратегийг боловсруулаарай.

Дүнгээ тараах, олон нийтэд хүргэхдээ анхаарах зүйлс:

Тайланг шуудангаар хүргэх. Танай голыг g

сонирхдог хүмүүсийн шуудангийн хаягийн жагсаалт гаргаад судалгааны ажлын гол дүнг тоймлон бичсэн захидлын хамт тайланг шуудангаар хүргээрэй. Хүлээж авч байгаа хүнд тайлантай танилцах хүсэл төрүүлэхийн тулд захидлыг товчхон бөгөөд сонирхолтой бичээрэй. Хэрэв хүмүүс усны чанарыг сайжруулах талаар ямар нэгэн зүйл хийгээсэй гэж хүсэж байгаа бол захидалдаа энэ тухай дурдаж болно. Тайланг сонин, радио, телевиз, засгийн газрын агентлагууд рүү хүргүүлээрэй.

Аялан явж танилцуулах. График, газрын g

зураг зэрэг үзүүлэнтэй аман танилцуулга боловсруулж олон нийтийн клубууд, байгаль хамгаалах байгууллагууд, сургууль, төрийн албан тушаалтнуудад танилцуулж болно. Ийнхүү танилцуулснаа видео бичлэг дээр буулгаж, илүү өргөн хүрээнд тарааж болно.

Олон нийтийн хурал. Ажлын тухай g

танилцуулга, дүн, зөвлөмжийг гаргах олон нийтийн хурал болон цуврал уулзалт хийж болно. Хурал дээр тайлангаа тарааж, асуултад хариулан, оролцогчид ямар ажил хийж болох тухай хэлнэ. Эдгээр уулзалтын үеэр гол шинжээчээр ажиллах хүмүүсийг нэмж олж авах боломжтой.

Хүмүүс оролцох боломжтой үеэр хурлыг зохион байгуулаарай. Хүмүүс ажилтай, эсвэл амралттай үеэр зохион байгуулах хэрэггүй. Хэвлэл мэдээллийнхнийг урьж, уулзалтуудаа сонингоор сурталчилж, хэвлэлийн мэдээг сонин, радио, телевиз ба бусад байгууллагад хүргээрэй. Хүнсний дэлгүүр болон бусад олон нийтийн газар зар тараахыг гол шинжээчдээсээ хүсээрэй.

Хэвлэлийн мэдээ. Ажлынхаа дүн, ололт g

амжилтын талаар олон нийтэд хүргэхэд

БҮЛ

ЭГ 8


хэвлэлийн мэдээ ашиглах нь зардал багатай байдаг. Хэвлэх нийтлэл хүлээж авдаг сонин, радио, телевиз, байгууллагуудад тараах хаягийн жагсаалтыг гаргаарай. Хэвлэлийн мэдээг гол шинжээчид болон голын хяналт шинжилгээний ажлыг сурталчлах сонирхолтой бусад хүнд хүргээрэй.

Хэвлэлийн мэдээний эхний хуудсан дээр ивээн тэтгэж байгаа байгууллагын нэр, логог тодорхой зааснаар мэдээллийн эх сурвалжийг тодотгож өгнө. Гарчиг, огноо, холбоо барих хүний нэр, утасны дугаар, яригдаж байгаа газар нутгийн нэр, хэвлэлийн мэдээг даруй тараах уу, эсвэл дараа нэг өдөр тараах уу гэдгийг зааж өгнө. Эхний догол мөрөнд хамгийн чухал зүйлсийг товчлон оруулна. Хоёр дахь догол мөрөнд ач холбогдлоороо дараа нь орох зүйлсийг оруулна. Гурав дахь догол мөр гэх мэтчилэн бичихдээ дараа дараагийн зүйлсийг оруулна. Редакторууд зай хүрэлцэхгүй бол төгсгөлийн хэдэн догол мөрийг хасдаг гэдгийг анхаарна уу. Тийм учраас чухал асуудлуудаа хэвлэлийн мэдээний эхэнд оруулаарай.

Хэвлэлийн бага хурал. Таны тайланд g

хэрэгтэй мэдээ орсон байвал, эсвэл энэ нь чухал үйл явдалд хүргэсэн бол хэвлэлийн бага хурал хийгээрэй. Жишээ нь, Засаг дарга тайлангийн ач холбогдлыг үнэлж, дэмжсэн мэдэгдэл гаргасныг хэвлэлийн бага хурлын сэдэв болгон оруулж болно. Хэвлэлийн бага хуралд зориулж тохиромжтой байрлалыг сонгоорой. Судалгаа явуулсан гол мөрний дэргэд байж болно. Гол шинжээчид ажлаа хийж байгаа нь харагдах ажлын байран дээр, эсвэл тэдэнд талархал илэрхийлэхийн тулд байлцуулаад хийж болно.

Бусад сурталчилгаа. Мэдээгээ бусдад g

хүргэхдээ бүтээлч байх хэрэгтэй. Орон нутгийн юмуу үндэсний сонин хэвлэлд нийтлэл бичих, редакторт захидал бичих, радиод ажлын багийн ахлагчаар ярилцлага өгүүлэх, нийгмийн эрүүл мэндэд асуудал учирч байгаа бол сануулга анхааруулга өгөх, ном хэвлэл гаргах боломжтой.

159

БҮЛ

ЭГ 8

!"#""$$%&' ()'*%&' +,-'.%& /)0*1

МЭДЭЭЛЛИЙН САНГИЙН ЕРӨНХИЙ МАЯГТ Амьдрах орчны үнэлгээ, голын урсгалын хурдын тооцоо, ёроолын макро сээр нуруугүйтний

үнэлгээ, E. coli савханцрын үнэлгээ

(Бөглөсөн маягтын жишээ)

Энэхүү жишээний өгөгдлүүд: Бохир ус цэвэршүүлэх байгууламж усны чанарт нөлөөлж байгаа эсэхийг тогтоохоор гурван цэг сонгосон. Цэг №1 нь байгууламжаас голын урсгалын дээр нэг километрийн зайд байдаг; цэг №2 нь байгууламжаас урсгалын яг доод талд; цэг №3 нь байгууламжаас урсгалын доор нэг километрийн зайд байдаг. Голын хяналт шинжилгээний бүлэг: Эг голын хөдөлгөөн (энэ нь зохиомол жишээ гэдгийг анхаарна уу)

Голын нэр: Эгийн гол Аймаг: Хөвсгөл

Үнэлгээний огноо (өдөр, сар, жил): 2007 оны 7 дугаар сарын 20

Шинжилгээ ба үнэлгээ Нэгж буюу хэмжилт Цэг №1 Цэг №2 Цэг №3


Амьдрах орчны үнэлгээ Усны чанарын дүн: 80-60 – маш сайн/сайн

59-40 - дунд 39-0 – муу

70 63 65

Голын урсгалын хурдын тооцоо

метр/секунд 2 3 3

Биологийн шинжилгээ


Усны чанарын дүн: > 25 – маш сайн 25 to 21 – сайн 20 to 15 – дунд

< 15 – муу

25 12 17

E. coli савханцрын үнэлгээ # колони/100 мл 50 4,000 500

Тайлбар: Цэг №1-ээс урсгалын доор байрлах бохир ус цэвэршүүлэх байгууламж зохих ёсоор ажиллаагүй байж болно. Үүнээс болж E. coli савханцрын түвшин цэг №2-т өндөр гарч болно. Энэ шалтгааны улмаас цэг №1 ба цэг №2-ын хооронд усны чанар эрс ялгаатай байж болно.

Үнэлгээний огноо (өдөр, сар, жил): 2007 оны 9 дүгээр сарын 5




59-40 - дунд 39-0 – муу

70 67 68


метр/секунд 1.5 2.8 2.5




< 15 – муу

24 20 20

E. coli савханцрын үнэлгээ Колонийн тоо/100 мл 75 250 150

Тайлбар: Бохир ус цэвэршүүлэх байгууламж засагдсан нь энэ сард E. coli савханцрын түвшин бага байгаагийн шалтгаан байж болох юм.

160

!"#""$$%&' ()'*%&' +,-'.%& /)0*1

МЭДЭЭЛЛИЙН САНГИЙН ЕРӨНХИЙ МАЯГТ Амьдрах орчны үнэлгээ, голын урсгалын хурдын тооцоо, ёроолын макро сээр нуруугүй амьтдын үнэлгээ, E.

coli савханцрын үнэлгээ

Анхаар: 1. Мэдээллийн сангийн ерөнхий маягт нь дээж цуглуулан гаргах дөрвөн үнэлгээний дүнг бичих зориулалттай. Үүнд амьдрах

орчны үнэлгээ, голын урсгалын хурдын тооцоо, ёроолын макро сээр нуруугүйтний үнэлгээ ба E. coli савханцрын үнэлгээ орно. Бусад хэмжилтээр голын төлөв байдлын талаарх ажиглалт, мэдээллийг гаргах бөгөөд үүнийг үндсэн мэдээлэл болгон ашиглана.

2. Мэдээллийн сангийн энэхүү маягтанд хоёр удаагийн дээж цуглуулсан өгөгдлийг бүртгэх зай байгаа. Үүнээс цааших дээж цуглуулалтад энэхүү маягтыг хувилж хэрэглэнэ.

3. Мэдээллийн сангийн энэхүү маягтад гурван цэгт зориулсан гурван багана байгаа. 4 ба түүнээс дээш тооны цэгтэй бол багана нэмж оруулж болно.

4. Голын хяналт шинжилгээний бүлгийн хэрэгцээ шаардлагаас шалтгаалан мэдээллийн сангийн өөрийн маягтыг боловсруулах боломжтой.

Голын хяналт шинжилгээний бүлэг: Голын нэр: Аймаг:

Үнэлгээ хийсэн огноо (өдөр, сар, жил):




59-40 - дунд 39-0 – муу


метр/секунд




< 15 – муу

E. coli савханцрын үнэлгээ # колони/100 мл

Тайлбар:

Үнэлгээ хийсэн огноо (өдөр, сар, жил):




59-40 - дунд 39-0 – муу


метр/секунд




< 15 – муу

E. сoli савханцрын үнэлгээ # колони/100 мл

Тайлбар:


3/1

6/0

8 d

raft

!"#""$$%&'

()'*%&'

!)+*,

-1

!"#$%&' (%)*+

,*-./--

!"#$$%

:

1. &'(''))*+" ,$"-*+" .$/-0

11

"2 34%-$$"

5*)*+" #4-$6$$"(

$.2(%$# 7%8"9

:"')-''-''%

4,"9

8$"$%9"

(:"- -$%-$" ;*8*5

0'.('-)'#

37%*4)$)0

0$+

. <:"'', 6$$=*# 5*)::('(

'"'#::

.$/-0

9- #4>*)5

$=*-)$"$

.

2. ?- .$/-0

5*) ;:%

-4%>$" 4($$

(''5

64-)44),"9- ;:%0-'# 04, ;:%

-4%>$" .@%0'+

(#$>$%

, 34"

, "$.$%

).

3. A$- $-$$%

B*3*C 0@)@> ;$+($)(

"@)@@)5

;7)7# 48*%

(''5

64-)44)$# ;:%*+(

6$- $-$$%

/.$%

;$+,$"

04#$+

;*8*# ;$-$"$

, (''5

64-)44)$# -4%>$"

6'-0

37%*4)5

-4%>$" ;$-$"$

;$+-$$

. 4

;$

0::"'',

(''=

077"9

6'-0'+

;7) '"'#::

.$/-0

9- @@%8*)5

, ;$-$"9

077- "'.

''%'+

.

4. !.2(%$# 7%8*"(

"@)@@)(@- 0D.

ED%$04%

, p

H-*+" #'.5*)0

-','" #7F%

40-9

- ;*8*# 3$+

::"(

;$+#-:+

.

5. G7)9

" #/"$)0

=*"5*)-''"*+

;:)-*+" #'%'-6''

, ,7"*%#)77, =$)0

-$$)$" .'(''))*+" ,$"-*+" @@%*+" .$/-0

9- ;7)7>,%44)5

;7)"7

.

6. ?,"9

8$"$%9" (:"- -$%-$#$(

($%$$# #4>$$%*+- $=*-)$"$

: 8

0-

60

7"77

= .$=

,$+"/,$+";

59

- 4

0 7"77

= (4"(

; 3

9 -

0 7"77

= .44.

./0

/0//1

234

5 6/4

/154

784

94

#::;

<=0>==

>3/4

?04

??

#::;

<=0>==

>/@

//3 AB

4A@

24

</0C

#::;

<=0>==

>/@

8D7

.:0

-1

.:0

-2

.:0

-3

94

: !"#$%&

'(&''

:

)*&%

'(&''

:

+",$%&

'(&''

:

H$+);$%

:

94

: !"#$%&

'(&''

:

)*&%

'(&''

:

+",$%&

'(&''

:

H$+);$%

:

94

: !"#$%&

'(&''

:

)*&%

'(&''

:

+",$%&

'(&''

:

H$+);$%

:

94

: !"#$%&

'(&''

:

)*&%

'(&''

:

+",$%&

'(&''

:

H$+);$%

:

94

: !"#$%&

'(&''

:

)*&%

'(&''

:

+",$%&

'(&''

:

H$+);$%

:

94

: !"#$%&

'(&''

:

)*&%

'(&''

:

+",$%&

'(&''

:

H$+);$%

:

БҮЛ

ЭГ 8


3/1

6/0

8 d

raft

!"#""$$%&'

()'*%&'

!)+*,

-2

!"#$%

&'()*#$%

+&',$%

-"".""

!"#$

$%

:

1. &'(

''))

*+" ,$"-*

+" .

$/-0

12

-2)3

" 4%,-$

)3"

#4%

(3" 0

22522- .

/,67

-''%

84%

-$$"

9*)*

+" 0

4%:

;<%0-'# 82%*4)

$)0

0$+

. =<"''

, 5$$:*# 9

*)<

<('(

'"'#<

< .

$/-0

3- #4>

*)9

$:*-)$"$

.

2. ?- .$/-0

9*) ;<%

-4%

>$" 4($$

(''

9 54-)44

),"3- ;<%0-'# 04, ;<%

-4%

>$" .

@%0'+

(#$

>$%

, 84"

, "$.$%

).

3. A$- $-$

$%

4%,-$

)3" #4%

($(

"@)@

@)9

;2)2

# 4B

*%

(''9

54-)4

4)$# ;<%*+(

5$- $-$

$%

/.$%

;$+,$

" 0

4#$+

;*B*# ;$-$

"$

, (''9

54-)4

4)$# -4%>$

" 5'-0

82%*4)

9 -4%

>$" ;$-$

"$

;$+-$

$. 4

;$

0<<"'',

('':

022"3

5'-0'+

;2) '"

'#<<

.$/-0

3- @@%B*)9

, ;$-$

"3

022- "'.

''%'+

.

4. C2)3

" #/"$)0

:*"9

*)-''"

*+

;<)-*

+" #'%

'-5

'', ,2

"*%#)

22, :$)0

-$$)$

" 4%,-$)3"

#4%

(3- ;<%0-'# .

'(''

))*+" ,$"-*

+" @@%*+" .

$/-0

3-

;2)2

>,%44

)9

;2)"2

.

./0

/0//1

2130/4

56

781

9, :

/3;<

=6

#>>?

@80488

43/6

A06

AA

#>>?

@80488

4/7

//3 B:

6B7

24

@/0C

#>>?

@80488

4/7

D;9

.>0

-1

.>0

-2

.>0

-3

=6

: !"#$%&

'(&''

: =6

:

)*&%

'(&''

:

+",$%&

'(&''

:

D$+);

$%

:

=6

: !"#$%&

'(&''

: =6

:

)*&%

'(&''

:

+",$%&

'(&''

:

D$+);

$%

:

=6

: !"#$%&

'(&''

: =6

:

)*&%

'(&''

:

+",$%&

'(&''

:

D$+);

$%

:

=6

: !"#$%&

'(&''

: =6

:

)*&%

'(&''

:

+",$%&

'(&''

:

D$+);

$%

:

=6

: !"#$%&

'(&''

: =6

:

)*&%

'(&''

:

+",$%&

'(&''

:

D$+);

$%

:

=6

: !"#$%&

'(&''

: =6

:

)*&%

'(&''

:

+",$%&

'(&''

:

D$+);

$%

:


3/1

6/0

8 d

raft

!"#""$$%&'

()'*%&'

!)+*,

-3

!"##$%&

'()"#

*++" &,",,-./0&1/

.&+$-++

!"#$$%

:

1. &'(''))*+" ,$"-*+" .$/-0

13

"2 .$3%4

,''%

"5%55-6+

$.20($$%

6"'),'"

5,"7

8$"$%7" 6"')-''-

95%-$$" :

*)*+"

#5-$;$$"(

<*8*:

0'.('-)'#

94%*5)$)0

0$+

. =6"'', ;$$>*# :*)66('(

'"'#66

.$/-0

7- #5?*):

$>*-)$"$

.

2. @- .$/-0

:*) <6%

-5%?$" 5($$

('':

;5-)55),"7- <6%0-'# 05, <6%

-5%?$" '-"''0'+

(#$?$%

, 95", "$.$%

).

3. A$- $-$$%

<*4)4-*+" 0B)B? <$+($)(

"B)BB):

<4)4# 58*%

('':

;5-)55)$# <6%*+(

;$- $-$$%

/.$%

<$+,$"

05#$+

<*8*# <$-$"$

, ('':

;5-)55)$# -5%?$"

;'-0

94%*5):

05, <6%

"'-

<$-$"$

<$+-$$

. 4

<$

066"'', (''>

044"7

,5($)-$$"7

;'-0'+

<4) '"'#66

.$/-0

7- BB%8*):

, <$-$"7

044- "'.''%'+

.

4. C*4)4-*+" 0B)B? <$+($)(

"B)BB)(B- 0D.ED%$05%

<$

pH

-*+" #'.

:*)0

*+"

(6"- <*8*# 9$+

66"(

<$+#-6+

.

5. F4)7

" #/"$)0

>*":*)-''"*+

<6)-*+" #'%'-;''

, ,4"*%#)44, >$)0

-$$)$" .'(''))*+" ,$"-*+" BB%*+" .$/-0

7- <4)4?,%55)$# <4)4.:04+

.

