vkfFkZd losZ{k.k gfj;k.kk 2019&20 - web1.hry.nic.inweb1.hry.nic.in/budget/esurveyHin.pdf · ¼d½...

gfj;k.kk ljdkj

vkfFkZd losZ{k.k gfj;k.kk 2019&20

vFkZ ,oa lkaf[;dh; fo'ys"k.k foHkkx] gfj;k.kk

2020

TkkjhdrkZ%

izdk”ku la[;k 1226

www.esaharyana.gov.in ij miyC/k

gfj;k.kk ljdkj

vkfFkZd losZ{k.k gfj;k.kk 2019&20

TkkjhdrkZ% vFkZ ,oa lkaf[;dh; fo”ys’k.k foHkkx] gfj;k.kk

;kstuk Hkou] lSDVj&4] iapdwyk

http://www.esaharyana.gov.in/

fo’k;oLrq

gfj;k.kk ,d n`f’V esa (i-ii)

v/;k; fo’k; i`’B

gfj;k.kk vFkZO;oLFkk dh fLFkfr

v/;k;&1 gfj;k.kk vFkZO;oLFkk ,oa ifjizs{; 1&10

v/;k;&2 yksd foRr] cSafdax ,oa _.k] foRrh; lekos”k 11&29 rFkk vkcdkjh ,oa djk/kku

foHkkxksa@cksMksaZ@fuxeksa dh miyfC/k;ka

v/;k;&3 d`f’k ,oa lgc} {ks= 31&66

v/;k;&4 m|ksx] fo|qr] lM+dsa rFkk ifjogu 67&88

v/;k;&5 f”k{kk rFkk lwpuk izkS|ksfxdh 89&108

v/;k;&6 LokLF; rFkk efgyk ,oa cky fodkl 109&128

v/;k;k&7 iapk;rh jkt] xzkeh.k rFkk “kgjh fodkl 129&142

v/;k;&8 lkekftd {ks= 143&166

vuqyXud 167&172

gfj;k.kk ,d n`f’V esa

ensa vof/k@o’kZ bdkbZ fLFkfr gfj;k.kk

fLFkfr Hkkjr

iz”kklfud <akpk Qjojh] 2020 la[;k

¼d½ e.My 6

¼[k½ ftys 22

¼x½ mi&e.My 74

¼?k½ rglhysa 94

¼M½ mi&rglhysa 49

¼p½ [k.M 140

¼N½ dLcs tux.kuk] 2011 154

¼t½ xkao ¼xSj vkckn lfgr½ tux.kuk] 2011 6]841

tula[;k tux.kuk] 2011

¼d½ dqy la[;k 2]53]51]462 1]21]05]69]573

¼[k½ iq:’k la[;k 1]34]94]734 62]31]21]843

¼x½ fL=;ka la[;k 1]18]56]728 58]74]47]730

¼?k½ xzkeh.k

xzkeh.k tula[;k izfr”kr

la[;k 1]65]09]359

65-12

83]34]63]448

68-85

¼M½ “kgjh la[;k 88]42]103 37]71]06]125

¼p½ tula[;k ?kuRo izfr oxZ fd-eh-

573 382

¼N½ Lkk{kjrk nj

iq:’k izfr”kr

84-1 80-9 L=h 65-9 64-6 dqy 75-6 74-0

¼t½ fyax vuqikr gtkj iq:’kksa ij fL=;ka

879 943

LokLF; vkadMs

¼d½ tUe nj 2017 izfr gtkj

¼i½ bDVBh 20-5 20-2

¼ii½ xzkeh.k 21-9 21-8

¼iii½ “kgjh 18-2 16-8

¼[k½ e`R;q nj 2017 izfr gtkj

¼i½ bDVBh 5-8 6-3

¼ii½ xzkeh.k 6-3 6-9

¼iii½ “kgjh 5-0 5-3

ii ensa vof/k@o’kZ bdkbZ fLFkfr

gfj;k.kk fLFkfr Hkkjr

¼x½ cky e`R;q nj ¼vkbZ-,e-vkj-½ 2017 izfr gtkj

¼i½ bDVBh 30 33

¼ii½ xzkeh.k 32 37

¼iii½ “kgjh 25 23

¼?k½ ekr` e`R;q nj ¼,e-,e-vkj-½ 2015&17 1 yk[k thfor tUe ds Åij e`R;q

122 98

Hkwfe mi;ksx 2017&18

¼d½ fuoy cks;k x;k {ks= gtkj gSDVs;j 3]508 miyC/k ugha

¼[k½ ,d ckj ls vf/kd cks;k x;k {ks=

gtkj gSDVs;j 3]041 miyC/k ugha

¼x½ dqy cks;k x;k {ks= gtkj gSDVs;j 6]549 miyC/k ugha

¼?k½ fuoy cks;k x;k {ks= dk ,d ckj ls vf/kd cks;k x;k {ks=

izfr”kr 86-69 miyC/k ugha

Pkkyw tksrsa d`f’k x.kuk 2010&11

¼d½ pkyw tksrksa dh la[;k la[;k gtkj 1]617 1]37]757

¼[k½ pkyw tksrksa ds v/khu {ks= gtkj gSDVs;j 3]646 1]59]180

¼x½ tksrksa dk vkSlr vkdkj gSDVs;j 2-25 1-16

fo|qr 2018&19

¼d½ LFkkfir dqy mRiknu {kerk esxkokV 11]751 miyC/k ugha

¼[k½ miyC/k fo|qr yk[k fdyksokV

5]15]733 miyC/k ugha

¼x½ csph xbZ fo|qr yk[k fdyksokV

4]07]090 miyC/k ugha

¼?k½ fctyh miHkksDrk la[;k 65]77]058 miyC/k ugha

jkT; vk; ¼pkyw dherksa ij½ 2018&19 ¼nzqr vuqeku½

¼d½ ldy jkT; ?kjsyw mRikn ¼th-,l-Mh-ih-½

djksM+ :Ik;s 7]34]163 1]89]71]236

¼[k½ ldy jkT; ewY; o/kZu ¼th-,l-oh-,-½

djksM+ :Ik;s 6]16]643 1]71]39]961

¼x½ d`f’k ,oa lgc} {ks=ksa dk ldy jkT; ewY; o/kZu

djksM+ :Ik;s 1]16]028 29]22]846

¼?k½ m|ksx {ks= ldy jkT; ewY; o/kZu

djksM+ :Ik;s 1]92]692 49]56]781

¼M½ lsok {ks= ldy jkT; ewY; o/kZu

djksM+ :Ik;s 3]07]924 92]60]334

¼p½ izfr O;fDr vk; :Ik;s 2]36]147 1]26]521

***

gfj;k.kk vFkZO;oLFkk dh

fLFkfr

1

gfj;k.kk vFkZO;oLFkk ,oa ifjizs{; __________________________________________________

Hkkjr 2025 rd ikap fVªyh;u Mkyj dh vFkZO;oLFkk cuus dh vkdka{kk j[krk gSA ;|fi gfj;k.kk HkkSxksfyd n`f"V ls ,d NksVk jkT; gS blds ckotwn fLFkj ¼2011&12½ dherksa ij jk+"Vªh; ldy ?kjsyw mRikn esa o’kZ 2018&19 ds nqzr vuqekuksa ds vuqlkj 3-8 izfr”kr ;ksxnku nsus dk vuqeku gSA ldy jkT; ?kjsyw mRikn 1-2 vFkZ ,oa lkaf[;dh; fo”ys"k.k foHkkx] gfj;k.kk ldy jkT; ?kjsyw mRikn ds vuqeku rS;kj djrk gSA o"kZ 2019&20 ds vfxze vuqekuksa ds vuqlkj] pkyw dherksa ij jkT; dk ldy ?kjsyw mRikn 8]31]610-21 djksM+++ :Ik;s gksus dk vuqeku gS tksfd o"kZ 2018&19 dh of} nj 13-0 izfr”kr dh rqyuk esa o"kZ 2019&20 esa 13-3 izfr”kr dh o`f} dks n”kkZrk gSA o’kZ 2018&19 esa o`f} nj 7-5 izfr”kr dh rqyuk esa o"kZ 2019&20 esa ldy jkT; ?kjsyw mRikn fLFkj dherksa ¼2011&12½ ij 7-7 izfr”kr dh o`f} ls 5]72]239-70 djksM+ :Ik;s igqapus dh mEehn gSA o"kZ 2019&20 esa Hkkjr ds ldy ?kjsyw mRikn esa 5-0 izfr”kr of+) dh rqyuk esa jkT; ds ldy jkT; ?kjsyw mRikn dh okLrfod of) 7-7 izfr”kr ntZ dh xbZ gSA jkT; dk ldy ?kjsyw mRikn pkyw o fLFkj ¼2011&12½ dherksa ij rkfydk 1-1 esa fn;k x;k gS vkSj ldy jkT; ?kjsyw mRikn dh o’kZ nj o’kZ ¼okbZ-vks-okbZ-½ okLrfod o`f} nj vkd``fr 1-1 esa n”kkZ;h xbZ gSA 1-3 o’kZ 2016&17 ds nkSjku okLrfod ldy jkT; ewY; o/kZu dh o`f} 9-8 izfr”kr ntZ dh xbZ tks fd o’kZ 2017&18 ds nkSjku ?kV dj 7-8 izfr”kr jg xbZ vkSj vkxs o’kZ 2018&19 esa ?kVdj 7-3 izfr”kr jg xbZA

Rkkfydk1-1&gfj;k.kk jkT; dk ldy ?kjsyw mRikn ¼djksM+ :Ik;sa½

o"kZ ldy jkT; ?kjsyw mRikn pkyw Hkkoksa ij fLFkj Hkkoksa

¼2011&12½ ij 2011&12 297538-52 297538-52 2012&13 347032-01 320911-91 2013&14 399268-12 347506-61 2014&15 437144-71 370534-51 2015&16 495504-11 413404-79 2016&17 561610-05 456659-35 2017&18 649591-77 494068-03 2018&19 ¼nzq%½ 734162-82 531085-19 2019&20 ¼vxz%½ 831610-21 572239-70

nzq-% nqzr vuqeku] vxz-% vfxze vuqeku

L=zksr% vFkZ rFkk lkaf[;dh; fo”ys’k.k foHkkx] gfj;k.kkA

8.3

6.6

11.6

10.5

8.2 7.5 7.7

0.0

2.0

4.0

6.0

8.0

10.0

12.0

14.0

vkdfr 1-1&gfj;k.kk ds ldy ?kjsyw mRikn esa fLFkj ¼2011&12½ dherksa ij of}

izfr'

kr o

f}

o"kZ

1

2

o’kZ 2018&19 dh of} nj esa fxjkoV dk eq[; dkj.k m|ksx {ks= esa 7-0 izfr”kr dh de o`f} nj gS fQj Hkh o’kZ 2019&20 ds nkSjku ldy jkT; ewY; o/kZu FkksM+k lk lq/kjdj 7-4 izfr”kr gks x;kA o’kZ nj o’kZ ¼okbZ-vks-okbZ-½ ldy jkT; ewY; o/kZu esa okLrfod of} nj rkfydk 1-2 rFkk vkd`fr 1-2 esa n”kkZbZ xbZ gSA

jkT; vFkZO;oLFkk esa lajpukRed ifjorZu 1-4 gfj;k.kk jkT; ds xBu ds le;] jkT; dh vFkZO;oLFkk eq[; :i ls df"k vk/kkfjr

FkhA pkSFkh iapo"khZ; ;kstuk ds “kq:vkrh o"kZ ¼1969&70½ esa fLFkj ewY;ksa ij jkT; ds ldy ?kjsyw mRikn esa d`f"k ,oa lgc) {ks= ¼Qlyas] Ik”kq/ku] ou ,oa eRL; ikyu½ dk lcls vf/kd ;ksxnku ¼60-7 izfr”kr½ jgk] blds ckn lsok {k s= ¼21-7 izfr”kr½ rFkk m|ksx {ks= ¼17-6 izfr”kr½ dk ;ksxnku jgk gSA 1-5 pkSFkh vkSj 10oha iapo"khZ; ;kstukvksa ds e/; ds 37 o"kksZ ¼1969&70 ls 2006&07½ dh vof/k ds nkSjku m|ksx rFkk lsok {ks=ksa us d`f"k ,oa lgc) {ks=ksa dh o`f} nj dh rqyuk esa vf/kd o`f) ntZ dh gS ftlds dkj.k jkT; ds ldy ?kjsyw mRikn esa m|ksx vkSj lsok {ks=ksa ds va”k esa o`f) gqbZ rFkk df"k ,oa lgc) {ks=ksa dk va”k de gqvkA ldy ?kj sy w mRikn e s a d`f"k ,oa lgc) {ks=ksa dk va”k 1969&70 esa 60-7 izfr”kr ls ?kVdj 2006&07 esa 21-3 izfr”kr jg x;k tcfd m|ksx {ks= dk va”k 1969&70 esa 17-6 izfr”kr ls c<+dj 2006&07 esa 32-1 izfr”kr gks x;kA lsok {ks= dk vaa”k blh vof/k ds nkSjku 21-7 izfr”kr ls c<+dj 46-6 izfr”kr gks x;kA

Rkkfydk 1-2&ldy jkT; ewY; o/kZu essa o`f) nj fLFkj ¼2011&12½ ewY;ksa ijA ¼izfr”kra½

{ks=

gfj;k.kk vf[ky Hkkjr 2013&14 2014&15 2015&16

2016&17

2017&18

2018&19 ¼nzq%½

2019&20 ¼vxz%½

2019&20 ¼vxz%½

df"k ,oa lgc) 2-8 &2-2 3-8 7-9 6-1 5-3 4-5 2-8

m|ksx 7-4 4-7 11-4 12-9 7-9 7-0 6-8 2-5

lsok 10-1 10-4 10-8 8-6 8-4 8-3 8-8 6-9

ldy jkT; ewY; o/kZu 7-6 6-0 9-7 9-8 7-8 7-3 7-4 4-9

Rkkfydk 1-3&izfr O;fDr vk;

o"kZ Ikzfr O;fDr vk; ¼:i;s½ gfj;k.kk Ikzfr O;fDr vk; ¼:i;s½ vf[ky Hkkjr

pkyw Hkkoksa ij fLFkj Hkkoksa ¼2011&12½ ij pkyw Hkkoksa ij fLFkj Hkkoksa ¼2011&12½ ij 2011&12 106085 106085 63462 63462

2012&13 121269 111780 70983 65538

2013&14 137770 119791 79118 68572

2014&15 147382 125032 86647 72805

2015&16 164963 137818 94797 77659

2016&17 185050 150241 104880 83003

2017&18 211526 159892 115293 87828

2018&19 ¼nzq%½ 236147 169409 126521 92085

2019&20 ¼vxz-½ 264207 180026 135050 96563

nzq-% nqzr vuqeku vxz-% vfxze vuqeku] L=zksr% vFkZ rFkk lkaf[;dh; fo”ys"k.k foHkkx] gfj;k.kk ,oa lh-,l- vks-] ubZ fnYyhA

2.8

-2.2

3.8

7.9

6.1 5.3

4.5

7.4

4.7

11.4 12.9

7.9

7.0 6.8

10.1 10.4 10.8

8.6 8.4 8.3 8.8 7.6

6.0

9.7

9.8

7.8 7.3 7.4

-3.0

0.0

3.0

6.0

9.0

12.0

2013&14 2014&15 2015&16 2016&17 2017&18 2018&19¼nzq%½ 2019&20¼vxz%½

—f"k ,oa lgc) {ksss= m|ksx {ks= lsok {ks= dqy ldy jkT; ewY; o/kZu

vkdfr 1-2&gfj;k.kk ds ldy jkT; ewY; o/kZu esa fLFkj ¼2011&12½ dherksa ij of)

o"kZ

izfr'

kr o

f}

3

1-6 11oha iapo"khZ; ;kstuk ls jkT; vFkZO;oLFkk dh lajpukRed ifjorZu dh xfr T;ksa dh R;ksa tkjh jghA bl vof/k e s a r F k k bld s c kn lsok {ks= e s a n wlj s v U; n k s { k s = k s a d h r qyu k e s a v f / kd o ` f} d s ifj.kkeLo:i o"kZ 2019&20 esa jkT; ds ldy ewY; o/kZu esa bldk va”k c<+dj 50-6 izfr”kr gks x;k tcfd d`f"k ,oa lgc) { k s = dk va”k ?kVdj 16-6 izfr”kr jg x;kA jkT; vFkZ O;oLFkk ds fofHkUu {ks=ks a dk va”k vkd`fr 1-3 esa n”kkZ;k x;k gSA

izfr O;fDr vk; 1-7 izfr O;fDr vk; izR;sd O;fDr }kjk dekbZ xbZ vk; dk vkSlr gSA gfj;k.kk jkT; ds xBu 1966 ds le; pkyw dherksa ij jkT; dh izfr O;fDr vk; dsoy 608 :Ik;s FkhA rc ls] jkT; dh izfr O;fDr vk; esa dbZ xq.kk o`f) gqbZ gSA jkT; dh izfr O;fDr vk; vkSj bldh o`f} nj dks rkfydk 1-3 vkSj vkd`fr 1-4 esa izLrqr fd;k x;k gSA

1-8 jkT; dh izfr O;fDr vk; fLFkj Hkkoksa ¼2011&12½ ij 2019&20 ds vfxze vuqekuksa ds vuqlkj 1]80]026 :i;s iagqpusa dh mEehn gS tksfd o"kZ 2018&19 dh o`f} nj 6-0 izfr”kr dh rqyuk esa o’kZ 2019&20 esa 6-3 izfr”kr dh c<+kSrjh dks n”kkZrh gSA pkyw dherksa ij] jkT; dh izfr O;fDr vk; o"kZ 2019&20 esa 2]64]207 :i;s gksus dh laHkkouk gS tks fd o’kZ 2018&19 dh o`f} nj 11-6 izfr”kr dh rqyuk esa o’kZ 2019&20 esa 11-9 izfr”kr dh o`f) dks n”kkZrh gSA o’kZ 2019&20 esa jkT; dh izfr O;fDr vk; pkyw rFkk fLFkj nksuksa Hkkoksa ij jk"Vªh; izfr O;fDr vk; dze”k% 1]35]050 :Ik;s vkSj 96]563 :Ik;s dh rqyuk esa vf/kd jgh gSA d`f"k ,oa lgc) {ks= 1-9 d`f"k gekjh jkT; vFkZO;oLFkk dk ,d egRoiw.kZ {ks= gS vkSj tula[;k ds vf/kdka”k yksx izR;{k ;k vizR;{k :Ik ls d`f"k ,oa lgc) {ks=ksa ij fuHkZj djrs gaSA jkT; ds xBu 1 uoEcj] 1966 ls gh d`f"k {ks=ksa dks T;knk egRo fn;k tk jgk gSA jkT; esa etcwr cqfu;kfn lqfo/kk,a tSls iDdh lMdas] xzkeh.k fo|qrhdj.k] ugjksa dk tky] eafM;ksa dk fodkl bR;kfn ds cuus ls d`f"k ds fodkl esa vfr okaNuh; rjDdh gqbZ gSA bu lqfo/kkvksa ds fuekZ.k ds lkFk&lkFk d`f"k vuqla/kku ds i{ k vkSj d`f"k dk;Z ls lEcfU/kr lwpukvksa dks fdlkuksa ds ikl igqapkus okys mPp Lrjh; usVodZ ds dkj.k okafNr ifj.kke feys gSaA Hkkstu dh deh okyk jkT; [kk| vf/k”ks"k jkT; esa ifjofrZr gks x;k gSA 1-10 d`f"k ,oa lgc} {ks= dk ldy jkT; ?kjsyw mRikn esa ges”kk egRoiw.kZ ;ksxnku jgk gSA ; | f i jkT; vFkZO;oLFkk esa fiNys dqN o’kks a Z es a rsth ls gq, lajpukRed ifjorZu ds dkj.k o"kZ 2019&20 dss ldy jkT; ewY; o/kZu esa d`f"k vkSj lgc) {ks=ksa dk ;ksxnku fLFkj dherksa ¼2011&12½ ij de gksdj ek= 16-6 izfr”kr

16.6%

32.8% 50.6%

—f"k ,oa lgc) {ksss=

m|ksx {ks=

lsok {ks=

vkdfr 1-3&o"kZ 2019&20 esaa jkT; vFkZO;oLFkk dh {ks=okj lajpuk fLFkj ¼2011&12½ dherksa ij

