W podróży do Borysławia - typy wehikułów narracyjnych

5/12/2018 W podróży do Borysławia - typy wehikułów narracyjnych - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/w-podrozy-do-boryslawia-typy-wehikulow-narracyjnych 1/15

Remigiusz Mazur-Hanaj, Ewa Nizińska

W podróży do Borysławia – typy wehikułów narracyjnych

1. Borysław – dane statystyczne

Borysław to miasto znajdujące się obecnie na Ukrainie w obwodzie lwowskim. Wokresie międzywojennym należało do II Rzeczypospolitej, wcześniej, od pierwszego rozbioru

Polski, było włączone do Austrii, do XX w. funkcjonowało jako wieś. Jego historia jest

jednak znacznie dłuższa, pierwsza wzmianka pochodzi z 1387 roku.

Położony w niedużej odległości od Drohobycza nad rzeką Tyśmienicą, pozostawał w

jego cieniu, choć mówiono, że wraz z Truskawcem tworzyły „Kresowe Trójmiasto”. Powolny

rozwój Borysławia uległ znacznemu przyspieszeniu, gdy w pobliżu odkryto złoża ropy

naftowej (wydarzenie datowane na rok 1854). W drugiej połowie XIX wieku stał się jużcentrum przemysłu naftowego, założono Główną Szkołę Górniczą. Formalnie jako miasto

zaistniał jednak dopiero w 1929 roku, kiedy zdecydowano o połączeniu kilku okolicznych

wsi: Borysławia, Tustanowic, Wolanki, Bani Kotowskiej, Mraźnicy, Hubicz i Horodyszcza w

jeden organ administracyjny, tak zwany Wielki Borysław, który według spisu powszechnego

w 1929 r. zamieszkiwało około 45 000 mieszkańców. Od 1939 r. miasto znalazło się pod

okupacją radziecką, następnie niemiecką i potem znów radziecką. W latach 1944-46

przeprowadzono przymusową akcję repatriacyjną ludności polskiej za Bug.

Tę garść suchych informacji, a na podobne często jesteśmy zdani, wyruszając w

podróż, przywołujemy jako kontrapunkt dla tego, co dopiero przynosi ze sobą podjęta

wyprawa, podróżowanie, które w naszym przypadku spełnia się dzięki obcowaniu z narracją.

2. O Stowarzyszeniu i tworzeniu pamięci zbiorowej

W referacie prezentujemy część wyników projektu badawczego dotyczącego pamięci

o rodzinnym mieście przeprowadzonego w grupie osób obecnie ponadosiemdziesięcioletnich,

które dzieciństwo przeżyły w przedwojennym Borysławiu. Są to Polacy, którzy w 1945 r.

wyemigrowali z Borysławia w ramach pierwszej fali repatriacji. Gdy stały się dla nich jasne

konsekwencje włączenia Borysławia w skład Ukraińskiej SRR, zdecydowali się osiedlić na

terenie Polski w jej powojennych granicach. Wszyscy badani należą do warszawskiego koła

Stowarzyszenia Przyjaciół Ziemi Drohobyckiej. Często się spotykają, więc znają biografie

kolegów oraz ich poglądy. Oznacza to, że są też świadomi różnic w pamięciach

indywidualnych o mieście, w którym wspólnie dorastali. Podczas badań okazało się, że

podejmują zarówno inicjatywy mające na celu zachowanie pamięci jednostkowych, jak i

1



przedsięwzięcia typowe dla kultywowania pamięci zbiorowej. Do aktywności Stowarzyszenia

należy m. in. koordynacja remontów obiektów ważnych dla przedwojennego Borysławia,

fundowanie pomników i tablic upamiętniających obecność Polaków w mieście, pomoc w

utrzymaniu polskiej szkoły sobotniej w Borysławiu. Równocześnie organizacja udziela

wsparcia publikacji wspomnień swoich członków – zarówno prac zbiorowych, jak i

indywidualnych autobiografii.

Jak już napomknęliśmy, wspomnienia członków Stowarzyszenia uznać można za

pamięć zbiorową. Co więcej, powstaje ona w wyniku dyskutowania pamięci indywidualnych.

Koronnym tego przykładem jest dwutomowa antologia Borysław w okruchach wspomnień.1

Powstała ona jako zapis relacji członków Stowarzyszenia, którzy nagrywali siebie nawzajem,

przy okazji wielokrotnie dyskutując każdą zapamiętaną rzecz. Nasi rozmówcy opowiadają

zatem nie tylko dla siebie, ale także dla swoich przyjaciół ze Stowarzyszenia, co tworzy

kolejną „warstwę” narracji.

W projekcie zdecydowaliśmy się korzystać z wywiadu narracyjnego, czyli

zaproponowanej przez Fritza Schütze koncepcji badań opowieści o życiu. Jak pisze Kaja

Kaźmierska: „istotą wywiadu narracyjnego jest otrzymanie opowieści o życiu nie będącej

sumą odpowiedzi na stawiane pytania, lecz spontaniczną narracją”.2 Prosząc na początku, aby

rozmówca opowiedział nam o swoim dzieciństwie, często otrzymywaliśmy mniej lub bardziej

pełną autobiografię rozumianą jako "retrospektywną opowieść prozą, gdzie rzeczywista osoba

przedstawia swoje życie, akcentując swoje jednostkowe losy, a zwłaszcza dzieje swej

osobowości"3. Autobiografia nie jest jednak nigdy wierną kopią „rzeczywistego życia”, lecz

konstruktem – autor będący zarazem narratorem i głównym bohaterem korzysta z danej mu

licentia poetica i opowiada swe życie takim, jakim chciałby, by było widziane.