6. @,"7

8$"$%7" (6"- -$%-$#$(

($%$$# #5?$$%*+- #'%'-)'"':

> 2

5 =

.$>

,$+";

25

- 2

1 =

,$+";

20

- 1

5 =

(5"(

; <

15

= .55.

./0

/0//1

234

5 6/4

/154

784

94

#::;

<=0>==

>3/4

?04

??

#::;

<=0>==

>/@

//3 AB

4A@

24

</0C

#::;

<=0>==

>/@

8D7

.:0

-1

.:0

-2

.:0

-3

94

: !"#$%&

'(&''

:

)*&%

'(&''

:

+",$%&

'(&''

:

G$+)<$%

:

94

: !"#$%&

'(&''

:

)*&%

'(&''

:

+",$%&

'(&''

:

G$+)<$%

:

94

: !"#$%&

'(&''

:

)*&%

'(&''

:

+",$%&

'(&''

:

G$+)<$%

:

94

: !"#$%&

'(&''

:

)*&%

'(&''

:

+",$%&

'(&''

:

G$+)<$%

:

94

: !"#$%&

'(&''

:

)*&%

'(&''

:

+",$%&

'(&''

:

G$+)<$%

:

94

: !"#$%&

'(&''

:

)*&%

'(&''

:

+",$%&

'(&''

:

G$+)<$%

:

БҮЛ

ЭГ 8


3/1

6/0

8 d

raft

!"#""$$%&'

()'*%&'

!)+*,

-4

E.

co

li !"#$"%&'(%

)%*+,**

!"#$$%

:

1. &'(''))*+" ,$"-*+" .$/-0

14

"2 34%-$$"

5*)*+" #4-$6$$"(

E.

co

li ,$7#$"6%8" 097:*"- ;*<*5

0'.('-)'#

3=%*4)$)0

0$+

. >9"'',

6$$:*#

5*)99('(

'"'#99

.$/-0

8- #47*)5

$:*-)$"$

.

2. ?- .$/-0

5*) ;9%

-4%7$" 4($$

(''5

64-)44),"8- ;9%0-'# 04, ;9%

-4%7$" '-"''0'+

(#$7$%

, 34", "$.$%

).

3. @$- $-$$%

E.

co

li ,$7#$"6%8" 097:*"(

"A)AA)5

;=)=# 4<*%

(''5

64-)44)$# ;9%*+(

6$- $-$$%

/.$%

;$+,$"

04#$+

;*<*# ;$-$"$

, (''5

64-)44)$#

-4%7$"

6'-0

3=%*4)5

04,

;9%(

"'-

"'- ;$-$"$

;$+-$$

. BA%A7 ;$

099"'',

('':

0=="8

6'-0

'+ ;=) '"'#99

.$/-0

8- AA%<*)5

, ;$-$"8

0==- "'.

''%'+

.

4. C=)8

" #/"$)0

:*"5*)-''"*+

;9)-*+" #'%'-6''

, ,="*%#)==, :$)0

-$$)$" .'(''))*+" ,$"-*+" AA%*+" .$/-0

8- ;=)=7,%44)$# ;=)=.50=+

.

./0

/0//1

234

5 6/4

/154

784

94

#::;

<=0>==

>3/4

?04

??

#::;

<=0>==

>/@

//3 AB

4A@

24

</0C

#::;

<=0>==

>/@

8D7

.:0

-1

.:0

-2

.:0

-3

94

: !"#$%&

'(&''

:

)*&%

'(&''

:

+",$%&

'(&''

:

D$+);$%

:

94

: !"#$%&

'(&''

:

)*&%

'(&''

:

+",$%&

'(&''

:

D$+);$%

:

94

: !"#$%&

'(&''

:

)*&%

'(&''

:

+",$%&

'(&''

:

D$+);$%

:

94

: !"#$%&

'(&''

:

)*&%

'(&''

:

+",$%&

'(&''

:

D$+);$%

:

94

: !"#$%&

'(&''

:

)*&%

'(&''

:

+",$%&

'(&''

:

D$+);$%

:

94

: !"#$%&

'(&''

:

)*&%

'(&''

:

+",$%&

'(&''

:

D$+);$%

:


8 -р бүлэгт өгөгдөлд дүн шинжилгээ хийж, үүний дүнд гол мөрнийхөө усны чанарыг

сайжруулах ажлын тухай зөвлөмж гаргах талаар өгүүлсэн. Зөвлөмж нь хоёр хэлбэртэй байж болно. Үүнд:

Хяналт шинжилгээний үеэр илэрсэн шинэ g

асуудалд хариу өгөх нэмэлт мэдээлэл цуглуулах ба Усны чанарыг хамгаалах буюу сайжруулах g

арга хэмжээ авах зэрэг орно.

Энэ хоёр хэлбэрийг доор зарим жишээн дээр тайлбарлалаа. Танай бүлэг нутгийн усны чанарын асуудлыг хэрхэн шийдэх талаар шийдвэр гаргахдаа бусад газрын ард иргэд, нутгийн байгууллагуудтай хамтрахыг бид зөвлөж байна. Ингэснээр голын хяналт шинжилгээний үйл

ажиллагааг улс даяар өргөжүүлж, үндэсний хэмжээнд явагдаж байгаа хөтөлбөрийн чадавхийг бэхжүүлэх юм.

Нэмэлт мэдээлэл цуглуулах

Усны чанартай холбоотой эсвэл экологийн цогц байдлын талаар нэг юмуу хэд хэдэн асуудал байгаа учраас л голын хяналт шинжилгээний бүлгүүд ажиллах эрмэлзэлтэй болдог. Тэд өөрсдийн судалгааны цэгүүд дээр ажиллаж, өгөгдөл цуглуулснаар шинэ мэдээлэл бий болгож эхэлдэг. Энэхүү шинэ мэдлэг шинэ асуултад хүргэнэ. Энэ бол асуулт тавьж мэдлэг хуримтлуулах жирийн үйл явц бөгөөд орчлон ертөнцийг судалж байгаа эрдэмтдийн ашигладаг

Бүлгийн тойм

Монголчуудыг улс орныхоо байгалийн нөөц баялгийг хариуцлагатай ашиглахад татан оролцуулах урсгал усны үндэсний хэмжээний хяналт шинжилгээний хөтөлбөрийг 2007 оны зун Азийн сангаас эхлүүлсэн билээ. Энэ нь удаан хугацаанд үргэлжилж, гол мөрний усны чанарын тухай үндэсний мэдээллийн сан бүрдүүлэх ажлын эхний үе шат байлаа. Улсын бодлогод ашиглах өгөгдлийг бүрдүүлэхэд цаг хугацаа шаардлагатай ч гол мөрний хяналт шинжилгээний бүлгүүд нутгийнхаа усны чанарын асуудлыг шийдэх арга замыг тодорхойлж эхлээд байгаа. Энэ бүлэгт хяналт шинжилгээний бүлгүүд үндэсний хэмжээний хөтөлбөрт хувь нэмэр оруулахын зэрэгцээ өөрсдийн ажлаа хэрхэн үргэлжлүүлэн хийх талаар зарим санааг толилуулж байна.

БҮЛЭГ 9УСНЫ ЧАНАРЫН АСУУДЛЫГ

ШИЙДЭХ

БҮЛ

ЭГ 9


шинжлэх ухааны аргазүй юм. Энэхүү үйл явцыг системтэй, дахин давтагдсан шатлалтай мушгиагаар илэрхийлж болно (Зураг 9.1-ийг үз).

Шинжлэх ухааны арга бол судлаачид таамаглал дэвшүүлснээр хариулах анхны асуулт (Зураг 9.1-ийн 1-р асуулт) тавьснаар эхэлдэг. (Таамаглал дэвшүүлэхэд шаардлагатай мэдээллийг бүрдүүлэхийн тулд багахан хэмжээний судалгаа хэрэгтэй болох нь цөөнгүй.) Таамаглал анхны асуултад хариулж чадаж байгаа эсэх, хариулж байгаа бол ямар хэмжээнд хариулж байгааг шалгахын тулд туршилт боловсруулан хэрэгжүүлдэг. Туршилтыг хэрэгжүүлснээр үр дүн гаргаж, энэхүү үйл явцын дүнд танин мэдсэн зүйлсийн талаар дүгнэлт хийнэ. Үүний дүнд орчлон ертөнцийн талаарх ойлголтыг маань баяжуулсан мэдлэг үүснэ. Орчлон ертөнц нарийн нийлмэл систем учраас шинээр танин мэдэх зүйл

юм заавал байдаг тул шинэ асуулт тасралтгүй урган гардаг.

Жаахан хүүхэд эргэн тойрон дахь орчлон ертөнцийн талаар танин мэдэж байгаагаас энэхүү үйл явцыг харж болно. Тэд байнга асуулт тавьж, хүрээлэн буй орчныг судалж, үйл ажиллагааны талаар дүгнэлт гаргадаг. Энэхүү үйл явц тодорхой нэг асуултад хариулт олдсоноор зогсдоггүй. Харин шинэ ойлголт олсноор илүү өндөр түвшинд асуулт тавьж, ингэснээр орчлон ертөнцийн талаарх ойлголт улам баяжин тэлдэг. Ийм байдлаар тэд нийгмийн гишүүн, иргэн байх тухай мэдлэгтэй болж байна.

Танай судалгааны бүлэг судалж буй гол мөрнийхөө талаар өөрийн гэсэн асуултуудтай байгаа. Тэдгээрийн хариултыг хэрхэн олох талаар өөрсдөө ажиллан туршлага сууснаар, мөн мэргэжлийн туслалцаа авснаар хамгийн зөв

Зураг 9.1. Шинжлэх ухааны арга танин мэдэхүйн спираль хэлбэрээр мэдлэг хуримтлуулна. Шинэ асуулт тавьж, энэ үйл явцыг давтах бүрийд мэдлэг нэмэгдэнэ.

(асуулт тавих үйл явц хязгааргүй үргэлжилнэ)

(эхлэх газар)

өсөн

нэм

эгдэ

ж б

айга

а мэд

лэг =

> =

> =

> =

>

Асуулт №4

Асуулт №3

Асуулт №2

ТЭМДГИЙН ТАЙЛБАРТа – ТаамаглалТу – ТуршилтҮ – Үр дүн Д – Дүгнэлт

Асуулт №1

Д

Д

Ү

Ү

Ү

Ту

Ту

Ту

Та

Та

Та

Д


аргыг олно. Судалгаа хийж гүйцэтгэх бүрийдээ гол мөрнийхөө талаар юу олж мэдсэн, одоо юуны талаар сонирхож байгаагаа асуугаарай. Таны сониуч зан шинэ асуултыг бий болгож, шинэ асуулт суралцах боломжийг улам нэмэгдүүлнэ. Голын хяналт шинжилгээний бүлгүүд энэхүү үйл явцаар ажилласнаар судалж буй гол мөрнийхөө тухай мэдээллийн чухал эх сурвалж болно.

Нэмэлт үнэлгээ

Голын хяналт шинжилгээний ихэнх бүлэг, ялангуяа шинээр үүсэж буй бүлгүүдийн цаг хугацаа, нөөц бололцоо хязгаарлагдмал байх тул энэхүү гарын авлагад дурдсан бүх үнэлгээг хийхгүй байхаар шийддэг. Бүлгүүд туршлага сууж, ажилдаа гаршихын хэрээр хяналт шинжилгээнийхээ ажлын төлөвлөгөөнд нэмэлт үнэлгээнүүдийг оруулж болно. Олон үнэлгээг чанар муутай хийснээс цөөн хэдэн үнэлгээг чанартай хийх нь дээр гэдгийг анхаарах хэрэгтэй. Жил бүр, эсвэл жил алгасаад нэг, хоёр шинэ үнэлгээний ажлыг нэмж оруулахаар төлөвлөж болно. Ингэснээр гол шинжээчид үе шаттай суралцаж, шинэ мэдээллийг шингээн ур чадвараа нэмэгдүүлэх боломжтой болно. Мөн тэд тасралтгүй суралцаж, гол мөрнийхөө талаар шинэ асуулт гаргаж ирэх боломжтой болно.

Хяналт шинжилгээ хийх шинэ шалтгаан

Танай бүлгийн голын хяналт шинжилгээний төлөвлөгөөнд (4-р бүлгийг үзнэ үү) нутгийнхаа голд хяналт шинжилгээ явуулах нэг юмуу түүнээс дээш тодорхой шалтгааныг тодорхойлсон байгаа. Энэхүү төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэх зуур төлөвлөгөөндөө тодорхойлсон шалтгаануудад сайн тусгагдаагүй шинэ асуултууд гарч ирж болох юм. Шинэ асуултууд 4-р бүлэгт өгүүлсэн “хяналт шинжилгээ” хийх өөр шалтгаанд тохирч болох юм. Эсвэл тэдгээрт огт өөр аргачлал хэрэг болж магадгүй.

Жишээ №1Нэг бүлэг голынхоо хэсэгт тохирсон сайн

жишиг цэгийг олж тогтоох шалтгаанаар хяналт шинжилгээ хийх болжээ. Үндсэн судалгааны

үеэр (5-р бүлэг) тэд жишиг цэг болгоход тохиромжтой газрыг (A цэг) олжээ. Энэ газарт амьдрах орчин (6-р бүлэг) ба ёроолын макро сээр нуруугүйтний үнэлгээ (7-р бүлэг) хийж, усны чанар сайн юмуу маш сайн гэсэн үнэлгээ авах эсэхийг тодорхойлохоор тэд жилийн турш хяналт тавихаар шийджээ.

Анхны асуулт (Асуулт №1) g : А цэг манай голын хэсэг (голын эх, дунд, адаг)-т тохирсон жишиг цэг болж чадах уу? Таамаглал g : А цэг манай хяналт шинжилгээний ажилд сайн жишиг цэг болж чадна гэдэгт бид итгэж байна. Яагаад гэвэл хүн, малын нөлөө бага байна (энэ нь үндсэн судалгааны үеэр тогтоогджээ).Туршилт g : А цэг дээр амьдрах орчин ба ёроолын макро сээр нуруугүйтний үнэлгээг зуны улиралд гурван өдөр, 6, 7, 8-р сард тус бүр нэг нэг өдөр хийнэ. Үр дүн g : Амьдрах орчны үнэлгээгээр усны чанар дунджаар 70 оноо, ёроолын макро сээр нуруугүйтний үнэлгээгээр дунджаар 26 оноо авчээ. Аль ч оноо усны чанар сайн юмуу маш сайн байгаа гэдгийг харуулж байна. Дүгнэлт g : Үнэлгээний дүнгээр А цэг эрүүл бөгөөд голын тухайн хэсэгт байрлах бусад газрын жишиг болж чадна гэдгийг илтгэж байна.

Тус бүлэг анхны асуулт: А цэг манай голын хэсэгт тохирсон жишиг цэг болж чадах уу гэдэг асуултад хариуллаа.

А цэг рүү явж байхдаа бүлгийн гишүүд гол гарах хэрэгтэй болдог. Тэр гарам дээр нутгийн иргэд машинаа авчирч угаадаг байна. Зуны турш тэр цэг дээр олон машиныг голын усанд угаадаг байна. Иймээс энэ ажиллагаа усны чанарт нөлөөлж байгаа эсэх асуултыг бүлгийнхэн тавьжээ. Тэдний тавьсан шинэ асуулт (Асуулт №2) бол машин угаах нь усны чанарт нөлөөлж байна уу? Харин судлаачид машин угааж байгаа газар усны чанарт нөлөө орсон байгаа, харин голын ус бохирдлыг шингэрүүлж, задлах тул урсгалын доор усны чанар сэргэн сайжирна гэсэн таамаглал дэвшүүлжээ.

Тус бүлэг хөтөлбөртөө хоёр шинэ газар хяналт шинжилгээ хийх ажлыг нэмж оруулахаар

БҮЛ

ЭГ 9


шийджээ. Нэг цэг нь хамгийн их машин угаадаг газрын яг доод талд (Б цэг), хоёр дахь цэг нь машин угаадаг газрын урсгалын доор нэг километрийн зайд байна (В цэг). Машин угаадаг газрын урсгалын дээр байгаа A цэгт усны чанарын үнэлгээ өндөр бөгөөд энэ нь Б, В цэгийн оноотой харьцуулахад сайн жишиг болж чадна. Энэ бүлэг зуны турш гурван өдөр А, Б, В цэгт амьдрах орчин ба макро сээр нуруугүйтний үнэлгээг хийж, гарсан дүнг харьцуулахаар төлөвлөжээ.

Голын дагуу байгаа эдгээр “жишиг”, “нөлөөлөл”, “нөхөн сэргэлт” гэсэн гурван цэгийг ашиглан хяналт шинжилгээ явуулах нь цэгэн эх үүсвэртэй бохирдлын нөлөөг судлах үр дүнтэй арга билээ (4-р бүлгийн хяналт шинжилгээ хийх шалтгааны тухай 3-р асуултыг үзээрэй, 39 хуудас).

Шинэ асуулт (Асуулт №2): Машин угаах нь g

манай голын усны чанарт нөлөөлж байна уу?Таамаглал: Машин угаах нь манай голын g

усны чанарт сөргөөр нөлөөлж байгаа. Учир нь a) машин голын ус руу шатахуун, тос гоожуулж бохирдуулж байгаа, б) голын энэ цэг рүү олон машин авчрах нь хөрсийг эвдэж, голын физик төлөв байдлыг муутгаж байгаа ба в) машин угаахад хэрэглэж байгаа бодис усны амьтдад хортой байж болно.Туршилт: g Амьдрах орчин ба ёроолын макро сээр нуруугүйтний үнэлгээг A цэг (жишиг цэг), Б цэг (машин угааж байгаа цэг) болон В цэг дээр (нөхөн сэргэлтийн цэг) зуны улиралд гурван өдөр, 6, 7, 8-р сард тус бүр хийнэ. Үр дүн: Эдгээр үнэлгээгээр усны чанар А цэг g

дээр маш сайн, Б цэг дээр муу, В цэг дээр дундаас сайн гэсэн дүн гарчээ. Дүгнэлт: Машин угаах нь Б цэгийн g

усны чанарт сөрөг нөлөө үзүүлж байж болзошгүй. Гэхдээ гол В цэгт тодорхой хэмжээнд нөхөн сэргэж байна.Энэхүү дүгнэлтийг хараад тус бүлэг голын g

усны чанар В цэг дээр очихдоо нөхөн сэргэж байгаа нь Б цэгээс эхлэн В цэг хүртэл аажмаар сэргэж байна уу, эсвэл нэг хэсэг газар усны чанар муу байснаа гэнэт В цэгийн яг дээд талд огцом сайжирч байна

уу гэсэн асуулт гаргажээ. Ингээд Б цэгээс В цэг хүртэл гурван цэг нэмж оруулж, шинэ асуултад хариулахаар ажиллажээ. (Энэ нь асуулт №3 болно)

Ийм байдлаар голын хяналт шинжилгээний бүлэг голынхоо тухай мэдлэгээ өргөжүүлж, голын экологийн талаарх ойлголтоо нэмэгдүүлнэ. Хэрэв энэ бүлэг усны чанартай холбоотой эдгээр асуултыг судалсаар байх юм бол судалж буй тухайн голын тухай мэдээллийн чухал эх сурвалж болно.