7.0

11.9

12.2

14.3

11.6

11.9

0.0

2.0

4.0

6.0

8.0

10.0

12.0

14.0

16.0

#

o"kZ

vkdfr 1-4& izpfyr dherksa ij gfj;k.kk dh izfr O;fDr vk; esa of}

izfr'

kr o

f}

4

jg x;k gSA jkT; dk vkfFkZd fodkl fiNys dqN o"kksZ esa m|ksx rFkk lsok {ks=ksa dh fodkl nj ij T;knk fuHkZj jgk gS ijUrq gky ds vuqHkoksa ls Kkr gksrk gS fd d`f"k {ks= ds yxkrkj o rst fodkl ds fcuk ldy jkT; ewY; o/kZu dh fodkl nj esa o`f) jkT; esa eqnzk LQhfr dk dkj.k cu ldrh gS tks yEch fodkl izfdz;k dks [krjs esa Mky nsxhA blfy, jkT; vFkZO;oLFkk ds lEiw.kZ fodkl esa df’k vkSj lgc} {ks= dk fujarj fodkl ,d egRoiw.kZ ?kVd jgsxkA 1-11 d`f"k vkSj lgc) {ks= esa d`f"k] okfufd ,oa yksfxax o eRL; ikyu mi&{ks= “kkfey gSA d`f"k {ks= esa Qlyksa dh [ksrh o Ik”kqikyu eq[; ?kVd gaS] budk d`f"k vkSj lgc) {ks= ds ldy jkT; ewY; o/kZu esa 93 izfr”kr ;ksxnku gSA d`f"k vkSj lgc) {ks= ds ldy jkT; ewY; o/kZu esa okfudh vkSj eRL; ikyu mi&{ks=ksa dk ;ksxnku ek= dze”k% 5 izfr”kr rFkk 2 izfr”kr gS ftlls bu nks mi&{ks=ksa dk d`f"k vkSj lgc) {ks= ds lexz fodkl ij cgqr de izHkko iM+rk gSA 1-12 d`f’k ,oa lgc) {ks= dk fLFkj ¼2011&12½ ewY;ksa ij fofHkUu o’kksaZ esa ntZ fodkl nj rkfydk 1-4 esa n”kkZbZ xbZ gSA d`f"k ,oa lgc) {ks= ds fodkl vuqekuksa vuqlkj o’kZ 2015&16 esa 3-8 izfr”kr of} ls o’kZ 2016&17 esa 7-9 izfr”kr dh of} gqbZ ijUrq ;g ?kVdj o’kZ 2017&18 esa 6-1 izfr”kr rFkk o’kZ 2018&19 esa 5-3 izfr”kr jg xbZA o"kZ

2019&20 ds vfxze vuqekuksa ds vuqlkj b l {ks= esa ldy jkT; ewY; o/kZu 4 -5 izfr”kr o`f) nj ds lkFk 83]174-62 djksM+ :Ik;s ntZ fd;k x;kA o"kZ 2019&20 esa d`f"k {ks= Qly ,oa Ik”kqikyu lfgr dk ldy jkT; ewY; o/kZu 4-5 izfr”kr dh o`f) nj ds lkFk 78]677-16 djksM+ :Ik;s vkadk x;k tcfd blh o’kZ ds nkSjku okfudh o yksfxax vkSj eRL; mi {ks=ksa dk ldy jkT; ewY; o/kZu dze”k% 1-1 rFkk 8-2 izfr”kr dh o`f) ds lkFk 2]834-46 djksM+ :Ik;s rFkk 1]663 djksM+ :Ik;s vkadk x;kA d``f’k lwpdkad 1-13 jkT; esa Qlyksa ds v/khu {ks=] d`f"k {ks=] mRiknu vkSj mit ds lwpdkad o’kZ 2007&08 ls 2018&19 rd ¼vk/kkj =So"kkZUr

2007&08=100½ n”kkZrs gSa fd Qlyksa ds v/khu {ks= dk lwpdkad 2017&18 esa 111-45 Fkk tks fd o’kZ 2018&19 esa c<+dj 113-94 gks tk,xkA d`f’k mRiknu lwpdkad 2017&18 esa 119-90 Fkk tks fd o’kZ 2018&19 esa c<+dj 120-67 gksus dk vuqeku gS tcfd bl vof/k esa d`f’k mit dk lwpdkad o’kZ 2017&18 esa 107-57 ls ?kVdj o’kZ 2018&19 esa 105-91 gks tk,xkA vukt [kk|kUuksa dk mRiknu lwpdkad o’kZ 2017&18 esa 128-09 ls ?kVdj o’kZ 2018&19 esa 127-48 gks tk,xk tcfd v[kk|kUuksa dk lwpdkad o’kZ 2017&18 esa 102-34 ls c<+dj o’kZ 2018&19 esa 106-07 gksus dk vuqeku gSA

Rkkfydk 1-4& df"k rFkk lgc) {ks=ksa dk Lkdy jkT; ewY; o/kZu fLFkj ¼2011&12½ Hkkoksa ij ¼djksM+ :Ik;sa½ {ks= 2011&12 2012&13 2013&14 2014&15 2015&16

2016&17

2017&18

2018&19

¼nzq%½ 2019&20 ¼vxz%½

Qly o i”kqikyu

59785-53 58589-94 ¼-2-0½

60492-59 ¼3-2½

58778-74 ¼-2-8½

61034-66 ¼3-8½

67212-87 ¼10-1½

71238-09 ¼6-0½

75280-85 ¼5-7½

78677-16 ¼4-5½

okfudh rFkk yksafxx

3894-90 3772-16 ¼-3-2½

3677-45 ¼-2-5½

3897-24 ¼6-0½

3984-38 ¼2-2½

2871-81 ¼-27-9½

2830-99 ¼-1-4½

2803-16 ¼-1-0½

2834-46 ¼1-1½

eRL; 858-43 902-89 ¼5-2½

855-10 ¼-5-3½

900-64 ¼5-3½

1003-17 ¼11-4½

1178-37 ¼17-5½

1567-81 ¼33-0½

1537-18 ¼-2-0½

1663-00 ¼8-2½

df’k ,oa lgc} {ks=

64538-86

63264-99 ¼-2-0½

65025-14 ¼2-8½

63576-61 ¼-2-2½

66022-21 ¼3-8½

71263-06 ¼7-9½

75636-89 ¼6-1½

79621-19 ¼5-3½

83174-62 ¼4-5½

nzq% nzqr vuqeku] vxz% vfxze vuqeku *dks"Bd esa fy[kh xbZ fQxj fiNys lky ls izfr”kr of) n”kkZrh gSA lzksr% vFkZ rFkk lkaf[;dh; fo”ys"k.k foHkkx] gfj;k.kkA

5

Rkkfydk 1-5& vkS|ksfxd {ks= esa ldy jkT; ewY; o/kZu fLFkj ¼2011&12½ ewY;ksa ij ¼djksM+ :i;s½

{ks= 2011&12 2012&13 2013&14 2014&15

2015&16

2016&17

2017&18

2018&19 ¼ nzq%-½

2019&20 ¼vxz-½

[kuu o 118-82 91-94 272-40 330-90 695-23 1191-15 1012-63

762-34

905-85 mR[kuu ¼-22-6½ ¼196-3½ ¼21-5½ ¼110-1½ ¼71-3½ ¼-15-0½ ¼-24-7½ ¼18-8½

fofuZek.k 53286-09 63311-66 67459-01 72320-84 84936-38 97151-63 104306-35

111503-49

119420-24 ¼18-8½ ¼6-6½ ¼7-2½ ¼17-4½ ¼14-4½ ¼7-4½ ¼6-9½ ¼7-1½

fctyh] xSl] 3446-04 3375-07 2917-19 3267-77 2960-61 3559-34 4386-61 ¼

4854-80 ¼

5413-92 tykiwfrZ vU; lsok,a

¼-2-1½ ¼-13-6½ ¼12-0½ ¼-9-4½ ¼20-2½ ¼23-2½ ¼10-7½ ¼11-5½

fuekZ.k 29759-66 27614-98 30686-76 30146-78 29581-79 31519-99 34265-43

36869-60

38786-82

¼-7-2½ ¼11-1½ ¼-1-8½ ¼-1-9½ ¼6-6½ ¼8-7½ ¼7-6½ ¼5-2½

m|ksx 86610-61 94393-65 101335-36 106066-30 118174-01 133422-12 143971-02 153990-23 164526-83 ¼9-0½ ¼7-4½ ¼4-7½ ¼11-4½ ¼12-9½ ¼7-9½ ¼7-0½ ¼6-8½

nzq% nzqr vuqeku vxz% vfxze vuqeku *dks’Bd esa fy[kh xbZ fQxj fiNys lky ls izfr”kr of) n”kkZrk gSA L=ksr% vFkZ rFkk lkaf[;dh; fo”ys"k.k foHkkx] gfj;k.kkA

m|ksx {ks= 1-14 fofHkUu o"kksZ ds nkSjku vkS|ksfxd {ks= dk mi&{ks=okj ldy jkT; ewY; o/kZu rFkk bldh fodkl nj dks fLFkj ¼2011&12½ ewY;ksa ij rkfydk 1-5 esa n”kkZ;k x;k gSA o"kZ 2017&18 ds vuqlkj 1]43]971-02 djksM+ :i;s ds ldy jkT; ewY; o/kZu ds fo:} o"kZ 2018&19 ds nqzr vuqekuksa esa jkT; dk ldy ewY; o/kZu 1 ]53 ]990 - 23 djksM+ :i;s vkadk x;k rFkk o’kZ 2017&18 dh 7-9 izfr”kr fodkl nj dh rqyuk esa o’kZ 2018&19 esa 7-0 izfr”kr dh fodkl nj ntZ dh xbZA o"kZ 2019&20 ds vfxze vuqekuksa ds vuqlkj vkS|ksfxd {ks= dk ldy jkT; ewY; o/kZu 1]64]526-83 djksM+ :i;s vkadk x;k tks fiNys o’kZ lss 6-8 izfr”kr o`f) dks n”kkZrk gSA vkS|ksfxd mRiknu lwpdkad 1-15 vkS|ksfxd mRiknu lwpdkad ¼vkbZ-vkbZ-ih-½ ,d p;u fd, x, vk/kkj o’kZ ij ,d le; vof/k ds nkSjku vkS|ksfxd mRiknu dh izo`fr ds v/;;u ds fy, egRoiw.kZ lwpdksa esa ls ,d gSA bl le; jkT; esa vkS|ksfxd mRiknu lwpdkad] vFkZ ,oa lkaf[;dh; fo”ys’k.k foHkkx] gfj;k.kk }kjk vk/kkj o’kZ 2011&12 ij rS;kj fd;s tk jgs gSaA vkS|ksfxd mRiknu lwpdkad dh eq[; {ks=ksa esa o`f} o mi;ksx vk/kkfjr Jsf.k;ka o’kZ 2014&15 ls 2015&16 rd rkfydk 1-6 esa nh xbZ gSA

rkfydk 1-6&gfj;k.kk esa vkS|ksfxd mRiknu lwpdkad ¼vk/kkj o’kZ 2011&12=100½

vkS|ksfxd lewg lwpdkad

2014&15 2015&16

fofuekZ.k 120.3 (4.9)

128.7 (7.0)

fo|qr 119.5 (9.0)

92.5 (-22.6)

mi;ksx vk/kkfjr oxhZdj.k d & izkFkfed oLrq,a m|ksx

122.8 (9.6)

96.7 (-21.2)

[k & iwathxr oLrq,a m|ksx

115.4 (4.9)

115.4 (0.0)

x & e/;orhZ oLrq,a m|ksx

117.8 (-1.7)

109.7 (-6.9)

?k & vk/kkj lajpuk] fuekZ.k m|ksx

112.0 (-0.6)

109.8 (-2.0)

M & miHkksDrk fLFkj oLrq,a

124.6 (3.3)

142.1 (14.0)

p & miHkksDrk v& fLFkj oLrq,a

124.9 (19.2)

152.8 (22.3)

vkS|ksfxd mRiknu lkekU; lwpdkad

120.3 (5.2)

126.1 (4.8)

L=ksr% vFkZ rFkk lkaf[;dh; fo”ys’k.k foHkkx] gfj;k.kkA

1-16 vk/kkj o’kZ 2011&12 ds vuqlkj lkekU; vkS|ksfxd mRiknu lwpdkad o’kZ 2014&15 esa 120-3 ls c<+dj o’kZ 2015&16 esa 126-1 gks x;k ftlesa 4-8 izfr”kr dh o`f} ntZ gqbZ gSA fofuekZ.k {ks= dk lwpdkad o’kZ 2014&15 ds 120-3 ls c<+dj o’kZ 2015&16 esa 128-7 gks x;k tks xr o’kZ dh rqyuk esa 7-0 izfr”kr dh o`f} n”kkZrk gSA fo|qr {ks= dk lwpdkad o’kZ 2014&15 ds 119-5 ls ?kVdj o’kZ 2015&16 esa 92-5 gks x;k tksfd xr o’kZ dh rqyuk esa &22-6 izfr”kr udkjkRed of} n”kkZrk gSA

6

1-17 izkFkfed oLrq ds m|ksxksa tSls vkxZu xSl] ukbZVªkstu fydfoM] vkDlhtu fydfoM] ;wfj;k] fcVweu] ,y-ih-th- flys.Mj vkWQ vk;ju rFkk LVhy] fo|qr bR;kfn dk lwpdkad o’kZ 2014&15 esa 122-8 ls ?kVdj o’kZ 2015&16 esa 96-7 gks x;k] ftlesa &21-2 izfr”kr dh fxjkoV ntZ dh xbZA 1-18 iwathxr oLrq ds m|ksxksa tSls duos;j cSYV] nUr fpfdRlk] eksVj] QSu] Mk;eaM VwYl] dYVhosVlZ] flifjax fiu] ,;j czsd lsV] ,Dly] VªSdl] jsyos@Vªkeos bR;kfn dk lwpdkad o’kZ 2014&15 esa 115-4 dh rqyuk esa o’kZ 2015&16 esa dksbZ Hkh o`f} ;k fxjkoV ntZ ugh dh xbZA 1-19 e/;orhZ oLrq ds m?kksxksa tSls eM@ekSykfll osLV] IykbZoqM cksMZ] ,Y;wfefu;e buxksV] dkLV vk;ju] e”khu fld: vk;ju rFkk LVhy] fx;j dsl ,lsaecyh] esfMdy lthZdy yScksjsVªh LVjykbZtj bR;kfn dk lwpdkad o’kZ 2014&15 esa 117-8 ls ?kVdj o’kZ 2015&16 esa 109-7 gks x;k] tksfd &6-9 izfr”kr dh fxjkoV n”kkZrk gSA 1-20 miHkksDrk lajpukRed oLrqvksa tSls isaV] lhesaV] iksVZySaM] dscy] bUlwysfVM ih-oh-lh-] Ldzsi dkLV vk;ju] lhesaV] vU; mRikn dscy] bUlwysfVM jcM+] lhjSfed VkbZYl bR;kfn dk lwpdkad o’kZ 2014&15 esa 112-0 ls ?kVdj o’kZ 2015&16 esa 109-8 gks x;k] tksfd &2-0 izfr”kr dh fxjkoV n”kkZrk gSA 1-21 miHkksDrk fVdkÅ oLrqvksa tSls dh dkWVu] dkfMZM ;k dkSEcM] dkWVu QScfjDl] QScfjDl] dkWVu dEcy] xkjesUVl diMs] gSaMcSx] d`f+=e Qj] vU; liksVZl QqVfo;j] LdsfVax cwV ds vfrfjDr] fdrkcsa] jsfDlu] vkfM;ks lh-Mh-@Mh-oh-Mh- Iys;j] jcM+ diMk@lhV] dSefiax] iSu ckMh IykfLVd] LVSiyj] gFkdjxk@lktksleku ds QSUlh vkbZVe bR;kfn dk lwpdkad o’kZ 2014&15 esa

124-6 ls c<+dj o’kZ 2015&16 esa 142-1 gks x;k] tksfd 14-0 izfr”kr dh o`f} n”kkZrk gSA 1-22 miHkksDrk vfLFkj oLrq,a tSls

lw[kh lfCt;ka] nw/k] cklerh pkoy] phuh]

fcLdqV] CySd pk;] jSDVhQkbZM fLIkfjV] pckus

dk rEckdw rFkk is; fQYVlZ bR;kfn dk

vkS|ksfxd mRiknu lwpdkad o’kZ 2014&15 esa

124-9 ls c<dj o’kZ 2015&16 esa 152-8 gks

x;k tksfd 22-3 izfr”kr dh o`f} n”kkZrk gSA

lsok {ks=

1-23 lsok {ks= ds egRo dk vanktk vFkZO;oLFkk d s ldy jkT; ewY; o/kZu esa blds ;ksxnku dks ns[kdj yxk;k tk ldrk gSA ldy jkT; ewY; o/kZu esa lsok {ks= dk fgLlk o"kZ 2019&20 esa fLFkj ¼2011&12½ ewY;ksa ij c<+dj 50-6 izfr”kr gks x;kA ldy jkT; ewY; o/kZu esa lsok {ks= ds fgLls esa o`f) jkT; dh vFkZO;oLFkk esa lajpukRed cnyko dk izrhd gS vkSj ;g ,d fodflr vFkZO;oLFkk d h cqfu;kfn ? k V d k s a ds utnhd ys tkrk gSA 11oha iapo"khZ; ;kstuk ds nkSjku lsok {ks= esa 12-2 izfr”kr dh vkSlr okf"kZd of) gqbZZA lsok {ks= dh ;g fodkl nj blh vof/k dh d`f"k vkSj m|ksx {ks= dh la;qDr vkSlr okf"kZd fodkl nj ls dkQh rst FkhA 12oha iapo"khZ; ;kstuk ¼2012&17½ ds igys pkj o’kksaZ ¼2012&13 ls 2015&16½ dh vof/k ds nkSjku lsok {ks= esa vU; nks {ks=ksa dh rqyuk esa rst ,oa rqyukRed :Ik ls fLFkj fodkl dk :>ku tkjh jgkA blds Ik”pkr lsok {ks= esa rqyukRed :Ik ls /kheh xfr ls o`f} gqbZ gSA o’kZ 2012&13] 2013&14] 2014&15 vkSj 2015&16 ds nkSjku lsok {ks= es dze”k% 10-6] 10-1] 10-4 vkSj 10-8 izfr”kr dh o`f} ntZ dh xbZ FkhA 1-24 o"kZ 2016&17 vkSj 2017&18 ds nkSjku lsok {ks= esa dze”k% 8-6 vkSj 8-4 izfr”kr dh of} ntZ dh xbZA o’kZ 2017&18 ds ldy jkT; ewY; o/kZu 2]15]615-36 djksM+++

7

:Ik;s ds fo:} o"kZ 2018&19 esas nzqr vuqekuksa vuqlkj 8-3 izfr”kr dh o`f) nj ds lkFk 2]33]476-65 djksM++ :Ik;s ntZ fd;k x;kA vfxze vuqeku 2019&20 ds vuqlkj lsok {ks= esa o’kZ 2018&19 dh rqyuk esa 8-8 izfr”kr dh o`f) nj ds lkFk ewY; o/kZu 2]54]135-78 djksM++ :Ik;s gksus dh laHkkouk gSA bleas ifjogu] HkaMkj.k] lapkj vkSj izlkj.k lEcU/kh lsokvksa ¼4-9 izfr”kr½] foRrh; lsok,a ¼5-6 izfr”kr½ vkSj yksd iz”kklu ¼6-4 izfr”kr½ {ks= esa /kheh fodkl nj ds

dkj.k o’kZ 2019&20 esa rqyukRed de o`f} ntZ dh xbZ ¼Rkkfydk 1-7½A lsok {ks= ds fofHkUu mi&{ks=ksa dk fodkl O;kikj] ejEer] gksVy ,oa jsLVksjsUV 1-25 o"kZ 2018&19 ds nzqr vuqekuksa ds vuqlkj bl {ks= esa 8-4 izfr”kr dh o`f) ntZ dh xbZ tcfd o’kZ 2017&18 esa ;g o`f} 11-7 izfr”kr FkhA vfxze vuqeku o"kZ 2019&20 esa bl mi&{ks= dh fodkl nj 11-5 izfr”kr gksus dh laHkkouk gSA

Rkkfydk 1-7& lsok {ks= dk ldy jkT; ewY; o/kZu fLFkj ¼2011&12½ ewY;ksa ijA {ks= 2011&12 2012&13 2013&14 2014&15 2015&16

2016&17

2017&18

2018&19

¼nzq%½ 2019&20 ¼vxz%½

O;kikj] ejEer] gksVy vkSj jsLVksjsaV

33107-42 36239-29 ¼9-5½

38434-40 ¼6-1½

43097-44 ¼12-1½

50324—65 ¼16-8½

55984-01 ¼11-2½

62512-56 ¼11-7½

67780-29 ¼8-4½

75572-52 ¼11-5½

ifjogu] Hk.Mkj.k] lapkj] foRr chek vkSj izlkj.k lEcfU/kr lsok,a

17276-89 18744-22 ¼8-5½

20469-79 ¼9-2½

22937-61 ¼12-1½

24381-94 ¼6-3½

24363-66 ¼&0-1½

25405-83 ¼4-3½

26952-91 ¼6-1½

28280-93 ¼4-9½

foRr okLrfod lEink ,oa O;olkf;d lsok,a

52584-59 59475-62 ¼13-1½

68666-72 ¼15-5½

74026-89 ¼7-8½

81917-61 ¼10-7½

89807-03 ¼9-6½

95085-52 ¼5-9½

103957-31 ¼9-3½

112990-76 ¼8-7½

lkoZtfud iz”kklu] j{kk ,oa vU; lsok,a

19956-26 21482-82 ¼7-6½

22127-24 ¼3-0½

25264-26 ¼14-2½

26587-59 ¼5-2½

28721-93 ¼8-0½

32611-45 ¼13-5½

34786-14 ¼6-7½

37291-57 ¼7-2½

dqy lsok,a 122925-16 135941-93 ¼10-6½

149698-16 ¼ 10-1½

165326-20 ¼10-4½

183211-78 ¼ 10-8½

198876-63 ¼8-6½

215615-36 ¼8-4½

233476-65 ¼8-3½

254135-78 ¼8-8½

nzq% nzqr vuqeku vxz% vfxze vuqekuA * dks"Bd esa fy[kh xbZ fQxj fiNys lky ls izfr”kr of) n”kkZrk gSA lzksr% vFkZ rFkk lkaf[;dh; fo”ys"k.k foHkkx] gfj;k.kkA

ifjogu] Hk.Mkj.k] lapkj ,oa izlkj.k lEcU/kh lsok,a 1-26 o’kZ 2018&19 ds nzqr vuqekuksa ds vuqlkj bl mi{ks= esa o``f) nj 6-1 izfr”kr ntZ dh xbZ tcfd o’kZ 2017&18 esa ;g 4-3 izfr”kr FkhA o’kZ 2019&20 ds vfxze vuqekuksa ds vuqlkj bu mi&{ks= dh o`f) nj 4-9 izfr”kr gksus dh lEHkkouk gSA foRrh;] okLrfod lEink ,oa O;olkf;d lsok,a 1-27 o’kZ 2017&18 o 2018&19 ds nkSjku bu mi{ks=ksa esa o``f) nj dze”k% 5-9 ,oa 9-3 izfr”kr jgh gSA o’kZ 2019&20 ds vfxze vuqekuksa ij bl mi&{ks= esa 8-7 izfr”kr dh o``f) nj izkIr gksus dh lEHkkouk gSA

lkoZtfud iz”kklu] j{kk ,oa vU; lsok,a 1-28 o’kZ 2017&18 o 2018&19 ds nkSjku bu mi{ks=ksa esa o``f) nj dze”k% 13-5] ,oa 6-7 izfr”kr jgh gSA o’kZ 2019&20 ds vfxze vuqekuksa ij bl mi&{ks= esa 7-2 izfr”kr dh o`f) gksus dh lEHkkouk gSA ldy LFkkbZ iwath fuekZ.k 1-29 vFkZO;oLFkk dh mRiknu {kerk dkQh gn rd iwath fuekZ.k ij fuHkZj djrh gS ;kfu vf/kd iwath lap;] vFkZO;oLFkk dh mPp mRiknu {kerkA vFkZ ,oa lkaf[;dh; fo”ys’k.k foHkkx] gfj;k.kk izpfyr ,oa fLFkj ¼2004&05½ Hkkoksa ij ldy LFkkbZ iwath fuekZ.k ds vuqeku tSlsfd m|ksxksa ds mi;ksx] laLFkkuksa ds izdkj ,oa ifjlEifr;ksa ds izdkj rS;kj djrk gSA

