Wakuluk, Lidia

Osadnictwo i sieć parafialnakętrzyńskiego okręguprokuratorskiego w XIV-XV wiekuKomunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 375-395

1976

M A T E R I A Ł Y

Lidia W akuluk

OSADNICTWO I SIEC PARAFIALNA KĘTRZYŃSKIEGO OKRĘGU PROKURATORSKIEGO W XIV—XV WIEKU

U W A G I W S T Ę P N E

Kętrzyński okręg prokuratorski był jednostką terytorialną powstałą na obszarze plemiennego terytorium Barcji ‘, obejmującą swym zasięgiem komor- nictwo ze stolicą w Kętrzynie i nadleśnictwo (Waldamt) ze stolicą w Sątocznie; w późniejszym okresie należała do niego także część komomictwa, którego ośrodkiem był Ryn. Omawiany okręg prokuratorski stanowił część komturstwa bałgijskiego, a prokurator (Pfleger) i nadleśniczy (Waldmeister) podlegali bez­pośrednio komturowi bałgijskiemu !. Do czasu przybycia Krzyżaków, tereny tę zamieszkiwała niewielka liczba Prusów. W trakcie kolonizacji, prowadzonej przez W ernera von Orseln (1324—1330), wokół zamków lokowano dobra rycer­skie różnej wielkości, obciążone obowiązkiem służby rycersk ie js. W ośrod­kach kolonizacji wznoszono zamki: w Sątocznie w 1326 roku, w Kętrzynie w 1329 oraz w Rynie w roku 1377. Około 1370 roku zaczęto lokować wsie — przede wszystkim na prawie chełmińskim. W XIV i XV wieku w kętrzyńskim okręgu prokuratorskim założono ich 50, natom iast 29 wsi pozostało na prawie pruskim. Pierwsze z wymienionych były najczęściej wsiami sześćdziesięcio- łanowymi, w których sądownictwo należało do właściciela w s i4, natomiast we wsiach pruskich należało ono do urzędników krzyżackich, najczęściej ko­morników 5. W latach 1410—1466 lokowano już tylko nieliczne wsie. W inte­resującym nas okręgu założono 2 zakonne wsie czynszowe na prawie cheł­mińskim oraz 2 wsie prywatne. Przenoszono również wsie lokowane wcześniej z prawa chełmińskiego na prawo magdeburskie, na przykład Saduny czy Stempławki ·. Pod koniec XIV wieku daje się zauważyć nowe zjawisko, a mia­

1 P . D u s b u r g , C r o n ic a e t e r r a e P r u s i e , w : S c r i p t o r e s r e r u m P r u s s i c a r u m , B d . 1, L e ip z ig 1061, s . 51; K . G ó r s k i , P a ń s t w o k r z y ż a c k i e w P r u s a c h , G d a ń s k —B y d g o s z c z 1946, s . 22.

2 M . T o e p p e n , H i s t o r i s c h - c o m p a r a t l v e G e o g r a p h ie v o n P r e u s s e n , G o t h a 1858, s s . 200 η ; P . T h i e l e n , D a s g r o s s e Z in s b u c h d e s D e u t s c h e n R i t t e r o r d e n s 1414—1437, M a r b u r g 1958, s . 5. W ś r ó d o ś r o d k ó w o d d a j ą c y c h c z y n s z d o k o m t u r a b a ł g i j s k i e g o w y m i e n i a s ią S ą to c z n o ( L e u n e n - b u r g ) i K ę t r z y n ( R a s t e n b u r g ) .

3 K . R ie h l , D ie S i e d l u n g s t ä t i g k e i t d e s D e u t s c h e n O r d e n i n P r e u s s e n i n d e r Z e i t v o n 1410— 1466, A l t p r e u s s i s c h e F o r s c h u n g e n , B d . 14, 1933, s . 255.

4 M . B is k u p , w i e ś ги p a ń s t w i e k r z y ż a c k i m , w : H i s t o r i a P o m o r z a , t . 1, c z . 1, P o z n a ń 1969, s . 623.

5 M . P o l l a k ó w n a , Z a n ik l u d n o ś c i p r u s k i e j , w : S z k i c e z d z i e j ó w 'P o m o r z a , t . 1. W a r s z a w a 1958, s. 178.

6 S . Z a j ą c z k o w s k i , P o d b ó j P r u s i i c h k o l o n i z a c j a p r z e z K r z y ż a k ó w , B y d g o s z c z 1947, s. 31.

K O M U N IK A T Y M AZU R SK O -W A R M IŃ SK IE , 1976b nr 3 (133)

376 Lidia W aku luk

nowicie nadawanie tak zwanym „wolnym Prusom ” majątków na prawie prus­kim, obejmujących obszar od 2—4 radeł. Niejednokrotnie byia to pierwsza fala kolonizacji na terenach puszczańskich 7.

Nieco inaczej wyglądało osadnictwo miejskie. SępopolB lokowano na pra­wie chełmińskim. Dokument lokacyjny nadał temu miastu w 1351 roku wielki mistrz Henryk Tusmer *. Pierwszym sołtysem Sępopola został Henryk Pade- luche. Patrimonium miasta wynosiło 112 łanów (tczwelf und hundirt huben tczu Colmyschen rechte zcu besitzin)10. Z patrim onium sołtys miał 8 łanów, 4 łany stanowiły uposażenie kościoła parafialnego, natom iast 100 należało do miasta. Czynsz pochodzący od łaźni, kramów i ław dzielono na trzy części — jedna należała do miasta, drugą otrzymywał Zakon, wreszcie trzecią — soł­tys 11. Nieco kłopotów przysparza lokacja Kętrzyna, w którym zamek pobu­dowano w 1329 roku. Lotar W eber cofa początki zamku drewnianego na 1325 rok 12. Zamek wzniesiono obok pruskiej wsi Rast, czyli p a l ls, od której wzięło później nazwę miasto (Rastenburg). Przyjm uje się, że lokacja Kętrzyna na­stąpiła w 1357 roku, kiedy to Johann Schindekopp, komtur Bałgi i wójt Na- tangii, wydał dokument lokacyjny 14. Mówi się w nim jednak, że sądy w No­wym i Starym Mieście należeć będą do sołtysa i jego następców 15. Czy zatem w 1357 roku chodziło o lokację Nowego Miasta? Najprawdopodobniej nie. Lo­kując Stare Miasto przewidywano jednocześnie lokację Nowego Miasta wy­chodząc z założenia, że problem sądownictwa będzie rozwiązany w obu mia­stach jednakowo. Za lokacją Kętrzyna w 1357 roku przemawia również fakt, że b rak jest danych o ew entualnej wcześniejszej lokacji tego miasta. W 1345 roku określane jest ono jako oppidum 1β, a więc osada o charakterze miej­skim, nie posiadająca jednak pełnych praw miejskich. Z podanych wyżej przyczyn należy zatem wykluczyć lokację wcześniejszą, pozostając przy 1357 roku, tym bardziej że w 1378 roku nastąpiło ponowienie dokumentu lokacyj­nego dla Starego Miasta oraz lokacja Nowego Miasta 17. Stare Miasto założone zostało na 112 łanach, zasadźcą i pierwszym sołtysem, podobnie jak w Sępo­polu, został Henryk Padeluche. Zgodnie z postanowieniami dokumentu loka­cyjnego czynsz m iał być dzielony na trzy części: dla sołtysa, Zakonu i miasta I8. Identyczne postanowienia dotyczyły Nowego Miasta Kętrzyna.

Podstawowymi źródłami do badań osadnictwa na omawianym terenie jest Das grosse Zinsbuch des Deutschen Ritterordens 1414— 1437 w opracowaniu

7 M . P o i l a k ó w n a , o p . c i t . , s . 178.8 G . G e m l l i s , D ie a l t p r e u s s i s c h e n O r t s n a m e n , B e r l i n u n d L e i p z ig 1922, s . 168.9 C o d e x D ip l o m a t i c u s P r u s s i c u s ( d a le j C D P ) , B d . 3, K ö n i g s b e r g 1848, s . 87; W . H u b a ts c h ,

R e g e s ta h i s to r i c o - d i p lo m a t i c a O r d in i s S a n c ta e - M a r ia e T h e u t o n i c o r u m , G ö t t i n g e n 1948, R e g . 259.10 C D P , B d . 3, s . 87.11 l i b id e m , s . 88.12 L . W e b e r , P r e u s s e n v o n 500 J a h r e n in c u l t u r i s t i s c h e r , s t a t i s t i s c h e r u n d m i l i t ä r i s c h e r

B e z i e h u n g , D a n z ig 1878, s . 501.13 C . B e c k h e r r n , R a s t e n b u r g h i s to r i s c h - t o p o g r a f i s c h d a r g e s t e l l t , R a s t e n b u r g 1880, s . 3.14 l i b id e m , s . 97.15 C . B e c k h e r r n , o p . c i t . , s. 99: U n d d e s G e r ic h te d e m S c h u l z e n u n d s e i n e n E r h e n z u ­

g e h ö r e n s o l l .16 C D P , B d . 3, s . 181.17 W . H u b a ts c h , o p . c i t . , R e g . 429.18 C . B e c k h e r r n , o p . c i t . , s . 98.

O sadn ictw o i sieć parafialna 377

Petera T h ie lenaIS, a do kwestii gospodarczych Das grosse Ämterbuch des Deutschen Ordens W altera Ziesemera 20.

A L F A B E T Y C Z N Y W Y K A Z W S I C Z Y N S Z O W Y C H N A P R A W I E C H E Ł M IŃ S K I M , P R U S K I C H W S I C H Ł O P S K I C H O R A Z W S I R Y C E R S K I C H

Babieniec (Babenczien, Babziens). Wieś czynszowa na praw ie chełmiń­skim. Obszar 40 łanów, z których 6 należało do sołtysa. Wysokość czynszu z łanu wynosiła 1/2 grzywny i 2 k u ry 21. We wsi znajdowała się karczma, której właściciel płacił 1 grzywnę i 8 skojców czynszu. Dla roku 1347 brak danych.

Bajdyty (Baydoyten, Baydutten). Wieś pruska, 4 służby rycerskie 2!.Bezławki (Bäslack, Beeslack, Beeslacken, Benslacken, Barslawki, Krause-

lauken, Barsglawke). Wieś czynszowa ńa prawie chełmińskim lokowana w 1371 ro k u 2S. W 1426 roku Fryderyk von Wehendorf nadał mieszkańcom Bezławek 1 łan i 2 morgi łą k i21. Obszar wsi wynosił 28 łanów, czynsz — 1/2 grzywny i 2 kury z łanu. Oprócz wspomnianych 28 łanów do wsi nale­żały jeszcze 1 łan i 2 morgi. Czynsz z tego obszaru wynosił 1 grzywnę i 2 so­lidy oraz 2 kury. Suma czynszu z całej wsi — 15 grzywien i 2 solidy. W 1422 roku w Bezławkach był młyn, z którego młynarz płacił 9 grzywien czynszu, właściciele 2 karczem płacili po 3 grzywny, w sumie 15 grzyw ien25. W 1437 roku zanikła danina z kur. We wsi były 3 służby rycerskie. W Bezławkach był kościół parafialny 2б.