Гол мөрөн байнга хувьсал хөдөлгөөнд байдаг ба усны чанарт нөлөөлдөг олон хүчин зүйлс байдгийг санаарай. Тийм учраас голын хяналт шинжилгээний ажлаар чухал мэдээлэл бий болох боловч усны чанарын асуудлыг үүсгэж байгаа шалтгааныг тогтооход эцсийн хариулт өгч чадахгүй байж болно. Судалгааны бүлгийн хяналт шинжилгээний ажлаар удаан хугацааны өгөгдөл цуглуулж, мэдээлэл нь улам найдвартай болох боловч асуудлын шалтгааныг тогтоохын тулд усны чанарын талаар ажилладаг мэргэжлийн хүмүүс илүү олон хэмжигдэхүүнд хяналт шинжилгээ хийх шаардлага гарч болно.

Хяналт шинжилгээ хийх шинэ зорилтууд

Бүлэг бүр хяналт шинжилгээ хийснээрээ биелүүлэх тодорхой зорилтуудыг сонгож гаргана (Голын хяналт шинжилгээний төлөвлөгөөний асуулт №2). Цаг хугацаа өнгөрөх тусам анхны зорилтуудын дотор байхгүй зүйлсийг биелүүлэхэд таны хүчин чармайлтаар тус хүргэж болно. Голын хяналт шинжилгээний ажлыг сайн төлөвлөгөөтэй эхлүүлж, ажлын журам, чанарын баталгааны аргачлалаа тууштай хэрэглэх юм бол олон зорилтыг нэгэн зэрэг биелүүлж болдог. Энэхүү үйл явцын дүнд янз бүрийн зорилтыг биелүүлэхийн тулд олон янзаар дүн шинжилгээ хийж болох өгөгдлийг бий болгоно.

Жишээ: Ард иргэд гол дээр явагдаж байгаа уурхайн үйл ажиллагааны талаар санаа зовж байгаа тухай төрийн ажилтнуудад мэдүүлэхээр хяналт шинжилгээний ажил эхлүүлжээ. (Ард иргэдийн зорилт; 4-р


бүлгийн хяналт шинжилгээ хийх зорилт гэсэн хэсгийг үзнэ үү, 40 хуудас). Тэд үндсэн судалгаа хийхдээ уурхайгаас гадна бусад газар ашиглалт голын усанд нөлөө үзүүлж байгааг илрүүлж болно. Ийнхүү ажилдаа байгаль орчны зорилтыг нэмж байна. Өөрөөр хэлбэл, энэ нь сав газарт явагдаж байгаа газар ашиглалтын янз бүрийн хэлбэр голын усны чанарт ямар нөлөө үзүүлж байгааг ойлгох зорилт юм. Тэд гурван цэгт хяналт шинжилгээ хийхээр шийднэ: 1) уурхайн дэргэдэх цэг, 2) голын дагуу мал бэлчдэг цэг ба 3) голын дэргэд барилга баригдаж байгаа цэг. Тэд газар ашиглалт усны чанарт ямар нөлөө үзүүлдгийг илүү сайн ойлгохын тулд эдгээр гурван цэгээс өгөгдөл цуглуулна. Тэдний судалгаагаар гарах дүнд нөлөөлөх бусад газар ашиглалтыг бас анхааралдаа авах учиртай болно.

Иргэдийн санал асуулгаГолын хяналт шинжилгээгээр танай гол, усны

чанарын тухай тодорхой дүр зургийг харуулах өгөгдөл хуримтлагдана. Гэхдээ усны чанар бол нутгийн иргэдэд хамаатай асуудал байдаг тул нутгийн иргэдээс мэдээлэл авч, санаа бодлыг нь асууж цуглуулах хэрэгтэй. Нутгийн иргэд усны чанарын ямар асуудалд санаа зовниж байгааг асууснаар иргэдийн хяналт шинжилгээний ажлаа иргэдийн ашиг сонирхолд хэрхэн нийцүүлэх тухай ойлголттой болдог. Энэхүү үйл явцын дүнд голын хяналт шинжилгээний ажлаар иргэдийн санааг зовоож байгаа чухал асуултад хариулж чадна. Тухайлбал “голын усыг ууж болох уу?” эсвэл “гол маань ширгэж байна уу?” гэсэн асуулт байх боломжтой. Иргэдийн саналын судалгаа явуулснаар усны чанартай холбоотой аль асуудлууд нэн тэргүүний ач холбогдолтой болохыг тогтоож, хяналт шинжилгээний ажлыг үр дүнтэй явуулахад тус болно.

СудалгааЖил бүр Монголын усны экосистемийг

илүү сайн танин мэдэхийн тулд шинэ судалгаа хийгдэж эхэлдэг ба тэдний зарим нь таны хяналт шинжилгээний ажилд онцгой холбогдолтой байх боломжтой. Усны чанар, голын экологийн талаар юу илрүүлж байгааг нь мэдэхийн тулд танай бүлэг бусад хяналт шинжилгээний бүлэгтэй

холбогдохоор шийдэж болно. Эдгээр бүлгийг олохын тулд Азийн санд хандаж болно. Гэхдээ бусад байгууллага ч гэсэн холбогдох өөр чухал мэдээллийг өгч чадна.

Усны чанарыг хамгаалах тухай хууль тогтоомж, дүрэм журмыг судалж, хэрэгжиж байгаа эсэх, хэрэгжиж байвал ямар түвшинд хэрэгжиж байгааг тодорхойлох ажил явагдаж байж болзошгүй. Энэхүү ажилд иргэд хэрхэн оролцож, дуу хоолойгоо өргөх боломжтой вэ? Азийн сан “Байгаль орчны хуулийн эмхэтгэл” хэвлүүлсэн нь хэрэг болж болно. Үүнийг Монголын гол мөрний нөөц баялаг гэсэн вебсайтаас (www.mongolianriverresources.mn) авч болно.

Монголын зарим нутагт ус ашиглалтын байдал хурдан өөрчлөгдөж байгаа. Нутгийн ахмад иргэдээс асууж, өмнө нь усыг хэрхэн ашиглаж байсан тухай мэдээллийг бичиж тэмдэглэсэн баримтыг хайх хэрэгтэй. Хүмүүсийн өмнө нь хэрэглэж байсан арга барил, практикаас өнөөдөр үр дүнтэй хэрэглэж болох шийдэл, санааг олж боломжтой.

Хэрэгжүүлэх арга хэмжээИргэдийн голын хяналт шинжилгээ бол

ардчилсан оронд байгалийн нөөц баялгийн менежментийг явуулах хүчтэй хэрэгсэл байдаг. Усны нөөц хариуцсан албаны хүмүүст цуглуулах цаг гардаггүй өгөгдлийг энэ ажлаар цуглуулж, олон нийтэд голын системийн талаар суралцах боломжийг олгож, иргэдэд эдлэх эрхээ илүү сайн ойлгоход тусалдаг. Голын хяналт шинжилгээний мэдээллийн сан жил ирэх тусам улам хэрэгтэй болдог. Учир нь олон жилийн хугацаанд гарч байгаа өөрчлөлтүүд харагдаж, усны чанарын өөрчлөлтийн чиг хандлагыг тодорхойлох боломжтой болгодог. Нэг юмуу хоёр жилийн өгөгдөл бол усны чанарт нөлөөлдөг хүний үйл ажиллагааны тухай ойлгуулахад хангалттай байдаг ч шийдвэр гаргахад хангалтгүй. Гэхдээ хяналт шинжилгээний ажлын туршлага багатай, удаан хугацааны мэдээллийн сан хараахан цуглуулж амжаагүй бүлгүүдэд ч гэсэн хэрэгжүүлэх боломжтой арга хэмжээ олон бий. Энэ талаар хэдэн санааг доор толилуулж байна. Та бүхэн авах арга хэмжээний талаар өөрсдийн санаагаа гаргахдаа тэднийгээ Азийн санд бас

БҮЛ

ЭГ 9


илгээгээрэй. Ингэснээр бид та бүхний санааг бусад бүлэгтэй хуваалцах юм.

Хүмүүст мэдээлэл хүргэх арга хэмжээТа бүхэн голын хяналт шинжилгээний

ажлынхаа талаар нутгийн иргэдтэй холбогдох бүрийдээ тэдэнд мэдлэг, мэдээлэл хүргэх үйл ажиллагаа хийж байгаа гэсэн үг. 8-р бүлэгт дүнг танилцуулах тухай өгүүлсэн материалыг, ялангуяа тараах, сурталчлах гэсэн хэсгийг дахин уншиж, голын ажлаа олон нийтэд танилцуулах арга замын талаар танилцаарай. Голын ажлынхаа тухай нэг нүүр танилцуулга бичиж, үүндээ хамгийн сүүлд хийсэн хээрийн ажлынхаа дүнг товчхон дурдаж болно.

Хийсэн ажлаа нутгийн голын усны чанарын тухай баттай дүгнэлт мэт битгий бичээрэй. Ажилдаа гаршиж, нэмэлт сургалтад хамрагдан хэрэгтэй дадал туршлага хуримтлуулахаас нааш ажлынхаа дүнг ерөнхий буюу урьдчилсан байдлаар танилцуулаарай.

БоловсролБоловсрол гэж шинэ мэдлэг бий болгож, шинэ

ур чадвар эзэмших танин мэдэхүйн системтэй үйл явц мөн. Танай голын хяналт шинжилгээний бүлэг янз бүрийн уншигчдад сав газрын хувьсал өөрчлөлт, эдгээр нь усны чанартай ямар холбоотой байдаг тухай мэдэх боломжийг олгож чадна. Үүний жишээ бол насанд хүрэгчдэд зориулсан цуврал сургалт, сургуулийн хүүхдүүдэд зориулсан товчхон сургалт болон гол шинжээчдэд хяналт шинжилгээ явуулах нэмэлт сургалт байж болно. Боловсролын эдгээр үйл ажиллагааг явуулахын тулд энэхүү гарын авлагын 1, 2, 3-р бүлгийг үндсэн мэдээлэл болгон ашиглаж болно.

Нутгийн иргэдийн дунд гол мөрөнтэй холбоотой арга хэмжээ зохион байгуулах

Нутгийн иргэдийг гол мөрнөө хамгаалах ажилд татан оролцуулахын тулд олон янзын зугаатай ажил зохион байгуулж болно. Үүнд хог түүх, зугаалгаар явах, эсвэл усанд сэлэх өдөрлөг, голын тухай шүлэг юмуу дуу бичих уралдаан зохион байгуулах орно. Эдгээр үйл ажиллагааны үеэр өөрийн бүлгийн хийсэн гол мөрөнтэй холбоотой

ажлын тухай нэг нүүр материалыг, эсвэл бусад товч мэдээлэл тараан сурталчилж болно (Хүмүүст мэдээлэл хүргэх гэсэн хэсгийг дээрээс үзнэ үү). Олны дунд хүндэтгэл хүлээсэн, бусдыг уриалах авьяастай хүнийг тухайн үйл ажиллагаанд оролцуулахаар төлөвлөж, тэр хүн хүмүүсийг хүрэлцэн ирэх, гол хамгаалах үйл ажиллагаанд оролцохыг уриалан зоригжуулж болно.

Макро сээр нуруугүйтний цуглуулгыг бүрдүүлэх

Азийн сан болон бусад байгууллага Монгол орны гол мөрний янз бүрийн системд амьдарч байгаа ёроолын макро сээр нуруугүйтний төрөл зүйлийг баримтжуулахаар ажиллаж байгаа. Энэхүү ажлын гол зорилт бол 1) Монголын амьтдын мэдрэмтгий байдлын индексийг боловсруулж (3-р бүлэг), үүнийгээ ашиглан баруунд хэрэглэдэг хяналт шинжилгээний ажлын журмыг Монголын нөхцөлд тохируулан өөрчлөх ба 2) голын хяналт шинжилгээний бүлгүүд, сургуулиуд, төрийн ажилтнууд, эрдэмтэн судлаачид ашиглах Монгол орны усны макро сээр нуруугүй амьтдын тухай анхны номыг бичих мэдээллийг цуглуулах зэрэг болно. Жишиг цуглуулга бүрдүүлэх нь танай бүлгийн ажлын чанарын баталгаа болно. Учир нь энэхүү цуглуулгаар та бүхний цуглуулсан амьтдыг баримтжуулахаас гадна хүмүүст мэдээлэл хүргэх үйл ажиллагаа, боловсролын ажилд тэдгээрийг ашиглах боломж бүрддэг. Макро сээр нуруугүйтний жишиг цуглуулгыг бүрдүүлэх тухай зааврыг 7-р бүлгийн 137 хуудаснаас үзээрэй.

Гол мөрөн хамгаалах хөдөлгөөнд элсэх, эсвэл эхлүүлэх

Хэрэв танай нутгийн ард иргэд гол мөрөнд уул уурхай, хүний үйл ажиллагаанаас үүдэн гарч байгаа нөлөөллийн талаар санаа зовж байгаа бол танай нутгийн голыг хамгаалах хөдөлгөөн байгаа эсэхийг үзээрэй. Б хавсралтад “Монгол нутаг мину” (МНМЭ) эвслийн танилцуулга байгаа бөгөөд үүнд тус оронд үйл ажиллагаагаа явуулдаг 11 голын хөдөлгөөнийг дурдсан. Хэрэв танай нутагт ийм хөдөлгөөн байхгүй бол МНМЭ-д хандаж шинээр эхлүүлэх тухай зөвлөгөө аваарай. Хөдөлгөөнүүд дээр дурдсан арга хэмжээний алиныг нь ч хийж болох (хяналт шинжилгээ,


иргэдийн саналын судалгаа, судалгааны ажил явуулах, хүмүүст мэдээлэл хүргэх, боловсролын үйл ажиллагаа, иргэдийн дунд голын талаар үйл ажиллагаа зохион байгуулах) ба голын экологи, усны чанарын асуудлуудын талаар илүү их ойлголт мэдээллийг олгох бусад үйл ажиллагааг явуулж болно.

Голын хяналт шинжилгээний үндэсний сүлжээ өсөн тэлэх нь

2007 оны зун Азийн сан усны чанарын хяналт шинжилгээний аргачлалын талаар 340 багш, сурагчид, иргэд, Буддын лам нарт 18 удаагийн сургалт зохион байгууллаа. Бид эдгээр анхны хүмүүстэй цаашид ажиллахын зэрэгцээ энэ ажилдаа шинээр элсэн оролцох хүмүүсийг хүлээн авч байгаа. Бидний эцсийн зорилт бол Монголын усны чанарыг хамгаалах, нөхөн сэргээх чиглэлээр хамтран ажилладаг гишүүд бүхий үндэсний хяналт шинжилгээний сүлжээг бий болгоход туслах явдал юм (9.2 зургийг үзнэ үү).

Голын хяналт шинжилгээний ажлын ур чадварыг нэмэгдүүлэхийн зэрэгцээ энэ ажилд оролцогсод бусад ардчилсан санаачлагыг ч дэмжих чадавхтай болно. Голын хяналт шинжилгээ явуулах ур чадварыг бусад санаачлагад ч ашиглах боломжтой. Үүнд:

Шийдвэр гаргахад g

шинжлэх ухааны мэдлэг ашиглахБаримт бичиг, аман g

илтгэлээр мэдээлэл хүргэхНийтлэг зорилтод g

хүрэхийн тулд янз бүрийн бүлэгтэй хамтран эвсэл байгуулах

Хуулийн дагуу эдлэх иргэний эрхээ ойлгож, g

хамгаалах

Монголын иргэд орон даяар усны нөөцийнхөө байдалд санаа зовниж байна. Ийнхүү санаа зовж байгаа сэтгэлээ усны нөөцийг ашиглах арга барил, бэлчээр, уул уурхай болон хүний явуулж байгаа бусад үйл ажиллагааг тогтвортой бөгөөд хариуцлагатай болгох үйлсэд зориулах боломжтой. Нэг хүн ихийг бүтээж чадна, гэхдээ иргэд нийлээд бүр илүүг бүтээнэ. Үндэсний хэмжээний сүлжээ бол бүр ч гайхамшигтай үр дүн гаргаж чадна. Та бүхнийг энэ ажилд оролцож, сурч, хувь нэмрээ оруулахыг урьж байна.

БҮЛ

ЭГ 9

Нэгдүгээр шатанд голын хяналт шинжилгээний бүлгүүд нутгийн иргэдийн ашиг сонирхлыг хамгаалах, усны чанарын талаар санаа зовоож байгаа асуудлуудыг шийдэхээр Монгол улсын нутаг даяар тус тусдаа байгуулагдана.

Хоёрдугаар шатанд орон нутгийн бүлгүүд илүү өргөн асуудлуудыг шийдэхээр хил залгаа нутгийн хүмүүстэй холбогдоно.

Гуравдугаар шатанд нутгийн бүлгүүд ижил сонирхол бүхий бусад бүлгүүдтэй танилцана. Тэд мэдээлэл, туршлага, сургамж солилцохоор холбоо тогтооно.

Дөрөвдүгээр шатанд орон нутгийн бүлгүүд Монгол улсын нутаг даяар усны чанарыг хэрхэн дээшлүүлэх тухай шилдэг туршлага, эрхэм зорилгоо хуваалцах голын хяналт шинжилгээний үндэсний сүлжээг бий болгоно.