8

izpfyr Hkkoksa ij jkT; esa ldy LFkkbZ iwath fuekZ.k ds vuqeku o’kZ 2016&17 ds nkSjku 78]423 djksM+ :i;s ds fo:) o’kZ 2017&18 ds nkSjku 86]061 djksM+ :i;s vuqekfur fd, x,A ftlesasa 9-7 izfr”kr dh o`f) ntZ dh xbZA blh izdkj fLFkj ¼2004&05½ Hkkoksa ij ldy LFkkbZ iwath fuekZ.k o’kZ 2016&17 ds 41]463 djksM+ :i;s ds fo:) o’kZ 2017&18 esa 44]442 djksM+ :i;s vuqekfur fd, x, ftlesa o’kZ 2017&18 esa 7-2 izfr”kr dh o`f) ntZ dh xbZA ldy LFkkbZ iwath fuekZ.k ds vuqeku rFkk o`f) izfr”krrk rkfydk 1-8 o vkd`fr 1-5 esa n”kkZ;s x;s gSaA d`f’k ,oa lgc) {ks=ksa esa ldy LFkkbZ iwath fuekZ.k 1-30 ldy LFkkbZ iwath fuekZ.k esa d`f’k ,oa lgc) {ks=ksa dk va”k fLFkj ¼2004&05½ Hkkoksa ij o’kZ 2004&05 esa 9-3 izfr”kr FkkA mlds ckn o’kZ 2016&17 esa ;g 13-2 izfr”kr Fkk tksfd o’kZ 2017&18 esa c<+dj 14-2 izfr”kr gks x;kA Rkkfydk 1-8&gfj;k.kk es ldy LFkkbZ iwath fuekZ.k ¼djksM++ :Ik;s½

v% vufUre vuqeku lzksr% vFkZ rFkk lkaf[;dh; fo”ys"k.k foHkkx] gfj;k.kkA

m|ksx {ks= esa ldy LFkkbZ iwath fuekZ.k 1-31 jkT; ds ldy LFkkbZ iwath fuekZ.k esa m|ksx {ks= dk va”k fLFkj ¼2004&05½ Hkkoksa ij o’kZ 2004&05 esa 55-5 izfr”kr Fkk rFkk o’kZ 2016&17 esa 52-2 izfr”kr Fkk tksfd o’kZ 2017&18 esa c<+dj 52-8 izfr”kr gks x;kA lsok {ks= esa ldy LFkkbZ iwath fuekZ.k 1-32 jkT; ds ldy LFkkbZ iwath fuekZ.k eas lsok {ks= dk va”k fLFkj ¼2004&05½ Hkkoksa ij o’kZ 2004&05 esa 35-2 izfr”kr Fkk mlds

i”pkr~ ;g o’kZ 2016&17 esa 34-6 izfr”kr Fkk tksfd o’kZ 2017&18 esa ?kVdj 33 izfr”kr jg x;kA

dherksa dh fLFkfr 1-33 jkT; esa dherksa dh fLFkfr dk vkadyu djus ds fy, vFkZ rFkk lkaf[;dh; fo”ys’k.k foHkkx] gfj;k.kk jkT; ds xzkeh.k rFkk “kgjh {ks=ksa ls lkIrkfgd@ekfld vk/kkj ij vko”;d oLrqvksa ds Fkksd o [kqnjk Hkko ,df=r djrk gS vkSj xzkeh.k o Jfed oxZ ds fy;s Øe”k% Fkksd ewY; lwpdkad o miHkksDrk ewY; lwpdkad rS;kj djrk gSA 1-34 Fkksd ewY; lwwpdkad% jkT; dh 20 p;fur df’k oLrqvksa ¼vk/kkj o’kZ df’k 1980&81¾100½ ds Fkksd ewY; lwpdkad dks o’kZ 2014&15 ls 2018&19 rd dks rkfydk 1-9 esa

fn[kk;k x;k gSA tks o’kZ 2017&18 esa 1384.9 ls c<+dj o’kZ 2018&19 esa 1]437‐3 gks x;k tksfd 3-8 izfr”kr dh o`f) dks n”kkZrk gS tcfd ;g o`f} o’kZ 2016&17 vkSj o’kZ 2017&18 esa fiNys o’kZ dh rqyuk ls dze”k% 2-5 ,oa 2-6 izfr”kr dh o`f) ntZ dh xbZ FkhA rkfydk 1-9& gfj;k.kk dh 20 p;fur d`f’k oLrqvksa dk o’kZokj Fkksd ewY; lwpdkad Ok’kZ Lkwpdkad

d``f’k vk/kkj o’kZ (1980&81=100) 2014&15 1279-7 2015&16 1317-5 2016&17 1349-8 2017&18 1384-9 2018&19 1437-3

L=ksr% vFkZ rFkk lkaf[;dh; fo”ys’k.k foHkkx]gfj;k.kkA

4.8

7.7 7.4 6.7 7.2

0.0

1.0

2.0

3.0

4.0

5.0

6.0

7.0

8.0

9.0

2013&14 2014&15 2015&16 2016&17 2017&18¼v½

vkdfr 1-5&gfj;k.kk ds ldy LFkkbZ iwath fuekZ.k esa fLFkj ¼2004-05½ dherksa ij of}

izfr'

kr o

f}

o"kZ

o’kZ ldy LFkkbZ iwath fuekZ.k

pkyw Hkkoksa ij

fLFkj ¼2004&05½ Hkkoksa ij

2011&12 47948 30958 2012&13 53158 32041 2013&14 59134 33584 2014&15 65357 36158 2015-16 71116 38851 2016&17 78423 41463 2017&18 ¼v%½ 86061 44442

9

1-35 ekl&okj Fkksd ewY; lwpdkad fnlEcj] 2018 ls fnlEcj] 2019 rd dks rkfydk 1-10 esa n”kkZ;k x;k gSA Fkksd ewY; lwpdkad fnlEcj] 2018 essa 1]425‐3 ls c<+dj fnlEcj] 2019 esa 1521-2 vad gks x;k tksfd 6-7 izfr”kr dh o`f) n”kkZrk gSA ;g of)

ewyr% vuktksa] nkyksa] rsy ds cht] dikl, xq++M o vU; Qly a dss Hkkoksa esa o`f) ds dkj.k gqbZA 1-36 miHkksDrk ewY; lwpdkad ¼xzkeh.k½% ,d vof/k esa miHkksDrkvksa }kjk [kjhnh tkus okyh oLrqvksa vkSj lsokvkas ds dher Lrj esa gksus okys ifjorZu dks ekirk gSA bl lwpdkad dh x.kuk dk eq[; m|s”; lkekU; Lrj ij mu ifjorZuksa dh xfr dks ekiuk gS tks fd jkT; esa ,d vkSlr xzkeh.k ifjokj ds }kjk [kqnjk dherksa ij p;fur vko”;d oLrqvksa ds miHkksx ij [kpZ dh tkrh gSaA jkT; ds fofHkUu {ks=ksa ds 24 xkaoksa ls] ikf{kd dhersa ,df=r dh tkrh gSA Rkkfydk 1.10&gfj;k.kk dh 20 p;fur d`f’k oLrqvksa dk ekgokj Fkksd ewY; lwpdkad ekl Lkwpdkad

vk/kkj o’kZ (1980&81=100) fnlEcj] 2018 1425-3 tuojh] 2019 1431-2 Qjojh] 2019 1439-3 ekpZ] 2019 1448-2 vizSy] 2019 1454-2 ebZ] 2019 1471-2 twu] 2019 1473-2 tqykbZ] 2019 1482-2 vxLr] 2019 1496-3 flrEcj] 2019 1500-3 vDrwcj] 2019 1513-3 uoEcj] 2019 1520-1 fnlEcj] 2019 1521-2

L=ksr% vFkZ rFkk lkaf[;dh; fo”ys’k.k foHkkx]gfj;k.kkA

1-37 miHkksDrk ewY; lwpdkad ¼xzkeh.k½% [kk| oxZ ds miHkksDrk ewY; lwpdkad xzkeh.k esa o’kZ 2017&18 esa 2-7 izfr”kr dh o`f) dh rqyuk esa o’kZ 2018&19 esa 5-3 izfr”kr jgh rFkk lkekU; oxZ esa ;g o’kZ 2017&18 esa 3-1

izfr”kr dh o`f) dh rqyuk esa o’kZ 2018&19 esa

4-6 izfr”kr jghA jkT; essa o’kZ-okj miHkksDrk ewY; lwpdkad (xzkeh.k) o’kZ 2014&15 ls

o’kZ 2018-19 rd dks rkfydk 1‐11 esa n”kkZ;k x;k gSA rkfydk 1-11&gfj;k.kk esa o’kZokj xzkeh.k miHkksDrk ewY; lwpdkad ¼vk/kkj o’kZ 1988&89=100½ o’kZ [kk| lwpdkad lkekU;

lwpdkad 2014&15 708 654

2015&16 741 690 2016&17 766 711 2017&18 787 733 2018&19 829 767

L=ksr% vFkZ rFkk lkaf[;dh; fo”ys’k.k foHkkx] gfj;k.kk A

1-38 o’kZ ds nkSjku jkT; ds miHkksDrk ewY; lwpdkad ¼xzkeh.k½ dh xfr dk eklokj fnlEcj] 2018 ls fnlEcj] 2019 rd rkfydk 1-12 esa izLrqr fd;k x;k gS ftldk v/;;u djus ls irk pyrk gS fd ;g fnlEcj] 2018 esa 759 vad Fkk tks fd fnlEcj] 2019 esa c<+dj 816 vad gks x;k] tks fd 7-5 izfr”kr dh o`f) n”kkZrk gSA Rkkfydk 1-12&gfj;k.kk esa ekgokj xzkeh.k miHkksDrk ewY; lwpdkad ¼vk/kkj o’kZ 1982=100½ ekl Lkwpdkad fnlEcj] 2018 759 tuojh] 2019 769 Qjojh] 2019 770 ekpZ] 2019 774 vizSy] 2019 780 ebZ] 2019 782 twu] 2019 786 tqykbZ] 2019 792 vxLr] 2019 795 flrEcj] 2019 800 vDrwcj] 2019 807 uoEcj] 2019 810 fnlEcj] 2019 816


1-39 Jfed oxZ ds fy;s miHkksDrk ewY; lwpdkad ,d fuf”pr le; esa fuf”pr oLrqvksa vkSj lsokvksa dh [kqnjk dherksa ij ,d vkSlr Jfed oxZ ds ifjokj }kjk vk/kkj o’kZ ds lanHkZ esa miHkksx dh xbZ lkisf{kd dherksa

10

ds ifjorZuksa dks ekirk gSA ;g N% dsUnzksa uker% lwjtiwj fiUtkSj] ikuhir] lksuhir] fHkokuh] fglkj vkSj cgknwjx<+ ds ekfld Hkkfjr vkSlr lwpdkadks dks /;ku esa j[kdj ladfyr fd;k tk jgk gSA jkT; ds Jfed oxZ dk miHkksDrk ewY; lwpdkad o’kZ 2015 ls 2019 rd dks rkfydk 1-13 esa izLrqr fd;k x;k gSA 1-40 Jfed oxZ ds fy;s okf’kZd vkSlr miHkksDrk ewY; lwpdkad gfj;k.kk ¼vk/kkj o’kZ 1982¾100½ esa o’kZ 2018 esa 4-3 izfr”kr dh o`f) dh rqyuk esa o’kZ 2019 esa 6-5 izfr”kr dh o`f) ntZ dh xbZA o’kZ 2019 esa dsUnzokj cgknqjx< ds miHkksDrk ewY; lwpdkad esa vis{kkdr lcls T;knk (6.7 izfr”kr½ dh of) gqbZ tcfd fglkj esa lcls de (6-2 izfr”kr½ dh o`f) gqbZA rkfydk 1-13&gfj;k.kk ds Jfed oxZ dk o’kZokj vkSlr miHkksDrk ewY; lwpdkad ¼vk/kkj o’kZ 1982=100½ o’kZ Lkwpdkad 2015 1016 2016 1068 2017 1094 2018 1141 2019 1215


***

Rkkfydk 1-14&gfj;k.kk esa Jfed oxZ dk ekgokj miHkksDrk ewY; lwpdkad (vk/kkj o’kZ 1982=100) ekl Lkwpdkad fnlEcj] 2018 1163 tuojh] 2019 1177 Qjojh] 2019 1179 ekpZ] 2019 1186 vizSy] 2019 1198 ebZ] 2019 1202 twu] 2019 1209 tqykbZ] 2019 1221 vxLr] 2019 1226 flrEcj] 2019 1232 vDrwcj] 2019 1242 uoEcj] 2019 1251 fnlEcj] 2019 1257


1-41 jkT; esa ekl-okj Jfed oxZ ds miHkksDrk ewY; lwpdkad dh xfr ds vkadyu dks fnlEcj] 2018 ls fnlEcj] 2019 rd dks rkfydk 1-14 esa izLrqr fd;k x;k gSA fnlEcj] 2018 esa Jfed oxZ dk miHkksDrk ewY; lwpdkad ¼vk/kkj o’kZ 1982¾100½ 1]163 vad Fkk tks fd fnlEcj] 2019 esa c<+dj 1]257 vad gks x;k] ftlesa 8-1 izfr”kr dh of) ntZ dh xbZA

11

yksd foÙk] cSafdax ,oa _.k] foÙkh; lekos”k rFkk vkcdkjh ,oa djk/kku __________________________________________________

Hkkjr o’kZ esa gfj;k.kk ,d cgqr gh izxfr”khy jkT; gSA gfj;k.kk jkT; jktdks’kh; lq/kkj djus vkSj viuk jktdks’kh; izcU/ku djus ds fglkc ls ns”kHkj esa izFke LFkku ij gSA yksd foRr dk lEcU/k ljdkj }kjk mu yksxksa ls dj laxzg.k djuk gS tks lkoZtfud eky ds mi;ksx dk ykHk ysrs gSa vkSj ml laxzg fd, x, dj dk lkoZtfud eky ds fuekZ.k o forj.k dh fn”kk esa mi;ksx djrs gSaA lalk/ku fuekZ.k] lalk/ku forj.k ,oa O;; izcU/ku ¼lalk/ku mi;ksx½ yksd foRrh; izcU/ku iz.kkyh ds vko”;d ?kVd gSaA yksd foRr ds nk;js esa uker% rhu ?kVd lfEefyr gSa( lalk/kuksa dk dq”ky forj.k] vk; dk forj.k rFkk lef’V vFkZO;oLFkk dk fLFkjhdj.kA

2-2 14osa foRr vk;ksx dh flQkfj”kksa ds vuqlkj o"kZ 2015&16 ls 2019&20 rd dh r; vof/k ds fy, jktdks’kh; ?kkVs dk y{; ldy jkT; ?kjsyw mRikn dk 3 izfr”kr j[kk FkkA o’kZ 2019&20 ds ctV vuqekuksa ds vuqlkj jkT; ds jktdks’kh; ?kkVs dk vuqeku 22]462 djksM+ :i;s yxk;k x;k tks ldy jkT; ?kjsyw mRikn dk 2-86 izfr”kr curk gS rFkk mDr fu/kkZfjr lhek 3 izfr”kr ds vUrxZr vkrk gSA o’kZ 2019&20 ds ctV vuqekuksa vuqlkj _.k dk ldy jkT; ?kjsyw mRikn vuqikr 22-86 izfr”kr gksus dk vuqeku yxk;k x;k tks iwoZ fu/kkZfjr lhek 25 izfr”kr ds vUrxZr vkrk gSA

jktLo izkfIr;ka rFkk jktLo O;; 2-3 o"kZ 2016&17 ls 2019&20 ¼c-v-½ rd jkT; dh jktLo izkfIr;ka rFkk jktLo O;; dks vkd`fr 2-1 o vuqyXud 2-1 ls 2-3 esa n”kkZ;k x;k gSA jktLo izkfIr;k¡ jkT; ds Lo;a ds dj o xSj dj jktLo ds :i esa] dsUnzh; djksa esa fgLlsnkjh rFkk dsUnzh; ljdkj ds vuqnku ds :i esa izkIr gksrh gSA

o"kZ 2019&20 ctV vuqekuksa ds vuqlkj] gfj;k.kk ljdkj ds O;; 94]241-90 djksM+ :i;s ds fo:) jktLo izkfIr;k¡ 82]219-41 djksM+ :i;s jgus dk vuqeku gS] tksfd 12]022-49 djksM+ :Ik;s ds ?kkVs dks n”kkZrk gSA o"kZ 2017&18 esa jkT; ljdkj dh jktLo izkfIr;k¡ 62]694-87 djksM+ :Ik;s Fkh tcfd blh vof/k esa O;; 73]257-35 djksM+ :Ik;s Fkk

5249

6.82

6269

4.87

7682

8.11

8221

9.41

6840

3.43

7325

7.35

8533

4.81

9424

1.90

-5000

10000

25000

40000

55000

70000

85000

100000

115000

130000

jktLo izkfIr jktLo O;;

vkdfr 2-1& jktLo izkfIr;ka ,oa O;;

:i;

s djksM+

o"kZ

2

12

rFkk bl vof/k esa 10]562-48 djksM+ :Ik;s dk ?kkVk gqvkA jktLo izkfIr;k¡ o"kZ 2016&17] esa 52]496-82 djksM+ :Ik;s jgh tcfd blh vof/k esa jktLo O;; 68]403-43 djksM+ :Ik;s Fkk tks fd 15]906-61 djksM+ :Ik;s dk ?kkVk n”kkZrk gSA dj 2-4 o’kZ 2016&17 ls 2019&20 ¼c-v-½ rd djksa dh fLFkfr rkfydk 2-1 esa n”kkZbZ xbZ gSA dqy dj esa i) jkT; dk Lo;a dj jktLo ¼vks-Vh-vkj½ rFkk ii) dsUnzh; djksa esa jkT; dk fgLlk ¼,l-lh-Vh-½ “kkfey gSA jkT; dk dqy dj o’kZ 2016&17 esa 40]623-16 djksM+ :Ik;s

¼34]025-71 djksM+ :Ik;s vks-Vh-vkj-+ 6]597-45 djksM+ :Ik;s ,l-lh-Vh-½ ls c<+dj o’kZ 2019&20 ¼c-v-½ esa 62]321-64 djksM+ :Ik;s