Aby zrozumieć proces rekonstrukcji obrazu miasta oraz jego funkcjonowanie w

narracjach dawnych mieszkańców Borysławia, trzeba pamiętać, że autobiografia nie należy

jednoznacznie ani do przeszłości, ani do teraźniejszości. Stanowi raczej pomost między tym,

co było, a tym, co jest obecnie i co pozwala nam spojrzeć na minione lata z pewnej

perspektywy. Jednocześnie Georges Gusdorf zwraca uwagę na istnienie zależności odwrotnej:

„opowiadanie o kresach mojego życia, o krajobrazach, o spotkaniach, zmusza mnie do

sytuowania tego, czym jestem, w perspektywie tego, czym byłem. […] Autobiografia nie jest

1 Borysław w okruchach wspomnień, Stowarzyszenie Przyjaciół Ziemi Drohobyckiej – Koło w Warszawie, częśćI - Warszawa 2000, część II - Warszawa 20042

Kaja Kaźmierska, Wywiad narracyjny – technika i pojęcia analityczne [w:] M. Czyżewski, A. Piotrowski, A.Pokuszewska-Pawełek, Biografia a Tożsamość Narodowa, Łódź 1996, s. 35-44;3 Paul Lejeune, Wariacje na temat pewnego paktu. O autobiografii, Universitas, Kraków 2007

2



prostym powtórzeniem przeszłości takiej, jaka była, ponieważ przywołanie jej pozwala

jedynie na powstanie w umyśle świata, który na zawsze zniknął”4. Takim światem w

poniższym artykule będzie właśnie Borysław.

Znaczna część narracji odwoływała się bezpośrednio do przestrzeni tego nietypowego

miasta. Skupimy się na dwóch narracjach, odmiennych, a w pewnym sensie modelowych.

Najpierw jednak powrócimy na chwilę do samego miasta.

„Ulice borysławskie to jest zupełnie osobny rozdział (…) zabudowa taka małomiasteczkowa, właśnie podkarpacka, małe domki, najwyżej piętrowe. W tych domach głównie sklepy, głownie żydowskie, bławatne spożywcze, był dentysta. Przy tej głównej ulicy wszystko pamiętam, stoi mi to w oczach, jak dziś. Charakterystyczne braki w nawierzchni, czyli błoto przy roztopach i chodniki drewniane (…)chodziło się jak po klawiszach dosłownie. Wysoko ponad jezdnią były szerokości (…) metra, półtorametra (..) i na tym się chodziło no bo wszędzie było błoto…

Gdy mowa o urodzie Borysławia to może ja zacznę od piosenki: Tyśmienica piękna rzeka,najpiękniejsza z naszych rzek, kto ją widzi to ucieka, tak cuchnący jest jej brzeg. Borysław nie byłmiastem pięknym. Był chaotyczny. Chaotycznie rozrzucone budynki. Nawet ulica Słowackiego: z jednej strony były kamienice, a z drugiej strony warsztaty pana Dawidowicza i szyb naftowy. Od ulicychyba nie dalej jak 100 metrów był szyb naftowy. Staram się intensywnie myśleć, ale trudno mi przypomnieć sobie piękne miejsce w Borysławiu.

Sowieci przed wycofaniem wysadzali szyby naftowe. Proszę sobie wyobrazić, ogromne takie wzgórze,które stanowiło piękny widok nocą, bo na koronie każdego szybu taka lampa była. Myśmy mieszkalidaleko od szybów naftowych, one były w stronę Drohobycza. To jak to się świeciło nocą, to był pięknywidok.

Charakterystyczna dla Borysławia, dla kopalń, takie zjawisko, że co pewien czas kotłowniewypuszczały nadmiar pary, tak w przestrzeń. I wtedy wchodziło się w taki ciepły, tuman pary i tak sięczuło tę wilgoć. (…) Czasami się czekało na taką kąpiel parową, to było coś wspaniałego. (…) Nic nie było widać, tylko mały człowieczek się znajdował w tej mgle.”

Jakże inne wydaje się to miasto, kiedy czytelnik zna nie tylko encyklopedyczną notkę z

początku artykułu, ale również pełne nostalgii wspomnienia jego mieszkańców.

4 Gusdorf Georges, Warunki i ograniczenia autobiografii, [w:] Autobiografia, red. M. Czermińska,Słowo/Obraz/Terytoria, Gdańsk 2009

3



Niektórzy autorzy omawiający narracje ludzi, którzy opuścili Kresy w młodym wieku

zwracają uwagę na faktyczny brak przestrzeni w opowieści5. Ta, jeśli się pojawia, jest jedynie

odległym tłem. W przypadku wspomnień borysławian narracja będąca dla nich samych

wehikułem czasu i pozwalająca wciąż na nowo powracać do lat dziecinnych, skoncentrowana

jest na przestrzeni. W ich wyniku powstaje „miasto wyobrażone” – Borysław sentymentalny

oraz nostalgiczny.

Samo słowo nostalgia (notos – „wracać do domu”, algia – „tęsknota”) nie oznacza

tylko tęsknoty za miejscem, od którego zostało się odciętym przez bieg historii. Jak czytamy

u S. Boym: „w rzeczywistości jest pragnieniem innego czasu – czasu naszego dzieciństwa,

wolniejszego rytmu naszych marzeń, […] oznacza bunt przeciwko nowoczesnej koncepcji

czasu, czasu historii i postępu”6. Nostalgicy projektują swoje tęsknoty i wspomnienia na

szerszy obraz grupy, ich indywidualna pamięć stale koresponduje zatem z pamięcią

zbiorowości. Dalej przedstawimy analizę dwóch narracji o odmiennych charakterach, które

kontrastowo pokazują, jak różnie może zostać przedstawiony obraz jednego miasta oraz, jak

różna jest sama sytuacja opowiadania.