НЭГДҮГЭЭР ШАТ

ХОЁРДУГААР ШАТ

ГУРАВДУГААР ШАТ

ДӨРӨВДҮГЭЭР ШАТ

Зураг 9.2. Голын хяналт шинжилгээний үндэсний сүлжээ өсөн тэлж байгаа нь


Ном зүй - References

Manuals and Handbooks

Creek Connections. 2003. Aquatic Macroinvertebrates Module Resource Binder. Allegheny College, Meadville, Pennsylvania, USA. http://creekconnections.allegheny.edu

Dates, G. and J. Byrne. 1997. Living Waters: Using Benthic Macroinvertebrates and Habitat to Assess Your River’s Health. River Network, Washington, DC, USA.

Department of Fisheries and Oceans, Canada. Stream Invertebrate Survey, Streamkeepers Module 4. Vancouver, Canada. http://www.pskf.ca/publications/Module%204.pdf

Firehock, K. and J. Doherty. 1995. A Citizen’s Streambank Restoration Handbook. The Izaak Walton League of America, Inc., Gaithersburg, Maryland, USA.

Herbst, D.B., A.Y. Feng and D.E. Gregorio. September 2 001. The California Streamside Biosurvey: An Introduction to Using Aquatic Invertebrates as Water Quality Indicators. State Water Resources Control Board, Sacramento, California, USA.

Hoosier Riverwatch. 2005. Volunteer Stream Monitoring Training Manual. Indiana Department of Natural Resources, Indianapolis, Indiana, USA. http://www.in.gov/dnr/riverwatch/pdf/manual/00_Hoosier-Riverwatch.pdf

Kanjanavanit, O. and N. Moonchinda. 1999. Stream Detectives Package. The Green World Foundation, Amarin Printing and Publishing Public Company Limited, Bangkok, Thailand.

Lake Hovsgol Project, GEF/World Bank. 2006. The Herder Hand Book. Hiimori Printing, Ulaanbaatar, Mongolia.

Liukkonen, B (editor). 1999. A Strategic Plan for Coordinating Volunteer Stream Monitoring in the Seven-County Twin Cities Metropolitan Area. Water Resources Center, St. Paul, Minnesota, USA. http://www.wrc.coafes.umn.edu

North Carolina Department of Environment and Natural Resources, Biological Assessment Unit. 2006. Standard Operating Procedures for Benthic Macroinvertebrates.

Office of Water Quality, EPA. November 1997. Volunteer Stream Monitoring: A Methods Manual. United States Environmental Protection Agency, 841-B-97-003.

River Network and Pennsylvania Department of Environmental Protection, Bureau of Watershed Management. 2001. Designing Your Monitoring Program: A Technical Handbook for Community-Based Monitoring in Pennsylvania. Harrisburg, Pennsylvania, USA.

Schuylkill Center for Environmental Education. The Volunteer Water Quality Monitoring Field Manual. Philadelphia, Pennsylvania, USA. http://www.easi.org/publications/fieldmanual.pdf

Stapp, W.B., M.M. Cromwell, D.C. Schmidt, and A.W. Alm. 1996. Investigating Streams and Rivers. Kendall Hunt Publishing Company, Dubuque, Iowa, USA.

Stapp W.B. and M.K. Mitchell. 1995. Field Manual for Global Low-Cost Water Quality Monitoring. Thompson-Shore, Inc., Dexter, Michigan, USA.

The Federal Interagency Stream Restoration Working Group. October 1998. Stream Corridor Restoration: Principles, Processes, and Practices. United States Government. Government Printing Office Item No. 0120-A; SuDocs No. A 57.6/2:EN 3PT.653.

Volunteer Stream Monitoring Partnership. 2002. Guide to Volunteer Stream Monitoring. University of Minnesota Water Resources Center, St. Paul, Minnesota, USA.

Water Quality Division-Biomonitoring and Aquatic Studies Section, Vermont Department of Environmental Conservation. 2004. Wadeable Stream Biocriteria Development and Implementation: Methods for Fish and Macroinvertebrate Assemblages in Vermont Wadeable Streams and Rivers. Waterbury, Vermont, USA.

Field Guides and Identification Keys

Bouchard, Jr, R.W. 2004. Guide to Aquatic Invertebrates of the Upper Midwest. University of Minnesota, St. Paul, Minnesota. http://wrc.umn.edu/outreach/vsmp/edmaterials/

McCafferty, W.P. 1998. Aquatic Entomology: The Fisherman’s and Ecologists’ Illustrated Guide to Insects and Their Relatives. Jones and


Bartlett Publishers, Sudbury, Massachusetts, USA, 1998.

Voshell, Jr, J.R. 2002. A Guide to Freshwater Invertebrates of North America. Department of Entomology, College of Agriculture and Life Sciences, Virginia Tech. McDonald and Woodward Publishing Company, Blacksburg, Virginia, USA.

Articles and Reports

Advisory Committee on Water Information. February 2006. The Sustainable Water Resources Roundtable Fact Sheet. United States Geological Survey.

Basandorj, D. and G. Davaa. 2006. Tuul River Basin of Mongolia - Intergrated Water Resourse (sic) Management.. National Committee for IHP, Mongolia. 75 pp. Ulaanbaatar.

Batnasan, N. Freshwater Issues in Mongolia. World Wildlife Fund Mongolia Programme Office. Proceedings of the National Seminar on Integrated River Basin Management in Mongolia, September 24-25, 2003.

Batsukh N., N. Buyankhishig, D. Ouyn, and Ya. Boldbaatar. Sustainable Development and Groundwater Resources of Mongolia. Mongolian University of Science and Technology and Water Authority of Mongolia. http://old.cgs.gov.cn/zt_more/34/zhaiyao/html/01/127.htm

Davaa, G., D. Oyunbaatar and M. Sugita. January 22, 2007. Surface Water of Mongolia. Hydrology Section, Institute of Meteorology and Hydrology, Ministry of Nature and Environment.

Ely, E. 2005. Documenting Sampling Location. The Volunteer Monitor, Volume 17 (1).

Ely, E. 2005. Metadata: Helping Data Live Longer, Go Farther. The Volunteer Monitor, Volume 17 (1).

Ely, E. 2005. Volunteer Certification and Recertification. The Volunteer Monitor, Volume 17 (1).

Ely, E. 2005. Volunteer Macroinvertebrate Monitoring. The Volunteer Monitor, Volume 17 (2).

Engel, S.R. and J.R. Voshell, Jr. Fall 2002. Volunteer Biological Monitoring: Can It Accurately Assess the Ecological Condition of Streams? American Entomologist 48:164-177. http://vasos.org/Engel&VoshellAmerEnto2002.pdf

Lenat, D.R. 1993. A Biotic Index for the Southeastern United States: Derivation and List of Tolerance Values, With Criteria for Assigning Water-Quality Ratings. Journal of the North American Benthological Society. 12(3):279-290.

National Water Quality Monitoring Council. A Framework for Water Quality Monitoring. United States Environmental Protection Agency and United States Geological Survey. http://water.usgs.gov/wicp/acwi/monitoring/

O’Brien, E. 2006. Volunteers Conduct Bacteria Methods Comparison Study. The Volunteer Monitor, Volume 18 (1).

Water: A Shared Responsibility. March 2006. World Water Assessment Programme for Development, Capacity-Building, and the Environment. The United Nations World Water Development Report 2. United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization. http://www.unesco.org/water/wwap

Wilderman, C.C. and J.D Vastine. 2005. Breaking the Code: Data Analysis Workshops. The Volunteer Monitor, Volume 17 (1).

Books

Allan, J.D. 1995. Stream Ecology: Structure and Function of Running Waters. School of Natural Resources and Environment, University of Michigan. Springer Publishing, The Netherlands.

Carr, J.R. and E.W. Chu. 1999. Restoring Life in Running Waters: Better Biological Monitoring. Island Press, Washington DC, USA.

Cushing, C.E. and J.D. Allen. 2001. Streams: Their Ecology and Life. Academic Press, San Diego, California, USA.

Naiman, R. J., H. Decamps, and M.E. McClain. 2005. Riparia: Ecology, Conservation, and Management of Streamside Communities. Elsevier Academic Press, London, England. Proceedings, Northern Buddhist Conference on Buddhism and Ecology. 2005. World Bank and World Wildlife Fund.

Stapp, W.B., A.E.J. Wals, M.R. Moss, and J.E Goodwin. 1996. International Case Studies on Watershed Education. Kendall Hunt Publishing Company, Dubuque, Iowa, USA.


Websites

A Tiered Approach for Cit-Based Monitoring of Wadeable Streams & Rivers: http://www.ct.gov/dep/lib/dep/water/volunteer_monitoring/tierapp.pdf

Designing Your Monitoring Program: A Technical Handbook for Community-Based Monitoring in Pennsylvania: http://www.dep.state.pa.us/dep/deputate/watermgt/wc/subjects/cvmp/initiatives/Chapter%201.pdf

Encyclopedia Britannica Online: www.britannica.com/

Embassy of Mongolia, Washington, D. C., USA: http://www.mongolianembassy.us/eng_about_mongolia/land_and_people.php

Guide to the Aquatic Invertebrates of the Upper Midwest: http://wrc.umn.edu/outreach/vsmp/edmaterials/index.html

Hoosier Riverwatch online database: http://www.hoosierriverwatch.com

Monitoring and Assessing Water Quality (USEPA): http://www.epa.gov/owow/monitoring/volunteer/

National Water Quality Monitoring Council: http://acwi.gov/monitoring/

North American Benthological Society (NABS): http://www.benthos.org/

River Network: http://www.rivernetwork.org/

The Sustainable Water Resources Roundtable: http://acwi.gov/swrr/swrr-fs.pdf

The Volunteer Monitor: http://www.epa.gov/owow/monitoring/volunteer/issues.htm

The Volunteer Monitor’s Guide to Quality Assurance Project Plans Volunteer Stream (USEPA): http://www.epa.gov/owow/monitoring/volunteer/qappcovr.htm

Volunteer Water Quality Monitoring National Facilitation Project: http://www.usawaterquality.org/volunteer/

Volunteer River Monitoring: A Methods Manual (USEPA): http://www.epa.gov/volunteer/stream/

Virginia Citizen Water Quality Monitoring Program Methods Manual: http://www.deq.state.va.us/cmonitor/pdf/2007_Citizen_Methods_Manual.pdf

Volunteer Stream Monitoring Training Manual: http://www.riverwatch.in.gov

The Pacific Streamkeepers Federation: http://www.pskf.ca/index.html


Амьдрах орчин – Организм, бүлгэмдэл гэх мэт биологийн бүтэц, үйл ажиллагааны нэгж оршин амьдрах амьд болон амьгүй байгалийн орчин.

Амьсгал – Организм ба хүрээлэн буй орчин хоорондын хийн солилцооны үйл явц; Органик молекулын эсийн доторхи исэлдэлт. Энэ үйл явцын дүнд энерги ялгарч, гол төлөв нүүрсхүчлийн хий, ус үүснэ.

Анги – Организмуудын байгалийн удам төрлийн хамаарал болон шинж тэмдгээс хамааран хуваасан ангилалзүйн нэгж. Энэ нь аймагт агуулагддаг, харин багийг агуулдаг нэгж юм (аймаг, хүрээ, анги, баг, овог, төрөл, зүйл).

Анхдагч хөл – Аливаа шавжийн хэвлий хэсэг дэх богино хөл (жишээ нь: хаздаггүй шумуулын авгалдай)

Байнгын урсгал – Тасралтгүй урсаж буй ус.

Байрзүйн зураг – Газрын гадаргын онцлог шинжүүдийг хоёр хэмжээст болгон нарийвчлан дэлгэрэнгүй тусгасан дүрслэл бөгөөд байгалийн байрзүйн онцлог шинжүүдэд уртраг, өргөрөг, өндөршил, уул, хөндий, талбай, гол мөрөн гэх мэт орно. Хүмүүсийн бүтээсэн байрзүйн онцлог шинжүүдэд зам, төмөр зам, уурхайнууд орно.

Бентик – Усны ёроолын

Биомасс - Экосистем дэх, эсвэл экосистемийн идэш тэжээлийн тодорхой түвшин дэх бүх амьд организмын нийт масс; буюу тодорхой нэг бүлгийн (жишээлбэл, зүйлийн) масс. Биомассыг ихэвчлэн газрын нэгж талбай юмуу усны нэгж эзлэхүүний хуурай жингээр (дээжний бүх усыг шавхсаны дараа) хэмжиж илэрхийлдэг.

Боргио – Ёроолын чулуу, хайрган дээгүүр ус нь хурдан урсаж буй голын гүехэн хэсэг

Бохирдол – Системийн шингээж, боловсруулж, агуулж чадах хэмжээнээс илүү хэмжээний хатуу, шингэн, хийн байдалтай бохирдуулагч бодисоор байгаль орчин бохирдох үйл явц. Бохирдлын хэлбэр асар олон янз байж болох ба бохирдсон орчноор нь (усны, агаарын, хөрсний г.м.), бохирдуулагчаар нь (химийн, физикийн, механикийн, биологийн г.м.), бохирдлын хэм хэмжээгээр нь ангилж болно.

Бул чулуу – Голын ёроолд орших 60- аас 250 мм-ийн хэмжээтэй чулуунууд

Булингаршил – Усны тунгалаг биш байдал бөгөөд усанд коллойд байдлаар агуулагдаж буй хурдас, ууссан хатуу биет, байгалийн болон хүний үйл ажиллагаанаас бий болсон химийн бодис болон замаг байгааг илтгэдэг.

Бүлгэмдэл – Тодорхой орчинд байгаа, хоорондоо харилцан холбоотой оршдог бүхий л ургамал, амьтны популяци.

Бүрэн дүрс хувирал – Шавжийн хөгжил дөрвөн үе шатыг дамжин явагдах үйл явц: өндөг, авгалдай, хүүхэлдэй, бие гүйцсэн шавж.

Бүрэн бус дүрс хувирал – Шавж гурван үе шат дамжин хөгжих үйл явц: өндөг, авгалдай, бие гүйцсэн шавж. Энэхүү хөгжлийн үйл явцын үед шавж авгалдайн шатандаа хэд хэдэн удаа гууждаг байна.

Гадаргын хальс – Усны гадаргыг бүрхсэн нимгэн бүрхүүл.

Газар ашиглалт – Барилга байгууламж, хөдөө аж ахуй, эсвэл мод бэлтгэл гэх мэт газар ашиглан явагддаг үйл ажиллагаанууд

Гидрологи –Усны шинж чанар, дэлхий дээрх тархалт, эргэлт, түүний үр дагаврыг судлах шинжлэх ухааны салбар.

Голдирол – Гол урсгалыг агуулж байдаг голын хэсэг

Голын тогтолцоо – Тодорхой нэг голын сав газар руу урсаж буй бүх гол горхийн гольдролыг нийтэд нь хамруулсан ойлголт.

Гүний усны түвшин – Газрын гүний усны дээд хязгаар.

Гялтганах – Усан дээр байгаа тосон дээр нарны гэрэл тусахад үүсэх үр дагавар.

Дамжуулах хоолой – Усны байгалийн урсгалын чигийг өөрчлөхөд зориулагдсан хүний гараар бүтээсэн зүйл

Детрит – Организмын гаралтай бодисын задралаас үүссэн усанд уусдаггүй органик болон органик бус материал.

Дундаж – Бүх тоог хооронд нь нэмээд түүврийн хэмжээнд (хэдэн ширхэг тоо байсан, тэр тоонд) хувааж гаргана.

Дундаж урсац – Гол, горхиор нэгж хугацаанд урсан өнгөрөх усны дундаж эзлэхүүн; ерөнхийдөө куб метр секундээр хэмжигдэнэ (м3/сек).

Е- коли (Escherichia coli) – Хөхтөн амьтдын бүдүүн гэдсэнд байдаг савхан хэлбэртэй бактери; Усан дахь E. coli бактери байгаа нь ус өвчин үүсгэгч микро организмаар бохирдсон болохыг илэрхийлдэг бөгөөд энэ нь хүний эрүүл мэндэд эрсдэлтэй болохыг илтгэнэ.

Ёроол хамагч – Усан сангийн ёроолын хурдас, хурдсанд амьдардаг организмын дээж авах зориулалт бүхий багаж.

Жигд урсгал – Бага зэргийн долгионтой, эсвэл огт долгиогүй урсаж буй голын түргэн урсгалтай хэсэг.

Задрал – Органик бодис организмын үйл ажиллагаагаар задрах үйл явц.

Заламгай – Загас, макро сээр нуруугүй амьтад гэх мэт усны амьтдын амьсгалын эрхтэн бөгөөд эдгээр нь усанд ууссан хүчилтөрөгчийг заламгайгаараа авч амьсгалдаг.

Замаг – Хуурай газар болон усанд амьдардаг өчүүхэн жижиг ургамалтай төстэй үүрэг бүхий организм.

Зохилдлого – Хүрээлэн буй орчны нөхцөлд мэнд үлдэх боломжийг нөхцөлдүүлэгч организмын өөрчлөлт.

Зүйл - Бие биетэйгээ ижил төстэй, удам төрлийн холбоо, хамааралтай, бодгалиудаас бүрдсэн ангилалзүйн хамгийн

Хавсралт АГолын хяналт шинжилгээний нэр томьёоны тайлбар


жижиг нэгж. Нэг зүйлийн организмын хооронд үржил явагддаг ба хоёр өөр зүйлийн хооронд үржил явагддаггүй байна.

Идэш тэжээлийн гинж – Организмд энерги дамжих, хувирах гинжин хэлхээ. Бүлгэмдэл дэх организм нь идэш тэжээлийн хувьд өөрөөсөө доор түвшний организмаас энерги авах ба харин өөрөөсөө дээр түвшний организмын энергийн эх үүсвэр болно. Идэш тэжээлийн гинжний түвшин бүхэнд ихээхэн хэмжээний энерги дулаан байдлаар алдагдах ба энэ идэш тэжээлийн гинжний хэлхээний тоо цөөн байх нөхцөл болдог.

Идэш тэжээлийн сүлжээ – Экосистемд организмын идэш тэжээлийн харилцан хамаарал; энэ нь Идсэн хоол тэжээлээр нь дамжуулан организмуудад энергийг бий болгож байдаг экосистемийн холбоо.