Banaszki (Bannaskeim, Beneskaym). Wieś pruska, 2 służby rycersk ie27. K arl Kasiske podaje, że „pole Benekeim” w 1373 roku obejmowało 60 łanów, jednakże przypuszcza on, iż nie było ono wówczas skolonizowane28. Musiało to nastąpić zapewne w okresie późniejszym, skoro Agaton Harnoch wymienia w parafii Garbno wieś Banaszki 29. Wiemy ponadto, że wielki mistrz Henryk von Richtenberg nadał Georgowi von Scharffs i jego dzieciom 17 łanów i 15 mórg na prawie magdeburskim we wsi B anaszki80.

Bieliny (Belynnen, Beliennen). Wieś pruska, 3 służby rycerskie sl.Błuskajmy Wielkie (Bluskeym, Plusekeym). Wieś pruska, chłopska. Ob­

szar — 4 radła. Czynszownicy oddawali po 4 1/2 korca żyta, pszenicy i jęcz­

19 P . T h i e l e n , o p . c i t . ,20 W . Z i e s e m e r , D a s p r o s s e Ä m t e r b u c h d e s D e u ts c h e n O r d e n s , D a n z ig 1921.21 P . T h i e l e n , o p . c i t . , s . 23.22 I b i d e m , s . 72.23 W . H u b a t s c h , o p . c i t . , R e g . 349.24 C . B e c k h e r r n , V e r z e i c h n i s s d e r d i e S t a d t R a s t e n b u r g b e t r e f f e n d e n U r k u n d e n , K ö n i 's -

b e r g 1885, s . 15.25 P . T h i e l e n , o p . c i t . , s . 27.26 A . H a r n o c h , C h r o n ik u n d S t a t i s t i k d e r e v a n g e l i s c h e n K ir c h e n in d e r P r o v i n z e n O s t-

u n d W e s tp r e u s s e n , N e id e n b u r g 18Г0, s . 323.27 P . T h i e l e n , o p . c i t . , s. 71.28 K . K a s i s k e , D ie S i e d l u n g s t ä t i g k e i t d e s D e u ts c h e n O r d e n s i m ö s t l i c h e n P r e u s s e n b is

1410 J a h r e , K ö n ig s b e r g 1934, s . 108.29 A . H a r n o c h , o p . c i t . , s. 320.30 C . B e r k h e r r n , B e i t r ä g e z u r T o p o g r a p h ie u n d S t a t i s t i k d e s e h e m a l i g e n A m t e s R a s t e n ­

b u r g , A l t p r e u s s i s c h e M o n a t s s c h r i f t , B d . 18, 1861, s . 403.31 P . T h i e l e n , o p . c i t . , s. 72.

378 Lidia W akuluk

mienia oraz 12 korców owsa ” . Jeden z mieszkańców wsi, Bertholemus, płacił czynsz w wysokości 2 grzywien. Ponadto 4 służby rycerskie.

Boże (Bosemb, Bosin, Bosems, Busse, Bussen). Wieś pruska, 5 służb ry­cerskich ” .

Bogusławki Małe (Buxlawken, Klein Bogslack). Pruska wieś chłopska. Obszar 5 1/2 radła. Danina po V 1/2 korcy żyta, pszenicy i jęczmienia oraz 24 korce ow sa3i. Znaczna ilość owsa wskazuje, że na świeżo karczowanym polu uprawiano przede wszystkim owies. Można zatem przypuszczać, że była to wieś lokowana na surowym korzeniu. 2 służby rycerskie.

Cullebelyn (zagiń.). Wieś pruska, 4 służby rycerskie ” .Czerniki (Schwarzstein, Swarzstein, Swarzstyn, Swerczensteyn). Wieś

czynszowa na prawie chełmińskim, 41 łanów. Wysokość czynszu — 14 skoj- ców i 2 kury z łanu ” . K arl Kasiske błędnie podaje, że mieszkańcy wsi płacili tylko 14 skojców z łanu ” . Młynarz płacił 4 grzywny czynszu, natomiast karcz­marz 3 grzywny i pół kopy kur ” . Karol Górski omawia tę wieś, zajmując się osadnictwem okręgu Barciany ” . W Czernikach znajdował się kościół para­fialny ” .

Dojewo (Dowen, Dawer), obecnie na terenie ZSRR. Wieś czynszowa na prawie chełmińskim, 50 łanów. We wsi były 4 karczmy. Ich właściciele płacili po 4 grzywny, natom iast właściciel młyna zobowiązany był do 5 grzywien czynszu. Hanus Cleberg płacił z 6 łanów 3 grzywny ” . M artin Rousselle oma­wiając kolonizację okręgu Gierdaw podaje, że około 1400 roku zakończyła się kolonizacja „wielkich lasów”. Jako wsie graniczne między okręgami Gierdaw i Kętrzyna wymienia miejscowości Bollen i Dawer (Dojewo) ” , a zatem druga z wymienionych była najdalej na północ wysuniętą wsią okręgu kętrzyń­skiego.

Gałwuny (Galwonen, Gross Galbuhnen, Wallewona). Pruska wieś chłop­ska, 9 radeł. Mieszkańcy wsi dawali po 11 korców żyta, pszenicy i jęczmienia oraz 15 korców owsa ” . W 1422 roku były 2 karczmy, których właściciele pła­cili po 3 grzywny czynszu ” .

Garbniki (Garbinicken), 3 służby rycerskie ” .Garbno (Lamegarben, Lamgarben, Langarben). Wieś czynszowa na prawie

chełmińskim. W 1422 roku w Garbnie było 10 ogrodników, którzy płacili w sumie 9 wiardunków i 2 skojce czynszu. Heynrich Kuppryn płacił 1 grzyw­

32 l i b id e m , s. 72.33 l i b id e m .34 I b i d e m , s . 71.

• 35 I b id e m .36 I b i d e m , s . 78.37 K . K a s i s k e , o p . c i t . , s . 129.38 P . T h i e l e n , o p . c i t . , s. 28.39 K . G ó r s k i , м. A r s z y ń s k i , B a r c ia n y . D z i e j e г а т к и i z i e m t d o p o ł o w y X V w i e k u , O l­

s z t y n 1967, s . 28.40 A . H a r n o c h , o p . c i t . , s . 239.41 P . T h i e l e n , o p . c i t . , s . 27.42 M . R o u s s e l le , D a s S i e d e l w e r k d e s D e u ts c h e n O r d e n s im L a n d e G e r d a u e n , A l t p r e u s s i s c h e

F o r s c h u n g e n , B d . 6, 1929, s . 251.43 P . T h i e l e n , o p . c i t . , s . 72.44 I b i d e m , s . 27.45 I b id e m , s. 71.

O sadn ictw o i sieć parafialna 379

nę od radła, Hensil Linnyn 3 w iardunki od łanu. Niclas Lusyn płacił czynsz 1/2 grzywny z łanu, Premog — 3 wiardunki, młynarz od młyna i 1 łanu — 4 grzywny oraz 1 w iardunek od ogrodu. We wsi były 4 karczmy — karczmarz jednej z nich płacił 4 grzywny czynszu18. W 1437 roku młynarz oddawał 4 grzywny, dwaj karczmarze również po 4 grzywny, trzeci natomiast — 3 grzywny. 11 ogrodników płaciło w sumie 7 grzywien czynszu, 3 służby ry­cerskie 48. We wsi był kościół parafialny 49.

Garbno (Laggarben, Lahgarben, Langarben). Wieś pruska, 23 radła, 4 służ­by rycerskie. We wsi były 2 karczmy, z których czynsz wynosił po 4 grzyw­ny 49. Karol Górski omawia tę wieś w pracy poświęconej Barcianom 50. Martin Rousselle podaje, że w 1480 roku były tu taj 4 służby rycerskie, a ponadto 15 łanów pola oraz 6 morgów łąki — własność braci Nicela i Jacoba R ittau 5I. Lotar Weber wymienia miejscowość Garbno jako wieś lokowaną na prawie niem ieckim 52. Możemy zatem przypuszczać, że posiadłość braci Rittau jako pierwsza otrzymała prawo chełmińskie, na które w okresie późniejszym prze­niesiono całą, dotychczas pruską, wieś.

Gawduckaym (zagiń.). Wieś drobnoszłachecka, 7 służb rycerskich 5S.Glitajny (Glitten, Glittehnen, Głittenen, Gliteyn). Wieś lokowana była

przez W inricha von Kniprode w 1359 roku. Obszar wynosił 10 łanów. Doku­ment lokacyjny został odnowiony w 1409 ro k u 54. Powinności mieszkańców wskazują, że była to wieś pruska. Obszar 4 1/2 radła. Wieś dawała po 6 kor­ców żyta, pszenicy i jęczmienia oraz 18 korców owsa; 3 służby rycersk ie55. Prawdopodobnie wieś otrzymała prawo chełmińskie, ale lokacja nie udała się i mieszkańcy wsi powrócili do prawa pruskiego. Jednakże Lotar Weber zali­cza ją do wsi na prawie chełmińskim 58.

Głobie (Glubenstein, Gluenstein). Folwark płacił 1 1/2 grzywny czynszu 5?.Gubermole (zagiń.). Czynsz z młyna wynosił 6 grzywien. Od 1 łanu i 9

mórg młynarz płacił 1/2 grzywny i 9 skojców, a zatem suma czynszu wyno­siła 7 grzywien i 9 skojców 88. Ponieważ podano jedynie czynsz młynarza wy­daje się, że był tam tylko sam młyn, co wynika zresztą z nazwy (młyn nad Gubrem), natom iast nie było lokowanej wsi. Przypuszczenie to potwierdza Lotar Weber 89.

Gudniki (Gudenicke, Gudnick, Gutheniten). Wieś pruska chłopska, 5 ra- deł, 5 służb rycerskich 80.

46 I b i d e m , s . 27.47 I b i d e m , s . 72.48 A . H a r n o c h , o p . c i t . , s . 230.49 P . T h i e l e n , o p . c i t . , s . 71.50 K . G ó r s k i , M . A r s z y ń s k i , o p . c i t . , s . 24.51 M . R o u s s e l le , o p . c i t . , s . 243.52 L . W e b e r , o p . c i t . , S. 511.53 P . T h i e l e n , o p . c i t . , s. 71.54 K . K a s i s k e , o p . c i t . , S. 108.55 P . T h i e l e n , o p . c i t . , s. 72.56 L . W e b e r , o p . c i t . , S. 500.57 P . T h i e l e n , o p . c i t . , s . 70.58 I b i d e m , s . 69.59 L . W e b e r , o p . c i t . , s . 500.60 P . T h i e l e n , o p . c i t . , s . 72.

380 Lidia W akuluk

Gudziki (Godocken). Wieś czynszowa na prawie chełmińskim lokowana w 1329 roku na 10 łanach S1.

Kałwągi (Kaltwangen). Wieś czynszowa na prawie chełmińskim, 50 łanów, z czego 5 należało do sołtysa. W 1359 roku Winrich von Kniprode nadał Kał- wągom dodatkowo 2 morgi pola 62. Czynsz wynosił z 45 łanów po 1/2 grzyw­ny i 2 kury z każdego łanu. Karczmarz płacił 2 grzywny is.