¼51]105 djksM+ :Ik;s vks-Vh-vkj- + 11]216-64 djksM+ :Ik;s ,l-lh-Vh-½ jgus dk vuqeku gSA dj jktLo 2-5 fcdzh dj ls dj jktLo o"kZ 2019&20 ¼c-v-½ esa 10]900 djksM+ :Ik;s gksus dk vuqeku gS tcfd o"kZ 2018&19 ¼l-v-½ esa ;g 11]290 djksM+ :Ik;s FkkA o"kZ 2018&19 ¼l-v-½ dh rqyuk esa o’kZ 2019&20 ¼c-v-½ esa fcdzh dj esa 3-45 izfr”kr dh deh gksus dk vuqeku gS] ftldk dkj.k jkT; oLrq ,oa lsok dj ¼,l-th-,l-Vh-½ dks ykxw djuk jgkA o"kZ 2019&20 ¼c-v-½ esa jkT; oLrq ,oa lsok dj ls dj jktLo 22]750 djksM+ :Ik;s izkIr

gksus dk vuqeku gS tcfd ;g o’kZ 2018&19 ¼l-v-½ esa 23]760 djksM+ :Ik;s Fkk tks fd o’kZ 2018&19 ¼l-v-½ ls o’kZ 2019&20 ¼c-v-½ esa 4-25 izfr”kr dh deh n”kkZrk gSA o’kZ 2019&20 ¼c-v-½ esa jkT; mRikn “kqYd ls dj jktLo 7]000 djksM+ :Ik;s izkIr gksus dk vuqeku gS tcfd o"kZ 2018&19 ¼l-v-½ esa 6]450 djksM+ :Ik;s Fkk] tks fd o"kZ 2018&19 ¼l-v-½ ls o"kZ 2019&20 ¼c-v-½ esa 8-53 izfr”kr dh c<kSrjh n”kkZrk gSSA LVkEi o iathdj.k ls o"kZ 2019&20 ¼c-v-½ esa 6]500 djksM+ :Ik;s dj jktLo izkfIr dk vuqeku gS tcfd o"kZ 2018&19 ¼l-v-½ esa bl en ls 6]000 djksM+ :Ik;s dh izkfIr gqbZ Fkh ¼vuqyXud 2-1½A dsUnzh; djksa esa fgLlsnkjh 2-6 dsUnz ls gLrkUrj.k eq[;r;k dsUnzh; djksa esa jkT; dh fgLlsnkjh] dsUnzh; izk;ksftr ;kstuk,a] dsUnzh; foRr vk;ksx ds iqjLdkj ds rgr vuqnku o vU; vuqnku ds :i esa gksrh gSA jkT; esa o"kZ 2019&20 ¼c-v-½ esa dsUnzh; djksa esa fgLlsnkjh ls dqy lEHkkfor izkfIr;ka 11]216-64 djksM+ :Ik;s jgus dk vuqeku gS tcfd ;g o"kZ 2018&19 ¼l-v-½ esa 8]254-60 djksM+ :Ik;s Fkh tksfd ;g n”kkZrk gS fd dsUnzh; djksa dh fgLlsnkjh esa o"kZ 2019&20 ¼c-v-½ esa o"kZ 2018&19 ¼l-v-½ dh rqyuk esa 35-88 izfr”kr dh o`f} vuqekfur gSA

Rkkfydk 2-1& jkT; dh dj fLFkfr ¼djksM+ :Ik;s esa½ o"kZ jkT; dk Lo;a dj

jktLo ¼vks-Vh-vkj-½ dsUnzh; djksa esa fgLlsnkjh

¼,l-lh-Vh-½ dqy dj

2016&17 34025-71 6597-45 40623-16 2017&18 41099-38 7297-52 48396-90 2018&19 ¼l-v-½ 50946-00 8254-60 59200-60 2019&20 ¼c-v-½ 51105-00 11216-64 62321-64

Lk-v-% la”kksf/kr vuqeku] c-v-% ctV vuqeku izkfIr LFkku% LVsV ctV MkD;wesaV

13

lgk;rk vuqnku 2-7 jkT; esa lgk;rk vuqnku ds :Ik esa izkIr jkf”k dk fooj.k rkfydk 2-2 esa fn;k x;k gSA dsUnzh; djksa ls izkIr ljkguh; jkf”k ds vfrfjDr foRr vk;ksx us jkT;ksa dks fo”ks’k iz;kstu gsrw lgk;rk vuqnku dh Hkh flQkfj”k dh gSA jkT; dks o"kZ 2019&20 ¼c-v-½ esa 9]872-82 djksM+ :Ik;s lgk;rk vuqnku ds :Ik esa izkfIr dk vuqeku gS tcfd blh en esa o"kZ 2018&19 ¼l-v-½ esa ;g jkf”k 8]507-35 djksM+ :Ik;s FkhA bl izdkj o"kZ 2018&19 ¼l-v-½ dh rqyuk esa o"kZ 2019&20 ¼c-v-½ esa lgk;rk vuqnku jkf”k esa 16-05 izfr”kr dh o`f} dh lEHkkouk gSA Rkkfydk 2-2&dsUnzh; ljdkj ls izkIr lgk;rk vuqnku ¼djksM+ :Ik;s esa½

o’kZ izkIr jkf”k 2016&17 5677-57

2017&18 5185-12

2018&19 ¼l-v-½ 8507-35

2019&20 ¼c-v-½ 9872-82

Lk-v-% la”kksf/kr vuqeku] c-v-% ctV vuqeku izkfIr LFkku% LVsV ctV MkD;wesaV iwathxr izkfIr;k¡ ,oa iwathxr O;; iwathxr izkfIr;k¡

2-8 o"kZ 2016&17 ls 2019&20 ¼c-v-½ rd jkT; dh iwathxr izkfIr;ka rFkk iwathxr O;; dks vkd`fr 2-2 rFkk vuqyXud 2-1 o 2-2 esa n”kkZ;k x;k gSA iwath izkfIr;ksa dks rhu Hkkxksa esa ckaVk tkrk gS uker% ¼1½ _.kksa dh olwyh ¼2½ fofo/k iwath izkfIr;k¡ ,oa ¼3½ m/kkj rFkk vU; _.kA iwathxr izkfIr;ka o"kZ 2019&20 ¼c-v-½ esa 29]689-43 djksM+ :Ik;s jgus dk vuqeku gS tcfd o’kZ 2018&19 ¼l-v-½ esa ;g 25]950-98 djksM+ :Ik;s FkhA iwathxr O;; 2-9 iwathxr O;; esa iwath ifjO;; ,oa m/kkj _.k ¼_.k vkSj vfxze ds laforj.k½ lfEefyr gksrs gSa rFkk iwathxr O;; dk lEcU/k

lEifr fuekZ.k ls gSA jkT; dk iwath O;; o"kZ 2016&17 esa 11]378 djksM+ :Ik;s ls c<+dj o"kZ 2019&20 ¼c-v-½ esa 17]666-94 djksM+ :Ik;s jgus dk vuqeku gS tSlk fd vuqyXud 2-2 esa n”kkZ;k x;k gSA 2-10 dqy fodklkRed O;; ftlesa lkekftd lsok,a tSls f”k{kk] fpfdRlk ,oa tu&LokLF;] is;ty vkiwfrZ ,oa lQkbZ] lkekftd lqj{kk ,oa dY;k.k] Je o jkstxkj bR;kfn o vkfFkZd lsok,a tSls d`f"k ,oa lgc) xfrfof/k;ka] flapkbZ ,oa ck<+ fu;U=.k] fctyh] m|ksx] ifjogu] xzkeh.k fodkl bR;kfn ij [kpZ lfEefyr gSaA o"kZ 2019&20 ¼c-v-½ esa fodklkRed O;; 74]971-65 djksM+ :Ik;s gksus dk vuqeku gS] tcfd o"kZ 2018&19 ¼l-v-½ esa ;g 71]588-27 djksM+ :Ik;ss FkkA bl izdkj blesa 4-73 izfr”kr dh o`f) dh lEHkkouk gSA

2-11 dqy xSj&fodklkRed O;; ftlesa iz”kklfud lsok,a] ljdkj ds vax] foRrh; lsok,a] C;kt Hkqxrku] iSa”ku o fofo/k lkekU; lsok,a lfEefyr gS] ij o"kZ 2019&20 (c-v-) esa O;; dk vuqeku 36]937-19 djksM+ :Ik;s gS] tks fd o"kZ 2018&19 ¼l-v-½ esa 30]965-10 djksM+ :Ik;s FkkA dqy xSj&fodklkRed O;; esa o"kZ 2018&19 ¼l-v-½ dh rqyuk esa o"kZ 2019&20 ¼c-v-½ esa 19-29 izfr”kr o`f) dk vuqeku gSA

2728

4.61

2549

5.28

2595

0.98

2968

9.43

1137

8.00

1493

2.80

1744

4.28

1766

6.94

0

5000

10000

15000

20000

25000

30000

35000

40000

45000

50000

iwathxr izkfIr iwathxr O;;

vkdfr 2-2& iwathxr izkfIr;ka ,oa O;;

:i;

s djksM+

o"kZ

14

foRrh; fLFkfr 2-12 jktLo [kkrs esa o"kZ 2017&18 esa 10]562-48 djksM+ :Ik;s ?kkVs ds fo:} o"kZ 2019&20 ¼c-v-½ esa 12]022-49 djksM+ :Ik;s ds ?kkVs dk vuqeku gSA o"kZ 2019&20 ¼c-v-½ esa y?kq cprsa] Hkfo"; fuf/k vkfn dh fuoy tek esa 453 djksM+ :Ik;s dk vf/k”ks"k vuqekfur gS tcfd ;g o"kZ 2018&19 ¼l-v-½ esa 802 djksM+ :Ik;s Fkk ¼vuqyXud 2-3½A vkfFkZd oxhZdj.k ds vuqlkj jkT; ljdkj dk ctV O;; 2-13 ljdkj ds ctV esa vke rkSj ij O;; dk C;kSjk foHkkxkokj fn;k tkrk gS rkfd ml ij oS/kkfud fu;U=.k j[kk tk lds] iz”kkldh; tokcns;h gks rFkk fdlh Hkh izdkj ds [kpZ dk ys[kk&ijh{k.k gks ldsA ljdkjh ctVh; ysu&nsu rHkh vfHkizk;iw.kZ gksrk gS tc mls vFkZ iw.kZ vkfFkZd Jsf.k;ksa tSls miHkksx O;;] iwathfuekZ.k vkfn esa oxhZdr fd;k tk;s] blhfy;s bls pquus iqu% oxhZdr djus rFkk iqu% Jsf.k;ksa esa ckaVus dk dk;Z fd;k tkrk gSA eksVs rkSj ij ctV dks iz”kklfud foHkkxksa rFkk foHkkxh; okf.kfT;d miØeksa esa ckaVk tkrk gSA iz”kkldh; foHkkx ljdkjh ,tSUlh gSa tks ljdkj dh lkekftd rFkk vkfFkZd uhfr;ksa dks ykxw djrh gSa tcfd foHkkxh; okf.kfT;d midze vu&budkjiksjsfVM m|e gS ftu ij ljdkj dk LokfeRo rFkk fu;U=.k gksrk gS

rFkk ;g lh/ks rkSj ij ljdkj }kjk pyk;s tkrs gSaA 2-14 ctV dk vkfFkZd oxhZdj.k tks ctVh; ysu&nsu dks vFkZ&iw.kZ vkfFkZd Js.kh esa ckaVrk gS] ds vuqlkj 2019&20 ¼c-v-½ esa dqy O;; 1]10]615-01 djksM+ :i;s vuqekfur gS tcfd ;g o"kZ 2018&19 ¼l-v-½ esa 1]03]631-83 djksM++ :i;s Fkk tksfd 6-74 izfr”kr dh o`f) dks n”kkZrk gS ¼vuqyXud 2-4½A 2-15 jkT; ljdkj dk miHkksx O;; o"kZ 2019&20 ¼c-v-½ esa 38]094-01 djksM+ :i;s vuqekfur gS tcfd ;g o"kZ 2018&19 ¼l-v-½ esa 34]327 djksM+ :i;s FkkA miHkksx O;; esa 2019&20 ¼c-v-½ esa o"kZ 2018&19 ¼l-v-½ ls 10-97 izfr”kr dh o`f) vuqekfur gSA 2-16 jkT; ljdkj dh ldy iwath fuekZ.k ;kfu Hkou] lM+dsa rFkk vU; fuekZ.k] okgu] e”khujh rFkk midj.k dh [kjhn ij iz”kkldh; foHkkxksa rFkk foHkkxh; okf.kfT;d miØeksa }kjk fuos”k o’kZ 2019&20 ¼c-v-½ esa 9]925-63 djksM+ :i;s vuqekfur gS tcfd o"kZ 2018&19 ¼l-v-½ esa 9]956-98 djksM+ :i;s FkkA ldy iwath fuekZ.k ds vfrfjDr jkT; ljdkj vFkZ O;oLFkk ds vU; {ks=ksa esa iwath gLrkUrj.k] dtsZ ,oa vfxze rFkk foRrh; ifjlEifr;ksa dh [kjhn ds }kjk Hkh iwath fuekZ.k djrh gS ¼vuqyXud 2-4½A

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& laLFkkxr foRr 2-17 laLFkkxr foRr fdlh Hkh izdkj ds fodkl dk;Zdzeksa ds fy, vko”;d gSA jkT; ljdkj dh Hkwfedk cSafaaaadax laLFkkvksa dks d`f’k ,ao lgc) {ks=] fo”ks’kr;k xjhch mUewyu dk;Zdzeksa dks vf/kd egRo nsus ds fy, izksRlkfgr djuk gSA okf.kT;d cSadkas] lgdkjh caSdksa vkSj vof/k _.k laLFkkvksa ds ek/;e ls laLFkkxr foRr miyC/k djokdj jkT; ds ctVh; lalk/kuksa ds Hkkj dks de djuk gSA 2-18 jkT; esa flrEcj] 2019 dks okf.kT;d cSadksa vkSj {ks=h; xzkeh.k cSadksa dh

“kk[kkvksa dh dqy la[;k 4]915 FkhA okf.kT;d cSadksa vkSj xzkeh.k cSadksa dh dqy tek jkf”k flrEcj] 2019 rd c<dj 4]06]174 djksM+ :i;ssss gks xbZA blh izdkj cSadksa ds vfxze _.k dh jkf”k Hkh flrEcj] 2019 dks c<+dj 2]66]936 djksM+ :i;ssss gks xbZ FkhA _.k&tek ¼lh-Mh-½ vuqikr jkT; ds vkfFkZd fodkl ds fy;s miyC/k _.k dk ,d egRoiw.kZ lwpdkad gSA flrEcj] 2019 esa _.k&tek vuqikr dqN ?kVdj 66 izfr”kr gks x;k tcfd fiNys o’kZ blh vof/k esa ;g vuqikr 69 izfr”kr FkkA

15

jkT; okf’kZd _.k ;kstuk 2-19 jkT; dh okf’kZd _.k ;kstuk 2019&20 ds vUrxZr okf’kZd y{; 62]196 djksM+ :i;ss ds _.k iznku djus dk gSA xr o’kZ 2018&19 dh rqyuk esa o’kZ 2019&20 esa flrEcj] 2019 rd dk y{; 6 izfr”kr vf/kd gSA jkT; dh okf’kZd _.k ;kstuk 2019&20 ds vUrxZr flrEcj] 2019 rd dqy miyfC/k 56]574 djksM+ :i;ss jgh tks fd 62]196 djksM :i;s ds okf’kZd y{; dk 91 izfr”kr Fkk ¼rkfydk&2-3½A 2-20 cSadksa dh df’k ,oa lgc) {ks=ksa ds fy, _.k m/kkj miyfC/k larks’ktud gSA okf’kZd y{; 39]143 djksM+ :i;s ds fo:) budh miyfC/k flrEcj] 2019 rd 30]645 djksM+ :i;s Fkh tks okf’kZd y{; dk 78 izfr”kr gSA lw{e] y?kq ,oa e/;e m|ksx {ks= esa miyfC/k dkQh larks’ktud jghA cSadksa us bu m|ksxksa ds fy, 14]992 djksM+ :i;s ds okf’kZd y{; ds fo:) 20]351 djksM+ :i;s tkjh fd, tksfd y{; dk 136 izfr”kr gSA vU; izkFkfed {ks= esa cSadksa us 8]061 djksM+ :i;ss ds okf’kZd y{; ds fo:) 5]578 djksM+ :i;s tkjh fd, tks okf’kZd y{; dk 69 izfr”kr gSA

okf.kT;d ,oa {ks=h; xzkeh.k cSad dh cSadokj miyfC/k 2-21 jkT; dh okf’kZd _.k ;kstuk 2019&20 ds vUrxZr okf.kT;d ,oa {ks=h; xzkeh.k cSadksa us flrEcj] 2019 rd 50]243 djskM+ :i;s ds _.k fn;s tcfd y{; 53]326 djksM+ :i;s FkkA tksfd y{; dk 94 izfr”kr gSA o’kZ 2019&20 esa bu cSadks }kjk fn;k x;k _.k rkfydk&2-4 esa fn;k x;k gSA 2-22 okf.kT;d cSadksa vkSj {ks=h; xzkeh.k cSadksa us d`f’k ,oa lgc} {ks= ds vUrxZr lcls vf/kd 24]918 djksM+ :i;s ds _.k iznku fd;sA mlds ckn lw{e ,oa y?kq m|e {ks= ds vUrxZr 20]103 djksM+ vkSj vU; izkFkfed {ks++= ds vUrxZr 5]222 djksM+ :i;s ds _.k fn;s x;sA fQj Hkh y{; ds fo:) miyfC/k dh izfr”krrk ds ekeys esa lw{e] y?kq ,oa e/;e m|ksx {ks= esa lcls vf/kd 143 izfr”kr] d`f’k ,oa lgc} {ks= esaa 79 izfr”kr vkSj blds ckn vU; izkFkfed {ks= esa 69 izfr”kr jghA lgdkjh cSad 2-23 flrEcj] 2019 rd gfj;k.kk jkT; lgdkjh cSadksa us 8]083 djksM+ :i;s ds y{; ds fo:) 6]211 djksM+ :i;s ds _.k iznku fd;s tks y{; dk 77 izfr”kr gSA {ks=okj C;kSjk rkfydk 2-5 esa fn;k x;k gSA

rkfydk&2-3 gfj;k.kk dh okf’kZd _.k ;kstuk 2019&20- ¼djksM+ :i;s esa½

{ks= vuqikfrd y{; 2019&20

miyfC/k;ka ¼30&9&2019 rd½

izfr”kr miyfC/k;ka

d`f’k ,oa lgc} 39143 30645 78 lw{e] y?kq ,oa e/;e m|ksx 14992 20351 136 vU; izkFkfed {ks= 8061 5578 69 dqy 62196 56574 91

rkfydk & 2-4 gfj;k.kk esa o’kZ 2019&20 esa okf.kT;d cSadksa vkSj {ks=h; xzkeh.k cSadksa }kjk fn, x, vfxze _.k ¼djksM+ :i;s esa½ {ks= vuqikfrd y{;

2019&20 miyfC/k;ka

¼30&9&2019 rd½ izfr”kr miyfC/k;ka

d`f’k ,oa lgc} 31614 24918 79 lw{e] y?kq ,oa e/;e m|ksx 14104 20103 143 vU; izkFkfed {ks= 7608 5222 69 dqy 53326 50243 94

L=ksr% la;kstd cSad] iatkc uSa”kuy cSadA

16

Rkkfydk 2-5& gfj;k.kk esa o’kZ 2019&20 esa lgdkjh cSadksa }kjk fn, x, vfxze _.k ¼djksM+ :i;s esa½




d`f’k ,oa lgc} 7149 5698 80

lw{e] y?kq ,oa e/;e m|ksx 506 168 33

vU; izkFkfed {ks= 428 345 81 dqy 8083 6211 77

Rkkfydk 2-6& o’kZ 2019&20 esa gfj;k.kk jkT; lgdkjh df’k ,oa xzkeh.k fodkl cSad ds }kjk fn, vfxze _.k

¼djksM+ :i;s esa½ {ks= vuqikfrd y{;

2019&20 miyfC/k;ka

¼30&9&2019 rd½ izfr”kr miyfC/k;ka

d`f’k ,oa lgc} 375 29 8

lw{e] y?kq ,oa e/;e m|ksx 27 7 26


Rkkfydk 2-7& o’kZ 2019&20 esa Hkkjrh; y?kq m|ksx fodkl cSad }kjk fn;s x;s vfxze _.k ¼djksM++ :i;s esa½




d`f’k ,oa lgc} 0 0 0

lw{e] y?kq ,oa e/;e m|ksx 348 56 16


L=ksr% la;kstd cSad] iatkc uSa”kuy cSadA

gfj;k.kk jkT; lgdkjh d`f"k ,oa xzkeh.k fodkl cSad 2-24 gfj;k.kk jkT; lgdkjh d`f’k ,oa xzkeh.k fodkl cSad ¼,p-,l-lh-,-vkj-Mh-ch-½ us flrEcj] 2019 rd 426 djksM+ :i;s ds y{; ds fo:) 37 djksM+ :i;s ds _.k iznku fd;s tks y{; dk 9 izfr”kr gSA o’kZ 2019&20 ds nkSjku gfj;k.kk jkT; lgdkjh d`f’k ,oa xzkeh.k

fodkl cSad dh {ks=okj miyfC/k rkfydk 2-6 esa nh xbZ gSA y?kq m|ksx fodkl cSad 2-25 Hkkjrh; y?kq m|ksx fodkl cSad us flrEcj] 2019 rd 348 djksM+ :i;s ds y{; ds fo:) 56 djksM+ :i;s ds _.k iznku fd;s tks y{; dk 16 izfr”kr gSA {ks=okj C;kSjk rkfydk 2-7 esa fn;k x;k gSA

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& gfj;k.kk jkT; lgdkjh d`f"k ,oa xzkeh.k fodkl cSad 2-26 gfj;k.kk jkT; lgdkjh d`f"k ,oe~~ xzkeh.k fodkl cSad fy0 dh LFkkiuk 1 uoEcj] 1966 dks gqbZ FkhA CkSad dh LFkkiuk ds le; jkT; esa dsoy 7 izkFkfed lgdkjh d`f"k ,oa xzkeh.k fodkl cSad Fks] vc budh la[;k c<dj 71 gks xbZ gSA vc bu izkFkfed lgdkjh d`f"k ,oa xzkeh.k fodkl cSadkas dks 19 ftyk lgdkjh d`f"k ,oa xzkeh.k fodkl cSadks

esa lfEefyr dj fn;k x;k gS vkSj rglhy rFkk mi&rglhy Lrj ij dk;Zjr lHkh izkFkfed lgdkjh d`f"k ,oa fodkl cSad bu ftyk lgdkjh d`f"k ,oa xzkeh.k fodkl cSadks dh 'kk[kkvksa ds :i esa dk;Z dj jgs gSaA 2-27 gfj;k.kk jkT; lgdkjh df"k ,oa xzkeh.k fodkl cSad fy0 us 01&04&2019 ls 30&11&2019 rd 3]320-67 yk[k :i;s ds _.k forfjr fd;s gSA gfj;k.kk jkT; lgdkjh