Кик тор – Организмуудыг цуглуулахад хэрэглэдэг жижиг нүхтэй тор. Хэмжээ нь өөр өөр байдаг боловч ерөнхийдөө хааш хаашаа 1 м хэмжээтэй, хоёр талдаа урт саваа мод бэхэлсэн байдаг.

Колиформ бактери – Хөхтөн амьтдын гэдсэнд байдаг савхан хэлбэрт бактери; Усан дахь колиформ бактери нь ус өвчин үүсгэгч микроорганизмаар бохирдсон болохыг илэрхийлдэг бөгөөд энэ нь хүний эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөтэй. E.coli нь колиформ бактерийн дэд бүлэгт хамаарагдана.

Макро сээр нуруугүйтэн– Энгийн нүдээр харж болохуйц хэмжээтэй, нугаламны ясгүй организмууд.

Медиан – Багаас их хүртлээ дараалсан сондгой тоотой тоонуудын дундах тоо. Жишээлбэл: 8, 10, 14, 16, 18 гэсэн тоонууд байна гэж үзвэл 14. Харин багаас их хүртлээ дараалсан тэгш тоотой тоонууд байвал голын 2 тооны дундаж. Жишээлбэл: 8, 10, 11, 15, 17, 18 гэсэн тоонууд байлаа гэж үзэхэд 11 дээр 15-ыг нэмээд 2-т хуваана.

Метаморфоз (Дүрс хувирал) – Шавж, хоёр нутагтанд авгалдайгаас бие гүйцэх хөгжлийн шатанд гарах бие бүтцийн өөрчлөлт.

Метрик – Орчны ямар нэгэн хүчин зүйлийн нөлөөгөөр урьдчилан таамаглаж болохуйц байдлаар өөрчлөгддөг голын усан дахь биологийн бүлгэмдлийн шинж чанарыг илэрхийлэх хэмжүүр.

Муу ус – Хүн болон амьтны гаралтай хог хаягдлын шингэн хэлбэр.

Олон янз байдал – Бүлгэмдэл дэх зүйлийн тоо, зүйл тус бүрийн харьцангуй элбэгшлийн хэмжигдэхүүн.

Органик материал – Нүүрстөрөгч агуулсан нэгдлээс бүрдсэн буюу үүссэн байгалийн бодис.

Рипрап – Голын эргийг элэгдлээс хамгаалж эргийн хананд байрлуулсан том чулуунууд

Салаа – Томоохон усанд цутгадаг жижгэвтэр усны хэсэг

Субсрат – Дээр нь организмын өсөлт явагддаг, организм бэхлэгддэг аливаа юмс материал.

Суваг, шуудуу татах – Голыг урсгалыг шулуун болгох гэх мэт хүний үйл ажиллагаа.

Суурь урсгал – Голыг тэжээж байдаг гүний уснуудын цогц

Сээр нуруугүйтэн – сээр нурууны ясгүй организмууд.

Таксон – Гадаад шинж чанар, удам төрлийн холбоог нь харгалзан амьд организмуудыг ангилах шинжлэх ухааны систем дэх ангиллын түвшин (олон тоо нь taxa).

Таксономи – Ангилалзүй. Организмын шинж тэмдэг, тэдний удам төрлийн холбоог судалдаг шинжлэх ухааны салбар.

Тасалданги урсгал – Бүтэн жилийн туршид гадаргын ус хангалттай байгаа эсэхээс урсац нь хамаардаг хөдөлгөөнт ус; тасалданги урсгал нь гол төлөв хуурай улиралд ширгэдэг бөгөөд борооны улирлын үед эргэн урсаж эхэлдэг байна.

Тогтонги ус (цүнхээл) – Голын бусад хэсгээсээ удаан урсгалтай, гүн устай хэсэг

Тохойрсон газар – Голын гадна эрэг урсгалд идэгдэн дотоод эрэг руу хурдас хуримтлагдахад үүсдэг урсгалын өргөн, хагас дугуй хэлбэртэй эргэлт.

Транспираци (ууршилт) – Ургамалын биеэс агаарт ус ууршилтаар алдагдах үзэгдэл.

Трофик түвшин (идэш тэжээлийн түвшин) – Идэш тэжээлийн гинжин хэлхээ юмуу идэш тэжээлийн суваргад нэг ижил байр суурь эзэлдэг бүлэг организм. Трофик түвшинд продуцент буюу үйлдвэрлэгчид (пирамидын хамгийн доод тал), анхдагч хэрэглэгчид, хоёрдогч хэрэглэгчид болон эцсийн хэрэглэгчид (суваргын орой) орно.

Тэсвэрлэх чанар – Орчны тодорхой нөхцлийг даван туулах чадвар. Жишээлбэл, бохирдолд тэсвэртэй гэдэг нь бохирдсон усанд амьдрах чадвартай гэдгийг илтгэж байна.

Ундарга (урсац) – Голруу урсан орох гүний ус.

Урсац – Хөрсөнд шингэж үлдэлгүй, урсан алдагдаж буй хур тунадасны хэсэг.

Усан сан – Хөдөлгөөнт болон тогтмол ус агуулсан газарзүйн дүрсийн ерөнхий нэр томъёо.

Усан хагалбар – Голын болон голын системийн урсан өнгөрөх газрыг нийтэд нь усан хагалбар буюу ай сав гэнэ

Усны амьтан, ургамал – Тогтонги болон хөдөлгөөнт усанд буюу түүний ойролцоо амьдран, ургаж буй амьтан, ургамал.

Усны чанар – Тогтсон стандарттай харьцах усны физик, хими, биологийн шинж чанар. Усны чанарын стандартыг ундны усыг хамгаалах, устай харьцах явцад нь хүмүүсийн аюулгүй байдлыг баталгаажуулах, экосистемийн цогц байдлыг дээшлүүлэх зорилгоор тодорхойлдог.

Усны эх – Усны урсгалын эх үүсвэр

Ууршилт (эвапораци) – Аливаа бодис шингэн, эсвэл хатуу төлөв байдлаас хийн төлөвт шилжих физик үйл явц

Ууссан хүчилтөрөгч (DO) – Усанд ууссан хүчилтөрөгч. Ууссан хүчилтөрөгчөөр амьд организм амьсгалдаг.

Уусах – Аливаа бодисын шингэнд уусах үйл явц; өөрөөр химийн холбоог задлан бодисыг бүрэлдэхүүн хэсэг болгон задлах үйл явц.


Үерийн талбай (татмын бүс) – Үерлэсний улмаас усны түвшин нэмэгдэхэд усанд автдаг, голын хөндий, нуур болон тэнгисийн эргийн нам дор газар.

Үндсэн урсгал – Цутгалангуудыг үл оролцуулсан усан замын гол урсгал.

Фитопланктон – Усан сангийн экосистемийн анхдагч продуцентууд болох планктон буюу хөвөгч амьдралтай ургамал.

Фотосинтез – Нарны гэрлийн энергийг ашиглан ус болон нүүрстөрөгчийг энгийн нүүрс-ус болгон хувиргаж, хүчилтөрөгч ялгаруулах химийн урвал.

Хаягдал ус – Хүн, амьтны гаралтай хог хаягдал агуулсан ус; боловсруулаагүй хаягдал ус нь өвчин үүсгэгч аливаа микроорганизм болон амьтны гаралтай хорт бодисын эх сурвалж болон эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлөх боломжтой.

Хорт чанар – Хорт бодисын хордуулах болон амьд организмд хор учруулах чадварын хэмжүүр. Шууд, хүчтэй нөлөөтэй буюу хурц, урт хугацааны хохирол учруулдаг буюу удаан явцтай гэсэн хоёр янз байж болно.

Хөвөгч ургамлууд – Голын ёроолоос үндэслэж ургаагүй, усны гадаргуу дээр чөлөөтэй хөвж байдаг ургамлууд

Хурд – Нэгж хугацаан дахь хурдыг хэмжих хэмжүүр (метр/секунд, километр/цаг)

Хурдас – Шингэний доод хэсэгт хуримтлагддаг органик, органик бус материал.

Хуурай газрын – Хуурай газар дээр буюу түүний ойролцоо амьдардаг.

Хүүхэлдэй – Шууд бус хөгжилтэй (бүрэн дүрс хувиралтай) шавжийн авгалдай ба бие гүйцсэн шатны хоорондох шилжилтийн үе.

Хүчиллэг байдал – Бусад бодистой химийн урвалд орж болох уусмал дахь устөрөгчийн ионы (H+) хэмжээ.

Цэгэн бус эх үүсвэртэй бохирдол – Тодорхойлох болон хяналт тавихад хүндрэлтэй, газарзүйн өргөн орон зайд тархсан олон янзын эх сурвалжаас үүдэлтэй бохирдол; энэ нь хоолой гэх мэтийн тодорхойлоход хялбар нэг эх сурвалжаас үүдэлтэй бохирдол болох цэгэн эх үүсвэртэй бохирдлоос ялгаатай.

Цэгэн эх үүсвэртэй бохирдол – Муу ус дамжуулах хоолой гэх мэт тодорхойлоход хялбар эх сурвалжаас үүдэлтэй бохирдол.

Шавранцар – Хөрсний механик хэсгийн 0.004-0.06 мм хэмжээтэй нэг анги.

Шим тэжээлийн бодис – Амьд организмын амьдралын үйл ажиллагаанд шаардлагатай органик болон эрдэс бодис, эсвэл элемент.

Шүлтлэг байдал – Урвалд орж устөрөгчийн ионыг саармагжуулах боломжтой хасах цэнэгтэй ионы хэмжээ. Түгээмэл тохиолдох хэлбэрүүд нь гидроксид (OH-), сульфат (SO4

-2), фосфат (PO4-3), бикарбонат (HCO3

-1), карбонат (CO3

-2) юм.

Экзоскелетон – “Гадаад араг яс.” Үет хөлтний бие махбодийг хамгаалж байдаг гадна талын хатуу бүрхүүл.

Эко бүс– Уур амьсгал, хөрс, геологи, ургамалжилт гэх мэт экологийн шинж чанараараа бусдаасаа ялгардаг газарзүйн бүс нутаг.

Экологи – Амьд организмын тархац, элбэгшил, тэдгээрт нөлөөлөх амьд болон амьгүй байгалийн хүчин зүйлийн зүй тогтлыг судалдаг биологийн шинжлэх ухааны салбар.

Экосистем – Өөр хоорондоо болон бусад амьгүй биетүүдтэй харилцан үйлчлэлцэж буй төрөл бүрийн амьтан, ургамал болон бусад организмын экологийн бүлгэмдэл.

Элэгдэл – Физик, хими, механик хүчин зүйлийн нөлөөгөөр хөрс, эсвэл чулуулаг градиентийн дагуу чиглэлд (салхины уруу, газрын уруу) эвдэрч, идэгдэх үйл явц.

Эмгэг үүсгэгч – Өвчин үүсгэгч болон үхэлд хүргэж болзошгүй организмд хамаарах нэршил.

Эмгэг үүсгэгч организм – Эзэн организм дотор амьдардаг өвчин үүсгэгч организм бөгөөд өвчин үүсгэх болон үхэлд хүргэх магадлалтай.

Эргийн бүс – Голын усны захаас ердийн ургамалжилттай газар хүртэлх ургамалтай эргийн хэсэг.

Эрэг хавийн (эргийн) – Усан сангийн эрэг орчимд амьдардаг организмд хамаарна.

Эрэмбэ, зэрэг (гол горхи) – Хамгийн жижгээс хамгийн том цутгалан хүртэлх голын хэсэг; Нэгдүгээр эрэмбийн горхи нь салаалаагүй цутгалууд байх бөгөөд нэгдүгээр эрэмбийн хоёр горхи нийлснээр хоёрдугаар эрэмбийн горхийг бий болгодог. Өндөр эрэмбийн голууд нь бага эрэмбийн гол, горхиос бүрдэнэ.

Эутрофикаци (эрдэсжих) – Байгалийн болон хүний үйл ажиллагааны дүнд усанд шим тэжээлийн бодис ихсэх үзэгдэл бөгөөд энэ нь хүчилтөрөгчийн хэмжээг бууруулдаг. Энэ үзэгдэл байгалийн нөхцөлд геологийн удаан хугацаанд явагддаг боловч хүний үйл ажиллагаанаас болж түргэн явагддаг.

Эцсийн хэрэглэгч – Бусад махчин амьтдын идэш болдоггүй махчин амьтад. Голын усны экосистемд хамгийн том загас нь эцсийн хэрэглэгч болдог бол ойн экосистемд чоно эцсийн хэрэглэгч болох жишээтэй. Энэ нь бусад макро сээр нуруугүй амьтдыг идээд, өөрөө загас мэтийн бусад махчин амьтдын идэш болдог хаварч шавжийн авгалдай зэрэг махчин амьтдаас ялгаатай.

D хэлбэртэй тор – Макро сээр нуруугүйтний дээж авахад зориулагдсан бариултай, маш жижиг нүхтэй тор. Эрвээхийний тортой төстэй.

pH – Орчны хүчиллэг, шүлтлэг байдлыг хэмжих 1.0-14.0 гэсэн утгатай хэмжүүр. Саармаг орчны pH нь 7.0 байна. watershed – the area of land drained by a particular river or stream system.


Хавсралт БÌîíãîë íóòàã ìèíó ýâñýë

Ìîíãîë óëñàä ýêîëîãèéí áàðèìæààò ýäèéí çàñãèéí áîäëîãî àëäàãäàí, óóë óóðõàéí çîõèñã¿é ¿éë àæèëëàãààíû äàéðàëòàíä õ¿í àðä íü óóõ óñã¿é, ìàë ñ¿ðýã íü áýë÷èõ áýë÷ýýðã¿é áîëæ, èäýýøèæ äàññàí íóòãààñàà ò¿ðýãäýæ, í¿¿äëèéí ñî¸ë èðãýíøëýýñýý øàõàãäàí ñàëæ áàéíà.

Ìîíãîë îðíû ºíöºã áóëàí á¿ðò íóòàã óñàà õàìãààëàõ çîðèëãîòîé èðãýíèé õºäºëãººí¿¿ä ¿¿ñ÷ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ òîäîðõîé àìæèëòàíä õ¿ðñýí. Ãýâ÷ îðîí äàÿàð áàéãàëü îð÷íû àñóóäàë íýí õ¿íäýð÷, çàðèì íóòàãò èðãýäèéí ñàíàà÷ëàãûí áàéãóóëëàãûã çàñàã çàõèðãàà, óóë óóðõàéí êîìïàíèóäûí ç¿ãýýñ ¿ë òîîìñîðëîõ, äàðàìòëàõ, õààí áîîãäóóëàõ, õ¿÷ õýðýãëýõ, ýíý á¿ãäèéã ñºðºí àæèëëàõàä èðãýäèéí áàéãóóëëàãóóäûí õ¿÷ ìºõºñäºõ õàíäëàãà àæèãëàãäñàí. Èéìýýñ òàðõàé áóòàðõàé áàéäëààñ àíãèæèð÷ õ¿÷ýý íýãòãýõ, èë¿¿ äàëàéöòàé, òîäîðõîé áîäëîãîòîé, óÿëäàà õîëáîîòîéãîîð õàìòðàí àæèëëàõ, íèéò àðä èðãýäèéí äýìæëýã àâàõ, õ¿÷èðõýãæèõ çîðèëãîîð Ìîíãîë óëñûí 14 àéìãèéí íóòàã äýâñãýðèéã õàìðàí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã èðãýäèéí ¿¿ñãýë ñàíàà÷ëàãûí 11 õºäºëãººí íýãäýæ, 2006 îíû 02 ñàðûí 10-íä “Ìîíãîë Íóòàã Ìèíó” (ÌÍÌ) Ýâñëèéã áàéãóóëñàí. “Ìîíãîë Íóòàã Ìèíó” Ýâñýë áîëîí ò¿¿íèé ãèø¿¿í 11 õºäºëãººí íü àøãèéí òºëºº áóñ, íèéãýìä ¿éë÷èëäýã òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä þì. Ýäãýýð íü:

Àíãèð Í¿äýí Ìºíäººõýé Óâñ àéìãèéí Öàãààíõàéðõàí, Õÿðãàñ ñóìÀðäûí ýë÷ Ñýëýíãý àéìãèéí Åðºº ñóìÀðèóí ñóâàðãà Àðõàíãàé àéìàãÎíãè ãîëûíõîí ªâºðõàíãàé, Äóíäãîâü, ªìíºãîâü àéìàãÎíîí-Óëç ãîëûíõîí Õýíòèé, Äîðíîä àéìàãÑàëõèí Ñàíäàã Ãîâü-Àëòàé, Çàâõàí àéìàãÒîñîí Çààìàð-Òóóë ãîë Òºâ àéìàãÓóãóóë ªìíºãîâü àéìàãÕîíãîð íóòãèéí äóóäëàãà Áàÿíõîíãîð àéìàãÕºâñãºë äàëàéí ýçýä Õºâñãºë àéìàãÝã-¯¿ð ýõ íóòàã Õºâñãºë, Áóëãàí àéìàã

Ýðõýì çîðèëãî

Áàéãàëü ýêîëîãèéí òýíöâýðò áàéäëûã àëäàãäóóëæ áóé òºðèéí áîäëîãî, øèéäâýðò íºëººëæ, èðãýäèéí ýð¿¿ë, àþóëã¿é îð÷èíä àìüäðàõ ýðõèéã õàìãààëàõàä îðøèíî.

Ýâñëèéí ñòðàòåãè:

ÌÍÌ ýâñëèéã áàéãóóëëàãûíõ íü õóâüä áýõæ¿¿ëýõ. ►


Òºð çàñãèéí áîäëîãî øèéäâýðò íºëººëºõ. ►Èðãýäèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ, ÷àäàâõèéã íü áýõæ¿¿ëýõ. ►

Óäèðäëàãà çîõèîí áàéãóóëàëò

Ýâñëèéí ¿éë àæèëëàãààã ò¿ð õàìààðàã÷ 2 õºäºëãººí 3 ñàðûí õóãàöààòàé óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëæ, ã¿éöýòãýñýí àæëàà ýâñëèéí õóðàëä òàéëàãíàí ýýëæèò ò¿ð õàìààðàã÷ 2 õºäºëãººíä õ¿ëýýëãýí ºãíº. Äàðààãèéí 2 õºäºëãººíèé òýðã¿¿í¿¿ä õÿíàëòûí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. Õºäºëãººíä íýãäýí îðîõ, ãàðàõ íü íýýëòòýé áºãººä ýëñýõ õºäºëãººí ýâñëèéí ¿íýò ç¿éëñ, ä¿ðìèéã çºâøººð÷ ãýðýý áàéãóóëàí íýãäýíý. Ýâñëèéí áîäëîãî, øèéäâýðèéã ãèø¿¿í õºäºëãººí¿¿äèéí òýðã¿¿í¿¿äýýñ á¿ðäýõ Óäèðäàõ Çºâëºëèéí õóðëààð ãàðãàíà.