Kaskajmy (Gross Köskeim, Kasekaym). Pruska wieś chłopska, 4 1/2 radła, mieszkańcy dawali po 6 korców pszenicy, żyta i jęczmienia oraz 18 korców owsa M, 2 służby rycerskie.

K ętrzyn (Rastenburg). Wieś czynszowa na prawie chełmińskim, rozwinę­ła się obok miasta. Obszar — 40 łanów, z tego czynsz po pół grzywny od łana, ogrodnik płacił 1/2 w iardunku od 8 m orgów S5. W Kętrzynie-mieście czynsz łazienny wynosił 20 denarów, czynsz od kramów po 3 w iardunki z każdego kramu, od 9 jatek mięsnych pobierano po 1 1/2 grzywny, od 10 ław chlebo­wych po 20 skojców, od ław szewskich po 1 w iardunku. Suma czynszu z mia­sta wynosiła 20 grzywien ee.

Kinwągi (Kinnwangen, Kynnenwagen), 2 służby rycerskie. Czynsz z 51 morgów wynosił 3 grzywny, 20 skojców i 1 solid 67.

Konradowo (Waltersmbhle, Waltersmühl). Wieś lokowana na prawie cheł­mińskim. Czynsz z całej wsi w 1422 roku wynosił 9 grzywien i 2 skojce *8, natomiast w 1437 roku — 3 grzywny ” .

Kotkowo (Kotittlack). Wieś lokowana na prawie magdeburskim, 8 ła­nów 70.

Kowalewo (Watterkeim, Wotterkeim, Wötterkeim, Wutterkaym). Wieś drobnoszłachecka, 5 służb rycerskich71. Obok niej istniała wieś czynszowa, zachowała się wiadomość o oddaniu tej wsi w 1343 roku w dzierżawę 72. Ob­szar wsi wynosił 27 łanów; 12 łanów i 15 morgów w 1416 roku wielki mistrz Michał Küchmeister zapisał Hansowi i Fromholdowi Rejmanom, pozostałe 14 łanów i 15 morgów wielki mistrz Marcin Truchsess zapisał w 1481 roku Anzelmowi von Tettau i jego dzieciom. W obu przypadkach obowiązywało prawo magdeburskie 7i.

Kraskowo (Schoneflies, Schönefliess). Wieś czynszowa na prawie chełmiń­skim. Lokowana w 1372 roku z 14 latami wolnizny 74, obszar 65 łanów, z czego 6 należało do sołtysa, a 4 stanowiły uposażenie kościoła parafialnego. Czynsz płacono z 55 łanów w wysokości 1/2 grzywny i 2 kury z łanu. Karczmarz pła­

61 K . K a s is k e , o p . c i t . , s . 109.6 2 'C . B e c k h s r r n , V e r z e ic h n te s d e r d i e S t a d t R a s t e n b u r g , s . 11.63 P . T h i e l e n , o p . c i t . , s. 72.64 I b i d e m , s . 72.65 I b id e m , s . 69.66 I b i d e m , s . 69.67 I b i d e m , ss . 26, 71.68 I b i d e m , s . 25.69 I b id e m , s. 70.70 K . K a s i s k e , o p . c i t . , s . 108.71 I b i d e m , s . 71.72 W . H u b a t s c h , o p . c i t . , R e g . 213.73 C . B e c k h e r r n , B e i t r ä g e z u r T o p o g r a p h ie u n d S t a t i s t i k , s. 415.74 K . K a s is k e , o p . c i t . , s . 106.

O sadn ictw o i sieć parafialna 381

cił 2, m łynarz 3 grzywny — w sumie 34 1/2 grzywny czynszu z całej wsi ” . W 1437 roku danina z kur zanikła ” .

Krasnołąka (Schönewiese). Wieś czynszowa na prawie chełmińskim loko­wana w 1374 roku z 14 latam i wolnymi od czynszu ” , obszar 26 łanów; czynsz wynosił 1/2 grzywny i 2 kury z łanu 7S.

Krelikiejmy (Kröligkeim). Wieś czynszowa na prawie chełmińskim zało­żona w 1374 roku z 11 latami wolnizny 79. Marcin Rousselle podaje, że 44 łany leżały w samej wsi Krelikiejmy, natom iast 10 łanów na pograniczu z Sątocz­nem 8°. W 1422 roku obszar wsi wynosił 54 łany, 6 z nich zajmował sołtys, a z pozostałych pobierano czynsz w wysokości 1/2 grzywny i 2 kury z każde­go ła n u 81. W 1437 roku były we wsi 2 karczmy, których właściciele płacilipo 2 grzywny czynszu 82.

Krzeczewo (Sonnenberg). Wieś czynszowa na prawie chełmińskim, 60 ła­nów, z których 6 należało do sołtysa, a 4 stanowiły uposażenie kościoła. Czynsz z pozostałych 50 wynosił 1/2 grzywny i 4 kury z każdego łanu 8*.

Kwiedzina (Queden). Wieś czynszowa na prawie chełmińskim. Czynsz pła­cono z 26 łanów po 1/2 grzywny z każdego; w sumie 13 grzywien. Z młynu w Kwiedzinie czynsz wynosił 5 grzywien 81. W 1492 roku młyn ten posiadał Matzke, który otrzymał go od Jordana von Berehenrode, prokuratora kętrzyń­skiego 85. Początki wsi sięgają roku 1343, kiedy to wielki mistrz Ludolf König nadaje Warpunowi, Weysnorowi, Meirunowi i Bartoldowi 33 łany w lesie Kwiedzina 8б.

Lamyn (zagiń.), 2 służby rycerskie 87.Layn (zagiń.), 2 służby rycerskie 88.Linkowo (Schrengen). Wieś lokowana w 1400 roku na 10 łanach, prawo

m agdeburskie8S. Peter Thielen nie podaje jej w W ielkiej księdze czynszów.Lwowiec (Lawenstein, Lebenstein, Löwenstein). Wieś czynszowa na pra­

wie chełmińskim lokowana w 1386 roku na 75 łanach80. W 1422 roku wieś miała 64 łany; 6 z nich zajmował sołtys, a 4 wchodziły do uposażenia kościoła.

, Czynsz w wysokości 1/2 grzywny i 2 kury pobierano z 54 łanów. Z 2 znajdu­jących się we wsi karczem płacono po 2 grzywny 9I.

Łabędnik (Gross Schwansfeld, Swanfeld). Wieś czynszowa na prawie cheł­mińskim założona w 1366 roku 92. Obszar 64 łany, z których 4 stanowiły upo­

75 P . T h i e l e n , o p . c i t . , s. 26.76 I b i d e m , s . 70.77 K . K a s i s k e , o p . c i t . , s. 108.78 P . T h i e l e n , o p . c i t . , s . 28.79 K . K a s i s k e , o p . c i t . , s . 106.80 M . R o u s s e l le , o p . c i t . , s . 241.81 P . T h i e l e n , o p . c i t . , s . 26.82 I b i d e m , s . 71.83 I b i d e m , s . 25.84 P . T h i e l e n , o p . c i t . , s . 70.85 W . H u b a t s c h , o p . c i t . , R e g . 3682.86 C . B e c k h e r r n , V e r z e i c h n i s s d e r d i e S t a d t R a s t e n b u r g , s. 2.87 P , T h i e l e n , o p . c i t . , s. 71.88 I b i d e m , s . 71.89 K . K a s i s k e , o p . c i t . , s . 108.90 I b i d e m , s . 108.91 P . T h i e l e n , o p . c i t . , s . 70.92 W . H u b a t s c h , o p . c i t . , R e g . 323-13, J u l i 1366; H a n d f e s t e ü b e r S c h w a n s f e l d .

382 Lidia W akuluk

sażenie kościoła parafialnego, a 6 należało do sołtysa. Czynsz 1/2 grzywny z łanu. Ponadto były tu 2 karczmy, których właściciele płacili po 2 grzywny i 7 skojców ".

Łękajny (Landkeim, Landheim, Langkeim, Lankau). Wieś czynszowa na prawie chełmińskim lokowana na 8 łanach w 1308 roku 91.

Łazdoje (Laxdoen, Laxdoyen). Wieś czynszowa na prawie chełmińskim lokowana w 1374 roku — osadnicy otrzymali 14 lat wolnizny *5. Obszar wsi wynosił 30 łanów, z których płacono po 1/2 grzywny z łanu; z oddzielnych 7 1/2 morga oddawano 7 1/2 skojca. W sumie dawało to 15 grzywien i 7 1/2 skojca czynszu ".

Masuny (Marsaunen, Massaunen). Pruska wieś chłopska, 17 radeł; miesz­kańcy zobowiązani byli dawać po 17 korców żyta, pszenicy i jęczmienia oraz 48 korców owsa. Jedna służba rycerska 97.

Mikielnik Stary albo Stary Mikielnik (Aldig Mickelnick, Mickeling). Wieś pruska, 8 1/2 radła. Mieszkańcy je j dawali po 10 1/2 korca żyta, pszenicy i jęczmienia oraz 14 korców owsa " . W tejże wsi Gudenne płacił 1 grzywnę, a Satirm e 1 1/2 grzywny " . Wielki mistrz Hans von Tieffen zapisał w 1492 roku 8 łanów braciom Hansowi i Piotrowi Straussom nadając im jednocześnie prawo magdeburskie 10°, na które później przeniesiono całą wieś U1.

Moklikajny (Mockelkeim, Muckelkeym). Wieś pruska, 3 radła, 3 służby rycerskie I02.

Muławki (Muhlack, Mulawken). Wieś czynszowa na prawie chełmińskim, 44 łany. Wysokość czynszu — 3 wiardunki i 2 kury z łanu; w sumie 33 grzyw­ny. K rystian Nathor z Muławek posiadał 4 łany, z których płacił po 1/2 grzyw­ny i 2 kury I0S. W. 1347 roku danina z kur zanikła 194. W 1412 roku mieszkańcy wsi oddawali proboszczowi po 1 korcu owsa i jęczm ienia105. Wielki mistrz Henryk Reuss von Plauen w 1469 roku oddał wieś Muławki w zastaw Nicku- sowi Scholcze i Andrcasowi P rew ningow i196.

Nakomiady (Eichmedien). Wieś czynszowa na prawie chełmińskim. Loka­cja jej nastąpiła w 1402 ro k u 107. Obszar — 55 łanów. Wysokość czynszu — 1/2 grzywny z łanu. We wsi znajdowały się 2 karczmy; 1 karczmarz płacił 3, drugi natom iast 2 grzywny. Czynsz z całej wsi wynosił 33 1/2 grzywny 108.