17

d`f"k ,oa xzkeh.k fodkl cSad dh {ks=okj miyfC/k;ka rkfydk 2-8 o 2-9 esa n”kkZbZ xbZ gaSA 2-28 cSad us 01&03&2019 ls lHkh ije m/kkjdrkZvksa ls olwy fd;s tkus okys C;kt dh okf"kZd nj iqu% fu/kkZfjr dj 13 izfr”kr okf’kZd dj nh gSA blls igys] ;g C;kt nj 13-50 izfr”kr okf’kZd FkhA ftyk izkFkfed lgdkjh d`f’k ,oa xzkeh.k fodkl cSadksa us equkQk 1-75 izfr”kr okf’kZd j[kk tcfd gfj;k.kk jkT; lgdkjh d`f’k ,oa xzkeh.k fodkl cSad us viuk equkQk 2-45 izfr”kr okf’kZd j[kk gSA

Rkkfydk 2-8& gfj;k.kk jkT; lgdkjh df"k ,oa xzkeh.k fodkl cSad fy0 dh {ks=okj miyfC/k;ka ¼yk[k :i;s½

Øa0l0

{ks= o Ldhe vuqekfur y{; o"kZ 2019&20

vfxze _.k ¼1&4&19 ls 30&11&19 rd½

1 y?kq flapkbZ 6000 1126.95 2 df"k e”khuhdj.k 400 21.50

3 Hkwfe fodkl 2000 354.00 4 Ms;jh fodkl i'kqxg 1100 143.50 5 Ckkxokuh@df"kokfud 1500 309.80 6 xzkeh.k vkokl ;kstuk 800 108.55 7 xSj df"k {ks= 1800 1063.92 8 Hkwfe [kjhnus gsrq 500 26.00 9 xzkeh.k Hk.Mkj.k 200 0.00 10 vU; 700 166.45 dqy 15000 3320.67 L=ksr% gfj;k.kk jkT; lgdkjh df’k ,oa xzkeh.k fodkl cSad fy0A

Rkkfydk 2-9& gfj;k.kk jkT; lgdkjh df"k ,oa xzkeh.k fodkl cSad fy0 dh {ks=okj miyfC/k;k¡

¼yk[k :i;s½ {ks= o Ldhe

vfxze _.k 2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19

ykHkkfFkZ;ksa dh la[;k

jkf”k ykHkkfFkZ;ksa dh la[;k




jkf”k

y?kq flapkbZ 1357 4990.67 1840 6747.04 990 3831.48 726 3265.76 161 694.66

df"k e”khuhdj.k

146 333.65 329 667.60 129 308.25 74 210.65 01 4.00

Hkwfe fodkl

499 1533.20 683 2363.35 390 1381.40 211 827.85 45 158.60

Ms;jh fodkl i'kqxg lfgr

412 1027.84 389 1121.06 202 642.05 106 356.68 34 140.48

Ckkxokuh ,oa df"kokfud

364 1681.40 415 1836.55 231 1144.05 136 720.95 33 191.50

xzkeh.k vkokl ;kstuk

207 431.23 425 892.08 201 509.90 106 268.42 27 84.85

xSj df"k {ks=

677 2216.40 626 2228.07 381 1387.80 440 1756.51 266 1251.75

Hkwfe [kjhnus gsrq

58 312.22 64 342.40 44 237.00 13 85.50 11 61.50

xzkeh.k Hk.Mkj.k

2 12.00 1 6.00 9 40.50 1 6.00 00 1.50

vU; 158 542.73 256 637.62 128 349.15 68 223.00 14 54.75

dqy 3880 13081.54 5028 16841.77 2705 9834.58 1881 7721.32 592 2643.59

L=ksr% gfj;k.kk jkT; lgdkjh df’k ,oa xzkeh.k fodkl cSad fy0A

18

gfj;k.kk jkT; lgdkjh d`f"k ,oa xzkeh.k fodkl cSad fy0 dh fuEu ;kstuk,a izpyu esa gS%& 1- xzkeh.k vkokl ;kstuk( 2- d`f"k Hkwfe dh [kjhn( 3- dEEkckbZu gkjoSLVj( 4- LVªkjhij( 5- LVªkWCkSjh dh [ksrh( 6- Lo;a jkstxkj gsrq okf.kfT;d Ms;jh( 7- d`f"k Lukrdks ds fy, d`f"k&Dyhfud o d`f"k&O;kikj dsUnz LFkkfir djus gsrw ;kstuk( 8- fdlkuksa dks nks ifg;k okgu( 9- i'kqx`g ;kstuk( 10- vkS"k/kh; ,oa lqxfU/kr ikS/kksa ds fy, _.k( 11- Lkkeqnkf;d Hkou fuekZ.k gsrq _.k( 12- xzkeh.k Hk.Mkj.k( 13- xzkeh.k f”k{kk ds fy, <kapkxr lajpuk fodkl gsrq _.k( 14- fookg lekjksg LFky] lHkh izdkj dh lwpuk izkS/kksfxdh lEcfU/kr xfrfof/k;ka o vU; lsok,( 15- csdkj CkUn V;wcoykas dh txg u, LkceflZcy V;wcoSy yxkus gsrq _.k( 16- tSfod [kkn rS;kj djus gsrq _.kA 2-29 Lke; ij _.k vnk djus ij C;kt ekQh ;kstuk% Ok’kZ 2009 esa jkT; ljdkj us le; ij _.k vnk djus ij C;kt ekQh ;kstuk is”k dh gSA bl ;kstuk ds vUrxZr 31&12&2009 rd 17]951 fdlkuksa dks 3 izfr”kr C;kt ekQh ds :i esa 5-66 djksM+ :Ik;s ds C;kt esa jkgr iznku dh xbZ gSA bl

;kstuk dks 5 izfr”kr C;kt jkgr ds lkFk vkxs 31&03&2018 rd c<+k fn;k x;k Fkk ftlesa 1]24]671 _.kh fdlkuksa dks 82-38 djksM+ :Ik;s dh jkf”k C;kt jkgr ds :Ik esa 01&01&2010 ls 24&08&2014 rd iznku dh tk pqdh gSA bl ;kstuk esa 25&08&2014 ls C;kt dh nj lgefr ls C;kt esa fn;s tkus okys Qk;ns dks c<kdj 5 izfr”kr ls 50 izfr”kr rd dj fn;k FkkA bl ;kstuk ds rgr 25&08&2014 ls 30&06&2019 rd 77]852 _.kh fdlkuksa dks 70-33 djksM+ :Ik;s dk ykHk iznku fd;k x;k gSA 2-30 olwyh lEcfU/kr izksRlkgu ;kstuk ¼,d eq”r ;kstuk½&2019% ;g ;kstuk ftyk izkFkfed lgdkjh d`f’k ,oa xzkeh.k fodkl cSadksa ds mu pqddrkZ _f.k;ksa ds fy;s ykxw dh xbZ gS tks vius ewy/ku dh fdLrksa ,oa C;kt dk Hkqxrku fuf”pr dkj.kksa ls 31&08&2019 rd ugha dj ldsA bl ;kstuk ds fu;ekuqlkj] dksbZ Hkh pqddrkZ _.kh 31&08&2019 rd ds dqy C;kt nkf;Ro vfrns; C;kt jkf”k lfgr 50 izfr”kr NwV dk vf/kdkjh gksxkA 2 izfr”kr okf’kZd nj ls yxk;k x;k naMLo:Ik C;kt cSad }kjk ogu fd;k tkrk gSaA ;g ;kstuk Hkwfe [kjhnus ij fy;s x, _.k dks NksM+dj ckfd lHkh mn~ns”; ds _.kksa ij ykxw gksrh gSA ;g ;kstuk 31&01&2020 rd dj nh xbZ gSA bl ;kstuk ds varxZr 01&09&2019 ls 28&01&2020 rd 10]003 pqddrkZ _f.k;ksa dks 7]844-20 yk[k :i;s dh jkf”k dk ykHk fn;k x;k gS vkSj 28&01&2020 rd 1]651-20 yk[k :i;s dk naMkred C;kt ekQ fd;k tk pqdk gSA

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& gfj;k.kk jkT; lgdkjh viSDl cSad fyfeVsM 2-31 gfj;k.kk jkT; lgdkjh viSDl cSad fyfeVsM jkT; dh vFkZ&O;oLFkk esa egRoiw.kZ LFkku j[krk gSA y?kq vof/k lgdkfjrk _.k <kapk rhu Lrjksa ij dk;Zjr gS ftlesa jkT; Lrj ij gjdks cSad] ftldh p.Mhx<+ o iapdwyk esa 13 “kk[kk,a o 2 foLrkj dkamVj gS rFkk ftyk

eq[;ky;ksa ij 19 dsUnzh; lgdkjh cSad dk;Zjr gSa] ftudh 594 “kk[kk,a gSa rFkk 725 izkFkfed d`f"k _.k lfefr;ka tksfd vf/kdre gfj;k.kk xzkeh.k {ks= esa jgus okys 11-93 yk[k lnL;ksa dh foRrh; t:jrksa dks iwjk djrh gSaaA jkT; esa cSad Lo;a ;k vius lnL;ksa dh rjQ ls fofHkUu mPp foRriks’k.k ,tSfUl;ka tSls vkj-ch-vkbZ@

19

ukckMZ] jkT; ljdkj] ,u-lh-Mh-lh- bR;kfn ls tek dks tqVk dj] QaMl dks c<+kdj@m/kkj ysdj vius lnL;ksa dks d`f’k] foi.ku ,oa izaLldj.k] miHkksx] fuekZ.k] O;kikj] Hkou] ifjogu] forj.k ,oa LVksfdax bR;kfn mn~ns”;ksa ds fy;s _.k miyC/k djokus dh fofHkUu xfrfof/k;k¡ djrk gS vkSj vius tekdrkZvksa dh 53 o’kksZa ls lsok dj jgk gSA gfj;k.kk jkT; lgdkjh cSad us uoEcj] 1966 esa NksVs cSad ds

:Ik esa dk;Z vkjEHk fd;k Fkk tksfd vc viuh cdk;k _.k ik=rk dh otg ls ,d etcwr foRrh; laLFkk ds :Ik esa mHkjk gSA fnlEcj] 2019 rd cSad dh dk;Z”khy iwath 9]282-08 djksM+ :Ik;s gS ¼rkfydk 2-10½A dsUnzh; lgdkjh cSadksa }kjk fiNys ik¡p o"kksZ ds nkSjku fn, x, vfxze _.kksa dh Qlyokj rqyukRed fLFkfr rkfydk 2-11 esa n”kkZ;h xbZ gSA

Rkkfydk 2-10&gjdks cSad dh foRrh; fLFkfr ¼djksM+ :i;s½s

dzz0l fooj.k 2014&15 2015&16 &12016&17 2017&18 2018&19 fnlEcj] 2019

1 fgLlk iwath 132-61 137-99 143-21 172-57 245-36 245-36 2 fuft dks"k 566-45 756-53 800-34 850-05 949-84 949-83 3 vekursa 2179-55 3104-91 3740-28 3397-93 2682-70 3894-54 4 m/kkj jkf”k 4425-04 4025-27 4300-99 4719-83 4663-96 4295-80 5 _.k fn;s 6748-60 7608-07 7397-17 7541-99 7313-05 6318-27 6 Ckdk;k _.k 5904-08 6318-60 5564-17 6771-73 6748-65 7099-21 7 YkkHk@gkfu 16-23 23-80 31-96 35-65 31-88 & 8 Oklwyh izfr”kr 99-95 99-96 99-95 99-96 & &

9 vfrns; o _.k vuqikr izfr”kr

0-05 0-04 0-05 0-04 0-05 &

10 ,u-ih-,- izfr”kr 0-05 0-04 0-05 0-04 0-05 & 11 dk;Z”khy iwath 7698-09 8029-50 9127-83 9039-39 8834-21 9282-08

L=ksr% gjdks cSadA

Rkkfydk 2-11& dsUnzh; lgdkjh cSadksa }kjk Qlyokj vfxze _.k ¼i½ [kjhQ Qly ¼djksM+ :i;s½

lhtu Yk{; miyfC/k;ka Ukdn ftUl dqy Ukdn ftUl dqy

2015 4194-00 201-00 4395-00 4369-58 211-26 4580-84 2016 4600-00 227-00 4827-00 4558-40 206-83 4765-23 2017 4875-00 243-00 5118-00 4749-14 233-79 4982-93 2018 5121-00 271-30 5392-30 4978-87 245-00 5223-87 2019 5285-00 300-00 5585-00 4928-53 256-23 5184-58

¼ii ½ jch Qly ¼djksM+ :i;s½ lhtu Yk{; miyfC/k;ka

Ukdn ftUl dqy Ukdn ftUl dqy 2014&15 4175-00 305-00 4480-00 4310-25 250-59 4560-84 2015&16 4483-00 305-00 4788-00 4523-94 361-06 4885-00 2016&17 4704-00 396-00 5100-00 4082-05 296-91 4378-96 2017&18 4731-00 414-00 5145-00 4620-06 297-79 4917-85

2018&19 5237-47 418-00 5655-47 5172-20 312-76 5484-96

2019&20 5678-12 459-65 6137-77 3187-41 252-20 3439-61 ¼31&12&2019

rd½ L=ksr% gjdks cSadA

20

fjoksfYoax dS”k dzsfMV ,oa fMiksftV xkjaVh Ldhe 2-32 fdlkuksa ds fgrksa ds fy, ekpZ] 2019 rd 11-93 yk[k fdlkuksa dks fdlku dzsfMV dkMZ tkjh fd;s tk pqds gSa rFkk fdlku dzsfMV dkMZ tkjh djus dk “kr&izfr”kr y{; gkfly dj fy;k x;k gSA fdlkuksa dh lHkh izdkj dh xSj&d`f"k _.k vko”;drkvksa dh iwfrZ ds fy, fjoksfYoax dS”k dszfMV Ldhe ds varxZr 7 yk[k :Ik;s rd dh lhek fu/kkZfjr dh xbZ gSA xzkeh.k fuokfl;ksa ds fgr ds fy, 1 uoEcj] 2005 ls iSDl ds fy, tek jkf”k xkjUVh ;kstuk vkjEHk dh xbZA bl ;kstuk ds varxZr 50]000 :Ik;s dh tek ds leku cSad vius izR;sd lnL; dh xkjUVh nsrk gSA Hkkjr ljdkj dh C;kt jkgr ;kstuk 2-33 ftu fdlkuksa us Qlyh _.k fy;k gS vkSj vius _.k dk fu/kkZfjr frfFk ;k mlls iwoZ Hkqxrku dj fn;k gS mUgsa Hkkjr ljdkj }kjk 3 izfr”kr okf"kZd nj ls C;kt jkgr iznku dh xbZ gS] bl izdkj le; ij Hkqxrku djus okys fdlkuksa ds fy, 01&04&2009 ls Qlyh _.k dh izHkkoh C;kt nj 4 izfr”kr gSA bl ;kstuk ds varxZr o’kZ 2018&19 esa le; ij vnk;xh djus okys yxHkx 5 yk[k fdlkuksa dks 95-41 djksM+ :Ik;s dh C;kt jkgr iznku dh xbZA jkT; C;kt jkgr ;kstuk 2-34 jkT; ljdkj }kjk 4 izfr”kr dh nj ls o’kZ 2018&19 ds nkSjku le; ij Qlyh _.k dh vnk;xh djus okys yxHkx 5 yk[k fdlkuksa dks 127-88 djksM+ :Ik;s dh C;kt jkgr iznku dh xbZ tSlsfd Hkkjr ljdkj }kjk 3 izfr”kr vkSj jkT; ljdkj }kjk 4 izfr”kr C;kt jkgr le; ij vnk;xh djus okys fdlkuksa dks iznku dh tk jgh gSA bl izdkj le; ij vnk;xh djus okys fdlkuksa ds fy, Qlyh _.k ij izHkkoh C;kt nj 0 izfr”kr jgh ¼vFkkZr 7 izfr”kr&4

izfr”kr&3 izfr”kr½ ;g ;kstuk vHkh Hkh tkjh gSA fdlku dzsfMV dkMZ /kkjdksa ds fy, O;fDrxr nq?kZVuk chek ;kstuk 2-35 ftyk dsUnzh; lgdkjh cSadksa }kjk

‘O;fDrxr nq?kZVuk chek ;kstuk’ o"kZ 2009 ls ykxw dh xbZ gSA o’kZ 2018&19 ds nkSjku dkMZ /kkjdksa dk ek= 5-60 :Ik;s ds va”knku ij 50]000 :i;s rd dk chek fd;k tk jgk gSA fdlku dzsfMV dkMZ /kkjd dks ek= 2 :i;s dk va”knku nsuk gS rFkk 'ks"k 3-60 :i;s dk va”knku dsUnzh; lgdkjh cSadksa }kjk ogu fd;k tk jgk gSA ;g ;kstuk o’kZ 2019&20 esa Hkh tkjh jgsxhA lkekftd lqj{kk iSa”ku@HkRrs ;kstuk 2-36 lkekftd U;k; vf/kdkfjrk foHkkx] gfj;k.kk }kjk jkT; esa ftyk dsUnzh; lgdkjh cSadksa dks iSa”ku@HkRrs forfjr djus dk dk;Z lkSaik x;k gSA ftlds rgr mDr cSadksa dh ”kk[kkvksa }kjk vc rd 3-58 yk[k iSa”ku/kkjdksa ds cSad [kkrs [kksys tk pqds gaS vkSj ykHkkfFkZ;ksa dks bu cSadksa ds ek/;e ls iSa”ku forfjr dh tk jgh gSA dqN {ks=ksa esa iSDl ds fcdzh dsUnzksa ds ek/;e ls Hkh iSa”ku forj.k dk dk;Z fd;k tk jgk gSA jkT; esa lgdkjh cSadksa us lHkh lkoZtfud o futh {ks= ds cSadksa ds e/; izFke LFkku izkIr fd;k gSA dksj cSafdax lek/kku ¼lh-ch-,l-½ rFkk miHkksDrkvksa dks lwpuk izkS|ksfxdh lsok,a 2-37 gjdks cSad vkSj dsUnzh; lgdkjh cSadksa dh lHkh “kk[kkvksa esa dksj cSafdax lek/kku ykxw dj fn;k x;k gSA dksj cSafdax lek/kku ds varxZr cSad “kk[kk;sa vius xzkgdksa dks vkj-Vh-th-,l-@,u-bZ-,Q-Vh- o ,l-,e-,l- ,yVZ vkSj Mh-ch-Vh- lsok;sa iznku dj jgh gSaA gjdks cSad rFkk ftyk dsUnzh; lgdkjh cSadksa }kjk :Iks MsfcV dkMZ o fdlku dzsfMV dkMZ ¼,-Vh-,e- dkMZ½ Hkh fn;s tk jgs gSaA gjdks cSad o dsUnzh; lgdkjh cSadksa esa ,-Vh-,e- e”khusa LFkkfir dh xbZ gSaA ftyk dsUnzh; lgdkjh cSadksa }kjk lHkh lfØ; _.kh lnL;ksa dks _.k