3. Narracja Ewy Bieleckiej

Ewa Bielecka, z domu Szczepańska urodziła się 2 IX 1929 w przemysłowej dzielnicy

Borysławia – Horodyszczu. Jej dzieciństwo upłynęło w częstym i bliskim kontakcie z ojcem,

który był kierownikiem średniego szczebla w jednym z koncernów naftowych. Przychodził

do domu na obiad, przerwę w pracy poświęcał dzieciom, zabierał córkę czasem do swoich

miejsc pracy (kancelarii, szybu) w dni powszednie, a często w niedziele. Matka była

nauczycielką w odległej o cztery kilometry szkole i była w domu „od święta”. Po wojnie cała

rodzina przeniosła się najpierw do Sanoka, później do Warszawy.

W narracji nigdy nie zapisanej, a tak jest w przypadku pani Ewy, za każdym razem

opowiadanej słuchaczowi, szczególnie ważny wydaje się nie tyle sposób zorganizowania

uwagi słuchacza i jej prowadzenia, ile sposób jej skutecznego przyciągnięcia, zdobycia czy

wręcz akt jej porwania. Można to określić jako swego rodzaju punctum, by przywołać

barthesowską analizę czytania fotografii.7 „ (...) Nie ja go szukam, to [ punctum] wybiega ze

sceny jak strzała i przeszywa mnie”. W owym punctum słowo jest postawione w specyficznej

5 między innymi: M. Brocki, Semioza pamięci w etnografii, „Polska Sztuka Ludowa. Konteksty”, nr 3-4,Warszawa 20036

S. Boym, Nostalgia i postkomunistyczna pamięć, [w:] Nostalgia. Eseje o tęsknocie za komunizmem,Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2002, s. 270-3017 R. Barthes, Światło obrazu, Aletheia, Warszawa 2009, s. 51

4



roli, nie spełnia się tyle w precyzyjności swojego znaczenia, a więc w swojej do-słowności,

ile raczej w niedosłowności czy przez-słowności. Nie przysparza pewności i wiedzy, a

wprowadza paradoks, zdziwienie, wywołuje pytania raczej niż dostarcza odpowiedzi.

Analogicznie w barthesowskiej analizie punctum jest czymś spoza kadru, „pociąga widza

poza kadr i dlatego to zdjęcie zostaje przeze mnie ożywione i ożywia mnie samego, (...) tak

jakby obraz przerzucał pożądanie poza to, co sam pozwala widzieć”. 8 Podobnie jak w poezji,

istota wiersza często nie zawiera się w słowach użytych przez poetę do jego napisania, słowa

aż i tylko przekierowują odpowiednio skutecznie i precyzyjnie na istotę, która choć

„rozgrywa się w słowach to przecież nie z a s p r a w ą słów”.9 Pani Ewa nigdy nie napisała

książki, powiedziała jednak „chciałam kiedyś napisać książkę pod tytułem Poziomki

pachnące naftą .” Być może nie zrobiła tego, ponieważ ważne dla niej puncta opowieści,

wyróżniające charakter jej osobistej nostalgii, stanowiące o tożsamości imago jej Borysławia,

odwołują się do dźwięków i zapachów, a jako takie niełatwo odzwierciedlają się w języku

zapisu, mającym przecież trudną do opanowania moc rozstrzygania, której tylko wybitni

poeci zdolni są nie ulec. Poza tym jej Borysław żyje, ona tam od 22 lat prawie corocznie

jeździ i chociaż jest zupełnie inny, a może właśnie dlatego, nie odmawia mu prawa do

istnienia. Spotyka się i niejednokrotnie spiera z jego obecnymi mieszkańcami, Ukraińcami,

ale nie odmawia im prawa do mieszkania tam i posiadania swojego świata. Dzięki tej

radykalnej naprawdę różnicy –

„Tych 1200 szybów w ogóle nie istnieje, nie ma ani jednego szybu. Można powiedzieć, że toHorodyszcze było jak kaktus opuncja, kolce to były szyby. Teraz nie ma nic, a jeszcze z tej góry dzisiajtrudno znaleźć miejsce, żeby zobaczyć okolicę. Wszystko jest zarośnięte. Jedynie co, to gaz się czasamiwydobywa tam, bulgocze”

– więc dzięki tej ogromnej różnicy jej świat dzieciństwa nie zmienił się, a właściwie nie

został zmieniony, wykorzystany czy zepsuty. Po prostu zniknął z realności ogólnodostępnej,

jego gospodynią i dysponentką jest pani Ewa, która może do niego zaprosić. Słuchacz jest

traktowany jako jej gość. Z zarośniętego dziś szczytu góry Horodyszcze nikt nie może jużzobaczyć widoku na Ciuchowy Dział i Drohobycz, a ten widok był częścią jej małej

ojczyzny, teraz tylko ona go widzi.