¯éë àæèëëàãààíû ÷èãëýë¿¿ä

Îðîí íóòãèéí èðãýäèéã ìýäëýã ìýäýýëëýýð õàíãàæ, óóë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíä ►îëîí íèéòèéí õÿíàëò òîãòîîõ.Áàéãàëü îð÷èíòîé õîëáîîòîé õóóëèóäàä ä¿í øèíæèëãýý õèéæ, íýìýëò ººð÷ëºëò ►îðóóëàõ.Ìîíãîë óëñàä õàðèóöëàãàòàé óóë óóðõàéã áèé áîëãîõûí òºëºº àæèëëàõ. ►Òºð çàñãèéí ìýäýýëëèéã îëîí íèéòýä íýýëòòýé áàéëãàæ, èðãýíèé íèéãìèéã ►òºëºâø¿¿ëýõ.

Áèäíèé ¿íýò ç¿éëñ, èòãýë ¿íýìøèë, íýãòãýõ ¿íäýñ

Íýýëòòýé èë òîä áàéõ. ►Ýðõ òýãø õàìòðàí àæèëëàõ. ►Õàðèëöàí èòãýëöýë, õ¿íäýòãýëòýé, õ¿ëýýöòýé áàéõ. ►Õàìòûí øèéäâýðèéí ºìíº õàìòäàà õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ. ►Ýðõ ìýäëèéã øèëæ¿¿ëýõ, òºëººë¿¿ëýõ. ►ªãºõ, àâàõûí çàð÷èì. ►

Áèäýíòýé õàðèëöàõ õàÿã

Áèäýíòýé õàðèëöàõ õàÿãÓòàñ: (976)-11-70111413; (976)-11-324980Фàêñ: (976)-11-70111413È-ìýéë: [email protected]Вýá: www.mnpc.mnШóóäàíãèéí õàéðöàã: Òөâ øóóäàí, ø/õ 1165Áàéðøèë: Ìîíãîë Óëñ, Óëààíáààòàð õîò, Áàãà òîéðóó, 37/á áàéð, 306 òîîò


Àíãèð Í¿äýí ÌºíäººõýéÓâñ àéìàã

Õàí Õºõèéí íî¸í íóðóóíä îðøèõ ¿çýñãýëýíò Ìºíäººõýé íóóð íü Óâñ àéìãèéí Öàãààíõàéðõàí ñóìûí òºâººñ 2.5 êì çàéä áàéðëàíà. Ýíý íóóð íü Õàíãèëöàãèéí ãîëä öóòãàæ áàéñàí öàã ñàÿõàí áèëýý. Ìºíäººõýé íóóð íü öýâýð öýíãýã óñòàé áºãººä õàâàð íàìàðòàà òºðºë á¿ðèéí óñíû øóâóóä í¿¿äýëëýí èðäýã. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ýíý ñàâ íóòàãò õ¿íèé áóðóóòàé ¿éë àæèëëàãàà ÿâàãäñàíààñ Õàíãèëöàã áîëîí Ìºíäººõýé ãîëóóä íü òàòàð÷, øèðãýõ áîëëîî. 2005 îíä “Äýâøèë Óâñ” ÕÕÊ íü Õàíãèëöàãèéí ãîëûí ýõýíä ìîä îãòîëæ, Ìºíäººõýéí ãîëîîñ Õàíãèëöàãèéí ãîë ðóó öóòãàõ öóòãàëàíã áîîæ äàëàí áîñãîí òîãîî õèéæ, àøèãëàñàí óñàà øóóä ãîë ðóó íèéë¿¿ëýõ çýðýã áàéãàëü îð÷èíä ñºðºã íºëººòýé õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëñààð èðëýý.

Ýðõýì çîðèëãî áà çîðèëòóóäÎðîí íóòãèéí îíãîí áàéãàëü , àí àìüòäûã õàìãààëàõ ò¿¿íä àðä èðãýäèéí îðîëöîîã ►íýìýãä¿¿ëýõ.Îðîí íóòàãò àøèãò ìàëòìàëûí õàéãóóë áîëîí àøèãëàëòûí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ ►áàéãàà èðãýä, áàéãóóëëàãóóäûí áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýëò õèéæ áàéãàà àæèëä õºäºëãººíèé ç¿ãýýñ õÿíàëò òàâèõ.Îðîí íóòãèéí àí àìüòàä, îé ìîäûã õàìãààëàõ àæèëëàãààíä àðä èðãýäèéí îðîëöîîã ►íýìýãä¿¿ëýõ.Íóóð, öººðºì, ãîëûí óñíû áîõèðäîë, øèðãýõýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, áàéãàëü ►ýêîëîãèéí òýíöâýðèéã àëäàãäóóëàõã¿é áàéëãàõ.Îðîí íóòàãò ãàçðûí õýâëèéã àøèãëàñíààñ îðîõ îðëîãûí õóâààðèëàëòàíä ►òºëººëëºº îðîëöóóëàõ çàìààð øèéäâýð ãàðãàëòàíä àðä èðãýäèéí ñàíàëûã òóñãàõ.Àøèãò ìàëòìàë, áàéãàëü õàìãààëàõ áîëîí òàòâàðûí õóóëèóä ò¿¿íèéã ►õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí ñóðòàë÷èëãààã çîõèîí áàéãóóëàõ.

¯éë àæèëëàãààÖàãààíõàéðõàí ñóìûí õàéãóóëûí áîëîí àøèãëàëòûí ëèöåíçòýé ãàçàð íóòãèéã îðîí ►íóòãèéí òóñãàé õàìãààëàëòàíä àâàõóóëñàí.Ìîäíû ¿éëäâýðëýë ÿâóóëæ áàéñàí óëñûí á¿ðòãýëã¿é “Шèíý÷ëýë” ÕÕÊ-íèé ¿éë ►àæèëëàãààã çîãñîîñîí.2006 îíû 5-ð ñàðä “Äýâøèë Óâñ” êîìïàíèä èðãýä óäàà äàðàà øààðäëàãà òàâüñíààð ►àøèãëàëòûí çàðèì òàëáàéä íºõºí ñýðãýýëòèéí àæëûã õèéëãýñýí.“Äýâøèë Óâñ” ÕÕÊ-íèé ¿éë àæèëëàãààã îðîí íóòãèéí èðãýä ýñýðã¿¿öýí òýìöñýíýýð ►¿éë àæèëëàãààã íü ò¿ð õóãàöààãààð çîãñîîñîí.

Áèäýíòýé õàðèëöàõ õàÿãß. ÖýðýíõàíäÌîíãîë Óëñ, Óëààíáààòàð õîò,Áàãà òîéðóó, 6-ð õîðîî,37á áàéð, 401 òîîòÓòàñ: 976-11-324980È-ìýéë: [email protected]


Àðäûí ýë÷Ñýëýíãý àéìàã, Åðөө Сум

Ñýëýíãý àéìãèéí Åðºº ñóìàíä 2004 îíû 1-ð ñàðä áàéãóóëàãäñàí, 4 äýõ æèëäýý ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà. Ñóìûí àëü ÷ èðãýí ãèø¿¿í íü áàéæ áîëíî. Èðãýäèéí òºâèéí 2 äàâõàð áàéð áàðüæ ñîíèðõëîîðîî íýãäñýí èðãýäèéí á¿ëãýì¿¿äèéã àæèëëóóëæ áàéíà. Òýäíèé íýã íü áàéãàëü îð÷íû á¿ëãýì. Åðºº ñóì Åðºº ãîë áîëîí ò¿¿í ð¿¿ öóòãàäàã òîì æèæèã íèéò 60 ãàðóé ãîë ãîðõèòîé, îéí ñàí á¿õèé ¿çýñãýëýíò íóòàã. Åðºº ñóìûí íóòàãò àøèãëàëòûí áîëîí õàéãóóëûí 196 ëèöåíç îëãîãäñîí áºãººä 20 îð÷èì óóë óóðõàéí êîìïàíè îëáîðëîëò ÿâóóëæ áàéãàà. Àðäûí Ýë÷ õºäºëãººí èðãýäèéã ãýãýýð¿¿ëæ, òýäíèéã îðîí íóòãèéí àëèâàà àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä èäýâõòýé îðîëöîõ ìýäëýãòýé, ÷àäâàðòàé áîëãîõ ÷èãëýëèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã. Áóãàíò áàã Óëààíáààòàð äàõü Èðãýíèé Áîëîâñðîëûí Òºâººñ õýðýãæ¿¿ëæ áóé òºñºëä õàìðàãäàæ àæèëëàæ áàéãàà áºãººä “Ìèíèé Áóãàíò” ñàëáàðòàé. “Îðîí íóòãèéí èðãýäèéí îðîëöîî” îðîí íóòãèéí õýìæýýíä íºëººëëèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ çýðýã ÷èãëýëýýð àæèëëàäàã.

Ýðõýì çîðèëãîÑóìûíõàà àðä ò¿ìíèéã íóòàã îðîíäîî áîëîí óëñûí õýìæýýíä õýðýãæèæ áóé ►òºðèéí áîäëîãîä íºëººëæ ÷àäàõóéö ìýäëýã ÷àäâàðòàé, èäýâõòýé èðãýä áîëãîõ, íóòàã îðíîî õàìãààëàõ, õ¿ì¿¿ñèéíõýý àìüäðàëûã äýýøë¿¿ëýõ ¿éëñò ÷èãë¿¿ëýí ìàíëàéëàõàä îðøèíî.

¯éë àæèëëàãààÁàÿíãîë îð÷ìûí íóòàãò õàéãóóë áîëîí àøèãëàëòûí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéñàí ►7 ëèöåíçèéã öóöëóóëñàí.Ñóì íü íèéòäýý 820 351 ãà íóòàã äýâñãýðòýé áºãººä ¿¿íýýñ 235 ìÿíãàí ãà íü îðîí ►íóòãèéí òóñãàé õàìãààëàëòàíä áàéñíûã íýìýãä¿¿ëæ 417 ìÿíãàí ãà-ä õ¿ðãýñíýýð ñóìûí íèéò íóòàã äýâñãýðèéí 50 õóâèéã õàìãààëàëòàíä àâñàí.Îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãàà, óóë óóðõàéí êîìïàíèóä, íóòãèéí èðãýäèéí ►îðîëöîîòîé ãóðâàí òàëò ãýðýý áàéãóóëàõààð òîõèðîëöîîíä õ¿ðýýä áàéíà.Сумын иргэдэд байгаль орчны талаарх мэдээ мэдээлэл хүргэж, орон нутгийн ►телевизээр тогтмол нэвтрүүлэг сургалт явуулж байна.

Áèäýíòýé õàðèëöàõ õàÿãÁ. ÍàðìàíäàõÑýëýíãý àéìàã, Åðºº ñóì, ÒàâèíÃàð óòàñ: 976-9917-9047; 01364-42160/42120È-ìýéë: [email protected]


Àðèóí сóâàðãàÀðõàíãàé àéìàã, ªâºðõàíãàé àéìàã

Àðèóí Ñóâàðãà õºäºëãººí íü 2005 îíû 4-ð ñàðûí 30-íä Îðõîí ãîëûí ýõ, Öýöýðëýã, Öýíõýð, óðä Òàìèðûí ãîëûí àé ñàâ äàãóó àìüäàðäàã Àðõàíãàé àéìãèéí Öýíõýð ñóìûí èðãýä áîëîí Óëààíáààòàð õîòíîî àìüäàð÷ áóé òóñ ñóìûí óóãóóë èðãýäèéí ¿¿ñãýë ñàíàà÷ëàãààð áàéãóóëàãäñàí èðãýäèéí õºäºëãººí þì.

Àðõàíãàé àéìãèéí Öýíõýð ñóìûí íóòàãò Ìîíãîë Ãàçàð, Àëòàí Äîðíîä Ìîíãîë, Ñàéëèã çýðýã êîìïàíèóä àëòíû õàéãóóëûí 19, àøèãëàëòûí 11 ëèöåíç àâ÷, 1999 îíîîñ ýõëýí àëò îëáîðëîëò ÿâóóëæ, 3000 ãàðóé ãà ãàçðûí õºðñèéã îðâîíãîîð íü ýðã¿¿ëæ, îâîîëñîí øîðîî, í¿õ öººðºì áîëãîí õóâèðãàñíààð õºðñ óðãàìàë íü á¿ðýí ñ¿éäýæ, Îðõîí, Óðä Òàìèð, Öýöýðëýãèéí ãîëä öóòãàäàã 11 òîì, æèæèã ãîë øèðãýæ, íóòãèéí èðãýä øàõàãäàí õººãäºæ, ÿíç á¿ðèéí øàëòãààíààð 20 ãàðóé õ¿íèé àìü ýðñäýýä áàéíà.

Òýä óõñàí ãàçàðòàà áàéãàëèéí íºõºí ñýðãýýëòèéã õóóëü æóðìûí äàãóó õèéõã¿é, áàéãàëü îð÷íûã èéíõ¿¿ ñ¿éòãýñýýð áàéõàä Àðõàíãàé àéìãèéí Öýíõýð ñóìûí óäèðäëàãóóä òýäãýýð êîìïàíèóäûã óëàì ººãø¿¿ëýí íýìæ óõóóëñààð, çºâøººðºë ºãñººð áàéíà.

ªíººäºð Àðõàíãàéí Öýíõýð ñóìàíä áîëæ áóé áàéãàëü îð÷íîî ñ¿éòãýñýí, õ¿í àðäûíõàà ýñðýã ÷èãëýñýí, ìàðãààøèéí èõ õîõèðëûã õàéõðàõã¿é ìºíãºíèé õîéíîîñ óëàéðàí ç¿òãýæ áàéãàà ýíýõ¿¿ õàðàëãàí ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ Îðõîí, Óðä Òàìèðûí ãîëóóä øèðãýæ, äóíäðàõ, óëìààð ýäãýýð ãîëûí ñàâ äàãóóõ íèéò á¿ñ íóòàã öºëæèõ, îëîí àéìàã ñóìûí õ¿í àðä, ìàë ñ¿ðýã óíä óñààð ãà÷èãäàõ áîäèò àþóë í¿¿ðëýæ áàéíà.

Ýðõýì çîðèëãî

Á¿ñ, îðîí íóòãèéí õýìæýýíä áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ, áàéãàëèéí äîðîéòîë, ►õ¿íèé áóðóó ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ áàéãàëü îð÷èíä íºëººëæ áóé ñºðºã ¿ð äàãàâàðûã òàñëàí çîãñîîõ, îëîí íèéòèéí îðîëöîîòîéãîîð áàéãàëü îð÷íû íºõºí ñýðãýýëòèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ, èðãýäýä ýêîëîãèéí áîëîí õóóëü ç¿éí áîëîâñðîë îëãîõ.

¯éë àæèëëàãàà

“Àëòàí Äîðíîä Ìîíãîë”, “Ìîíãîë Ãàçàð” êîìïàíèóäààð òåõíèêèéí íºõºí ñýðãýýëò ►õèéëã¿¿ëñýí.Õàéãóóëûí áîëîí àøèãëàëòûí ëèöåíçòýé 11 ìÿíãàí ãà ãàçðûã ÷ºëººë¿¿ëñýí. ►Öýíõýð ñóìûí íóòàã Íàðèéí õàìàðòàä Ìîíãîë Ãàçàð êîìïàíèä ñóìûí ÈÒÕ-ûí ►Òýðã¿¿ëýã÷ 7 ãèø¿¿í ãàçàð àøèãëóóëàõ øèéäâýð ãàðãàñíûã Àðõàíãàé àéìãèéí Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýýð áóðóóòàéã íü òîãòîîëãîñîí.

Áèäýíòýé õàðèëöàõ õàÿãÃ. ×àãíààäîðæÓëààíáààòàð õîò, ×èíãýëòýé ä¿¿ðýã, Áàðñ òºâèéí 320 òîîòÓòàñ: 976-11-324980; Ãàð óòàñ: 9919-9710È-ìýéë: [email protected]


Îíãè ãîëûíõîíªìíºãîâü àéìàãÄóíäãîâü àéìàã

ªâºðõàíãàé àéìàã

Îíãè ãîëûíõîí õºäºëãººí íü Îíãèéí ãîë, Óëààí íóóð øèðãýí óñòàæ áóé øàëòãààíûã òîãòîîõ, Îíãèéí ãîëûã õàìãààëàõ, óðñàöûã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîîð ªìíºãîâü, Äóíäãîâü, ªâºðõàíãàé àéìãóóäûí 8 ñóìûí èðãýäèéí ¿¿ñãýë ñàíàà÷ëàãààð 2001 îíä áàéãóóëàãäñàí. Îíãè ãîëûíõîí õºäºëãººí íü Îíãè ãîëûí ýõ áîëîí öóòãàë ãîëóóäûí òýíöâýðèéí õàäãàëàõ, õàìãààëàõ áîëîí ñýðãýýõ ýðìýëçýëòýé àæèëëàæ áàéíà. ¯éë àæèëëàãààãàà èðãýäèéí èäýâõ ñàíàà÷ëàãàòàé îðîëöîîã áèé áîëãîõ, îëîí íèéòèéã õàìàðñàí ñóðãàëò, ñóðòàë÷èëãàà çîõèîí áàéãóóëàõ áîëîí áàéãàëü îð÷íû õîëáîãäîëòîé íèéãìèéí áîäëîãî øèéäâýðò íºëººëºë ¿ç¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð òóñ òóñ ÿâóóëäàã.

Îíãèéí ãîë íü äýëõèéí öýâýð óñíû òîìîîõîí õàãàëáàð öýã Õàíãàéí íóðóóíààñ ýõ àâ÷ Õàíãàé, õýýð òàë, ãîâèéí á¿ñ í¿òãèéã äàìæèí 435 êì óðñàõäàà 175 êì êâ òàëáàé á¿õèé Ìîíãîëûí ãîâèéí ýêîëîãèéí òýíöâýðèéã õàäãàëàõàä îíöãîé íºëººòýé Óëààí íóóðûã áèé áîëãîäîã áàéæýý.