21

lqfo/kk izkIr djus ds fy, :Iks fdlku dkMZ Hkh fn;s tk jgs gSaA gjdks cSad o dsUnzh; lgdkjh cSadksa ds xzkgdksa dks ekbØks ,-Vh-,e- dh lqfo/kk Hkh nh tk jgh gSA jkT; ds lHkh 19 ftyk dsUnzh; lgdkjh cSadksa esa iSDl Lrj ij ih-vks-,l- e”khusa yxkbZ xbZ gSaA gjdks cSad esa eksckbZy cSafdax lsok,a izkjEHk dj nh xbZ gSaA 2-38 gjdks cSad rFkk lHkh dsUnzh; Lkgdkjh cSadksa }kjk vius xzkgdksa dks Ikz/kkuea=h thou T;ksfr chek ;kstuk] vVy iSa”ku ;kstuk rFkk iz/kkuea=h thou lqj{kk chek ;kstukvksa ls lEcfU/kr lsok;sa miyC/k djokbZ tk jgh gaSA 2-39 foRr foHkkx us gfj;k.kk ljdkj ds dk;kZy;ksa] cksMksZa rFkk fuxeksa ds deZpkfj;ksa ds osru [kkrs [kqyokus gsrw gjdks cSad dks ftyk dsUnzh; lgdkjh cSadksa lfgr rFkk rhu vU; cSadksa dks iSuy esa ys fy;k gSA gjdks cSad rFkk ftyk dsUnzh; lgdkjh cSadks us 7]000 ls T;knk osru [kkrs [kksy fn;s gSa vkSj ;g mEehn gS fd foRr o’kZ 2019&20 ds var rd 10]000 ls T;knk osru [kkrs [kksy fn;s tk,axsA izkFkfed d`f’k lgdkjh lfefr;ksa gsrw ,d eq”r vnk;xh ;kstuk&2019 2-40 jkT; esa izkFkfed d`f’k lgdkjh lfefr;ksa ds mu _.kh lnL;ksa dks ,d volj iznku djus ds fy, tks fdUgha dkj.kksa ls viuk cdk;k _.k pqdk ikus esa l{ke ugha gSa vkSj izkFkfed d`f’k lgdkjh lfefr;ksa ds pwddrkZ gSa] mUgsa viuk cdk;k _.k pqdkus esa jkgr iznku djus gsrq ,d eq”r vnk;xh ;kstuk cukbZ xbZ gSA ;g ;kstuk 01&09&2019 ls vkajHk gksdj 31&12&2019 rd izpyu esa Fkh rFkkfi jkT; ljdkj }kjk bl ;kstuk dks 31&01&2020 rd c<+k fn;k x;k gS vkSj 27&01&2020 rd 3]215-30 djksM+ :i;s dqy vfrns; jkf”k esa ls 1]264-65 djksM+ :i;s ¼39-33 izfr”kr½ olwy dj fy;s x;s gaSA bl ;kstuk ds vuqlkj izkFkfed d`f’k lgdkjh lfefr;ksa ds lHkh _.kh lnL;

ftudk 31&08&2019 dks _.k vfrns; gS os bl ;kstuk dk ykHk izkIr djus ds ik= gksaxsaA bl ;kstuk ds vraxZr tks lnL; leLr ewy/ku jkf”k vnk djrs gSa mudk iwjk ns; C;kt ekQ fd;k tkrk gSA bl ;kstuk vuqlkj tks Hkh ik= lnL; ewy/ku vnk djrk gS og iqu% _.k ysus gsrw ik= gksxkA jkT; ljdkj ,sls _f.k;ksa ds C;kt nkf;Ro dk 5-50 izfr”kr lk/kkj.k C;kt vnk djsxhA “ks’k C;kt nkf;Ro ¼naMkRed C;kt lfgr½ izkFkfed d`f’k lgdkjh lfefr;ksa }kjk ogu fd;k tk,xkA ;g Hkh Li’V fd;k tkrk gS fd bl ;kstuk esa u dsoy fdlku cfYd vU; tSls xzkeh.k nLrdkj] NksVs nqdkunkj bR;kfn Hkh lfEefyr gksxasA ftyk dsUnzh; lgdkjh cSadks gsrw ,d eq”r vnk;xh ;kstuk&2019 2-41 ftyk dsUnzh; lgdkjh cSadks dk ,u-ih-,- de djus rFkk ftyk dsUnzh; lgdkjh cSadks ds mu m/kkjdrkZvksa tks fdUgha dkj.kksa ls viuk _.k vnk djus ds ;ksX; ugha gSa dks volj iznku djus ds fy, ;g ;kstuk ykxw dh gSA jkT; ljdkj dk nkf;Ro ekQ fd;s tkus okys C;kt dk 10 izfr”kr rd gh lhfer gS rFkk “ks’k 90 izfr”kr nkf;Ro ftyk dsUnzh; lgdkjh cSadkas dk gksxkA bl ;kstuk ds varxZr 27&01&2020 rd dqy 31]749 ik= _f.k;ksa esa ls 7]138 lnL;ksa us ;kstuk dk Qk;nk mBk;k gSA dqy 607 djksM+ :i;s ns; jkf”k esa ls 27&01&2020 rd 155-76 djksM+ :i;s dh olwyh dh xbZ gSA vc ;kstuk dks la”kksf/kr fd;k x;k gS fd tks _.kh lnL; ftUgsa vius _.k ds dqy fuiVku jkf”k ds fy;s vf/kd le; dh vko”;drk gS mUgsa vfrfjDr le; fn;k x;k gSa vkSj ,sls _.kh lnL; ;kstuk dh lekiu frfFk rd 25 izfr”kr dk Hkwxrku dj ldrs gS vkSj “ks’k jkf”k 10 ekfld fdLrksa esa 10 izfr”kr okf’kZd lk/kkj.k C;kt ds lkFk tek djok ldsxsaA

22

[ktkuk ,oa ys[kk 2-42 orZeku esa jkT; esa 23 ftyk Lrjh; [ktkus rFkk 82 mi [ktkus dk;Z dj jgs gaS tks fd lap; fuf/k ls lEcaf/kr izkfIr;k¡ rFkk vnk;fx;ksa ds [kkrs rFkk jkT; ds lkoZtfud ys[kksa dk fooj.k izR;sd ekl esa 2 ckj iz/kku egkys[kkdkj gfj;k.kk dks Hkstrs gSaA [ktkuk ,oa ys[kk foHkkx v/khuLFk ys[kk lsok ¼,l-,-,l-½ dkMj dk uksMy foHkkx gS rFkk blds varxZr vuqHkkx vf/kdkjh] ys[kk vf/kdkjh] ofj’B ys[kk vf/kdkjh rFkk eq[; ys[kk vf/kdkjh “kkfey gSaA foHkkx dk ys[kk izf”k{k.k laLFkku iapdwyk le;&2 ij jkT; ljdkj ds foHkkxksa] cksMksZ ,oa fuxeksa ds fofHkUu oxksZa ds deZpkfj;ksa dks fofHkUu izf”k{k.k miyC/k djokrk gSA orZeku esa fofHkUu foHkkxksa ds yxHkx 9]504 vknku rFkk forj.k vf/kdkjh [ktkuk foHkkx ds ijke”kZ ls jkT; dh lap;fuf/k ls fudklh o tek dk dk;Z djrs gSaA foHkkx }kjk fofHkUu bZ&xousZal ifj;kstuk,a lapkfyr dh tk jgh gSaA vkWuykbZu ctV vkoaVu fu;a=.k rFkk fo”ys’k.k iz.kkyh ¼vks-ch-,-,e-,-,l½ 2-43 ;g lkW¶Vos;j 01&04&2010 ls dk;kZfUor fd;k x;k gS tks lQyrk iwoZd py jgk gSA blds vUrxZr ctV ls lEcaf/kr lHkh dk;Z tSls fd ctV dh rS;kjh] vkoaVu ,oa forj.k vkfn vkWuykbZu fd, tk jgs gSaA vc lHkh Mh-Mh-vks@foHkkx] foRr foHkkx }kjk fu/kkZfjr lhek ds rgr gh [kpksZ dk ogu dj ldrs gSaA ftldh otg ls O;; dks O;ofLFkr fd;k x;k gSA bZ&fcfyax 2-44 bZ&fcfyax lkW¶Vos;j lHkh izdkj ds fcyksa dks rS;kj djus ds fy, jkT; Hkj esa 01&04&2013 ls dk;ZfUor fd;k x;k FkkA lHkh izdkj ds fcyksa dks cukus o [ktkuk esa Hkstus dh izfd;k iw.kZr;k Lopkfyr gks xbZ gSA bl iz.kkyh ds ifj.kkeLo:i Mh-Mh-vks- ,oa [ktkuk Lrj ij dk;kZy;h dk;ksZa dh dq”kyrk esa lq/kkj gqvk gSA bl iz.kkyh ls yxHkx lHkh

Mh-Mh-vks- }kjk izfr ekl 1-60 yk[k ds djhc fcy rS;kj fd, tkrs gaSA dk;Z esa ikjnf”kZrk ykus ds fy, vc Hkqxrku vkj-Vh-th-,l-@ ,u-bZ-,Q-Vh- ds ek/;e ls izkIrdrkZ ds cSad [kkrs esa lh/ks rkSj ij tek fd;k tkrk gSA udn O;ogkj fu’ks/k fd;s x;s gSaA lHkh Mh-Mh-vks- dks vkWu ykbZu bZ&Vh-Mh-,l- fjVZu Hkjus gsrw bZ&fcfyax esa pkVZM ,dkmVsaV ¼lh-,-½ dh enn ds fcuk QkbZy rS;kj djus dh lqfo/kk nh xbZ gSA Hkkjr ds fu;a=d rFkk egkys[kkdkj ¼lh-,-th-½ us jkT; ljdkj dks euqvy okmWpj dks fMftVy okmWpj ¼bZ&okmWpj½ esa rcnhy djus dh eatwjh iznku dh gSA jkT; ljdkj }kjk paMhx<+ rFkk iapdwyk [ktkuk dk;kZy;ksa ds lHkh vknku rFkk forj.k vf/kdkfj;ksa ds ;gka okmWpjksa dk ikbZysV vad:i.k lQyrkiwoZd 01&12&2019 ls ykxw fd;k gSA vc jkT; ljdkj us leLr jkT; esa okWmpj dk vad:i.k t:jh djus dk fu.kZ; fy;k gSA jkT; esa paMhx<+ rFkk iapdwyk [ktkuk dk;kZy;ksa esa osru Hkqxrku gsrw dkxt jfgr okmWpj vkajHk fd;s x;s gSaA bZ&xzkl 2-45 tuojh] 2014 ls jkT; Hkj esa jktdh; izkfIr ys[kkadu iz.kkyh ¼bZ&xzkl½ ykxw dh xbZA foHkkxksa }kjk lHkh izdkj ds bZ&pkyku l`ftr fd, tkrs gSa rFkk vke turk bl bySDVªkWfud iz.kkyh dk bLrseky dj jgh gSA jkT; ljdkj dh vksj ls /ku izkIr djus ds fy, LVSV cSad vkWQ bafM;k] iatkc uS”kuy cSad] lSVªy cSad vkWQ bafM;k vkSj vkbZ-Mh-ch-vkbZ- cSad dkss vf/kd`r fd;k x;k gSA vc jkT; ljdkj us rhu caSdksa uker% LVSV cSad vkWQ bafM;k] iatkc uS”kuy cSad vkSj vkbZ-Mh-ch-vkbZ- caSd ds lkFk iSesaV ,xzhxsVj lsok ¼iSesaV xsVos½ ykxw dh gS vkSj izR;sd ,xzhxsVj ds lkFk yxHkx 56 cSadks dks lac) fd;k x;k gSA jkT; ljdkj us bZ&fcfyax o bZ&xzkl ds fy, fjtoZ cSad vkWQ bafM;k ds bZ&dqcsj bLrseky djus dk fu.kZ; fy;k gSA bu nks iz.kkfy;ksa dk ,dhdj.k izfdz;k/khu gSA

23

vkWuykbZu [ktkuk lwpuk iz.kkyh ¼vksfVl½ 2-46 lHkh [ktkuksa vkSj mi&[ktkuksa esa fnukad 01&07&2013 ls oSc vksfVl ykxw fd;k x;k vkSj lQyrkiwoZd dk;Z dj jgk gSA bl iz.kkyh ds vUrxZr lHkh rhuksa fgr/kkjdksa uker% [ktkuksa@mi&[ktkuksa] [ktkuk cSad “kk[kkvksa rFkk iz/kku egkys[kkdkj dk;Zky; dk bl iz.kkyh ds lkFk ,dhdj.k fd;k x;k gSA bl iz.kkyh ds ek/;e ls [ktkuksa ds ys[kksa dks Lopkfyr :Ik ls rS;kj fd;k tkrk gS vkSj ,d eghus esa nks ckj iz/kku egkys[kkdkj ds dk;Zky; esa izLrqr fd;k tkrk gSA bZ&iksLV 2-47 fofHkUu foHkkxksa }kjk ekaxs tkus okys u;s inksa ftlesa ekStwnk inksa ds leiZ.k dks lfEefyr djrs gq, u, inksa dh Lohd``fr dh izfdz;k dks O;ofLFkr djus ds fy, jkT; Hkj esa 23&05&2014 lss bZ&iksLV Lohd``fr ekWMy ykxw fd;k x;k vkSj vc lHkh foHkkxksa dks bl iz.kkyh ds ek/;e ls inksa ds l``tu izLrko dks Hkstus dh lqfo/kk nh xbZ gSA lHkh foHkkxksa ds ekStwnk dk;Zjr deZpkfj;ksa dk fooj.k blesa ntZ fd;k tk pqdk gSA bZ&iSa”ku 2-48 bZ&iSaa”ku lkW¶Vos;j 01&10&2012 ls ykxw fd;k x;kA lHkh iSa”ku /kkjd ftuds ih-ih-vks- 01&10&2012 ds ckn izkIr gq, gaS] vius lEcaf/kr cSad [kkrksa esa iSa”ku gj eghus dh igyh rkjh[k dks iSa”ku forj.k “kSy ¼ih-Mh-lh-½ }kjk bZ&iSa”ku iz.kkyh ds iz;ksx ls ,u-bZ-,Q-Vh-@vkj-Vh-th-,l- ds ek/;e ls izkIr dj jgs gaSA orZeku esa yxHkx 1-18 yk[k iSa”kuj] iSaa”ku forj.k “kSy@[ktkuksa@ mi&[ktkukas ls viuh iSaa”ku izkIr dj jgs gaSA thou izek.k i= ¼fMftVy ykbZQ lfVZfQdsV½ ds izLrqr djus ds ckn vc iSa”ku/kkjd o’kZ esa ,d ckj uoEcj ekg esa fdlh Hkh [ktkuk@ mi&[ktkuk esa thou izek.k i= uohuhd`r djok ldrs gSaA

bZ&LVSafiax 2-49 gfj;k.kk esa bZ&LVSafiax iz.kkyh dks fnukad 01&03&2017 ls ykxw fd;k x;kA bl iz.kkyh ds ek/;e ls dksbZ Hkh ukxfjd 100 :i;s ls vf/kd dher dk ¼xSj&U;kf;d½ LVkEi isij rS;kj dj ldrk gSA foRrh; o’kZ 2018&19 ds nkSjku 5]045 djksM+ :i;s ds dqy 21]61]586 LVkEi isij tujsV fd;s x;sA ekuo lalk/ku izca/ku iz.kkyh ¼,p-vkj-,e-,l-½ 2-50 ekuo lalk/ku izca/ku iz.kkyh og lk¶Vos;j gS ftlesa lHkh fu;fer deZpkfj;ksa dk iwjk MkVk ;kfu lsok iqfLrdk] ,lhvkj] inksUUkfr C;kSjk] NqfÍ;ksa dk C;kSjk vkSj LFkkukraj.k bR;kfn ds ckjs es lwpuk,a ntZ dh tkrh gaSA ekuo lalk/ku izca/ku iz.kkyh twu] 2016 dks ykxw dh xbZA bl iz.kkyh ds varxZr lHkh fu;fer deZpkfj;ksa dk lEiw.kZ C;kSjk ntZ dj fn;k x;k gSA bl iz.kkyh dks bZ&lSyjh ls tksM+ fn;k x;k gSA vodk”k dk viMs”ku rFkk ,-lh-ih- ds ekeys Hkh ,p-vkj-,e-,l- ds ek/;e ls fd, tk jgs gSaA ljdkj us LFkkukraj.k ds ekeyksa dks Hkh bl iz.kkyh ds ek/;e ls djus dk fu.kZ; fy;k gSA Ykksd foRr izca/ku iz.kkyh ¼ih-,Q-,e-,l½ 2-51 Hkkjr ljdkj us dsUnzh; izk;ksftr ;kstuk,a rFkk dsUnzh; {ks= dh ;kstukvksa ds ctV vkSj O;; ds cgko ij fu;a=.k j[kus ds fy, ,d vkWuykbu izca/ku lwpuk rFkk fu.kZ; lgk;d iz.kkyh ds :i esa Ykksd foRr izca/ku iz.kkyh fodflr dh gSA jkT; ljdkj us Hkh jkT; lykgdkj cksMZ] jkT; ifj;kstuk izca/ku bZdkbZ vkSj ftyk ifj;kstuk izca/ku bdkbZ dk xBu dj fn;k gSA ljdkj us jkT; [ktkuksa@ mi&[ktkuksa dks Ykksd foRr izca/ku iz.kkyh ls ,dhdj.k dk dk;Z lEiw.kZ dj fy;k gS vkSj Hkkjr ljdkj ds lkFk O;; dh Hkkxhnkjh dh tkrh gS o lHkh fgr/kkjdksa ds fy, Ykksd foRr izca/ku iz.kkyh ij n”kkZ;s x;s gaSA jkT; dh dqN Ldheksa dks Hkh bl iz.kkyh ds rgr ykxw fd;k tk jgk gSA

24

vkcdkjh o djk/kku 2-52 vkcdkjh o djk/kku foHkkx jkT; dk izeq[k jktLo ltu foHkkx gSA foHkkx oLrq ,oa lsok dj vf/kfu;e] gfj;k.kk oSV vf/kfu;e] dsUnzh; fcØh dj vf/kfu;e rFkk iatkc vkcdkjh vf/kfu;e ds varxZr vf/kdre jktLo laxzg.k ds fy;s izfrc˜ gSA vkcdkjh o djk/kku foHkkx bu vf/kfu;eksa dk izca/ku dj jgk gSA 2-53 jkT; esa oLrq ,oa lsokdj ds rgr dqy 4]66]127 iathdr Mhyj gaS buesa ls 2]70]542 jkT; ds vf/kdkj {ks= rFkk 1]95]585

dsUnz ds vf/kdkj {ks= ds v/khu vkrs gSaA jkT; esa oLrq ,oa lsok dj dh o’kZokj laxzg.k dh fLFkfr rkfydk 2-12 esa nh xbZ gSA 2-54 O;kikfj;ksa @ fuekZrkvksa @ lsok iznkrkvksa dks chek ;kstuk,¡ iznku djus gsrw

gfj;k.kk ljdkj us nks Ldhesa (i) eq[;ea=h O;kikjh lkewfgd futh nq?kZVuk chek ;kstuk

¼,e-oh-,l-,u-Mh-ch-okbZ-½ (ii) eq[;ea=h O;kikjh {kfriwfrZ chek ;kstuk ¼,e-oh-ds-ch-okbZ-½ 11&09&2019 dks “kq: dh gSaA

Rkkfydk 2-12& jkT; esa oLrq ,oa lsok dj dh o’kZokj laxzg.k fLFkfrA ¼djksM+ :i;s½ o’kZ vkbZ-th-,l-Vh-

lek/kku ls igys ,l-th-,l-Vh-

vkbZ-th-,l-Vh- varfje lek/kku

,l-th-,l-Vh- ds varxZr dqy jkT; laxzg.k

izkIr {kfriwfrZ

izkIr rnFkZ vkbZ-th-,l-Vh-

dqy ,l-th-,l-Vh-

2017&18 8537-14 1641-63 10178-77 1199-00 667-00 12044-77 2018&19 12689-54 3876-65 16566-19 2820-00 2476-10 21862-29 2019&20 ¼tuojh] 2020 rd½

11567-17 4179-68 15746-85 4837-00 513-91 21097-76

L=ksr% vkcdkjh o djk/kku foHkkx] gfj;k.kkA

(i) ,e-oh-,l-,u-Mh-ch-okbZ-%bl ;kstuk esa futh nq?kZVuk ikWfylh ds varxZr nq?kZVuk ds dkj.k thou gkfu vkSj LFkk;h vaixrk gksus ij ekfydksa] lka>snkjh QeksZa ds lka>snkjksa] lhfer nkf;Ro okyh lka>snkjh QeksZa rFkk izkbZosV fyfefVM daifu;ksa ds funs”kdksa dks 5 yk[k #i;s rd dk chek doj fn;k x;k gSA ;g ;kstuk 30&09&2018 dks iathd`r dqy 3-13 yk[k djnkrkvksa dks doj djrh gSA bl ;kstuk ds varxZr dqy 30-86 yk[k ykHkkFkhZ gSaA (ii) ,e-oh-ds-ch-okbZ-% bl ;kstuk ds varxZr vkx] lsa/kekjh] ck<+ rFkk HkqdEi ls LVkWd] QuhZpj o fQDlpj ds uqdlku ij iathd`r djnkrkvksa dks fcØh ds vk/kkj ij 5 yk[k #i;s ls 25 yk[k #i;s rd dk chek doj iznku fd;k tkrk gSaA ;g Ldhe 30&09&2018 dks iathd`r dqy 3-13 yk[k djnkrkvksa dks doj djrh gSaA nksuksa Ldheksa esa ykHkkfFkZ;ksa dh vkSj ls dqy izhfe;e dk ogu jkT; ljdkj }kjk fd;k tk,xkA eSltZ ;qukbZVsM bf.M;k bU”;qjsal daiuh dks chek doj gsrw nksuksa

;kstukvksa ds fy, p;u fd;k x;k gSA ljdkj }kjk dqy 36-13 djksM+ #i;s izhfe;e dk Hkqxrku fd;k x;k gSaA nksuksa ;kstukvksa dh le;kof/k 18&09&2019 ls 17&09&2020 rd jgsxhA 2-55 fjVuZ nkf[ky djus ds Hkkj dks de djus ds m)s”; ls NksVs djnkrkvksa o lq{ke] NksVs o e/;e izfr’Bkuksa ¼,e-,l-,e-bZ-½ dks ftudh okf’kZd fcØh 2 djksM+ #i;s rd gS mUgsa for o’kZ 2017&18 vkSj 2018&19 ds fy, okf’kZd fjVuZ QkeZ th-,l-Vh-vkj-&9 Hkjus dks LoSfNd cuk fn;k gSA blh izdkj dEiksth”ku djnkrkvksa dks okf’kZd fjVuZ th-,l-Vh-vkj&9, Hkjus ls NwV nh xbZ gSA 2-56 oLrq ,oa lsok dj ds varxZr fjQaM iznku djus dh izfØ;k dks iw.kZr;k vkWuykbZu dj fn;k x;k gSA fjQaM izfØ;k ds lq/kkj gsrw dsUnzh; oLrq ,oa lsok dj rFkk jkT; oLrq ,oa lsok dj nksuksa ds fy, ,dy forj.k izkf/kdj.k cuk;k x;k gSA vkcdkjh ,oa djk/kku foHkkx oLrq ,oa lsok dj ds lHkh fjQaMksa dk Hkqxrku ,d fu/kkZfjr le;kof/k