Ma to też związek z „szerokopasmową” wrażliwością pani Ewy, w której szczególne

znaczenie oprócz wzroku mają sfery zapachu i dźwięku – bo jak sama wyznaje – „mam węch

i słuch absolutny”. Właśnie osmo- i audiosfera pełnią osiową rolę w wehikularności jej

opowieści i ich silna obecność oraz zdolność ewokowania emocji stanowi podstawę dla mnie

8 Barthes, op.cit., s. 107-89 G. Simmel, Pisma socjologiczne, Oficyna Naukowa, Warszawa 2008, s. 366

5



do wyróżnienia jej narracji jako osobnego typu, który ma przecież swoje odpowiedniki w

literaturze pisanej. „Zapach bowiem jest bratem oddechu.” jak pisze autor

Pachnidła.10 Zgodziłaby się z tym pani Ewa, dla której stanowi ulotny, a

zarazem stały element tożsamości zarówno jej osoby jak i miejsca. W

sformułowaniu „poziomki pachnące naftą” poziomki są wciąż absolutnie

niewinne i piękne, to słuchacz musi uporać się z tellurycznym wyziewem i

wprowadzić relatywizm do swoich skojarzeń., tym bardziej, że po chwili

urocza 80-latka, a dawno-niedawno urocza 20-latka, oświadcza: „ja

całkowicie przesiąkłam naftą”. Co pozwala jej czuć się przez resztę

powojennego życia u siebie?

„I ta ropa czasem jak się wylała, czy pan wie jaki to miało zapach w lecie? Była glina i jak słońcezaświeciło, to po tych ścieżkach ta ropa z tą gliną..., to można było się narkotyzować. Ja do dziś wie pan jak podjeżdżam na stację benzynową, to się czuje jak w niebie. Tutaj mam obok Siekierki[przemysłowa dzielnica Warszawy z elektrociepłownią] i tam bucha taka para, Boże jak mi jest wtedydobrze.”

Warszawa, Sadyba.

Jeśli jednym z celów takiej nacechowanej osmonostalgią narracji pani Ewy jest

zdobycie kolejnego świadka jej świata, to zdobywa go, zwłaszcza, że częstuje jednocześnie

pysznymi racuchami oraz ciągnie w podobnym, emocjonalnym tonie utrzymaną opowieść –

relację z audiosfery:

10 Patrick. Süskind, Pachnidło, Świat Książki, Warszawa 2006

6



„(...) więc jak było za dużo pary, to tam był gwizd, zawór bezpieczeństwa... Każda szychta, w południe, czy zakończenie to był gwizd tego gwizdka, to był cały czas jeden stukot, nawoływanie i pamiętam jak był strajk w maju, i cały Borysław stanął. Proszę pana była tak straszna cisza, że ja jakodziecko mało nie zwariowałam, ja pamiętam do dzisiaj tą straszną ciszę, bo cały czas był szum pracujących tych kotłowni, stuki, huki i nagle była kompletna cisza. Jak się skończyło no już się

ucieszyliśmy. Mój ojciec zaprosił jakieś małżeństwo przed wojną, no bo to było pięknie wie pan,egzotyka, wśród szybów, las, ekologia, żeby pokazać jak to jest i zrobiliśmy pokój, ja pamiętam jakodziecko, odstąpiliśmy, mieliśmy tam 4 pokoje i rano ci państwo wychodzą z walizeczkami, mówią, że bardzo dziękują za gościnę, ale oni oka nie zmrużyli przez całą noc, a myśmy jak była cisza nie moglispać! Tak wyglądał Borysław normalnie żyjący. No potem jak były te kataklizmy, było dwa razy bombardowane, palone, no to już była ta cisza. Ja się w tym stuku, huku wychowywałam, bardzolubiłam stać w szybie jak oni tam pracują, tam był tak zwany haspel, maszynownia, która uruchamiałacałe te rury, ja byłam raz od początku wiercenia szybu wie pan?”

Na przypieczętowanie znajomości ofiarowuje mi zawinięty w sreberko kawałek

wosku ziemnego, kiedy go wącham w domu jej opowieść odtwarza mi się ze szczegółami.

Przy czym mam wrażenie zaistnienia między nami pewnej więzi osobistej, wspólnejtajemnicy.11 Także dlatego, że jestem świadkiem „zmącenia” zaistniałego w wyróżnionych

przez Mary Douglas dwóch wymiarach, ujętych w bieguny: ładu i bałaganu (i to zarówno w

landscape jak i soundscape), smrodu i aromatu oraz czystości i zmazy, bo pierwszy

pocałunek na jej nastoletnich ustach składa... żołnierz niemiecki wcale nie do końca w akcie

przemocy. To zmącenie najsilniej występuje w przestrzeni budowanej z dźwięków i brzmień

– audiosferze12, która inaczej niż przestrzeń olfaktoryczna, dotyczy już bardziej pogranicza

prywatne/społeczne i może stanowić element pewnej obrzędowości czy poczucia wspólnoty:

„W dzień taki normalny to nie, ale w niedzielę, zawsze po mszy ojciec chodził po tych wszystkichszybach, tłocznia była, kotłownia i ja lubiłam z ojcem chodzić. Pracowało się sześć dni w tygodniu. I jalubiłam bardzo z ojcem chodzić, „Szczęść Boże”, podawali sobie ręce, to ojciec coś tam przeglądnął,coś tam mówili, bo to były stale stuki-huki i wszyscy krzyczeli do siebie w kotłowni, w tłoczni, wszybie te raporty ile tam było tego odwiertu. Ja chodziłam z ojcem, pamiętam te takie wędrówki pomszy. Ojciec obchodził.”