Îíãèéí ãîë òàñàð÷, Óëààí íóóð øèðãýñýí øàëòãààí íü àëòíû øîðîîíû îðäíû îëáîðëîëòûí ÿâöàä ãîëûí ãîëüäðîëóóäûã á¿ðìºñºí ººð÷èëæ, òåõíèêèéí áîëîí áèîëîãèéí íºõºí ñýðãýýëò îãò õèéõã¿é îðõèñíîîñ øóóä õàìààðàëòàé áîëîõûã ÁÎßÕÕÌ-û àæëûí õýñãèéí ä¿ãíýëòýýð òîãòîîñîí áàéíà. Ýíä Ìîíãîë óëñûí ¯íäñýí õóóëü, Áàéãàëü õàìãààëàõ õóóëü, Àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé õóóëü, Óñíû òóõàé õóóëèóäûí òîäîðõîé çààëòóóä íîöòîé çºð÷èãäñºí áàéíà. Îíãèéí ãîë òàñàð÷, Óëààí íóóð øèðãýñíýýñ òóñ á¿ñ íóòãèéí 57 000 ãàðóé õ¿í óíäíû áîëîí õýðýãëýýíèé óñààð ãà÷èãäàæ áàéíà. Ìºí 800 000 ãàðóé ìàë ñ¿ðýã óóõ óñ, áýë÷ýýðýýð ãà÷èãäàí ººð àéìàã ñóìäûí íóòàãò äàéæèí íóòàãëàõàä õ¿ðýýä áàéíà.

Ýðõýì çîðèëãî áà çîðèëòóóäÎíãèéí ãîëûí óðñàöûã íýìýãä¿¿ëýí Óëààí íóóðûã ñýðãýýõ. ►Îíãèéí ãîë, Óëààí íóóð øèðãýí óñòàæ áóé øàëòãààíûã òîãòîîõ, àðèëãàõ. ►Àìüäðàõ îð÷èí íºõöºë íü óñòàæ ¿ã¿é áîëæ, àìüäðàë íü õ¿íäýð÷ áóé èðãýäèéí ýðõ ►àøãèéã õàìãààëàõ, õîõèðëûã áàðàãäóóëàõ.Îíãè ãîëûí ýõ, öóòãàë ãîëóóä áîëîí á¿ñ íóòàãò íºõºí ñýðãýýëò õèéõ. ►

¯éë àæèëëàãààÎíãè ãîëûí ýõýíä 2001 îíîîñ õîéø àëòíû õàéãóóëûí 28 áîëîí àøèãëàëòûí 9 ►ëèöåíç îëãîãäîõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéñíû 35 öóöëóóëæ, íºëººëëèéí ¿éë àæèëëàãàà õýðýãæ¿¿ëñíýýð ¿íäñýí 2 ëèöåíç àøèãëàõûã ò¿äãýëç¿¿ëýýä áàéíà.“Îíãè-÷àöàðãàíà” òºñëèéí õ¿ðýýíä 8 ñóìàíä 7 200 òàðüö ñóóëãàæ, Îíãè ãîëûí ►äàãóó îéæóóëàõ õºòºëáºðèéã ìàë÷äûí îðîëöîîòîéãîîð õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Õóóëü÷èäòàé õàìòðàí á¿ñ íóòàãò õîõèðîë ó÷ðóóëñàí áóðóóòàé ýòãýýäýýð íºõºí ►ñýðãýýëò õèéëãýõýýð õîëáîãäîõ íîòëîõ áàðèìò á¿ðä¿¿ëæ ýõýëñýí.2006 îíîîñ “Îíãè ãîë-Ýêîëîãè” ñóðàõ áè÷èã õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí. ►

Áèäýíòýé õàðèëöàõ õàÿãÖ. ÌºíõáàÿðÓëààíáààòàð õîò, Ìýäýýëýë Òåõíîëîãèéí ¯íäýñíèé ïàðê 416 òîîòÓòàñ/ôàêñ 976-11-327781; Ãàð óòàñ: 976-9982-3551È-ìýéë: [email protected]Вýá: www.onggiriver.com


Îíîí-Óëç ãîëûíõîíÕýíòèé àéìàã Äîðíîä àéìàã

Òóñ õºäºëãººí íü Îíîí Óëç ãîëûí ñàâ äàãóó àìüäàðäàã Õýíòèé, Äîðíîä àéìãèéí 8 ñóìäûí èðãýäèéí ¿¿ñãýë ñàíàà÷ëàãààð 2005 îíû 02 äóãààð ñàðûí 23-íû ºäºð áàéãóóëàãäñàí.

ÇîðèëãîÎíîí Óëç ãîë áîëîí ò¿¿íèé àé ñàâä áàãòàæ áóé íóóð öººðºì, áóëàã øàíä, ãîëóóäûí óñíû íººöèéã õàìãààëàõ, íóòãèéí èðãýäýä ýêîëîãèéí áîëîâñðîë ýçýìø¿¿ëýõ, áàéãàëèéí íººö áàÿëãèéã õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ, èðýýä¿é õîé÷ ¿åäýý áàéãàëàà õàéðëàí õàìãààëàõ õ¿ì¿¿æèë îëãîí óíàãàí òºðõººð íü ºâë¿¿ëýí ¿ëäýýõýä îðøèíî.

¯éë àæèëëàãààíû ÷èãëýëÍºõöºë áàéäàëä àæèãëàëò ñóäàëãàà õèéõ ►Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ, ò¿ãýýõ ►Ñóðãàëò ñóðòàë÷èëãàà ÿâóóëàõ ►Íºëººëºë õèéõ ►

¯éë àæèëëàãàà2005 îíû 8-ð ñàðààñ 2007 îíû 4-ð ñàð õ¿ðòýë 310 ãàðóé èðãýäýä “Èðãýíèé ►íèéãìèéí áàéãóóëëàãà, èðãýäèéí õºäºëãººí”-èé òàëààð ñóðãàëò ñåìèíàð çîõèîí áàéãóóëñàí.Äîðíîä àéìãèéí Áàÿíäóí ñóìûí íóòàãò “Ìîíãîë Ãàçàð” êîìïàíèéí íºõºí ñýðãýýëò ►õèéãäýýã¿é òàëáàéä ãýðýýò õóóëü÷ àâ÷ àæèëëóóëñíààð íºõºí ñýðãýýëòèéí çàðäëûã áîäèòîîð ãàðãóóëàõàä ø¿¿õèéí íýõýìæëýë ãàðãóóëæ àæèëëàñíààð óã àñóóäàë ø¿¿õèéí øàòàíä øèéäýãäýõ ãýæ áàéíà.Îíîí ãîëûí ýõýíä àëò îëáîðëîæ áàéãàà êîìïàíè ãîë óñ áîõèðäóóëæ áàéñíûã ►òîãòîîí ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãààð ä¿ãíýëò ãàðãóóëàí óã àñóóäëûã Ìîíãîë óëñûí åðºíõèéëºã÷èä ºðãºí áàðüñàí. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä Îíîí Áàëæèéí öîãöîëáîð ãàçðûã Õàìãààëàëòûí çàõèðãàà áîëãîí ºðãºòãºñºí.

Áèäýíòýé õàðèëöàõ õàÿãË. ÎòãîíöýöýãÌîíãîë Óëñ, Óëààíáààòàð õîò,Áàãà òîéðóó, 6-ð õîðîî,37á áàéð,401 òîîòÓòàñ: 976-11-324980; Ãàð óòàñ: 976-9974-4101È-ìýéë: [email protected]


Ñàëõèí ÑàíäàãÃîâü-Àëòàé àéìàã Çàâõàí àéìàã

2005 îíû 2-ð ñàðûí 17-íû ºäºð “Ñàëõèí Ñàíäàã” õîëáîî íü Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí Ãóóëèí, Äýëãýð ñóìûí àðä èðãýäèéí ¿¿ñãýë ñàíàà÷ëàãààð áàéãóóëàãäñàí.

Ýðõýì çîðèëãî áà çîðèëòóóäÁàéãàëü îð÷íûã óíàãàí òºðõººð íü áàéëãàõ, õ¿í àìûí ýð¿¿ë àþóëã¿é îð÷èíä àìüäðàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ, áàéãàëü îð÷íû òàëààð òºðèéí áîäëîãîä íºëººëºõ.

Îðîí íóòãèéí áàéãàëü îð÷íîî õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààã á¿õ íèéòèéí õºäºëãººí ►áîëãîõ, áîëîí îðîëöîîã èäýâõæ¿¿ëýõ.Áàéãàëü îð÷íû òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûã äýìæèõ. ►Äýëõèéí äóëààðàëò, àøèãò ìàëòìàë áîëîí õ¿íèé áóðóó ¿éë àæèëëàãààíààñ ►áîëæ áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò òºðõ íü àëäàãäàæ, õ¿í ìàëûí ýð¿¿ë ìýíäýä ìóóãààð íºëººëæ áàéãààä ä¿ãíýëò õèéæ, ñºðºã ¿éë àæèëëàãààã òàñëàí çîãñîîõ.Çàâõàí ãîë áîëîí ¿¿íèéã äàãàëäàõ ãîë ìºðí¿¿äèéã õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ, ►îéæóóëàõ çýðýãò òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí äýìæëýãèéã àâàõ.Àëòíû ëèöåíçýä õÿíàëò òàâèõ, õ¿ì¿¿íëýã ¸ñ ç¿éòýé àøèãëóóëàõ. ►Ãèø¿¿äèéã ñóðãàëòàíä õàìðóóëæ, ìýäëýã ìýðãýæëèéã íü äýýøë¿¿ëýõ. ►Ãàð àðãààð àëò îëáîðëîã÷äûã áàéíãûí àæëûí áàéðòàé áîëãîõ, ìàëæóóëàõ. ►Ãàð àðãààð àëò îëáîðëîã÷èä àøèãëàëòã¿é áîëñîí óñëàëòûí ñèñòåìèéã ñýðãýýõ, ►òîìîîõîí ãîë ìºðíèé äàãóó ÷àöàðãàíà, ¿õðèéí í¿ä çýðýã æèìñ æèìñãýíý òàðèàëàõ.

¯éë àæèëëàãààÃèø¿¿äýä íóòàã äýâñãýðèéã á¿ñ÷ëýí õóâààæ, 7 á¿ëýã áîëãîí òóñ òóñûí á¿ñèéí ►õàðèóöóóëàí àæèëëàæ áàéíà. 500 ãàðóé ãà ãàçàðò 6500 ãàðóé óëèàñ, áóðãàñ, ÷àöàðãàíà, õàðãàíà çýðãèéã òàðèàëæ, õóó÷èí ¿ðæèí óðãàæ áàéãàà îéã õàìãààëñàí.1500 ãàðóé ìàëûã 20 ãàðóé ► гар аргаар алт олборлогчдод ºã÷ ìàëæóóëñíààð òýäíèéã áàéíãûí àæëûí áàéðààð õàíãàæ áàéíà.

Áèäýíòýé õàðèëöàõ õàÿãÆ.Ò¿äýâäîðæÃîâü-Àëòàé àéìãèéí Äýëãýð ñóì, Ãóóëèí òîñãîí, “Ñàëõèí Ñàíäàã”Óòàñ: 976-11-324980, 364011, 682153; 01482-26503 Ãàð óòàñ: 9974-0803È-ìýéë: [email protected]


Òîñîí Çààìàð-Òóóë ãîëÒºâ àéìàã

2005 îíû 3-ð ñàðûí 27-íä àðä èðãýäèéí ¿¿ñãýë ñàíàà÷ëàãààð 800 ãàðóé ãèø¿¿ä äýìæèã÷èäòýéãýýð áàéãóóëàãäñàí áàéãàëü îð÷íû ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà þì.

1990 îíîîñ õýðýãæèæ ýõýëñýí Àëò õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä Çààìàð ñóìûí íèéò íóòàã äýâñãýðèéí 1/3 àëò îëáîðëîëòûí ¿éë àæèëëàãààíä àøèãëàãäàæ íºõºí ñýðãýýëò õèéãäýýã¿éí óëìààñ ºâºð òàë ðóó óðñäàã æèæèã ãîë ãîðõè øèðãýæ, ãàçàð òàðèàëàí , ìàë àæ àõóé ýðõëýõ áîëîìæ õààãäàæ, èðãýäèéí ýð¿¿ë àþóëã¿é îð÷èíä àìüäðàõ ýðõ çºð÷èãäºí öààøèä ýêîëîãèéí ñ¿éðýëä àâòàõ àþóë í¿¿ðëýýä áàéíà.

Ýðõýì çîðèëãî áà çîðèëòóóäÇààìàð ñóìûí íóòàã äýâñãýð, Õàòàíòóóë ãîëîî àâàð÷, áàéãàëü ýêîëîãèéí òýíöâýðò áàéäëûã õàäãàëàí õîé÷ ¿åäýý ºâë¿¿ëýõ, óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýëèéí íºõºí ñýðãýýëòèéã ÷àíàðûí ò¿âøèíä õ¿ðãýõ, ñºðºã ¿ð äàãàâàðààñ ¿¿äýí õîõèðñîí àðä èðãýäèéí õîõèðëûã òîãòîîõ, áàðàãäóóëàõ, èðãýäèéí ýðõ ç¿éí áîëîí áèîëîãèéí áîëîâñðîëûã äýýøë¿¿ëýõ.

¯éë àæèëëàãàà2005 îíû 3-ð ñàðûí 27-íä òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàðò àëò îëáîðëîõ ¿éë ►àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ãýæ áóé óóðõàéã ýñýðã¿¿öýæ 108 ìîðüòîé 800 ãàðóé õ¿í õàìðàãäñàí æàãñààë õèéæ îëîí íèéòýä õ¿ðãýñýí. Èðãýäýä ñóðãàëò ÿâóóëæ, ìýäýýëýë ò¿ãýýõ àæëûã áàéíãà çîõèîí ÿâóóëæ áàéíà. ►Àëò îëáîðëîã÷ ÀÀÍ-¿¿äèéã óðèàëàí “Òîñîí Çààìàð Íîãîîí Òºãºë” õºòºëáºðèéã ►áîëîâñðóóëæ, ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí ãàçàð áàéãóóëàõ àæëûã õèéæ ýõëýýä áàéíà.Ìîí-Ïîëèìåò êîìïàíèòàé õàìòðàí çàãâàð íºõºí ñýðãýýëò òºñºë áîëîâñðóóëàí ►îéæóóëàëòûí àæèë ýõýëæ áàéíà.Ýâñëèéí áóñàä õºäºëãººí¿¿äòýé õàìòðàí 3-ð ñàðûí 22-íä “Óñíû ¿íý öýíý” ºäºðëºã ►çîõèîí áàéãóóëñàí.Àçèéí ñàíãèéí äýìæëýãòýéãýýð ñóäàëãàà áîëîí ñóðãàëò ÿâóóëàõ àæëûã ¿å ►øàòòàéãààð ÿâóóëæ áàéíà.

Áèäýíòýé õàðèëöàõ õàÿãÄ.ÝíõòºðÒºâ àéìàã, Çààìàð ñóìÓòàñ: 976-11-324980; Ãàð óòàñ: 976-9978-8508È-ìýéë: [email protected]


Óóãóóëªìíºãîâü àéìàã

Уугуул хөдөлгөөн нь 2005 оны 03 сарын 29-ний өдөр Өмнөговь аймгийн уугуул иргэдийн үүсгэл санаачлагаар байгуулагдсан бөгөөд эх орон, газрын баялгаа хамгаалах, зүй зохистой ашиглахад хяналт тавих, Монгол улсад хариуцлагатай уул уурхайг бий болгохын төлөө ард иргэд, олон нийт, төрийн болон төрийн бус байгууллагуудтай хамтран ажиллаж байна. Өмнөговь аймагт дэлхийн томоохон нөөцөд тооцогдох Оюу Толгой, Таван Толгойн ордуудад 2000 оноос эрдэс баялгийн олборлолтын үйл ажиллагаа явагдсан.

Ýðõýì çîðèëãîÌîíãîë óëñàä èðãýíèé íèéãìèéã òºëºâø¿¿ëýõ, óóãóóë èðãýäèéí æàì ¸ñíû ýðõ àøèã, áàéãàëü îð÷íû òýíöâýðò áàéäëûã õàìãààëàõàä îðøèíî.

¯éë àæèëëàãààÀéìãèéí õýìæýýí äýõ óóë óóðõàéí ñàëáàðûí ¿éë àæèëëàãààíû òàëààð îëîí íèéòýä ►õàíäñàí ìýäýýëýë ºãñíººð õºäºëãººíèé çîðèëãî, ¿éë àæèëëàãàà àéìãèéí ò¿âøèíä òºäèéã¿é ¿íäýñíèé õýìæýýíä ñóðòàë÷ëàãäëàà. ªìíºãîâü àéìàãò 1000 ãàðóé èäýâõòýí äýìæèã÷òýé 15 ñàëáàð çºâëºëòýéãýýð ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéíà.ÓÌÕÃ-òàé õàìòðàí Òàâàí Òîëãîé, Îëîí Îâîîò, Íàðèéí Ñóõàéòûí óóðõàéí ¿éë ►àæèëëàãààòàé ãàçàð äýýð íü òàíèëöàí, ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí ¿íýëãýý ä¿ãíýëò ãàðãóóëàí, õóóëü çºð÷ñºí ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëæ áóé çàðèì íýã ÕÕÊ-íû ¿éë àæèëëàãààã çîãñîîëîî.ÀÍÓ-ûí “Àçèéí Ñàí”-òàé õàìòðàí Ãîâèéí äîëãèîí á¿ñèéí ðàäèîãîîð “Ìýäýýëýë ►çàéíû ñóðãàëò” õè÷ýýëèéí òºñºë.“Îþó Òîëãîé” òºñºëòýé ÁÎÍÁ¯-ä ìîíèòîðèíã õèéæ, “Ìýäýýëëèéí áàãö áýëòãýõ ►òºñºë” õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà.“Íýýëòòýé Íèéãìèéí Õ¿ðýýëýí”-òýé õàìòðàí Îëáîðëîõ Ñàëáàðûí Èë Òîä Áàéäëûí ►Ñàíàà÷ëàãûí õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ òºñºë 9-ð ñàðààñ õýðýãæèíý.Óëààíáààòàð õîòíîî ªìíºãîâü àéìàãò óóë óóðõàé õýðõýí ÿâàãäàæ áàéãàà òàëààð ►õýâëýëèéí áàãà õóðàë õèéëãýæ, Èéãë òåëåâèçýýð 2 óäàà øóóä ÿðèëöëàãàä îðîëöîæ, ìýäýýëýë õèéëýý. Õýâëýë ìýäýýëëèéí áàãèéã Îþó Òîëãîé, Òàâàí òîëãîé, Íàðèéí Ñóõàéòûí óóë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààòàé òàíèëöóóëàí, áîäèò áàéäëûí òàëààð öóâðàë íýâòð¿¿ëýã ÿâóóëæ, îëîí íèéòýä õ¿ðãýëýý.