25

60 fnu ds vanj dj jgk gSA foHkkx us vc rd oLrq ,oa lsok dj ds varxZr 10]300 vkosndksa ds 1]643 djksM+ #i;s ds fjQaMksa dk fuLrkj.k dj fn;k gSA 2-57 oLrq ,oa lsok dj ds vraxZr oLrq vkiwfrZ ds O;kikj ds fy, iathdj.k dh izkjafHkd lhek 20 yk[k #i;s ls c<+kdj 40 yk[k #i;s dj nh xbZ gSA o’kZ 2018&19 ds nkSjku dqy 4]09]128 djnkrkvksa esa ls 47]160 djnkrkvksa dh okf’kZd fcØh 20 yk[k #i;s ls 40 yk[k :i;s ds e/; gS tksfd dqy djnkrkvksa dk 12 izfr”kr curh gSA ,sls NksVs djnkrk ftudh lsok vkiwfrZ O;kikj dh lkykuk fcØh 20 yk[k #i;s ls de gS mudks vUrZjkT; lsok vkiwfrZ O;kikj ds vko”;d iathdj.k ls eqDr dj fn;k x;k gS pkgs os lsokvksa dh vUrZjkT; vkiwfrZ dj jgs gkasA 2-58 dEiksth”ku Ldhe viukus okyksa dh fcØh dh mijh lhek 75 yk[k #i;s ls c<+kdj 1 djksM+ #i;s dj nh xbZ Fkh vkSj vc 01&04&2019 ls 1 djksM+ #i;s ls c<+kdj 1-5 djksM+ #i;s dj nh xbZ gSA ftu djnkrkvksa dh fcØh 1 djksM+ #i;s ls 1-5 djksM+ #i;s ds e/; gS mudh la[;k 5 izfr”kr gSA jkT; esa dqy iathdr 4]50]279 djnkrkvksa esa ls 28]584 djnkrkvksa us dEiksth”ku Ldhe dks viuk;k gSA oLrqvksa dh vkiwfrZ dk O;kikj djus okys dEiksth”ku djnkrkvksa dks 5 yk[k #i;s izfro’kZ ;k muds fiNys for o’kZ ds VuZvksoj dk 10 izfr”kr tks Hkh vf/kd gks ds vuqlkj lsokvksa dh vkiwfrZ djus dh lqfo/kk Hkh iznku dh xbZ gSA 2-59 peM+k] diM+k] [kk| izlaLdj.k] eqnz.k] gLrf”kYi bR;kfn tSls NksVs&eksVs dkeksa ij oLrq ,oa lsok dj dh nj 18 izfr”kr ls ?kVkdj 5 izfr”kr dj nh gSA 20 yk[k rd dh vUrZjkT; fcØh djus okys gLrf”kYi djnkrkvksa dks iathdj.k vkSj dj Hkqxrku ls NwV nh xbZ gSA

vke turk ds fy, jkgr 2-60 (i) gfj;k.kk ljdkj us Mhty rFkk iSVªksy dh c<+rh dherksa ls tulk/kkj.k dks jkgr nsus ds fy, fnukad 04&10&2018 ls Mhty ij oSV nj 17-22 izfr”kr ls ?kVk dj 13-90 izfr”kr rFkk iSVªksy ij 26-25 izfr”kr ls ?kVk dj 23-37 izfr”kr dj nh gSA gfj;k.kk ljdkj us jktLo dks lajf{kr djus gsrq iSVªksy ij 14-96 #i;s izfr yhVj ¼14-25

#i;s + 0-71 #i;s vf/kHkkj½ vFkok 23-37 izfr'kr ¼5 izfr”kr vf/kHkkj lfgr½ tks Hkh vf/kd gks rFkk Mhty ij ,d eq'r dj jkf'k

8-56 #i;s izfr yhVj ¼8-15 #i;s + 0-41 #i;s vf/kHkkj½ vFkok 13-90 izfr'kr ¼5 izfr”kr vf/kHkkj lfgr½ tks Hkh vf/kd gks dh dj nj dks fLFkj nj ds :Ik esa vf/klwfpr dj fn;k gSA (ii) ljdkj }kjk O;kikj ,oa m/kksx ds fgr@ dY;k.k dks /;ku es j[krs gq, ikbZIM uSpqjy xSl ¼ih-,u-th½ dh oSV nj 12-5 izfr'kr ls de djds 6 izfr'kr dj nh xbZ gSA ;|fi lh-,u-th- ,oa ikbZIM uSpqjy xSl ds ?kjsyw bLrseky dh oSV nj igys ds gh leku 5 izfr”kr j[kh xbZ gSA (iii) {ks=h; dusfDVfoVh ;kstuk dks izksRlkfgr djus gsrq gfj;k.kk ljdkj }kjk foekuu VjckbZu bZa/ku dh oSV nj 21 izfr'kr ls de djds 1 izfr'kr dj nh xbZ gSA (iv) oLrq ,oa lsok dj ykxw gksus ls igys oSV ds cdk;k dh olwyh ds fy, ljdkj }kjk Þgfj;k.kk ou VkbZe lSVyesaV Ldhe Qkj fjdojh vkWQ vkmVLVSfaMax M;wt 2017Þ ykxw dh xbZ Fkh vkSj bl Ldhe ds ek/;e ls 2]328-36 djksM+ #i;s cdk;k dh olwyh dh tk pqdh gSA (v) MSoYij@fcYMj ds cdk;k ns; dh olwyh dks lqfo/kktud cukus ds fy, gfj;k.kk ljdkj us la”kksf/kr ßgfj;k.kk oSdfYid dj vuqikyu Ldhe Qkj dUVSªDVjß fnukad 02&06&2017 lss MSoYij@fcYMj ds fy, ykxw dh gS ftUgkasus iqjkuh Ldhe ugha pquh FkhA

26

bl ;kstuk ds rgr 201 O;kikfj;ksa ls 833-31 djksM+ :Ik;ksa dh olwyh dh tk pqdh gSA (vi) ljdkj us jkT; esa O;kikjh dY;k.kcksMZ dk xBu fd;k gSA cksMZ O;kikfj;ksa dh leL;kvksa vkSj eqnnksa dk irk djus vkSj mudk lek/kku djus ds fy, ljdkj vkSj

O;kikfj;ksa ds chp ,d lsrw dk dke djsxkA (vii) jkT; esa O;kikj lqxe cukus ds fy, foHkkx us Bsdksa ds vkWuykbZu VSaMfjx] vkWuykbZu ijfeV vkSj ikl] laiw.kZ jkT; vkWuykbZu vihy eksM;wy rFkk vkWuykbZu f”kdk;r fuokj.k lqfo/kk Hkh iznku dh gSA

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&foRrh; lekos”k Ldhesa izR;{k ykHk gLrkarj.k ¼Mh-ch-Vh-½ 2-61 izR;{k ykHk gLrkarj.k orZeku tfVy Hkqxrku izfd;k dks lqyHk djus gsrw vk/kqfud lwpuk ,oa lapkj izkS|ksfxdh dk iz;ksx djrs gq, 1 tuojh] 2013 ls Hkkjr ljdkj dk mBk;k x;k ,d egRoiw.kZ dne gSA Mh-ch-Vh- fn, tkus okys ykHkksa dks lgh yksxksa rd mfpr le; ij igqWapkuk lqfuf”pr djus dk ,d vPNk iz;kl gSA Mh-ch-Vh- esa fn, tkus okys ljdkjh ykHk tSls dksbZ Hkqxrku] baZa/ku vuqnku] [kk|ku vuqnku bR;kfn lh/ks ykHkkfFkZ;ksa rd igq¡pkus] Rofjr Hkqxrku djus] ykHkksa dk fjlko jksdus rFkk foRrh; lekos”k dks c<+kus dk ,d lgjkuh; dne gSA Mh-ch-Vh- dh lh/ks vkSj le;c) gLrkarj.k iz.kkyh ljdkj dks vk/kkj ls tqMs+ gq, O;fDrxr cSad [kkrksa esa ykHk igq¡pkus ds fy, l{ke djrh gSA vk/kkj uEcj ;k ck;kseSVªhd buiqV vius vki esa vuwBk gS tks ljdkj ds MkVk csl esa M~;wIyhdsV@>wBs ykHkkfFkZ;ksa dks jksdrk gSA ifj.kkeLo:Ik foRrh; o’kZ 2017&18 esa 295-28 djksM+ :i;s dh cpr gqbZA blh izdkj foRrh; o’kZ 2018&19 esa 263-96 djksM+ :Ik;s dh cpr gqbZA o’kZokj ljdkj dh foRrh; lekos”k Ldheksa ls gqbZ cpr dks vkd`fr 2-3 esa n”kkZ;k x;k gSA o’kZ 2018&19 esa foRrh; lekos”k Ldheksa ds dqy ykHkkfFkZ;ksa dh la[;k 1]99]26]909 Fkh rFkk o’kZ 2019&20 ¼vDrqcj] 2019 rd½ 1]73]94]566 gSA o’kZokj foRrh; lekos”k Ldheksa ds dqy ykHkkfFkZ;ksa dh la[;k dks vkd`fr 2-4 esa n”kkZ;k x;k gSA jkT; Mh-ch-Vh iksVZy flrEcj] 2017 ls dk;Zjr gSA jkT; ds foHkkxksa }kjk jkT; vkSj

dsUnz izk;ksftr ¼fgLlk vk/kkfjr½ ;kstukvksa ds ykHkkfFkZ;ksa vkSj muls lEcfU/kr ysunsu ds MkVk dks Mh-ch-Vh- iksVZy ij viyksM djus dh izfdz;k tkjh gSA 31&10&2019 rd] 139 jkT;@dsUæ çk;ksftr ;kstuk,a jkT; Mh-ch-Vh- iksVZy ij viyksM dh xbZ gSa vkSj bu

;kstukvksa esa ls 74 jkT; ;kstuk,a vkSj 65 dsaæ çk;ksftr ;kstuk,a gSaA LVSaM vi bafM;k 2-62 ;g ;kstuk viSzy] 2016 ls “kq: dh xbZ gSA bl ;kstuk dk mn~~ns”; vuqlwfpr tkfr] vuqlwfpr tu&tkfr vkSj efgyk m|fe;ksa dks m|e LFkkiuk ds fy;s _.k ysus vkSj O;kikj esa lQyrk izkIr djus ds fy, le;≤ ij feyus okyh vU; vko”;d lgk;rk dks izkIr djus esa lkeus vkus okyh pqukSfr;ksa dk lek/kku djus ij vk/kkfjr gSA Hkkjr ljdkj ds funsZ”kkuqlkj izR;sd cSad dh gj “kk[kk }kjk de ls de ,d _.k 10 yk[k :i;s ls 1 djksM+ :i;s rd izR;sd vuqlwfpr tkfr@vuqlwfpr tutkfr vkSj efgyk ykHkkFkhZ dks fn;k tk,xkA LVSaM vi bafM;k dk;Zdze ds rgr 01&04&2019 ls 30&09&2019 rd jkT; esa 151 cSad “kk[kkvksa

10.4

1

349.

69

262.

84

295.

28

263.

96

0

50

100

150

200

250

300

350

400

o"kZ

:i;

s djksM+

vkdfr 2-3&Mh-ch-Vh- ls ljdkjh /ku dh cpr

27

}kjk 7]272 yk[k :i;s ds _.k 326 m|fe;ksa ¼92 ,l-lh-@,l-Vh- vkSj 234 efgykvksa½ ds fy, eatwj fd, x, gSaA

iz/kkuea=h tu /ku ;kstuk 2-63 bl ;kstuk dks 28 vxLr] 2014 dks “kq: fd;k x;k FkkA jkT; esa flrEcj] 2019 rd 70-85 yk[k cSad [kkrs [kksys x, vkSj 63-79 yk[k :is dkMZ tkjh fd, x, gSa tks [kksys x, dqy [kkrksa dk 90-04 izfr”kr gS ¼rkfydk 2-13½#A Rkkfydk 2-13&ih-,e-ts-Mh-okbZ- ds rgr [kksys x, [kkrs] vk/kkj flMhax vkSj tkjh fd, x, :is dkMZ fooj.k 30&09&2019 rd [kksys x, cSad [kkrs 70]84]903 vk/kkj flMhax 62]73]885 tkjh fd, x, :is dkMZ 63]79]341

L=ksr% foRr foHkkx] gfj;k.kkA

iz/kkuea=h eqnzk ;kstuk 2-64 lw{e bdkbZ ,oa fodkl iquZfor ,tSalh fyfeVsM ¼eqnzk½ fofuekZ.k] O;kikj vkSj lsok {ks= ds NksVs lw{e m|eksa dks m/kkj nsus ds dkjksckj esa yxs gq, foRrh; e/;LFkksa tSls cSad] ,u-ch-,Q-lh- vkSj ,e-,Q-vkbZ- bR;kfn dks fodflr vkSj iquZfor iznku djus ds fy, eqnzk ;kstuk 8 vizSy] 2015 dks ,d ubZ foRrh; bdkbZ ds :i es “kq: dh xbZ gSA mlh fnu ftu m|eksa ds ikl dks’kksa dh deh gS mudks vkSipkfjd foRrh; iz.kkyh esa ykus vkSj

lLrh nj ij _.k nsus ds fy, iz/kkuea=h eqnzk

;kstuk “QaM nk vuQUMhM” ykxw dh xbZA ;g eglwl fd;k x;k fd cgqr lh ,slh bdkbZ;k¡ tks orZeku esa vkSipkfjd _.k ls ckgj gSa mudks fe”ku eksM ij cSad foRr ds fy, ,d fo”ks’k c<+kok nsus dh t:jr gSA ;g [k.M eq[; :i ls mu fofuekZ.k] O;kikj vkSj lsokvksa esa yxs gq, xSj d``f’k m|ksxksa ds fy, gS ftudh _.k vko”;drk,¡ 10 yk[k :i;s ls de gSA eqnzk _.k dks f”k”kq] fd”kksj vkSj r:.k esa oxhZd`r fd;k x;k gSA eqnzk ;kstuk dk ;g izHkko gksxk fd _.k dk de ls de 60 izfr”kr jkf”k f”k”kq oxZ bdkbZ;ksa esa rFkk ckdh jkf”k fd”kksj o r:.k oxZ dh bdkbZ;ksa dks tk,xhA eqnzk _.k dh izxfr rkfydk 2-14 esa n”kkZbZ xbZ gSA iz/kkuea=h lqj{kk chek ;kstuk 2-65 ;g Ldhe ,d lky ds fy, gS ftls lky nj lky uohuhdj.k djokuk gksrk gSA nq?kZVuk chek ;kstuk] nq?kZVuk e``R;q vkSj nq?kZVuk dh otg ls gqbZ fodykaxrk ds fy, 2 yk[k :i;s chek dh is”kd”k djrh gSA ;g Ldhe 9 ebZ] 2015 dks “kq: gqbZ tks lkoZtfud {ks= dh lkekU; chek dEifu;ksa o vU; lkekU; dEifu;ksa ds ek/;e ls izLrkfor@iz”kkflr dh tk jgh gSA 18 ls 70 o’kZ vk;q lewg ds lHkh cpr cSad [kkrk/kkjd vius vki dks lky nj lky 12 :i;s okf’kZd izhfe;e ls bl Ldhe esa lfEefyr dj ldrs gSaA 31&03&2019 rd cSadksa }kjk 32]64]993 O;fDr;ksa dks bl Ldhe esa “kkfey fd;k x;k gS vkSj 30&09&2019 rd ;g la[;k c<+dj 32]79]692 gks xbZ gSA bl ;kstuk ds varxZr 30&09&2019 rd 5]549 yk[k :i;s ds dqy 2]799 ntZ nkoksa esa ls 4]730 yk[k :i;s ds 2]384 nkoksa dk Hkqxrku fd;k tk pqdk gSA

6199

645

5526

309

9017

638

1992

6909

1739

4566

0

5000000

10000000

15000000

20000000

25000000

ykHkkFkhZ

¼vDVwcj] 2019 rd½

vkdfr 2-4&Mh-ch-Vh- ykHkkfFkZ;ksa dh la[;k

o"kZ

28

rkfydk 2-14& ih-,e-,e-okbZ- ds rgr [kkrksa dh la[;k o tkjh dh xbZ jkf”k ;kstuk _.k lhek

:i;s esa 1&4&2019 ls 30&09&2019 rd

[kkrksa dh dqy la[;k

tkjh dh xbZ jkf”k ¼yk[k :i;sa½

f”k”kq 50000 rd 1]89]855 53]587 fd”kksj 50001&500000 27]269 46]672 r:.k 500001&1000000 5]836 38]832

dqy 2]22]960 1]39]091 L=ksr% foRr foHkkx] gfj;k.kkA

iz/kkuea=h thou T;ksfr chek ;kstuk 2-66 ;g Ldhe 1 twu] 2015 ls ykxw gqbZ gSA bl ;kstuk dk fdz;kUo;u Hkkjrh; thou chek fuxe@vU; chek dEifu;ka tks leku “krksZa ij vko”;d vuqeksnu ds lkFk rS;kj gSa vkSj bl m}s”; ds fy, cSadksa ds lkFk VkbZvi dj fy;k gS ds ek/;e ls fd;k tk jgk gSA bl ;kstuk ds rgr 18 ls 50 o’kZ vk;q ds lHkh cpr [kkrk /kkjd 330 :i;s okf’kZd izhfe;e ds Hkqxrku ij vius vki dks bl ;kstuk ds ykHk mBkus ds fy, ukekadu djok ldrs gSaA bl Ldhe ds rgr] blds izR;sd lnL; dks fdlh Hkh dkj.k ls gqbZ e``R;q ij 2 yk[k :i;s Hkqxrku fd, tk,axsaA 31&3&2019 rd cSadksa us 9]89]007 O;fDr;ksa dks bl Ldhe ds rgr ntZ fd;k gS vkSj 30&09&2019 rd ;g la[;k c<+dj 9]91]009 gks xbZ gSA 30&09&2019 rd 9]908 yk[k :i;s ds dqy 4]954 ntZ nkoksa esa ls 9]110 yk[k :i;s ds 4]555 nkoksa dk fuiVkjk dj fn;k x;k gSA vVy iSa”ku ;kstuk ¼,-ih-okbZ-½ 2-67 xjhc etnwjksa dh cq<+kik vk; lqj{kk dks /;ku esa j[krs gq,] mUgsa viuh lsokfuo``fr rd cpr djus esa l{ke cukus o blds fy, izksRlkfgr djus ds fy, /;ku dsfUnzr djus] vlaxfBr {ks= esa dke djus okys etnwjksa dks LoSPNk ls nh?kkZof/k tksf[ke dks de djus o lsokfuo``fr ij LoSfPNd cpr dks izksRlkfgr djus ds fy, Hkkjr ljdkj }kjk 1 twu] 2015 ls vVy iSa”ku ;kstuk ykxw dh xbZ gSA lHkh cSad [kkrk /kkjd tks Hkkjr ds ukxfjd gSa vkSj ftudh vk;q 18 ls 40 o’kZ

rd gS os vVy iSa”ku ;kstuk esa lfEefyr gks ldrs gaS vkSj va”knku Hkqxrku ij ;kstuk dk ykHk mBk ldrs gSaA vVy iSa”ku ;kstuk ds rgr 1]000 :i;s ls 5]000 :i;s rd ekfld iSa”ku dh xkjaVh xzkgdksa dks muds Hkqxrku fd, tkus okys izhfe;e o Ldhe esa izos”k dh vk;q ij fuHkZj djrh gSA ;fn xzkgd 18 o’kZ dh vk;q esa ;kstuk esa “kkfey gksrk gS rks 1]000 :i;s ls 5]000 :i;s ds chp esa ekfld iSa”ku izkIr djus ds fy, izfrekl 42 :i;s ls 210 :i;s rd ekfld izhfe;e vnk djuk gksxkA blh izdkj 40 o’kZ dh vk;q esa ;kstuk esa “kkfey gksrk gS rks 1]000 :i;s ls 5]000 :i;s ekfld iSa”ku izkIr djus ds fy, Hkqxrku fd, tkus okyk izhfe;e 291 :i;s ls 1]454 :i;s ds chp jgsxkA 31&3&2019 rd cSadksa us 2]99]620 O;fDr;ksa dks bl Ldhe ds rgr “kkfey fd;k gS tks 30&09&2019 rd c<+dj 3]35]342 gks xbZ gSA eq[; ea=h ifjokj le`f) ;kstuk ¼,e-,e-ih-,l-okbZ-½

2-68 bl ;kstuk dk m}s”; jkT; ds ik= ifjokjksa dks thou chek@nq?kZVuk chek@ Qly chek doj] iSa”ku ykHk bR;kfn ds ek/;e ls lkekftd ,oa foRrh; lqj{kk miyC/k djokuk gSA 2-69 ;g Ldhe mu ifjokjksa ds fy, gS ftuds ifjokj dh lHkh Lkzksrksa ls okf’kZd vk; 1-80 yk[k :Ik;s ;k blls de rFkk ifjokj dh d`f’k tksr Hkwfe 5 ,dM ;k mlls de gks

¼;kfu 2 gSDVs;j½ ,oa] ¼ii) ,d QSfeyh

vkbZ-Mh-@ifjokj igpku i= ¼ih-ih-ih-) uEcj gksA bl ;kstuk ds vUrxZr gj ykHkkFkhZ ifjokj dks 6]000 :Ik;s okf’kZd fn;s tk;saxs