Oczywiście można tu rozpisywać się o szerszym zjawisku humanizowania technosfery

na tle radykalnej zmiany warunków życia w czasach gwałtownej industrializacji I połowy XX

wieku (futurystyczny artysta-inżynier, w muzyce słynna lokomotywa Honeggera czytwórczość Varèse), pozostanę jednak, sygnalizując jedynie ów kontekst, w mikrokosmosie

narracji pani Ewy, jej szczególnej wrażliwości na brzmienia i dźwięki obecnej w narracji,

kiedy opowiada z jednej strony o sytuacjach skrajnych napięć w życiu rodzinnym – „tłukłam

talerze, trzaskałam drzwiami, musiałam usłyszeć trzask drzwi” – czy z drugiej o sytuacjach

pozytywnych, spotkaniach z ludźmi, których lubi, czy nawet rozmowach telefonicznych,

które bardzo sobie ceni i traktuje jako spotkania, bo „nie rozumiem co mówisz Alois [do

11 „(...) od chwili zaistnienia punctum tworzy się zakryte pole (czuje się je)” ; R. Barthes, op. cit., s. 10412 M. Gołaszewska, Estetyka pięciu zmysłów, PWN, Warszawa-Kraków 1997

7



swojego niemieckiego przyjaciela odnalezionego po latach], ale słyszę Twój głos”. Po co

więc pani Ewa opowiada? Wydaje się, że mamy tu do czynienia z wrażliwością mowy, „gdzie

mowy kończą się”,13 mowy, która „jawi się jako wzajemna, jakby alchemiczna, przemiana

uczuć w jej prywatny hörbare Landschaft – słyszalny krajobraz”14, nostalgiczną symfonię

dźwięków i zapachów, której dyrygentem pozostanie na zawsze jej ojciec Feliks Szczepański,

inżynier szybów naftowych. Opowiada nie po to, żeby dostarczyć wiedzy, nauczyć „jak”, ale

nauczyć „dlaczego i po co”, żeby uczestnik jej podróży, słuchacz jej narracji stawiał sobie

właśnie te pytania we własnych opowieściach. Całkiem możliwe, że w podobny sposób

realizowała się w swoim zawodzie jej matka Petronela Szczepańska – nauczycielka.

Feliks Szczepański, Borysław.

4. Narracja Tadeusza Wróbla

Autorem drugiej narracji, którą chcielibyśmy analizować jest profesor Tadeusz

Wróbel. Urodził się on w 1926 roku w Borysławiu w rodzinie, której majątek także opierał się

na przemyśle naftowym. Od zawsze pozostawał w ścisłych związkach z ojcem i tym trudniej

było mu w 1945 roku opuścić rodzinne miasto (z własnej woli) pozostawiając tam całą rodzinę. W 1957 roku powrócił po raz ostatni do Borysławia na pogrzeb ojca. Jego dorosłe

życie związane jest z Wojskową Akademią Techniczną w Warszawie, gdzie zdobywał

kolejne stopnie naukowe.

Jest autorem licznych monografii naukowych z zakresu elektrotechniki, ale też, co

zdaje się istotniejsze dla tej analizy, kilku książek wspomnieniowych związanych z

Borysławiem. Trzy z nich są de facto autobiografiami, choć z bardzo rozbudowaną warstwą

13

R.M. Rilke, Muzyka [w] Poezje, przeł. M. Jastrun, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1987, s. 346-714 Rilke, op. cit. za: M. Demska-Trębacz, Glosa do rozważań o ludzkiej przestrzeni dźwiękowej [w] red. S.Bernat, Dźwięk w krajobrazie jako przedmiot badań intedyscyplinarnych, Lublin 2008, s. 7

8



historyczną i faktograficzną. Z tego też wynika szczególny charakter opowieści nagranej

podczas rozmowy. Niezwykłe zamiłowanie pana Wróbla do naukowej wręcz ścisłości

wypowiedzi oraz "sprawdzonych i obiektywnych faktów historycznych" spowodowało, że

bardzo niechętnie wyrażał własne osądy i oceny, uznając je za nieistotne, bo naukowo

niepotwierdzone. Opowiadając, w znacznym stopniu opierał się na treści wspomnień już

spisanych. Autobiografia, jakiej wysłuchałam, była zatem we wcześniejszych latach

kilkakrotnie "przepracowywana", co zdecydowało o jej braku spontaniczności oraz

pojawieniu się ścisłej chronologii porządkowanej przez daty wydarzeń. Gdyby podążyć za

myślą Katarzyny Kaniowskiej należałoby stwierdzić, że w narracji pojawiły się już reguły

sensu, odpowiadające za jej uporządkowanie15.

Z kolei techniczne wykształcenie nie raz uwidoczniło się w warstwie językowej

narracji – by zacytować tylko jeden fragment: „Jeśli można porównać mózg do dysku

twardego komputera, to właśnie włączyłem opcję ‘wyszukuj’. Szyby naftowe, najbardziej

charakterystyczne. Teraz ich nie ma.” Narracja zasadza się na niezwykłej ilości

szczegółowych i dokładnych opisów, przywołujących skojarzenia z fotografią, do czego zaraz

powrócę. Tadeusz Wróbel z pełną świadomością bierze odpowiedzialność za wypowiadane

zdania, które jak później się przekonuję w niektórych przypadkach są kliszowymi

sformułowaniami, jakich użył w książce.