Áèäýíòýé õàðèëöàõ õàÿãÄ. ÄàÿíÓëààíáààòàð õîò, Ñ¿õáààòàð ä¿¿ðýãÁàãà òîéðóó-49, Ìýäýýëýë òåõíîëîãèéí ¿íäýñíèé ïàðê, 320 òîîòÓòàñ: 976-11-324980; Ãàð óòàñ: 976-9998-7020È-ìýéë: [email protected]


Õîíãîð íóòãèéí äóóäëàãàÁàÿíõîíãîð àéìàã

Áàÿíõîíãîð àéìãèéí ýêîëîãèéí òýíöâýðò áàéäëûã õàíãàæ áàéäàã Áàéäðàã, Ò¿é, Шàð óñ ãîë áîëîí òýäãýýðèéí öóòãàë ãîëóóäûí àé ñàâä àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîæ áóé ÀÀÍ-¿¿äèéí áóðóó ¿éë àæèëëàãàà, òºâ îðîí íóòãèéí óäèðäëàãûí áîäëîãî øèéäâýðèéí àëäààíààñ øàëòãààëæ 13 ñóìûí èðãýä, ìàë÷äûí ýð¿¿ë, àþóëã¿é îð÷èíä àìüäðàõ ýðõ íîöòîéãîîð çºð÷èãäñºí áèëýý. Áàéäðàã, Ò¿é, Шàð óñ ãîëóóä áîõèðäîí òàñàðñíààñ ãîâèéí ýêîëîãèä îíöãîé íºëººòýé Îðîã íóóð ¿ã¿é áîëæ, Áººíöàãààí íóóð àñàð õóðäòàé øèðãýæ, èðãýä ìàë÷äûí àìüäðàõ îð÷èí íºõöºë íü õ¿íäýð÷, áàéãàëèéí òýíöâýðò áàéäàë àëäàãäààä áàéíà. Èéìä ýðõ àøèã íü çºð÷èãäºí õîõèð÷ áóé îëîí ìÿíãàí èðãýä, ìàë÷äûí ¿¿ñãýë ñàíàà÷ëàãààð “Õîíãîð íóòãèéí äóóäëàãà” õºäºëãººí ÒÁÁ áàéãóóëàãäàí àæèëëàæ áàéíà.

Ýðõýì çîðèëãîÒºâ Àçèéí äîòîãøîî óðñàöòàé Áàéäðàã, Ò¿é, Шàð óñ ãîëóóäûã èðãýäèéí îðîëöîîòîéãîîð õàìãààëæ, Îðîã, Áººíöàãààí íóóðûã ñýðãýýíý.

ÇîðèëòóóäÁàéäðàã, Ò¿é, Шàð óñ ãîëûí àé ñàâä àìüäàð÷ áóé èðãýä, ìàë÷äûí ýð¿¿ë, àþóëã¿é ►îð÷èíä àìüäðàõ ýðõèéã õàìãààëàõ.Àøèãò ìàëòìàëûí ëèöåíç îëãîëò áîëîí áàéãàëü õàìãààëàõ õóóëèóäûí áèåëýëòýíä ►îëîí íèéòèéí îðîëöîî, õÿíàëòûã ñàéæðóóëàí ¿ð íºëººã äýýøë¿¿ëæ, “íèéãìèéí ëèöåíç” áèé áîëãîõ.Áàéäðàã, Ò¿é, Шàð óñ ãîëóóä áîëîí Îðîã, Áººíöàãààí íóóðûí øèðãýëò, áàéãàëèéí ►äîðîéòëûí øàëòãààíûã òîãòîîõ, íºõºí ñýðãýýõ.Óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýëèéã õàðèóöëàãàòàé áîëãîæ, àðä ò¿ìíèé àìüäðàëûí ►õýâøèë, çàí çàíøëûã õàìãààëàõ.Áººíöàãààí áîëîí Îðîã íóóðûí ýêîñèñòåìèéã ñýðãýýí õàìãààëàõ. ►Óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýëä àøèãëàãäàæ áóé õèìèéí õîðò áîäèñûí øèíæèëãýý ►õèéëãýõ.Æèëäýý 30 ìÿíãà õ¿ðòýëõ ñóóëãàö áýëòãýõ, ÷àöàðãàíà ¿ðæ¿¿ëãèéí òàëáàé ►áàéãóóëæ, ãîëóóäûí àé ñàâä îéæóóëàõ õºäºëãººí ºðí¿¿ëýõ.Áàÿíõîíãîð àéìãèéí ýêîëîãèéí ñóðàõ áè÷ãèéã çîõèîí õýâë¿¿ëæ, ÅÁÑ-ûí õè÷ýýëèéí ►ïðîãðàììä îðóóëàõ.Ãàð àðãààð àëò îëáîðëîã÷äîä áàéãàëü îð÷èíä õîð õºíººëã¿é äýâøèëòýò òåõíîëîãè ►íýâòð¿¿ëæ, “Íîãîîí àëò” òºñºëä õàìðàãäóóëàõ.Óëàìæëàëò ýäèéí çàñãèéí ñóóðü áîëñîí ÌÀÀ-í áýë÷ýýðèéã õàìãààëàõ áîäëîãî ►áàðüæ, ìàëã¿é áîëñîí “Íèíæà ìàë÷èí”-ã ìàëæóóëàõ òºñºëä õàìðàãäóóëàõ.Èðãýäèéí ýêîëîãèéí áîëîâñðîëûí òºâèéã áàéãóóëàõàä øààðäàãäàõ òîíîã ►òºõººðºìæèéã øèéäâýðëýæ, áàðèëãûí òîõèæèëòûí àæëûã ã¿éöýòãýõ.

Áèäýíòýé õàðèëöàõ õàÿãÄ. ÁàòáîëäÌîíãîë óëñ, Áàÿíõîíãîð àéìàãÁàÿíõîíãîð ñóìûí 4-ð áàã“Õîíãîð íóòãèéí äóóäëàãà” õºäºëãººíèé áàéðÓòàñ: 976-11-324980; Ãàð óòàñ: 976-9944-9889È-ìýéë: [email protected]


Õºâñãºë дàëàéí эçýäÕºâñãºë àéìàã

“Õºâñãºë äàëàéí ýçýä” õºäºëãººí Õºâñãºë íóóðûí àé ñàâ ãàçðûí óíàãàí òºðõèéã õýâýýð õàäãàëàõ çîðèëãîîð 2003 íóòãèéí èðãýäèéí ¿¿ñãýë ñàíàà÷ëàãààð áàéãóóëàãäñàí.

Ýðõýì çîðèëãî áà çîðèëòóóäÕºâñãºë íóóðûí ñàâ ãàçðûí óíàãàí òºðõèéã õýâýýð õàäãàëæ, íóòãèéí èðãýäèéí ýð¿¿ë àþëã¿é îð÷èíä àìüäðàõ ýðõèéã õàìãààëàõ.

Õºäºëãººíèé ãèø¿¿í÷ëýëèéã íýìýãä¿¿ëýõ ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ. ►Áàéãàëü îð÷íû õóóëèóäûí õýðýãæèëòýíä ìîíèòîðèíã õèéæ, õóóëèíä íýìýëò ►ººð÷ëºëò îðóóëàõàä íºëººëºõ.Èðãýäèéí ýêîëîãèéí áîëîâñðîëûã äýýøë¿¿ëæ, áàéãàëü îð÷íû òàëààð øèéäâýð ►ãàðãàõàä îðîëöóóëàõ.Áàéãàëüä ýýëòýé ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýý, òåõíîëîãèéã äýìæèõ. ►Îëîí íèéòèéã ýêîëîãè ýðõ ç¿éí òàëààðõ ìýäýýëëýýð õàíãàõ. ►

¯éë àæèëëàãààÕàíõ, Àëàã-Ýðäýíý ñóìûí ÈÒÕ, ÇÄÒÃ, Õàòãàë òîñãîíû çàõèðãàà, ÕÒÕÃ, Õºâñãºë ►íóóðûí àé ñàâä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà æóóë÷íû áààçóóäòàé õàìòðàí Õºâñãºë íóóðûã õàìãààëàõ äóíä õóãàöààíû ñòðàòåãè òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàí àæèëëàñàí.Ãàð óðëàëûí á¿ëýã áàéãóóëàí àæèëëóóëæ, ¿íäýñíèé óëàìæëàëò òåõíîëîãèéã ►ñýðãýýí ñî¸ëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõ àæëóóäûã õèéæ áàéíà.Öààñ, äàâóóí ñàâ, áàãëàà áîîäëûí õýðýãëýýã äýìæèæ ãÿëãàð óóòûã áàãàñãàõ, ►øàòàìõàé õîã õàÿãäëûã õîîðîíä íü õîëüæ øàõìàë ò¿ëø õýðýãëýõ çýðãýýð Õºâñãºë íóóðûí àé ñàâ äàõü õàòóó õîã õàÿãäëûã áàãàñãàõ, äàõèí àøèãëàõ ìåíåæìåíòèéã õýðýãæ¿¿ëýõ.“Шèøãýä ãîë” õºäºëãººíòýé õàìòðàí Õºâñãºë àéìàãò ºãºãäñºí àøèãò ìàëòìàëûí ►ëèöåíç¿¿äèéã öóöëóóëàõ, îðîí íóòãèéí áîëîí óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàíä àâàõóóëàõàä ÷èãëýãäñýí íºëººëëèéí ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëàõ.Áàéãàëèéí óíàãàí òºðõºº õàäãàëñàí ò¿¿õ, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû áîëîí ýêîëîãèéí ►à÷ õîëáîãäîë á¿õèé Õºâñãºë àéìãèéí Òýíãèñ-Шèøãýä, Óëààí òàéãà, ¯¿ð, Óéëãàíû ñàâ ãàçðûã óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàä àâàõóóëàõ.Õºâñãºë íóóðàíä ÎÕÓ-ûí “Äûáîâñêèé” óñàí îíãîö æèâñíèé óëìààñ áàéãàëü, ►ýêîëîãè áîëîí òóõàéí îðîí íóòãèéí èðãýäèéí ýð¿¿ë àþëã¿é îð÷èíä àìüäðàõ ýðõèéã çºð÷ñºíººñ ¿¿ññýí õîõèðëûã áóðóóòàé ýòãýýäýýð íºõºí òºë¿¿ëýõ, öààøèä èéì íîöòîé ÿâäàë ãàðãóóëàõã¿é áàéõ õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõýä íºëººëºõ íºëººëëèéí àæëûã õèéæ áàéíà.

Áèäýíòýé õàðèëöàõ õàÿãÁ. ÁàÿðìààÌîíãîë Óëñ, Óëààíáààòàð õîò,Áàãà òîéðóó, 6-ð õîðîî,37á áàéð, 401 òîîòÓòàñ: 976-11-324980; Ãàð óòàñ: 976-9923-5591È-ìýéë: [email protected]


Ýã-¯¿ð эõ нóòàã Õºâñãºë àéìàãÁóëãàí àéìàã

Ýã-¯¿ðèéí ãîëûí àé ñàâä ò¿¿õ äóðñãàëò ãàçàð, äýëõèéä õîâîðäñîí õàíäãàé, àðãàëü, ÿíãèð çýðýã àìüòàä, òóë çàãàñ, õîâîð óðãàìàë óðãàäàã áàéãàëèéí íýí ¿çýñãýëýíòýé ãàçàð þì. Ýíý ñàâ ãàçàðò áàéãàëèéí áàÿëàãàà àøèãëàõ, àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ, ãàçàð òàðèàëàí ýðõëýõ çýðãýýð õºãæèõ ºðãºí áîëîìæòîé. Ãýòýë Õºâñãºë àéìàãò àøèãëàëò, õàéãóóëûí ëèöåíç 277 îëãîãäñîí íü íèéò íóòàã äýâñãýðèéí 50 ãàðóé õóâèéã ýçýëæ áàéíà. ¯¿íýýñ 149 ëèöåíç áóþó 54 õóâü íü Ýã ¯¿ðèéí àé ñàâ ãàçàðò îëãîãäñîí íü òóñ á¿ñèéí áàéãàëü îð÷èíä àþóë ó÷ðóóëàõàä õ¿ðãýýä áàéãààãèéí óëìààñ 2006 îíû 1-ð ñàðä “Ýã-¯¿ð ýõ íóòàã” õºäºëãººí áàéãóóëàãäñàí.

Ýðõýì çîðèëãîÝã-¯¿ðèéí àé ñàâ ãàçðûí óíàãàí òºðõèéã õýâýýð õàäãàëæ, íóòãèéí èðãýäèéí ýð¿¿ë, ►àþóëã¿é îð÷èíä àìüäðàõ ýðõèéã õàíãàõàä õóâü íýìýð îðóóëàõ.

¯éë àæèëëàãàà“Ýã-¯¿ð ýõ íóòàã” õºäºëãººíèéã òàíèóëàõ, ñóì îðîí íóòàãò ñàëáàð çºâëºëºº ►áàéãóóëàõ, “Ìîíãîë Íóòàã Ìèíó” Ýâñýë-èéã ñóðòàë÷ëàõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ.Õºâñãºë àéìàãò îëãîãäñîí õàéãóóëûí áîëîí àøèãëàëòûí ëèöåíçèéã öóöëóóëàõ, ►ñòðàòåãèéí íºëººëëèéí àæëûã õèéõ.Ýð÷èìòýé ÿâàãäàæ áàéãàà öºëæèëòèéí ýñðýã íîãîîí áàéãóóëàìæ áèé áîëãîõ, ►öýöýðëýãæ¿¿ëýõ, ìîä, áóò òàðèõ.“Ýã-¯¿ð ýõ íóòàã” õºäºëãººí áàéãóóëàãäñàíààñàà õîéø îðîí íóòãèéí òåëåâèçýýð ►Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãààñ ãàðãàñàí “Áàéãàëèéí ñ¿éðýë áà Ìîíãîëûí ýìãýíýë”, “Ãýýãäýãñýä”, “×èìýýã¿é ¿õýë” çýðýã êèíî, òåëåâèçèéí ðåêëàì õèéæ öàöàæ áàéíà. Ìºí “Äàëàé ýýæ” ñîíèí, Õ¿íèé ýðõ FM 107, Õºâñãºëèéí äîëãèîí ðàäèîòîé õàìòðàí àæèëëàæ, öàã ¿åèéí áóñàä õîëáîãäîõ ìýäýýëëèéã îëîí íèéòýä õ¿ðãýñýí.Õàÿãäàë ãÿëãàð óóòûã èðãýäýýñ çîõèõ ¿íýýð õóäàëäàí àâ÷ õàéëóóëàí, îðîí ñóóöíû ►äýýâýð õèéæ òóðøñàí íü óñ ÷èéã, õàëóóí õ¿éòýíä òýñâýðòýé, áàò áºõ, ºðòºã õÿìä ýäëýë áîëñíîîñ ãàäíà Ìºðºí ñóìàíä ãÿëãàð óóòíû õîã õàÿãäàë ýðñ áàãàñ÷ áàéíà. Áèä øèíý ñàíàà÷ëàãà, ¿éë àæèëëàãààã ñóðòàë÷ëàõ, õîã õàÿãäëûã öóãëóóëàõ èðãýäèéí õºäºëãººí ºðí¿¿ëýõýä õàìòðàí àæèëëàæ áàéíà.

Áèäýíòýé õàðèëöàõ õàÿãÁ.ÁàÿíäàëàéÕºâñãºë àéìàã, Ìºðºí õîò“Ýã-¯¿ð ýõ íóòàã” õºäºëãººíÓòàñ: 976-11-324980; Ãàð óòàñ: 9938-9889, 9938-8899È-ìýéë: [email protected]


Хавсралт В

Монгол оронд усны хяналт шинжилгээ хийхэд туслах байгууллагууд:

Монгол Улсын Байгаль Орчны Яам g

http://www.pmis.gov.mn/gov-eng.htm (http://www.mne.mn)Taimen Conservation Fund (“Тул” Байгаль Орчныг Хамгаалах Сан) g

http://www.taimen.org/The Tributary Fund (“Цутгал” сан) g

http://www.thetributaryfund.org/Азийн сан g

http://www.asiafoundation.orgBioregions International (“Олон улсын био бүсүүд”) g

http://www.bioregions.org

Усны хяналт шинжилгээтэй холбоотой вебсайтууд:

Vermont Institute of Natural Science (Вермонтын Байгалийн Ухааны Хүрээлэн) g

http://www.vinsweb.orgUS Environmental Protection Agency (АНУ-ын Байгаль Хамгаалах Агентлаг) g

http://www.epa.gov/owow/monitoring/volunteer/Izaak Walton League of America (Америкийн Исаак Уолтоны Холбоо) g

http://www.iwla.org/Creek Connections (Голын холбоонууд) g

http: //creekconnections.allegheny.edu/University of Minnesota Water Resources Center (Миннесотагийн Их Сургуулийн Усны g

Нөөцийн Төв) http://wwwYSMP.orgVolunteer Monitoring Groups Online (Сайн дурын хяналт шинжилгээний бүлгүүд онлайн) g

http://www.state.ky.us/nrepc/water/vm.htm

Water Quality Monitoring (Community)_2008_MNGnnn Nomio

Documents

Transcript of Water Quality Monitoring (Community)_2008_MNGnnn Nomio