93 P . T h i e l e n , o p . c i t . , s . 23.94 K . K a s i s k e , o p . c i t . , s . 108.95 I b i d e m , s . 108.96 P . T h i e l e n , o p . c i t . , s . 70.97 I b i d e m , s . 71.98 I b i d e m , s . 71.99 I b i d e m , s . 27.100 C . B e c k h e r r n , B e i t r ä g e z u r .T o p o g r a p h ie u n d S t a t i s t i k , s . 410.101 L . W e b e r , o p . c i t . , s . 502.102 P . T h i e l e n , o p . c i t . , s . 72.103 I b i d e m , s . 28.104 I b i d e m , s . 70.101 C . B e c k h e r r n , V e r z e ic h n i s s d e r d i e S t a d t R a s t e n b u r g , s . 11.10Π W . H u b a ts c h , o p . c i t . , R e g . 3198: H e n r y k R e u s s v o n P l a u e n v e r p f ä n d e t N ie l u s S c h o l c z e

u n d A n d r e a s P r e w n l n g d a s D o r f M u la c k .107 I b id e m , R e g . 687: U l r i c h v o n J u n g i n g e n k o m t u r z u B a lg a b e s t e t l g t H a n d f e s t e v o n

E i c k m e d i e n f ü r T i l e L e w e .108 P . T h i e l e n , o p . c i t . , s . 71.

O sadn ictw o i sieć parafialna 383

Nawdithen, Naydithen (zagiń.). Wieś pruska, 4 radła, Czynsz oddawano w naturze — po 6 korców żyta, jęczmienia i pszenicy oraz 18 korców owsa 10S, 5 służb rycerskich.

Nowa Wieś Kętrzyńska (Neuendorf, Nuwedorf, Nuedorf). Wieś czynszowa na prawie chełmińskim lokowana w 1372 roku no, 31 łanów; 3 z nich należały do ogrodników z Kętrzyna, którzy oddawali po 16 skojców i 2 kury z łanu. Z pozostałych łanów czynsz wynosił 18 grzywien U1.

Notyst (Notis, Nottis, Noltis, Notister See). Karczmarz płacił 3 grzywny. We wsi był również młyn, ale n ieczynnyU2. Konrad von Erlichschausen w 1444 roku nadał na prawie magdeburskim Pawłowi z Notystu i Piotrowi Leistener z Mrągowa 22 łany we wsi Notyst. Wielki mistrz M artin Truchsess nadał Burhartowi Pomianowi w 1480 roku w dożywocie 30 łanów na prawie magdeburskim, zwalniając go jednocześnie od płużnego oraz pomocy przy sta­wianiu zamków us.

Nunkajmy (Nonkeim, Nunkeymen). Wieś pruska, 4 1/2 radła. Danina wy­nosiła po 2 korce jęczmienia, pszenicy i żyta oraz 6 korców owsa lu , 3 służby rycerskie.

Ostre Bardo (Klingenberg, Clyngenberg). Wieś czynszowa na prawie ma­gdeburskim nB. Czynsz z całej wsi wynosił 35 grzywien lls.

Ostry Róg (Scharfenort). Wieś czynszowa na prawie chełmińskim założo­na w 1377 roku, 8 łanów m .

Parcz (Partsch, Partslawke). Wieś pruska chłopska, 16 radeł. Mieszkańcy wsi dawali z nich po 18 1/2 korca jęczmienia, żyta i pszenicy oraz 56 korców owsa. Młynarz płacił 4 grzywny i 10 skojców czynszu; 1 służba rycerska lls. W 1392 roku Konrad W allenrod nadał braciom Więckowi i Michałowi 60 ła­nów na praw ie chełmińskim nad jeziorem Parcz. Emilia Sukertowa-Biedra- wina przyjmuje, że skoro jeden z uprzywilejowanych nosił imię Wenzken — Więcek, Wieńczysław, bracia ci byli Polakami, gdyż wśród Niemców nie spo­tyka się tego imienia n ’.

Parys (Paaris, Paarys, Paris). Wieś czynszowa na prawie chełmińskim, 64 łany, z których 6 zajmował sołtys, a 4 stanowiły uposażenie kościoła. Czynsz po 1/2 grzywny i 2 kury z łanu. Ponadto we wsi znajdowały się 2 karczmy, właściciel jednej z nich płacił 3, drugi zaś 2 grzywny 12°. W 1465 roku wielki mistrz Henryk Reuss von Plauen oddał Parys w zastaw braciom Anzelmowi i Hansowi Tettau m .

109 I b id e m , s , 72.110 K . K a s i s k e , o p . c i t . , s. Ю8.111 P . T h i e l e n , o p . c i t . , s s . 28, 69.112 I b i d e m , s . 71.113 W . K ę t r z y ń s k i , O lu d n o ś c i p o l s k i e j w P r u s i e c h n i e g d y ś k r z y ż a c k i c h , L w ó w 1882, s . 326.114 P . T h i e l e n , o p . c i t . , s . 72.115 C . B e c k h e r r n , B e i t r ä g e z u r T o p o g r a p h ie u n d S t a t i s t i k , s . 407.116 P . T h i e l e n , o p . : c i t . , s. 26.117 K . K a s i s k e , o p . c i t . , s . 108.118 I b i d e m , s. 71.119 E . S u k e r t o w a - B ie d r a w i n a , K o m u n i k a t d o t y c z ą c y n o to o z n a l e z i o n y c h d o k u m e n t ó w ,

P r z e g lą d Z a c h o d n i , t . 5, 1949, s s . 131 n .120 P . T h i e l e n , o p . c i t . , s . 26.121 W . H u b a t s c h , o p . c i t . , R e g . 3211.

384 Lidia W akuluk

Paystkaym (zagiń.). Wieś czynszowa na prawie chełmińskim, 6 łanów, z których czynsz wynosił 3 grzywny i 22 skojce 122.

Pomnik (Pomnick, Pomnig). Wieś czynszowa na praw ie chełmińskim zało­żona w 1370 ro k u 12S. Od 6 łanów i 2 młynów czynsz wynosił 16 grzywien oraz 1 1/2 kopy kur 124. W 1437 roku danina z kur zanikła 125.

Podławki (Podlacken, Poglauken). Wieś lokowana w 1379 roku na prawie chełmińskim, z 10 latam i wolnizny 12δ, 5 służb rycerskich. Karol Górski omó­wił tę wieś w pracy poświęconej Barcianom 127.

Prosną (Passey, Prassen). Wieś czynszowa na prawie chełmińskim. Do­kument lokacyjny pochodzi z grudnia 1376 ro k u 128. Czynsz ze wsi wynosił 2 grzywny i 4 skojce 129.

Pluselawken (zagiń.). Wieś pruska, 2 służby rycerskie lao.Prętław ki (Prantlawken, Pertilauken). Wieś czynszowa na prawie cheł­

mińskim. Czynsz wynosił 4 grzywny i 4 skojce. Młynarz nazwiskiem Herdwigs płacił 7 grzywien i 5 skojców czynszu lsl. Jorge Hogensten, zapewne urzędnik krzyżacki, nadał w 1480 roku Hanusowi Jordanowi i Jurgę Nagelowi 9 łanów we wsi Prętław ki 132.

Rastekaym (zagiń.). Wieś pruska, 6 radeł, 2 służby rycerskie 1SS. Nazwa wsi dziś nie istnieje. Według przypuszczeń Hansa i G ertrudy Mortensenów jest to część wsi Rädekeim koło Gierdaw ш .

Rogielkajmy (Rockeln, Ruckelkeym). Wieś pruska, 3 służby rycersk ie13S.Równina (Plehnen). Drobnoszlachecka wieś pruska, 27 radeł, 5 służb rycer­

skich. Danina po 42 1/2 korca żyta, pszenicy i jęczmienia oraz 57 korców owsa tso. Obok wsi pruskiej znajdowały się 2 zagrody na prawie chełmińskim, z jednej oddawano 3 grzywny czynszu, z drugiej natom iast po 3 wiardunki od każdego z 3 łanów. W 1422 roku egzystowały we wsi 3 karczmy, których właściciele płacili po 3 grzywny, czynsz od młyna wynosił 4 grzywny, zaś od 4 łanów będących w posiadaniu młynarza — 2 grzywny. W sumie 15 grzy­wien. Ponadto w 1422 roku w Równinie było 11 ogrodników, którzy płacili w sumie 3 grzywny ls?. W roku 1437 ogrodników było 12 i płacili 3 1/2 grzyw­ny lss.

Różanka Nowa albo Nowa Różanka (Neu Rosenthal, Nuwe Rosenthal). Wieś czynszowa na prawie chełmińskim, 54 łany, w tym 13 wolnych od czyn-

122 P . T h i e l e n , o p . c i t . , s . 25.123 K . K a s i s k e , o p . c i t . , s . 108.124 P . T h i e l e n , s . 28.125 I b i d e m , s . 70.125 K . K a s i s k e , o p . c i t . , s . 108.127 K . G ó r s k i , M . A r s z y ń s k i , o p . c i t . , s. 28.128 W . H u b a ts c h , o p . c i t . , R e g . 387.129 P . T h i e l e n , o p . c i t . , s . 72.130 I b i d e m , s . 72.131 I b i d e m , s . 26.132 W . H u b a t s c h , o p . c i t . , R e g . 3460; J o r g e H o g e r s t e r n v e r l e i h t H a n n u s J o r d a n u n d J u r g e

N a g e l 9 h u f e n i n P r a t l ä c k ( P r e t l e u c k e n ) .133 P . T h i e l e n , o p . c i t . , s . 71.134 K . G ó r s k i , M . A r s z y ń s k i , o p . c i t . , s . 29.135 P . T h i e l e n , o p . C it., S. 71.136 I b id e m , s . 72.137 I b id e m , s . 27.138 I b id e m , s . 69.

O sadn ictw o i sieć parafialna 385

szu, wysokość czynszu — 1/2 grzywny i 2 kury z łanu, w sumie 20 1/2 grzywny ” 9.

Różanka Stara albo Stara Różanka (Aide Rosenthal, Alt Rosenthal). Wieś czynszowa na prawie chełmińskim lokowana w 1399 roku 14°, 50 łanów, z każ­dego z nich płacono 1/2 grzywny i 2 kury. Karczmarz dawał 2 1/2 grzywny 141. Wieś leżała na pograniczu okręgu kętrzyńskiego i barciańskiego — omawia ją Karol Górski w pracy poświęconej okręgowi barciańskiemu 142. Zdaniem Mar­cina Roussella wsie Stara i Nowa Różanka, leżące na południe od Wopławek, należały do okręgu kętrzyńskiego 14S.

Różyna (Rosenort, Rosenorth). Wieś czynszowa na prawie chełmińskim założona w 1356 roku 144 , 50 łanów, z czego 6 należało do sołtysa, z pozosta­łych 44 płacono czynsz po 1/2 grzywny. Ogólna suma czynszu, wraz z czynszem od karczmy, wynosiła 25 grzywien, 5 skojców i 10 denarów 145. W 1437 roku, oprócz 1/2 grzywny, oddawano po 2 kury z łanu, sołtys i karczmarz płacili po 1 grzywnie 148. Znajdował się tam również młyn, ale nieczynny 147.

Rygarby (Rickegarben, Rückegarben). Wieś czynszowa na prawie cheł­mińskim lokowana w 1376 roku 14S, 1 służba rycerska 149.