Odpowiadając jednak na pytanie, stawiane często przez badaczy narracji – po co (ten)

człowiek opowiada, zwrócić trzeba uwagę na trzy główne powody: opowiada dla siebie, by

umożliwić sobie wielokrotny powrót do czasu i miejsca dzieciństwa, z którego na zawsze

wyjechał i, jak sam mówi, boi się powrócić. Powroty te nie zawsze są świadome, pod koniec

rozmowy wspomniał o sytuacjach, kiedy śni mu się przedwojenny Borysław i jego dom, ale

jego mieszkańcy to głównie znajomi z WATu. Wspomniane sny to jeden z nielicznych

wątków w narracji, kiedy jej autor zdaje się nie w pełni kontrolować sytuację – oddaje się

tokowi opowieści, nostalgicznej, a nawet nieco melancholijnej, po to by znów powrócić do

słów kontrolowanych. Narracja tworzona jest również dla jego przyjaciół ze Stowarzyszenia

lub innych Borysławian. Jak napisał we wstępie do książki Borysław płacze: „(...) moje

przeżycia niech będą tylko pretekstem, by przypomnieć dawny Borysław.”16 W ten sposób

Tadeusz Wróbel dokłada swoją cząstkę do dyskursu i działań Stowarzyszenia. Wreszcie,

opowiada dla mnie, względnie innych „niewtajemniczonych”.

15

K. Kaniowska, Antropologia a problem pamięci, „Polska Sztuka Ludowa Konteksty”, IS PAN, Warszawa200316 T. Wróbel, Borysław płacze, Wydawnictwo LTS, Łomianki 2002

9



Tak tworzona narracja przypomina opis fotografii, fotografii, której przewrotnie

Tadeusz Wróbel mi nie pokazuje, a która być może nigdy nie powstała poza jego wyobraźnią.

Pełna jest ona szczegółów, jakie słowa mogą oddać tylko z pewnym przybliżeniem, niby to

Borysław z lotu ptaka, ale w zasadzie okolice domu i oświetlone szyby nocą. Podobnie jak R.

Barthes pisał o fotografii, że powiela w nieskończoność coś, co zdarzyło się tylko jeden raz17,

tak i analizowana narracja jest powtórzeniem egzystencji i obrazu miasta, który już nigdy się

nie zdarzy. Przy okazji jest ona też całkowicie nieruchoma, co znów nawiązuje do zdjęcia.

Trójwymiarowa rzeczywistość zostaje zredukowana do dwóch wymiarów. Ta redukcja

odbywa się również na innym polu – trzecim wymiarem mogłoby być spotkanie miasta

wyobrażonego i miasta współczesnego. Tadeusz Wróbel do Borysławia już nie powrócił, jak

sam twierdzi bojąc się konfrontacji z nową rzeczywistością. Nie zestawiał zapamiętanej

topografii ze zmianami, jakie w niej zachodziły. Pozostał mu wyidealizowany obraz „małej

ojczyzny”, do której wciąż się odwołuje.

Narracja autobiograficzna zdaje się podlegać w tym przypadku analizie podobnej do

fotografii, umożliwia zrozumienie, czym jest studium i punctum. Cytując Barthesa: „Studium,

narzuca pewną dociekliwość, oddanie się rzeczy, pewnie rodzaj ogólnego wciągnięcia się w

coś, krzątaninę, oczywiście, ale bez szczególnego zapamiętania”. Za pośrednictwem studium

odczytujemy w tej kresowej narracji świat przedstawiony: szczegółowy, zbudowany na

faktach pieczołowicie odnajdywanych i rekonstruowanych przez autora:

„No nazwa ulica to brzmi dumnie, ale to była droga gruntowa. Borysław po mału dźwigał się z tegozaniedbania, w jakim był za czasów austriackich. Władze polskie już dbały, aby wiele ulic pokryćkostką, chodniki. Na początku, kiedy było wielkie błoto w Borysławiu, chodniki były wykonywane zdrewna, wzdłużnie ułożone bale, a na nich przybite deszczułki. To nazywano dowcipnie klawiaturą.Pamiętam klawiaturę z autopsji.”

Punctum, całkowicie subiektywne, jest dla mnie wszystkim, co umknęło

precyzyjnemu opisowi, czego nie da się odczytać z samej tylko fotografii – smuga, która

wbrew woli autora pojawiła się w jej kącie. W smudze tej zawarta jest nostalgia owej narracji,oparta już w zasadzie tylko na zmyśle, który rości sobie prawo do największej dokładności –

wzroku.

„Obawiam się, że już w mojej relacji piękna Borysławia pani nie znajdzie. Ale lubię to miasto, bo to, cowidziało się oczyma dziecka, to jest piękne i duże. Potem wydaje się niepozorne. I dlatego tam nie jadę, bo się boję. Dlatego ja to miasto dobrze wspominam. Ja miewam w nocy sny o Borysławiu. Mnie sięśnią różne wydarzenia. Są jakieś wydarzenia i osoby z WATu i te wydarzenia się odbywają w naszymdomu…”

17 R. Barthes, op. cit.

10



W przytoczonym fragmencie pojawia się zestawienie duże – małe, do zmysłu wzroku

odwołują się również inne cytaty, szczególnie gdy wspomina „światła szybów, które raziły w

oczy, a czasem nie pozwalały zasnąć”, nasuwając skojarzenie z księżycem świecącym przez

firanki w oknach.

Borysław nocą.

Obok zmysłów pamięć nostalgiczną pobudzają również przedmioty codziennego

użytku z tamtych czasów, dziś mające status pamiątek. Oglądanie ich pozwala na ciągłe

powracanie do krainy i czasu dzieciństwa. Jak czytamy w Fabryce nostalgii: „wydaje się, że

pamięć wybuchła na zewnątrz […], ze wszystkim łączą się skojarzenia. Stwarza to obraz

osobistego archiwum; to wspomnienia nadają tym obiektom znaczenie, bez pamięci stałyby

się go pozbawione”18. W analizowanej opowieści o życiu szczególny status okazują się mieć

maszyna do pisania oraz książka:

„Najbardziej lubiłem przebywać w pokoju zwanym kancelarią. Tam był duży stół i tam była maszynado pisania. Ojciec nauczył nas obu pisać. Sąsiad wypożyczył nam książkę szachisty Jeana Diffrena i namaszynie przepisywałem tę książkę. Zabrałem ten przepisany fragment ze sobą, gdy ewakuowałem się.To była moja jedyna literatura, gdy siadałem do swojego pierwszego turnieju o mistrzostwo politechniki śląskiej w Gliwicach.”