Rydwągi (Ruckwangen, Rudwangen). Wieś lokowana na prawie chełmiń­skim w 1373 roku, 10 łanów 15°.

Ryn (Rhein). Zamek zbudowano w 1377 roku na terytorium plemiennym Galindów 15;. Obok niego rozwinęła się wieś oraz pobudowano młyn, o którym wzmianki pochodzą z 1405 roku 152. W 1422 roku obszar wsi wynosił 63 łany, w tym 2 puste. Suma czynszu z łanów, młyna i karczem wynosiła 59 grzywien i 11 skojców 153, 4 służby rycerskie 164.

Saduny (Sdunkeim, Sedumetnkeym). Wieś pruska, 4 radła. Danina po 6 kor­ców jęczmienia, żyta i pszenicy oraz 8 korców owsa; 3 służby rycerskie lss.

Sajna (Schrankheim). W 1410 roku odnowiony został dokument lokacyjny dla Sajny lokowanej na 20 łan ach lsl. Lotar W eber wymienia ją jako wieś pruską 457, a więc prawdopodobnie lokacja na prawie chełmińskim nie udała się i powrócono do prawa pruskiego.

Salpik (Salpkeim, Selbkeim). Wieś czynszowa na prawie chełmińskim.

139 I b i d e m , s . 28.140 W . H u b a ts c h , o p . c i t . , s. 583: H a n d f e s t e f ü r R o s e n th a l .141 P . T h i e l e n , o p . c i t . , s . 28.142 K . G ó r s k i , M . A r s z y ń s k i , o p . c i t . , s . 29.143 M . R o u s s e l le , o p . c i t . , s . 225.144 K . K a s i s k e , o p . c i t . , s . 107.145 P . T h i e l e n , o p . c i t . , s. 26.146 I b i d e m , s . 71.147 I b i d e m , s . 73.148 W . H u b a t s c h , o p . c i t . , R e g . 386.149 P . T h ie l e n , o p . c i t . , s. 72.150 K . K a s i s k e , o p . c i t . , s . 107.151 M . T o e p p e n , o p . c i t . , s . 205.152 W . K e y s e r , D e u ts c h e s S t ä d t e b u c h . H a n d b u c h s t ä d t i s c h e r G e s c h ic h t e , B e r l i n - S t u t t g a r t

1939, s . 171.153 P . T h i e l e n , o p . c i t . , s. 5.154 I b i d e m , s . 71.155 I b i d e m , s . 71.156 K . K a s i s k e , o p . c i t . , s. 108.157 L . W e b e r , o p . c i t . , s . 500.

25. K o m u n i k a t y . .

386 Lidia W akuluk

Pierwsza lokacja pochodzi z 1399 roku läJ, w rok później wydane zostały 2 do­kumenty lokacyjne na następne 4 i 6 łanów lss. Młynarz płacił na św. Marcina 5 grzywien 16°.

Sarkajm y (Scharkeim, Schauwerkeym). Wieś czynszowa na prawie cheł­mińskim, karczmarz płacił 5, m łynarz również 5 grzywien czynszu 1βΙ.

Sątoczno (Leunenburg, Lunenburg). Wieś czynszowa na prawie chełmiń­skim, 20 łanów. Wysokość czynszu 1/2 grzywny i 2 kury z łanu. Od 9 łanów leżących w puszczy płacono po 15 skojców, z nadanych dodatkowo 12 mórg po 1/2 grzywny — w sumie 15 1/2 grzywny lt2. Właściciel młyna płacił 30 grzy­wien, ogrodnicy — 7 grzywien i 5 1/2 skojca Iis. W Sątocznie było ponadto 8 karczem, których właściciele płacili po 4 grzywny i 8 skojców — w sumie 35 grzywien i 8 skojców. W 1437 roku zmniejszył się czynsz od karczem — właściciele ich dawali po 2 grzywny leJ.

Sępopol (Schiffenburg, Schippenbeil, Schippenpil, Schipenbiehl, Schipen- peil). Miasto lokowane na prawie chełmińskim oraz Długa Wieś rozwinęły się wokół zamku. Obszar wsi wynosił 70 łanów, z których płacono po 15 skojców i 2 kury z łanu 16s. Danina z młyna w Sępopolu wynosiła 120 grzywien rocz­nie. W 1422 roku było 13 ogrodników, którzy płacili 4 grzywny lie.

Sławkowo (Reimsdorf, Ronisdorf). Wieś czynszowa na prawie chełmińskim, 54 łany, 6 z nich należało do sołtysa, wysokość czynszu z łanu — 20 skojców i 2 kury. Johann Rive płacił od swego pola 5 wiardunków. W sumie czynsz wynosił 47 grzywien i 3 w iardunk i1C?.

Słępy albo Strome (Schlbmpen, Slympen). Wieś czynszowa na prawie chełmińskim, 14 1/2 łana. Czynsz — 5 wiardunków i 2 kury — w sumie z ca­łej wsi 18 grzywien i 1/2 w iardunku liS. W 1483 roku wielki mistrz Martin Truchsess oddał Słępy w zastaw Jorge T ustyrerow ils'.

Smolanka (Landiscrone, Landskron). Wieś czynszowa na prawie chełmiń­skim, 80 łanów, 8 z nich zajmował sołtys, z 72 płacono czynsz po 15 skojców i 2 kury z łanu, ponadto 13 solidów z 13 mórg — w sumie 45 grzywien i 13 so­lidów 17°.

Sokolica (Falckenaw, Falkenau, Falkenaw). Wieś czynszowa na prawie chełmińskim lokowana w XIV wieku, 64 łany, 6 z nich należało do sołtysa, 4 stanowiło uposażenie kościoła parafialnego. Czynsz wynosił 1/2 grzywny i 2 kury z łanu — w sumie 29 grzywien, w tym 1 grzywna od karczmy ш .

158 W . H u b a t s c h , o p . c i t . , R e g . 590.159 I b id e m , R e g . 604: H a n d f e s t e ü b e r в H u f e n b e i S a l p k e i m , p o d o b n i e R e g . 605.160 P . T h i e l e n , o p . c i t . , s . 73.161 I b id e m , s . 26.162 I b i d e m , s . 26.163 i b i d e m , s . 25.164 I b i d e m , s . 70.165 I b i d e m , s . 35.166 I b i d e m , s. 25.167 I b i d e m , s . 72.168 I b i d e m , s s . 27, 71.169 W . H u b a t s c h , o p . c i t . , R e g . 3516: M a r t i n T r u c h s e s s v e r p f ä n d e t d e m J o r g e T u s t y e r e r

d a s D o r f S c h l ö m p e n .170 P . T h i e l e n , o p . c i t . , s . 25.171 I b i d e m , s . 25.

O sadn ictw o i sieć parafialna 387

Sówka (Eulenhof. Tulnerhoff). Wieś czynszowa na prawie chełmińskim. Z 6 łanów czynsz wynosił 3 grzywny, 1 służba rycerska m .

Spanden (zagiń.). Wieś lokowana w 1367 roku na 74 łanach ш , 3 służby rycerskie 17‘.

Sporwiny (Sporwinen, Spurynen). Wieś drobnoszlachecka, 4 służby rycer­skie 175. W 1492 roku została ona zapisana wraz z wieloma innymi wsiami bra­ciom Jorge, Hansowi Dietrichowi i Eustachemu von Schliebenom I7e.

Sprzęgło (Springelyn), folwark obecnie nie istniejący, 3 służby rycerskie 177.Stabławki (Stablack, Stabelawken, Stablacken). Wieś pruska, 5 służb ry­

cerskich 178.Stąpławki (Aldig Stumplack, Stumplawke). Wieś szlachecka, 15 służb

rycerskich 173.Stopki (Stolczenfeld, Stolzenfeld). Wieś czynszowa na prawie chełmińskim,

60 łanów, z których 6 należało do sołtysa. Czynsz wynosił 1/2 g r z y w r f y i 2 ku­ry. Karczmarz płacił 3 w iardunki I8°. W 1437 roku brak wzmianek o karczmie.

Studzieniec (Wormen). Pruska wieś chłopska, 4 radła. Danina po 4 korce jęczmienia, żyta i pszenicy oraz 12 korców owsa, 4 służby rycerskie ial.

Sundersdorf (zagiń.). Wieś czynszowa na prawie chełmińskim. W 1422 roku wieś płaciła 1 grzywnę, w 1437 roku czynsz z 8-łanowej wsi wynosił 2 grzywny 182.

Teresówka (Theresenthal, Tresseyn, Tresenthal), obecnie na terenie ZSRR. Wieś pruska, 4 służby rycerskie 183.

Tękiny (Tenknitten, Tmitheniken, Tmitheniten), obecnie na terenie ZSRR. Pruska wieś chłopska. Mieszkańcy jej dawali po 4 korce jęczmienia, pszenicy i żyta oraz 12 korców owsa 184.

Truntław ki (Truntlawken), obecnie na terenie ZSRR. Drobnoszlachecka wieś pruska, 4 służby rycerskie ш .

W anguty (Wangotten, Wamgutkeym), folwark obecnie nie istniejący, drobno­szlachecka wieś pruska, 5 służb rycerskich ls6.

Wągniki (Wangnick, Wangnikaym, Wangnicken), 1 służba rycerskaI87.Weitingsdorf (zagiń.). Wieś czynszowa na prawie chełmińskim, 31 łanów.

Wysokość czynszu — 13 skojców z łanu, w sumie 16 grzywien 18S.Wenede (zagiń.), 4 służby rycerskie ш .172 I b i d e m , s . 70.173 W . H u b a ts c h , o p . c i t . , R e g . 328.174 P . T h i e l e n , o p . c i t . , s . 72.175 I b i d e m , s . 71.176 W . H u b a t s c h , o p . c i t . , R e g . 3656.177 P . T h i e l e n , o p . c i t . , s . 72.178 I b id e m , s . 72.179 I b i d e m , s . 71.180 I b i d e m , s . 25.181 I b i d e m , s. 72.182 I b id e m , s . 71.183 I b i d e m , s . 72.184 I b id e m , s . 72.185 I b i d e m , s . 71.188 I b i d e m , s . 71.187 I b i d e m , s . 72.188 I b i d e m , s . 28.189 I b id e m , s . 72.

25 '

388 Lidia W akuluk

W arnikajmy (Warnikeim, Wernekaim, Wernekain, Wernikaym). Pruska wieś chłopska, 14 radeł. Danina po 22 korce jęczmienia, pszenicy i żyta oraz 31 korców owsa, 4 służby rycerskie 199.

Wielewo (Willkam, Wilkiinen). Wieś czynszowa na prawie chełmińskim lokowana na 7 łanach z 15 latam i wolnizny. Lokacja nastąpiła w 1409 roku m .

Wilkowo (Wilkendorf). Wieś czynszowa na prawie chełmińskim lokowana na 12 łanach z 15 latam i wolnizny 199, 5 służb rycerskich.

Wodukajmy Małe (Cleine Wodunethen). Pruska wieś chłopska. Mieszkańcy jej dawali po 12 korców jęczmienia, pszenicy i żyta oraz 36 korców owsa 19S.