Wokół motywu maszyny do pisania zbudowane zostają w autobiografii wszystkie wątkizwiązane z „aktem tworzenia” – począwszy od chwili, gdy ojciec nauczył autora gry w

szachy (stworzył go szachistą), przez wspomnienia o bracie, który był literatem (a zatem

również twórcą), aż po pracę naukową i pisarską, kiedy to w latach ’80 p. Wróbel tworzył

pierwszą autobiografię Borysławskie retrospekcje. Z kolei książka Jeana Diffrena jest w

narracji pomostem między światem dzisiejszym (kiedy w domu ma półkę pełną podręczników

szachowych – wśród nich wciąż jest ten jeden z Borysławia i zaprasza kolegów na partię

18 D. Draaisma, Fabryka nostalgii O fenomenie pamięci wieku dojrzałego, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec,2010

11



szachów), a światem dzieciństwa (gdy na partię niedzielnych szachów kolegów zapraszał jego

ojciec, a on przyglądał się niespiesznie rozgrywanym partiom).

Nostalgia przejawia się też wyraźnie w zaburzeniu chronologii narracji. Zdarzenia

sprzed II wojny światowej powracają cyklicznie, często na zasadzie skojarzeń lub

świadomych nawiązań do lat minionych. Ciekawszym zdaje się jednak zmiana czasu

opowieści z przeszłego na teraźniejszy:

„Wychodzę przez furtkę przy bramie z napisem „Etna odlewnia żelaza i metali” i zbliżam się doTyśmienicy. Brzeg jest wyłożony kamieniami. Ja jako młody chłopak to lubię przeskakiwać z kamieniana kamień. Tak się poruszam wzdłuż Tyśmienicy, żeby dostać się do kładki..”

Następowała ona we fragmentach dotyczących przemieszczania się (tak jak powyższy opis

drogi do szkoły), związanych bezpośrednio z dzieciństwem i dla niego charakterystycznych

(podobny był opis gry w piłkę, zabaw z bratem w ogródku, spacerów z mamą). Powracając do

słów S. Boym, jest to „bunt przeciwko nowoczesnej koncepcji czasu, czasu historii i postępu”

Autor bardzo silnie utożsamia się z głównym bohaterem opowieści (czyli samym sobą sprzed

lat) i stara się projektować przeszłość w teraźniejszości, a użycie czasu teraźniejszego

przywołuje dynamikę lat młodości.

Drugą osią konstrukcyjną autobiografii Tadeusza Wróbla, obok krainy dzieciństwa,

która tak silnie wpłynęła na jego tożsamość, jest powracający cyklicznie motyw wojska,

stanowiący o swoistości wehikułu narracyjnego, jakim jest opowiedziana historia życiaautora, łączący współczesność z przedwojennym nieaktualizowanym obrazem Borysławia.

Do jego zrozumienia ważne są warszawskie losy autora, związane z jego pracą w WAT i

służbą wojskową. Przychylam się bowiem do zdania Jerome Brunera, że „naśladownictwo

między tak zwanym życiem i narracją to sprawa dwukierunkowa. […] Życie w tym sensie to

ten sam rodzaj konstruktu ludzkiej wyobraźni, co narracja. […] Nie ma takiej rzeczy, jak

„życie jako takie”: jest to przynajmniej osiągnięcie w selektywnym wywoływaniu pamięci” 19.

Analizowana opowieść świadomie porządkowana jest przez określony wybór wydarzeń:dorastanie pod opieką ojca – żołnierza, wojna i kolejne zmiany okupanta, wcielenie brata do

armii w 1945 roku, wyjazd z Borysławia, wstąpienie na WAT itp. Selektywność pamięci

pozwoliła wyabstrahować konkretne obrazy, jak choćby ten z dziecięcej zabawy:

Jak zaczynaliśmy chodzić do szkoły, to sami robiliśmy sobie zabawki. Malowaliśmy sobieżołnierzyków na papierze, na tekturce. A jej było mnóstwo, bo ojciec palił papierosy. Wtedy kupowanosobie tekturę i robiono z niej tutki. Robiliśmy bitwy. Przez pstryknięcie żołnierzyka przemieszczało sięgo i jak on wpadł na innego żołnierzyka to on był zabity.

19 J. Bruner, Życie jako narracja, „Kwartalnik pedagogiczny” 1990, nr 4

12



Również we wspomnieniach szkolnych przewija się omawiany motyw. Twórca wyraźnie

zaznacza, jeżeli osoba, o której wspomina była żołnierzem lub miała w rodzinie wojskowych

(takie informacje pozyskał jednak wiele lat później, kiedy pisał książkę Ludzie Borysławia):

Wszedł do klasy nauczyciel śpiewu pan Wolański. Był to legionista, żołnierz. Kulawy na jedną nogę,miał kontuzję oka.