W odukajmy (Wadunethen, Woduhnkeim). Pruska wieś chłopska, 36 radeł. Danina po 23 korce jęczmienia, pszenicy i żyta oraz 1 łaszt i 18 korców owsa 184.

Wopławki (Wopelauken, Woplauken). Wieś czynszowa na prawie chełmiń­skim, 54 łany, wysokość czynszu — 13 skojców i 2 kury z łanu, w sumie 29 grzyw ien195. W 1437 roku wieś zajmowała 51 łanów, danina z kur za­nikła 196.

S IE C P A R A F I A L N A

Z osadnictwem ściśle łączy się sieć parafialna na danym terenie, bowiem erekcja kościołów najczęściej szła w ślad za akcją osadniczą. Diecezja w ar­mińska utworzona została 4 lipca 1243 roku, kiedy to legat papieski, biskup Wilhelm z Modeny, dokonał podziału Prus i ziemi chełmińskiej na 4 diecezje: chełmińską, pomezańską, sambijską oraz warmińską m . Kętrzyński okręg pro­kuratorski należał do diecezji warmińskiej, nie wchodził jednak w skład bi­skupstwa warmińskiego, a tylko z nim bezpośrednio graniczył. Wspomniany okręg należał do części diecezji podlegającej Zakonowi, gdzie jurysdykcję du­chowną wykonywał biskup, natom iast świecką — Zakon. W diecezji warmiń­skiej instancją pośrednią między parafią a biskupem były archiprezbiteriaty — sedes archipresbyterales — na czele których stali archiprezbiterzy. Archi­prezbiteriaty stanowiły jakby odpowiednik dekanatów na terenie P o lsk i198. Nie znamy daty erekcji archiprezbiteriatów diecezji warmińskiej, a pierwsza wzmianka o nich pochodzi z pisma biskupa Hermana z 1341 roku w związku z ogłoszeniem subsidium charitativum 199. Podstawą źródłową do badania sieci parafialnej w końcu XV wieku jest spis Sedes archipresbyterales dioecesis

190 I b id e m , s . 71.191 K . K a s is k e , o p . e i t . , s . 10».192 W . H u b a t s c h , o p . c i t . , H e g . 322: 31 M a i 1366 H a n d fe s t e ü b e r W i l k e n d o r f .193 P . T h i e l e n , o p . c i t . , s . 72.194 I b i d e m , s . 72.195 I b id e m , s . 72.196 I b i d e m , s . ' 25.197 C o d e x D ip to m a t i c u s W a r m ie n s i s ( d a le j C D W ), B d . 1, M a in z - B r a u n s b e r g - L e ip z ig 1860,

h r s g . v . C . P . W o e lk y , J . S a a g e , s . 6.198 T . S i l n i c k i , O r g a n iz a c ja a r c h i d i a k o n a t u го P o ls c e , L w ó w 1927, s . 136; A . O lc z y k , S ie c

p a r a f ia ln a b i s k u p s t t r a l o a r m iń s k ie p o d o r o k u 1525, L u b l i n 1961, s. 19.199 C D W , B d . 3, B r a u n s b e r g 1874, h r s g . v . C . P . W o e lk y , s . 564 — s u b s i d iu m c h a r i t a t i v u m

t o j e d n o r a z o w y p o d a t e k n a ł o ż o n y n a d u c h o w ie ń s tw o d i e c e z j a l n e p r z e z m ie j s c o w e g o b i s k u p a n a p o t r z e b y w y n i k ł e w s k u t e k n a d z w y c z a j n y c h k l ę s k .

O sadn ictw o i sieć parafialna 389

Warmiensis 20°; mamy tam wymienione archiprezbiteriaty wraz z określeniem ich granic i podaniem parafii doń należących. Niejako uzupełnieniem tego jest spis Arch-ipresb-yterales sedes dioecesis Warmiensis cum suis last is et mansis decimarum m .

Na obszarze okręgu kętrzyńskiego parafie należały do dwóch archiprezbi- teriatów, mianowicie w Reszlu i Sępopolu. Pierwszy z nich obejmował część południową okręgu kętrzyńskiego i skupiał parafie w Bezławkach, Czernikach, Garbnie (Lamgarben), Łankiejmach, Kętrzynie i Kraskowie 202, do drugiego natomiast, obejmującego część północną omawianego okręgu, należały parafie w Garbnie (Laggarben), Lwowcu, Łabędniku, Parysie, Sątocznie, Sępopolu i Sokolicy. Po dokonaniu podboju ziem pruskich Krzyżacy prowadzili polity­kę oddzielania ludności miejscowej od napływowej ludności niemieckiej osie­dlając pierwszą w komornictwach, drugą natomiast w okręgach leśnych20J. Nierzadko nie pozwalano chodzić do tych samych kościołów i budowano lud­ności pruskiej niewielkie drewniane kościółki albo też zmuszano ją do cho­dzenia do kościołów bardzo oddalonych. Ciekawie przedstawia się ten pro­blem w okręgu kętrzyńskim. Tylko w jednym wypadku kościół parafialny po­budowano we wsi pruskiej — Garbnie (Laggarben). Mamy jednak wzmianki, że w 1480 roku 15 łanów w tejże wsi, należących do braci Jacoba i Nicela Rittau, przeniesiono na prawo chełmińskie 204. Przypuszczalnie jednak kościół pochodził z okresu wcześniejszego, sprzed 1480 roku, kiedy to wieś była prus­ka. W większości wypadków parafie obejmowały swym zasięgiem wsie z naj­bliższej okolicy i to zarówno wsie niemieckie, jak i pruskie. Zatem ludność pruska spotykała się z ludnością niemiecką, wbrew założeniom polityki koloni- zacyjnej. Spotykamy jednak parafie, do których należały wsie lokowane wy­łącznie na prawie chełmińskim, ale były to parafie niewielkie. W okręgu kętrzyńskim parafiam i o wsiach wyłącznie chełmińskich były Sokolica i K ras­kowo. Interesująco przedstawia się parafia w Garbnie (Lamgarben). Do koś­cioła w tejże wsi przychodziła ludność z chłopskich wsi pruskich oddalonych o 9—10 km, takich jak W amikajmy, Saduny, Stary Mikielnik czy Banaszki, oraz wsi na prawie chełmińskim — Podławek czy Gudzik. Nie wiadomo, dla­czego mieszkańcy wsi Linkowo i Kotkowo, lokowanych na prawie magdebur­skim, chodzili do kościoła w Kętrzynie, mimo że bliżej było do Garbna.

Kościoły parafialne jako uposażenie otrzymywały 4 łany zwolnione od czynszu na rzecz Zakonu. Na obszarze omawianego okręgu żaden kościół nie miał jako patrona biskupa lub kapituły katedralnej, co spotykamy na Warmii. Tutaj z reguły patronat pełnił Zakon lub też osoby prywatne, jak można przy­puszczać — fundatorzy kościołów 2°5.

200 S c r i p t o r e s r e r u m W a r m i e n s iu m ( d a le j S R W ), B d . 1, B r a u n s b e r g 1866, s s . 384— 400, S e d e s a r c h i p r e s b y t e r a l e s d io e c e s i s W a r m ie n s i s .

201 S R W , B d . 1, A r c h i p r e s b y t e r a l e s s e d e s d io e c e s i s W a r m ie n s i s c u m s u i s l a s t l s e t m a n i s d e c im a r u m .

202 K o ś c ió ł w N a k o m i a d a c h p o c h o d z i ? 1554 r . (S R W , B d . 1, s . 388, p r z y p . 19) i n a l e ż a ł o n w X V I w i e k u d o a r c h i p r e z b i t e r i a t u w R e s z lu ( i b id e m , s . 388; r ó w n ie ż A . H a r n o c h , o p . c i t . , s . 341).

203 K . G ó r s k i , P a ń s t iu o k r z y ż a c k i e w P r u s a c h , s. 52.204 M . R o u s s e l le , o p . c i t . , s . 243.205 O m ó w ie n ie m p a t r o n a t ó w z a j m u j e s ię G . M a t e r n , D e r k i r c h l i c h e n V e r h ä l t n i s s e im

E r m la n d w ä h r e n d d e s s p ä t e n M i t t e l a l t e r s , P a d e b o r n 1953,

390 Lidia W akuluk

Przyjrzyjm y się bliżej kościołom, należącym do archiprezbiteriatu w Sępo­polu.

G arbno2°8. Kościół parafialny pod wezwaniem św. A nny207 otrzymał w uposażeniu 4 łany, ponadto jako dziesięcinę 3 łaszty zboża oraz 4 grzywny i 11 solidów 208. Patronat sprawował Zakon K rzyżacki20i. Przed reformacją była tam kaplica dla pielgrzymów pod wezwaniem św. Anny. Nabożeństwa ce­lebrował wówczas proboszcz z Lwowca 81°. Do parafii w Garbnie (Laggarben) należała wieś Dojewo z okręgu kętrzyńskiego, ponadto wiele wsi z sąsiadują­cych okręgów — Barcian i Gierdaw.

Lwowiec. Kościół we Lwowcu wybudowano prawdopodobnie w XIV wie­ku. W połowie XVI wieku był on filią kościoła parafialnego w Garbnie {Lag­garben). Uposażenie kościoła wynosiło 4 łany, natom iast dziesięcina — 3 łaszty zboża2n. Patronem kościoła był Nicolaus R eu te r812, w obecności którego w 1480 roku proboszczem tej parafii ustanowiono kapłana (presbyter) diecezji warmińskiej — Grzegorza Sartorisa 218. Wezwanie kościoła nieznane, do parafii należała wieś Krelikiejmy.

Łabędnik. Wybudowano kościół oraz utworzono parafię prawdopodobnie w połowie XIV wieku 214 i od początku należał on do archiprezbiteriatu w Sę­popolu 21S. Uposażenie kościoła wynosiło 4 łany 21°, zaś dziesięcina — 3 łaszty zboża217. 18 sierpnia 1481 roku proboszczem parafii został Nicolaus Dakau (Dackauw)21β. Wezwanie nieznane, patronat Zakonu Krzyżackiego219. Do pa­rafii w Łabędniku należały wsie Bajdyty, Bieliny, Krzeczewo i Sporw iny2t0.

Parys. Kościół należał do archiprezbiteriatu w Sępopolu. Uposażenie wy­nosiło 4 łany, dziesięcina natom iast — 4 łaszty i 6 korców zboża 221. W 1481 roku, w obecności prokuratora Barcian W altera Voise, powołano proboszcza parafii Parys. Od 28 listopada 1484 roku proboszczem tej parafii był Petrus Ebrehardi (sic!) 222. Patronat należał do Zakonu Krzyżackiego228. Wezwanie

206 S R W , B d . 1, s s . 343, 415; A . H a r n o c h , o p . c i t . , s. 100.207 E . T id i c k , B e i t r ä g e z u r G e s c h i c h t e d e r K ir c h e n - P a t r o z i n i e n i n D e u ts c h o r d e n s l a n d e

F r e u s s e n b i s 1525, Z e i t s c h r i f t f ü r d i e G e s c h i c h t e u n d A l t e r t u m s k u n d e E r m l a n d s , B d . 22, 1924—1926, s . 238.

208 S R W , B d . 1, S. 415.209 G . Ą la t e r n , o p . c i t . , s. 133.210 A . H a r n o c h , o p . c i t . , s . 100.211 S R W , B d . 1, s. 415: L a w e n s t e i n m a n s . U I I l a s t , I I I .212 G . M a t e r n , o p . c i t . , s . 135 l u b j a k p o d a j e S R W , B d . 1, s . 365: R e u w t e r .213 S R W , B d . 1, s . 365: G r e g o r i u s S a r t o r i s p r e s b y t e r W a r m t e n s i s d io e c e s i s a d e c c l e s i a m

p a r o c h ia m i n L e w e n s t e i n f u i t i n u e s t i t u s .214 A . H a r n o c h , o p . c i t . , s . 95.215 S R W , B d . 1, S. 393.216 I b i d e m , s. 417: S io a n / e l d d a s d o r f h a t 84 h u b e n , d e r s i e n 8 f r e y c z u m s c h o l t i s a m p t

u n d v i e r c z u r w e d e m e .217 P . T h i e l e n , o p . c i t . , s . 26.218 S R W , B d . 1, s . 369: d o m i n u s N ic o la u s D a c k a u tu a d e c c l e s i a m i n S w a n f e l d f u i t i n ­

v e s t i t u s .219 G . M a t e r n , o p . c i t . , s . 133.220 A . H a r n o c h , o p . c i t . , s . 95.221 S R W , B d . 1 , s . 416; P a r i s z m a n s . I I I I la s t . І І І І m o d . V I ; A . H a r n o c h , o p . c i t . , s . 235.222 S R W , B d . 1, s . 378: i n w e s t i t u s f u i t a d p r e s e n ta t i o n e m m a g n i f i c i d o m i n i M a g ls t r ig e n e -

r a l i s i n e c c l e s ia m p a r o c h ia l e m v i l l e P a r y s d o m i n u s P e t r u s E b r e h a r d i .223 G . M a t e r n , o p . c i t . , s . 131.

O sadn ictw o i sieć parafialna 391

nieznane. Parafia Parys skupiała ludność wsi Parys, Bogusławki Małe, Rów­nina.

Sątoczno. Zamek został wzniesiony przez komtura Bałgi Dietricha von Altenburg w 1326 roku. Wkrótce potem musiał być wzniesiony kościół, skoro w czasie najazdu Litwinów w 1347 roku został on spalony 221. Kościół należał do archiprezbiteriatu w Sąpopolu22S. Uposażenie wynosiło 4 łany, natom iast dziesięcina 6 łasztów zboża 22'. Początkowo patronem był rycerz A lbrecht von Vogt, po jego śmierci patronat nad kościołem przejął jego zięć, Botho zu Eulenburg 227. Brak danych o objęciu probostwa w XV wieku, natom iast wia­domo, że od 1526 roku proboszczem parafii był Valentin Vuge z Elbląga 2!*. Wezwanie nieznane. Do parafii w Sątocznie należały Glitajny, Kałwągi, Wąg- niki, Błuskajmy Wielkie, Studzieniec, Słępy, Kaskajmy, Prosną, Kinwągi, Saj­na, Nunkajmy, Sarkajm y 22V

Sępopol. Dokument lokacyjny dla Sępopola wydany przez wielkiego mi­strza Henryka Tusmera 13 stycznia 1351 roku wymienia 4 łany kościelne zwol­nione od czynszu na rzecz Zakonu2S”. Kościół zaczęto budować prawdopodob­nie już w 1351 roku, od początku był on siedzibą archidiakonatu w Sępopolu. Patronat Zakonu 2S1, wezwanie nieznane. Przy kościele było 5 wikarii, dziesię­cina wynosiła 8 łasztów zboża23!. Od 23 czerwca 1485 roku proboszczem w kościele parafialnym był Johannes Rhebergk 25S. Parafia w Sępopolu sku­piała ludność wsi Smolanka, Masuny, Stopki, Rygarby, Stabławki, Prętław ki oraz Wodukajmy 2a'.

Sokolica. Kościół został pobudowany w połowie XIV wieku 2SS. Należał on do archiprezbiteriatu w Sępopolu2ÍÍ. Uposażenie kościoła wynosiło 4 łany, dziesięcina natom iast 4 łaszty zboża22·7. Począwszy od lat 1528—1533 był on jedną z filii kościoła w Ł abędniku2,e. Wezwanie i patronat nieznane. Można jednak przypuszczać, że jak w większości kościołów w tym okręgu, był to pa­tronat Zakonu. Parafia obejmowała Sokolicę i Różynę 2,i.

Parafie leżące w południowej części okręgu kętrzyńskiego należały do archiprezbiteriatu w Reszlu.

224 A . H a rn o C h , o p . c i t . , s . 233.225 S R W , B d . 1, s . 393, s. 4X6.226 I b i d e m , s . 416: L e u n e n b u r g k m a n s . I I I , l a s t . I V . T r e s v i c a r i i i b i d e m .227 A . H a r n o c h , o p . c i t . , s . 233.228 I b i d e m , s . 234; W . C h o jn a c k i , Z b o r y p o l s k o - e w a n g e l l c k l e го X V I — X X w . , R e f o r m a c j a

w P o ls c e , t . 12, 1956, s . 386.229 A . H a r n o c h , o p . c i t . , s. 234.230 C D P , B d . 3, 1848, s . 89: d e r s a l d e r p h a r r e r d o s e l b i s t v y e r v r y h a b i n ; S R W , B d . 1,

s. 415; A . H a r n o c h , o p . c i t . , s . 91.231 G . M a t e m , o p . c i t . , s . 133.232 S R W , B d . 1, S. 415.233 I b id e m , s. 379; H o n o r a b i l is d o m i n u s J o h a n n e s R h e b e r g k a d p r e s e n ta t i o n e m M a g i s t r i -

c e n e r a l i s f u t t i n e c c l e s i a m p a r o c h i a l e m o p p l d t S c h l f f e ń b u r g d i e J o v i s X X I I I J u n i m e n s i s ( i n v e s t i t u s ) .

234· A . H a r n o c h , o p . c i t . , s . 91.235 I b i d e m , s . 87; W . H u b a t s c h , G e s c h i c h t e d e r e v a n g e l i s c h e n K i r c h e O s t p r e u s s e n s , B d . 2,

G ö t t i n g e n 1968, s . 27.236 S R W , B d . 1, s . 393.237 I b i d e m , s . 417: F a l c k e n a w m a n s , н и l a s t . Ï I I I ; P . T h i e l e n , o p . c i t . , s. 26 :: F a l c k e n a u j

d a s d o r f h a t 64 h u b e n v i e r c z u r w e d e m e .238 A . H a r n o c h , o p . c i t . , s. 87.239 I b id e m , s . 88,

392 Lidia W akuluk

Bezławki. Pierwsze wzmianki o kościele należącym do archiprezbiteriatu w Reszlu pochodzą z 1402 roku 24i. Uposażenie prawdopodobnie 4 łany, dzie­sięcina 2 łaszty 241. W XVI wieku kościół został urządzony w północnym i po­łudniowym skrzydle zamku krzyżackiego. 8 marca 1480 roku proboszczem ad ecclesiam in Bayszelaucken został Johannes Tolk 242. Wezwanie nieznane, koś­ciół miał patronat Antoniego Threna. Do parafii w Bezławkach należały na­stępujące wsie: Wilkowo, Łazdoje, W anguty i S tąp ław ki24S.

Czemiki. Kościół należał do archiprezbiteriatu w Reszlu. W Archypresby- terales sedes dioecesis Warmiensis ani w Wielkiej księdze czynszów nie znaj­dujem y wysokości uposażenia, nie podaje go również Agaton Harnoch 244. Za­tem dokument lokacyjny Czernik nie mówił o wysokości uposażenia. Być może w czasie lokacji wsi nie przewidywano budowy kościoła, lecz uczyniono to w okresie późniejszym w związku z napływem znacznej liczby osadników. Par tronat i wezwanie nieznane. Dziesięcina 3 łaszty zboża oraz 4 grzywny i 11 so­lidów 245. Do parafii w Czernikach należały Pracz, Stara Różanka, Wopławki i Kwiedzina

Garbno. Kościół pod wezwaniem św. K atarzyny 247 należał do archiprezbi­teriatu w Reszlu 24e. We wsi znajdowały się 4 łany wolne od opłat na rzecz Zakonu, stanowiące uposażenie kościoła; dziesięcina — 8 grzywien, 11 solidów oraz 20 korców zboża24S. Patronem kościoła był właściciel dóbr GaTbno. W XVI wieku książę Albrecht za długi oddał swe dobra w Garbnie Michałowi von Egloffstein, który przejął również patronat 25°. Do parafii w Garbnie nale­żały Podławki, Równina, Banaszki, Saduny, S tary Mikielnik, W arnikajm y i G udziki251.

Łekajny. Parafia należała do archiprezbiteriatu w Reszlu, uposażenie 4 łany, dziesięcina 3 łaszty zboża 252. Budowa kościoła odbywała się pod opieką rodzi­ny Truchsess von Wetzkaussen, prawdopodobnie rodzina ta przejęła również

patronat nad kościołem. Wezwanie nieznane. Od 1528 roku filią omawianego kościoła był kościół w Gudnikach. Do parafii należało Kowalewo, Sprzęgło, Gudniki i Sarkajm y 25a.

Kętrzyn. Na przedmieściu królewieckim znajdował się kościół pod wezwa­niem św. Katarzyny, który miał uposażenie 4 łany 254. W 1359 roku został wzniesiony kościół parafialny pod wezwaniem św. Jerzego, mający jako upo­

240 J . V o ig t , G e s c h ic h t e P r e u s s e n s , B d . 6, K ö n ig s b e r g 1832, s . 225.241 S R W , B d . 1, s . 405: P i l s e e t K r a u s e l a u c k e n m a n s o s V I U l a s t . І Ш . C a ło ś ć m u s im y p o ­

d z i e l i ć p o m ię d z y d w a k o ś c io ły w y m i e n i o n e p r z y p o d a n i u u p o s a ż e n ia .242 G . M a t e m , o p . c i t . , s . 135: A n to n i u s T h r e n — K r a u s e l a u k e n .243 A . H a r n o c h , o p . c i t . , s . 229.244 S R W , B d . l , s . 404; P . T h i e l e n , o p . c i t . , s . 28; A . H a r n o c h , o p . c i t . , s s . 239 n .245 S R W , B d . 1, s . 404: S c h w a r t z e n s t e y n l a s t . I I I u n c i a l e s s o l id o s m a r c a s І ІП -246 A . H a r n o c h , o p . c i t . , s. 240.247 I b id e m , s . 230; E . T id i c k , o p . c i t . , s . 447.248 S R W , B d . 1, s . 388.249 I b id e m , B d . 1, s . 404.250 A . H a r n o c h , o p . c i t . , s. 230, p r z y p . S.21 I b i d e m , s . 231.252 S R W , B d . 1 , s . 402.253 A . H a r n o c h , o p . c i t . , s . 232.254 I b id e m , s. 236.