Ze względu na późniejsze doświadczenia, albo wspomnienie postaci ojca – też

legionisty, który był dla niego wzorem, wszelkie związki z polską armią waloryzuje

pozytywnie. Sam język autobiografii i używane zwroty także odwołują się do etosu

żołnierskiego, czyli wzorów kulturowych przypisywanych oraz realizowanych w tej grupie

społecznej. Najważniejszym zdaje się porządek, widoczny w ciągłym wprowadzaniu

chronologii opartej na datach poszczególnych wydarzeń i niechęci do odbiegania od niej

(chyba, że dzieje się to nieświadomie, jak podczas zmiany czasu narracji na teraźniejszy), ale

również podkreślany w zapamiętanych wydarzeniach:

Obserwowałem z odległości kilkuset metrów, był taki most na Tyśmienicy, którym szły na wschód tewojska niemieckie. Nasza posesja była starannie ogrodzona, ojciec zabronił nam w takim dniuwychodzenia. Widziałem, jak przez most jechały czołgi, lekkie, ja ustaliłem już potem ich marki.

Dyscyplina, jaką ojciec wprowadzał w domu tudzież ta, której wprowadzanie obserwował w

szkole, jest przez Tadeusza Wróbla często przypominana, co również ma charakter nostalgiczny. Towarzyszy temu sentymentalne stwierdzenie kiedyś były inne czasy,

pozwalające na ponowny powrót wyobraźni do lat spędzonych w Borysławiu. Tożsamość

zbudowana przynajmniej w części na etosie żołnierskim już po wojnie ma silny wpływ na

konstrukcję narracji, a wspomnienia „przefiltrowane” przez jej perspektywę są na nowo

interpretowane. Podążając za myślą Małgorzaty Czermińskiej stwierdzimy, że „odpowiedzi o

minionym życiu udziela ktoś usytuowany w teraźniejszości, bo gdy tkwił wewnątrz przebiegu

życia, poddany przepływającemu czasowi, dopiero uczestniczył w kształtowaniu się sensuswego bytu. Pisząc, w teraźniejszości, może ów sens całościowo ogarnąć, dzięki temu, że na

zamkniętą już przeszłość spogląda z zewnątrz”20. Prócz możliwości retrospektywnego

spojrzenia na sens życia, teraźniejszość pozwala również ten sens zmieniać, zwracać uwagę

na inne elementy lub wartości, które prawdopodobnie umykały podczas „trwania” wydarzeń:

Ja zdałem ten egzamin, to był piękny dzień dla mnie. Ojciec pojechał ze mną do Drohobycza. Wynik ogłoszono od razu. Ojciec zaprosił mnie do restauracji. Miałem wtedy 13 lat, restauracja wDrohobyczu. Oficerowie z pułku podhalańskiego tam byli wtedy w tej restauracji.

20 M. Czermińska, O autobiografii i autobiograficzności, [w:] Autobiografia, op. cit.

13



Zapewne wówczas najważniejszy był wynik egzaminu. W autobiografii znacznie ważniejsze

miejsce zdają się zajmować oficerowie, a ich zwycięskie walki zostają powiązane z również

zwycięską walką o miejsce w gimnazjum.

Powyższa analiza autobiografii Tadeusza Wróbla pozwala dostrzec dwa główne

motywy, w których zawiera się wehikularność narracji. Jednym pozostaje nostalgia, której nie

sposób uniknąć, gdy powraca się do krainy lat dziecinnych, odległej i na zawsze odciętej

przez wydarzenia wojny oraz repatriacje, a do której autor niechętnie i wstydliwie się

przyznaje. Tu jednak zasadza się ona na przedmiotach – mapach, książkach, wszystkim co

zyskało status pamiątki z tamtego świata. Drugim – wszelkie nawiązania do wojskowości,

łączenie powojennych oraz teraźniejszych doświadczeń autora z dzieciństwem – miastem

oraz ludźmi, którzy w nim byli, z kontekstem do jakiego nigdy nie powrócił. Narracja ma tuzatem dwa różne znaczenia. Dla autora jest przeniesieniem się do świata z fotografii –

wyobrażonego, tego którego nie ma i już nigdy nie będzie. Dla mnie jest opisem tej fotografii

– świata, który mogę sobie wyobrażać, ale się do niego nie przeniosę wraz z autorem.

5. Wnioski

Obydwie omówione wyżej narracje zostały wybrane przez nas jako najbardziej

reprezentatywne, szczególnie wyraziste i dobitnie, jasno wyrażone, przez co mogą być

wzorcowymi dla dwóch wyróżnionych typów. W odniesieniu do nich wszystkie pozostałe

zarejestrowane w trakcie badań narracje, których w tym tekście nie omawiamy, wymagałoby

to obszerniejszych ram, prezentują się jako mniej lub bardziej mieszane. Jako konkluzję

niniejszego artykułu poniżej przedstawiamy wnioski z analizy ujęte w formie tabeli, która

klarownie pokazuje zasadnicze elementy schematu tworzenia, działania oraz niektórych

właściwości dwóch wehikułów narracyjnych, które pozwoliliśmy sobie wyróżnić.

Ewa Bielecka Tadeusz Wróbelforma istnienia i realizowania

narracji

narracja niezapisana/opowieść

swobodna realizowana na

podstawie wewnętrznej

partytury

narracja zapisana (3 książki

opublikowane)/opowieść

realizowana na podstawie

książek nostalgia zmysłowa intelektualna

język emocjonalny, wrażeniowy,

poetycki

umysłowy, opisowy,

techniczny przedmiot wehikularny kawałek wosku ziemnego pierwszy podręcznik do gry w

14



szachysposób dotarcia do odbiorcy bezpośredni - punctum pośredni - studiumgłówne pole oddziaływania

narracji

prywatne społeczne

cel powoływanie, tworzenie porządkowanie, organizacja

15

W podróży do Borysławia - typy wehikułów narracyjnych

Documents

Transcript of W podróży do Borysławia - typy wehikułów narracyjnych