O sadn ictw o i sieć parafialna 393

sażenie 4 łany, o których jest mowa w dokumencie lokacyjnym 255. Parafia na­leżała do archiprezbiteriatu w Reszlu 256. Kościół św. Katarzyny był w stosun­ku do niego kościołem filialnym. Do kościoła parafialnego należały wikarie: św. Rocha, św. Sylwestra, św. Sebastiana, Ciała Pańskiego, Matki Boskiej Boleściwej oraz w okresie późniejszym — wikaria św. Jakuba 257. W kościele św. Jerzego w latach 1420—1479 proboszczem był Kasper Baedeke albo Be- deke, od 12 maja 1481 roku Nicolaus K reuder (Kryder). W 1491 roku jako wicepleban wymieniany jest Nicolaus Jaw er 26S. Patronat nad kościołem spra­wował Zakon Krzyżacki. Do parafii należały Gałwuny, Stara Różanka, Lin- kowo, Kotkowo, Kaskajmy, Nowa Wieś Kętrzyńska oraz Sławkowo 259. Oprócz dwóch wyżej wymienionych w Kętrzynie był jeszcze trzeci kościół, pod we­zwaniem św. Ducha, ufundowany w 1361 roku 260.

Kraskowo. Wschodnią, część kościoła pobudowano w XIV wieku, nato­miast zachodnią na początku XV wieku. We wsi znajdowały się 4 łany koś­cielne, dziesięcina — 3 łaszty zboża261. W 1480 roku parafię in Schom flies objął Grzegorz Zeber, kapłan diecezji warmińskiej 262, natom iast w 1495 roku proboszczem został Jodok Borkee. Wezwanie nieznane, patronem był Wacław von Eulenburg (de Illenborg)2M. Do parafii w Kraskowie należała wieś Ba- bieniec 264.

Ryn (Rhein). Początki istnienia parafii sięgają 1493 roku, kiedy to ustano­wiono kaplicę św. Wawrzyńca, należącą do zamku krzyżackiego 265. Patronat krzyżacki. Po sekularyzacji Prus kaplica przejęła rolę kościoła parafialnego. Eryka Tidick nie podaje wezwania, możemy jednak przypuszczać, że przyjęto je od kaplicy. Parafia obejmowała wsie leżące poza granicami okręgu kę­trzyńskiego.

Uzupełnienie powyższego opisu stanowi załączona mapka. Widzimy na niej Kinwągi połączone z Sątocznem linią przerywaną, ponieważ piętnasto- wieczne przekazy źródłowe nie podają ich w tej parafii. Natomiast w XVI wie­ku Kinwągi należały do Sątoczna, zatem możemy przypuszczać, że w XV wie­ku było tak samo. Linia przerywana łączy również wsie Wielewo, Pomnik i' Garbniki z miejscowością Parys 26e, gdyż wsie te nie są wymienione w parafii Parys, jednakże ze względu na swą bliskość przypuszczalnie należały do niej. W Wielkiej księdze czynszów mamy wiadomość, że we wsi Krzeczewo (Sonnen- burg) znajdowały się 4 łany kościelne 267. Powstaje zatem pytanie, dlaczego

255 C D F , B d . 3, s . 175: d e m h e i l i g e n s e n t e J u r g e n v y e r h u b e n d e m p h a r r e r z c u r k i r c h e n e w e c l ic h s u l l e n g e h ö r e n .

256 S R W , B d . 1, S. 389, s . 405.257 S R W , B d . 1, SS. 363, 373, 380, 382.258 I b id e m , s . 386; C . B e c k h e r r n , D ie S t . G e o r g e n k l r c h e z u R a s t e n b u r g , A l tp r e u s s i s c h e

M o n a t s s c h r i f t , B d . 20, 1883, s. 287.259 A . H a r n o c h , o p . c i t . , s . 237,260 S R W , B d . 1, s . 369; C . B e c k h e r r n , D ie S t . G e o r p e n k i r c h e , s. 287.261 S R W , B d . 1, s . 329; A . H a r n o c h , o p . c i t . , s. 238.262 S R W , B d . 1, s . 366: G r e g o r lu s Z e b e r p r e s b y t e r W a r m l e n s l s d io e c e s i s a d e c c l e s ia m ln

S c h o n e f l i e s z f u i t i n v e s t i t u s .263 G . M a t e r n , o p . c i t . , s. 135; A . H a r n o c h , o p . c i t . , s . 238.264 A . H a r n o c h , o p . c i t . , s. 238.265 I b id e m , s. 311; S R W , B d . 1, s. 389, p r z y p . 19.266 A . H a r n o c h , o p . c i t . , s . 235.267 P . T h ie l e n , o p . c i t . , s. 25: S c h o n e n n b u r p d a s d o r f h a t 80 h u b e n — — 4 c z u r w e d e m e

394 Lidia W aku luk

nie pobudowano kościoła, skoro wydzielone łany wskazują, że to przewidy­wano. Może zdecydowało o tym bliskie sąsiedztwo parafii w Sokolicy i Łabęd­niku? Kościół w Gudnikach był do 1528 roku filią kościoła w Reszlu, później natomiast filią kościoła w Łękajnach. Max Toeppen podaje oddzielnie kościół w Gudnikach oraz Łękajnach !*8. Harnoch także podkreśla, że kościół w Gudni- kach był kościołem filialnym, a nie parafialnym -e3. Podobny problem wynika w związku ze wsią Boże. Toeppen, wprawdzie ze znakiem zapytania, podaje, że był tam kościół. Taki przekaz mamy w Sedes archipresbyterales dioecesis Warmiensis !7°. Harnoch natom iast stwierdza, że we wsi Boże znajdowała się kaplica 271. Może więc ona była utożsamiana z kościołem.

W 1532 roku powstało kilka nowych parafii, co pociągnęło za sobą zmiany granic dotychczasowych parafii. Analiza sieci parafialnej dowodzi, iż przyję­tego powszechnie poglądu, że osadnicy zamieszkujący wsie lokowane na pra­wie chłemińskim nie uczęszczali do tych samych kościołów co miejscowa lud­ność pruska, nie można odnosić do wszystkich terenów. Na przykład na obsza­rze okręgu kętrzyńskiego kościoły parafialne znajdowały się we wsiach loko­wanych na praw ie chełmińskim, ale uczęszczała do nich także ludność prus­kich wsi chłopskich.

W artykule starałam się przedstawić osadnictwo okręgu kętrzyńskiego, który odgrywał szczególną rolę w Prusach Dolnych, zwłaszcza w XV wieku w czasie wojny trzynastoletniej przez swój udział w Związku Pruskim. Kolo­nizacja krzyżacka rozwinęła się na tym terenie przede wszystkim w latach siedemdziesiątych XIV wieku. Z tego okresu pochodzi największa liczba lo­kacji wsi czynszowych na prawie chełmińskim. Były to najczęściej wsie loko­wane na surowym korzeniu, o czym świadczy znaczna liczba lat wolnizny. Obok wsi czynszowych na prawie chełmińskim w ystępują wsie na prawie magdeburskim, chłopskie wsie pruskie, drobne m ajątki rycerskie, samodziel­ne albo obok wsi niemieckich bądź pruskich. Powinności czynszowe osadni­ków były stosunkowo wysokie, chłopi nie zawsze mogli podołać tym obowiąz­kom. Szerzyło się wówczas zbiegostwo, jak w przypadku Wilkowa, lub zmniej­szano czynsz zwalniając z obowiązku dawania kur (np. w Muławkach i K ras­kowie). Ogólnie biorąc okręg kętrzyński pod względem gospodarczym rozwijał się dość pomyślnie. Analizując życie gospodarcze widzimy, że karczmy wystę­powały prawie wyłącznie we wsiach czynszowych na prawie chełmińskim, a więc właścicielami ich byli Niemcy. Podobnie miała się rzecz z młynami. Świadczy to o wyraźnym uprzywilejowaniu pod względem gospodarczym osadników niemieckich. Omawiany okręg przynosił duże dochody skarbowi Zakonu, sam Kętrzyn natom iast wyrósł na ośrodek administracyjny.

268 M . T o e p p e n , o p . c i t . , s . 238.269 A . H a r n o c h , o p . c i t . , s . 232; S R W , B d . 1, s s . 388, 403, p r z y p . 79.270 S R W , B d . 1, s . 388.271 A . H a r n o c h , o p . c i t . , s . 350.

O sadn ictw o i sieć parafialna 395

D I E B E S I E D L U N G U N D D A S P F A R R E I E N N E T Z D E S O R D E N S P R O K U R A T O R B E Z IR K S K Ę T R Z Y N IM 14.—15. J A H R H U N D E R T

Z u s a m m e n f a s s u n g

D ie Q u e l l e n g r u n d l a g e f ü r d i e i m T i t e l g e n a n n t e F r a g e b i l d e t d a s g r o ß e z i n s b u c h d e s D e u ts c h e n R i t t e r o r d e n s 1414— 1437, h r s g . v o n P e t e r T h i e l e n . D e r B e z i r k R a s t e n b u r g ( h e u te : K ę ­t r z y n ) d e s O r d e n s p r o k u r a t o r s g e h ö r t e z u d e r K o m t u r e i B a l g a . D ie v e r s t ä r k t e O r d e n s k o l o n i ­s a t i o n e r f o l g t e h i e r in d e n s i e b z i g e r J a h r e n d e s 14. J a h r h u n d e r t s ; s i e w u r d e b e d e u t e n d s c h w ä ­c h e r w ä h r e n d d e r K r i e g e 1410—1466. I m 14. u n d i n d e n A n f ä n g e n d e s 15. J a h r h u n d e r t s w u r d e n i n d e m e r w ä h n t e n G e b ie t 50 Z i n s d ö r f e r u n d 29 p r e u ß i s c h e D ö r f e r a n g e l e g t , d a f ü r a b e r i n d e n J a h r e n 1410— 1466 n u r z w e i O r d e n s - u n d z w e i p r i v a t e Z i n s d ö r f e r . G le i c h z e i t i g m i t d e r K o lo n i ­s a t i o n w u r d e n 'd i e S c h lö s s e r i n S ę p o p o l (1326), K ę t r z y n (1329) u n d R y n (1377) e r r i c h t e t . E in e F o lg e d e r K o l o n i s a t i o n w a r d i e G r ü n d u n g d e r K i r c h e n u n d d i e S c h a f f u n g e i n e s N e tz e s v o n P f a r r e i e n . D ie B e v ö l k e r u n g d e s B e z i r k e s w a r i n d r e i z e h n P f a r r e i e n z u s a m m e n g e f a ß t , d i e z u d e n z w e i A r c h i p r e s b y t e r i a t e n i n S ę p o p o l u n d R e s z e l g e h ö r t e n . D e r K ę t r z y n B e z i r k d e s O r d e n s ­p r o k u r a t o r s i s t im 15. J a h r h u n d e r t z u e n i e m w i c h t i g e n M i t t e l p u n k t d e r V e r w a l t u n g u n d W i r t s c h a f t e r w a c h s e n .

ü b e r s J . S e r c z y k