29

tksfd thou chek] nq?kZVuk ,oa Qly chek dk izhfe;e] iSa”ku va”knku ds Hkqxrku rFkk “ks’k jkf”k ;fn dksbZ gksxh og udn vFkok ifjokj Hkfo’; fuf/k esa fuos”k dh tk;sxh tSlkfd ykHkkFkhZ pkgsxkA 2-70 eq[; fo”ks’krk,a%& ,e-,e-ih-,l-okbZ- ds vUrxZr izR;sd ykHkkFkhZ ifjokj chek ,oa iSa”ku ls lEcfU/kr fuEufyf[kr 6 fofHkUu ;kstukvksa ds ek/;e ls ftudk fooj.k uhps fn;k x;k gSA udn@ifjokj Hkfo’; fuf/k dk lh/kk ykHk izkIr djsaxsA ;g ;kstuk fuEufyf[kr chek ;kstukvksa dks doj djrh gS%& ¼d½ chek ;kstuk;sa

¼i) iz/kku ea=h thou T;ksfr chek ;kstuk& iz/kku ea=h thou T;ksfr chek ;kstuk ds vUrxZr ifjokj ds 18 ls 50 o"kZ dh vk;q oxZ ds lHkh ik= ykHkkfFkZ;ksa dk 330 :Ik;s izR;sd lnL; ds fglkc ls okf’kZd izhfe;e dk Hkqxrku fd;k tk;sxkA bl ;kstuk ds vUrxZr chfer O;fDr dh eR;q gksus dh n”kk esa 2 yk[k :Ik;s dk ykHk feysxkA

¼ii) iz/kku ea=h lqj{kk chek ;kstuk&iz/kku ea=h lqj{kk chek ;kstuk ds vUrxZr ifjokj ds 18 ls 70 o"kZ vk;q oxZ ds lHkh ik= ifjokj ds lnL;ksa dk 12 :Ik;s izR;sd lnL; ds fglkc ls okf’kZd izhfe;e dk Hkqxrku fd;k tk;sxkA bl ;kstuk ds vUrxZr chfer O;fDr dh nq/kZVuk esa e`R;q gksus ij ;k iw.kZ fnO;kaxrk ds ekeys esa 2 yk[k :Ik;s ,oa

vkaf”kd fnO;kaxrk gksus dh n”kk esa 1 yk[k :Ik;s dk ykHk feysxkA

¼iii) iz/kku ea=h Qly chek ;kstuk&iz/kku ea=h Qly chek ;kstuk ds vUrxZr] ;fn ykxw gks] fdlku }kjk ykHkkFkhZ va”knku ds :Ik esa Hkqxrku fd;s tkus okys leLr ;k vkaf”kd izhfe;e dh jkf”k dk Hkqxrku ik= fdlku ifjokj dks ;k mldh rjQ ls fd;k tk;sxkA ¼[k½ iSa”ku ;kstuk;sa ykHkkFkhZ dh vk;q ds vk/kkj ij 55&200 :Ik;s izfrekg dh lhek esa iSa”ku ykHkkfFkZ;ksa dk

va”knku ukfer ;kstukvksa%& ¼i) iz/kku ea=h Je

;ksxh eku&/ku ;kstuk ¼ii) iz/kku ea=h y?kq

O;kikjh eku&/ku ;kstuk ¼iii) iz/kku ea=h fdlku eku&/ku ;kstuk ds vraxZr 18&40 o’kZ vk;q oxZ ds ykHkkfFkZ;ksa dks fn;k tk;sxkA izR;sd ykHkkFkhZ 60 o’kZ dh vk;q iw.kZ djus ij 3]000 :Ik;s iSa”ku dk gdnkj gksxkA ik= vk;q oxZ esa ifjokj ds de ls de ,d lnL; dks iSa”ku dk fodYi nsuk gksxkA ¼x½ udn@ifjokj Hkfo’; fuf/k Lkkekftd lqj{kk bR;kfn fodYiksa ds izhfe;e@va”knku dh iw.kZ jkf”k ?kVkus ds ckn “ks’k jkf”k] ;fn dksbZ gks] og ykHkkFkhZ ifjokj }kjk udn izkIr dh tk ldrh gS ;k ifjokj dk eqf[k;k bls ifjokj Hkfo’; fuf/k esa fuos”k dk fodYi pqu ldrk gSA bl fodYi ds vUrxZr ifjokj dks ifjokj Hkfo’; fuf/k esa fuos”k ds ykHk feysaxsA

***

foHkkxksa@cksMkasZ@fuxeksa dh miyfC/k;ka

31

d`f’k ,oa lgc) {ks=

_________________________________________________

jkT; esa d`f’k ,oa lgc) {ks=ksa dks T;knk egRo fn;k tk jgk gSA etcwr cqfu;kfn lqfo/kk,a] d``f’k vuqla/kku rFkk csgrjhu d``f’k ds rjhdksa lEcU/kh tkudkfj;ksa dk fdlkuksa esa izlkj.k gksus ls d``f’k dk ;g fodkl lEHko gqvk gSA gfj;k.kk [kk| vf/k”ks’k jkT; gks x;k gSA

3-2 gfj;k.kk] mRrjh Hkkjr esa fLFkr

gSA ;g 27˚39* ls 30˚35* v{kka”k o 74˚28* ls

77˚36* ns”kkarj ds chp fLFkr gSA gfj;k.kk

xfeZ;ksa esa vR;ar xeZ ¼45˚C@113˚F ds vklikl½ o lfnZ;ksa esa lkSE; lnZ jgrk gSA

ebZ o twu lcls xeZ rFkk fnlEcj o tuojh lcls BaMs eghus gksrs gSA jkT; esa ekgokj gqbZ okLrfod o’kkZ o lkekU; o’kkZ dk fooj.k rkfydk 3-1 o 3-2 esa fn;k x;k gSA

Rkkfydk 3-1& jkT; esa tqykbZ] 2018 ls fnlEcj] 2018 ds nkSjku gqbZ okLrfod o’kkZ o lkekU; o’kkZA ¼fe-eh-½

ftyk tqykbZ] 2018 vxLr flrEcj vDrwcj uoEcj fnlEcj

Okk- lk- Okk- lk- Okk- lk- Okk- lk- Okk- lk- Okk- lk- vEckyk 225.0 259.7 291.6 238.5 207.0 156.0 3.6 25.5 9.3 6.0 11.0 16.5

fHkokuh 92.0 111.3 27.0 104.6 112.6 63.9 0.0 9.6 0.0 2.8 0.0 3.5

Pkj[kh nknjh

77.2 168.1 19.4 191.8 67.8 94.5 0.0 35.6 0.0 1.6 0.0 3.3

Qjhnkckn 326.0 192.7 76.0 167.3 112.3 123.6 0.0 23.7 1.0 2.4 0.0 6.6

Qrsgkckn 71.0 101.4 15.6 94.9 51.3 62.3 0.0 10.2 0.0 1.4 4.6 6.3

xq:xzke 138.4 167.6 89.4 158.0 107.0 103.6 0.0 18.1 3.0 2.2 0.0 4.8

fglkj 85.3 114.2 14.3 115.6 57.3 71.8 0.0 13.2 0.0 3.1 0.0 6.1

>Ttj 147.7 117.2 67.8 119.0 155.0 71.4 0.0 11.9 1.6 2.4 0.0 3.4

than 124.1 149.2 62.6 169.8 154.0 97.6 0.0 13.1 0.0 3.8 10.0 6.0

dSFky 157.0 139.4 80.0 142.2 179.0 99.3 0.0 14.3 0.0 2.4 0.0 7.7

djuky 264.0 204.3 135.8 235.7 214.2 131.2 0.0 28.9 0.0 4.4 3.5 9.9

dq:{ks= 243.6 186.1 125.0 165.4 178.3 122.2 5.2 17.8 5.3 3.7 26.3 10.9

egsUnzx<+ 182.4 149.7 51.0 186.9 107.2 85.8 17.5 28.1 0.0 1.2 0.0 5.3

uwag 238.2 164.0 189.0 176.0 98.6 104.8 0.0 19.0 4.5 2.7 0.0 5.4

iyoy 169.2 163.7 73.2 153.3 68.5 108.1 0.0 18.4 1.2 1.8 0.0 4.8

iapdwyk 112.0 296.8 96.6 350.1 111.2 167.6 6.4 29.9 3.8 12.5 3.8 8.3

ikuhir 133.0 176.9 133.5 180.4 149.0 112.9 0.0 18.3 0.0 3.4 0.0 8.3

jsokM++h 177.4 128.6 81.8 146.3 147.0 84.0 0.0 13.0 3.1 2.8 0.0 3.5

jksgrd 59.0 145.9 28.7 137.0 69.0 97.9 0.0 12.7 3.0 2.2 1.0 6.1

fljlk 80.2 88.7 28.2 80.7 67.2 58.6 0.0 8.4 0.0 2.1 1.0 6.4

lksuhir 391.0 160.0 96.1 160.7 135.2 100.1 0.0 16.4 0.0 2.8 2.0 7.3

;equkuxj 382.6 258.4 301.0 255.2 206.0 157.7 37.1 27.1 1.5 5.3 3.5 12.4

ok% okLrfod] lk% lkekU; L=ksr% Hkw&ys[kk foHkkx] gfj;k.kkA

3

32

Rkkfydk 3-2& jkT; esa tuojh] 2019 ls twu] 2019 ds nkSjku gqbZ okLrfod o’kkZ o lkekU; o’kkZA ¼fe-eh-½

ftyk tuojh] 2019 Qjojh ekpZ vizSy ebZ twu

Okk- lk- Okk- lk- Okk- lk- Okk- lk- Okk- lk- Okk- lk- vEckyk 25.3 41.1 43.0 42.7 17.7 25.0 59.7 11.1 15.3 17.8 21.0 75.5

fHkokuh 10.4 11.4 8.2 9.6 7.0 6.4 5.6 2.9 19.4 6.6 17.6 28.5

Pkj[kh nknjh

8.8 16.5 8.4 10.7 3.6 12.3 2.2 1.1 20.2 10.2 19.8 35.0

Qjhnkckn 34.3 20.5 21.3 17.1 13.3 12.9 10.7 10.1 4.3 8.7 3.3 52.8

Qrsgkckn 5.0 13.0 5.3 12.4 5.3 11.5 6.3 6.1 7.3 8.2 14.3 30.4

xq:xzke 16.8 14.2 13.2 13.2 8.0 8.1 7.5 4.7 22.0 7.7 4.4 36.4

fglkj 10.1 15.6 1.6 13.7 2.3 11.8 2.3 7.1 24.3 11.5 34.3 35.1

>Ttj 6.8 10.9 13.6 10.3 2.4 6.1 7.2 3.5 25.8 6.8 8.1 28.3

than 10.3 14.9 22.3 13.8 4.8 8.2 5.8 4.2 12.5 11.0 22.2 31.3

dSFky 31.3 23.4 30.0 19.5 17.7 16.2 16.7 10.3 17.7 10.2 10.7 48.5

djuky 20.8 33.9 19.6 24.8 8.8 18.1 7.0 9.3 15.4 10.2 11.8 51.1

dq:{ks= 13.0 30.2 37.0 28.7 14.3 17.7 14.0 10.0 27.3 9.5 29.0 55.0

egsUnzx<+ 5.2 9.0 2.6 10.1 5.4 7.0 10.3 5.3 1.7 18.7 20.6 37.0

uwag 32.8 13.3 7.2 12.4 8.6 9.8 15.2 4.8 15.4 9.9 6.6 40.0

iyoy 18.0 12.5 4.5 11.2 11.5 8.9 10.0 4.5 4.5 8.0 1.8 38.6

iapdwyk 10.6 51.2 22.6 38.2 9.0 30.3 20.8 3.2 6.6 25.3 11.0 62.7

ikuhir 15.7 23.5 16.0 19.3 4.5 13.5 0.8 8.7 9.5 10.7 6.8 47.7

jsokM++h 3.2 9.5 9.4 11.1 5.6 6.9 13.6 2.9 14.4 8.0 21.4 31.2

jksgrd 8.0 16.6 11.5 14.8 3.8 11.4 1.8 6.8 14.0 10.1 6.0 38.5

fljlk 9.5 11.4 7.2 10.6 7.0 9.4 28.3 4.4 12.5 7.7 27.5 29.5

lksuhir 9.7 21.3 20.5 15.9 7.0 12.4 3.3 5.3 25.5 10.7 22.8 42.7

;equkuxj 29.1 42.4 42.0 36.6 15.5 19.9 24.3 8.6 12.2 18.6 5.8 80.3

ok% okLrfod] lk% lkekU; L=ksr% Hkw&ys[kk foHkkx] gfj;k.kkA Rkkfydk 3-3 &eq[; Qlyksa ds v/khu {ks=A ¼Þ000ß gSDVs;j½ o’kZ xsgwa Pkkoy dqy [kk|kUu xUuk dikl frygu dqy cks;k

x;k {ks= 1966&67 743 192 3520 150 183 212 4599

1970&71 1129 269 3868 156 193 143 4957

1980&81 1479 484 3963 113 316 311 5462

1990&91 1850 661 4079 148 491 489 5919

2000&01 2355 1054 4340 143 555 420 6115

2005&06 2303 1047 4311 129 584 736 6509

2010&11 2504 1243 4702 85 493 521 6499

2011&12 2531 1234 4581 95 602 546 6489

2012&13 2497 1206 4302 101 593 568 6376

2013&14 2499 1244 4361 101 567 549 6471

2014&15 2628 1277 4479 96 647 495 6502

2015&16 2576 1353 4451 93 615 526 6502

2016&17 2542 1386 4537 102 571 522 6502

2017&18 2530 1422 4533 115 669 559 6549

2018&19 (v) 2553 1447 4558 109 708 625 6550

v% vufUre L=ksr% Hkw&ys[kk foHkkx] gfj;k.kkA

33

eq[; Qlyksa ds v/khu {ks=

3-3 jkT; esa eq[; Qlyksa ds v/khu {ks= rkfydk 3-3 o vkd`fr 3-1 esa n”kkZ;k x;k gSA jkT; esa 1966&67 esa ldy cks;k x;k {ks= 45-99 yk[k gSDVs;j FkkA ;|fi o"kZ 2017&18 ds nkSjku jkT; esa ldy cks;k x;k {ks= 65-49 yk[k gSDVs;j FkkA o"kZ 2017&18 esa jkT; esa cks;s x;s dqy {ks= esa xsgwa vkSj /kku dh Qlyksa ds vUrZxr {ks= dk ;ksxnku 60-34 izfr”kr FkkA o’kZ 2018&19 ds nkSjku pkoy ds v/khu 14-47 yk[k gSDVs;j {ks= FkkA O;kikfjd Qlysa tSls xUuk] dikl rFkk frygu ds v/khu {ks= esa izfro"kZ mrkj p<+ko jgk gSA

eq[; Qlyksa dk mRiknu 3-4 jkT; esa eq[; Qlyksa dk mRiknu rkfydk 3-4 o vkd`fr 3-2 esa n”kkZ;k x;k gSA jkT; dk [kk|kUu mRiknu o"kZ 1966&67 ds nkSjku 25-92 yk[k Vu ls c<+dj o"kZ 2018&19 esa 181-44 yk[k Vu ds izHkko”kkyh Lrj dks Nw pqdk gS tksfd lkr xq.kk ls Hkh vf/kd o`f) dks n”kkZrk gSA d`f"k mRiknu dks vkxs c<+kus esa xsgwa vkSj /kku us izeq[k Hkwfedk fuHkkbZ gSA pkoy dk mRiknu o’kZ 2018&19 esa 45-16 yk[k Vu FkkA bl izdkj o’kZ 2018&19 esa xsgwa dk mRiknu 125-73 yk[k Vu FkkA o’kZ 2018&19 esa frygu rFkk xUuk dk mRiknu dze”k% 12-77 yk[k Vu rFkk 85-05 yk[k Vu FkkA o’kZ 2018&19 esa

dikl dk mRiknu 20-13 yk[k xkaBsa gksus dk vuqeku FkkA gfj;k.kk dsUnzh; Hk.Mkj esa [kk|kUu dk eq[; Hkkxhnkj gSA cklerh pkoy dk 60 izfr”kr ls vf/kd fu;kZr jkT; ls gksrk gSA eq[; Qlykas dh iSnkokj 3-5 o"kZ 2016&17 ds nkSjku gfj;k.kk esa xsgwa rFkk pkoy dh vkSlr mit dze”k% 4]842 o 3]214 fdyksxzke izfr gSDVs;j FkhA jkT; esa o"kZ 2018&19 esa xsgaw rFkk pkoy dh vkSlr mit dze”k% 4]925 rFkk 3]121 fdyksxzke izfr gSDVs;j gksus dk vuqeku gS ¼rkfydk 3-5½A

eq[; Qlyksa dk yf{kr {ks=] mRiknu vkSj vkSlr mit 3-6 jkT; esa o’kZ 2019&20 esa eq[; Qlyksa ds {ks=] mRiknu vkSj vkSlr mit ds y{; rkfydk 3-6 esa n”kkZ;s x, gSaA Qly fofo/khdj.k 3-7 Qly fofo/khdj.k jk’Vªh; d`f’k fodkl ;kstuk dh ,d mi&;kstuk gS vkSj ;g fVdkÅ d`f’k ds fy, rduhdh uokpkj dks c<+kok nsus rFkk mRikndrk o vk; esa o`f) ds oSdfYid p;u ds fy, fdlkuksa dks l{ke djrh gSA ;g ;kstuk@dk;Zdze u dsoy Hkwty ds {kj.k dh leL;k dk lkeuk djus esa enn djrk gS cfYd feV~Vh ds LokLF; esa Hkh lq/kkj djrk gS vkSj d`f’k i;kZoj.k iz.kkyh dh xfr”khyrk dk larqyu cuk, j[krk gSA bl dk;Zdze ds rgr oSdfYid Qlysa tSls eDdk]

3520 3868 3963 4079

4340 4702 4533 4558

743 1129

1479 1850

2355 2504 2530 2553

192 269 484 661

1054 1243 1422 1447

183 193 316 491 555 493 669 708

0

1000

2000

3000

4000

5000

dqy [kk|kUu xsgwWa pkoy dikl

vkdfr 3-1& gfj;k.kk esa eq[; Qlyksa ds v/khu {ks=

o"kZ

Þ00

0ß g

SDVs;j

2592

4771 6036

9559

13294

16568

18032 18144

1059 2342

3490

6436

9669 11578

12263 12573

223

460 1259

1834 2695

3465 4880 4516

288

373 643 1155 1383 1747 1626

2013 0

5000

10000

15000

20000

dqy [kk|kUu xsgwWa pkoy dikl ¼000½xkaBsa

vkdfr 3-2& gfj;k.kk esa eq[; Qlyksa dk mRiknu

o"kZ

Þ000

ß Vu

34

rkfydk 3-4&eq[; Qlyksa dk mRiknu A ¼‘000’ Vu½

o’kZ xsgwa Pkkoy dqy [kk|kUu xUuk dikl ¼‘000’ xkaBs½

frygu

1966&67 1059 223 2592 5100 288 92

1970&71 2342 460 4771 7070 373 98

1980&81 3490 1259 6036 4600 643 188

1990&91 6436 1834 9559 7800 1155 638

2000&01 9669 2695 13294 8170 1383 571

2005&06 8853 3194 13006 8310 1502 830

2010&11 11578 3465 16568 6042 1747 965

2011&12 13119 3757 18390 6953 2616 758

2012&13 11117 3941 16146 7500 2378 972

2013&14 11800 4041 16970 7427 2027 899

2014&15 10457 3989 15340 7035 1939 729

2015&16 11350 4142 16330 6992 995 841

2016&17 ¼la½ 12310 4451 17877 8167 2046 956

2017&18 12263 4880 18032 9633 1626 1121

2018&19 12573 4516 18144 8505 2013 1277

la% la”kksf/kr L=ksr%&df’k rFkk fdlku dY;k.k foHkkx] gfj;k.kkA

rkfydk 3-5& gfj;k.kk rFkk leLr Hkkjr esa xsgwa rFkk pkoy dh Qlyksa dh vkSlr mit

¼fdyksxzke izfr gSDVs;j½

o’kZ gfj;k.kk Hkkjr xsgwa Pkkoy xsgwa Pkkoy

2000&01 4106 2557 2708 1901 2005&06 3844 3051 2619 2102 2010&11 4624 2788 2988 2339 2011&12 5183 3044 3177 2393 2012&13 4452 3268 3117 2462 2013&14 4722 3248 3075 2424 2014&15 3981 3113 2750 2391 2015&16 4407 3061 3034 2400 2016&17 4842 3214 3200 2494 2017&18 4847 3432 3371* 2578* 2018&19 4925 3121 & &

*% vufUre

L=ksr% d`f"k ,oa fdlku dY;k.k foHkkx] gfj;k.kkA

35

rkfydk 3-6& eq[; Qlyksa dk yf{kr {ks=] mRiknu vkSj vkSlr mit Qly {ks=

¼000 gSDVs;j½ mRiknu ¼000 Vu½

vkSlr mit ¼fd0xzk0 izfr gSDVs;j½

Pkkoy 1200 4097 3414 Tkokj 78 44 564 eDdh 46 131 2848 Ckktjk 560 1092 1950 [kjhQ nkysa 62 56 903 dqy [kjhQ [kk|kUu 1946 5420 2785 Xksgwa 2523 13271 5260 puk 104 140 1346 tkS 46 170 3696 jch nkysa 10 26 2600 dqy jch [kk|kUu 2683 13607 5072 O;olkf;d Qlysa% XkUuk 119 9006 75681 dikl ¼xkaBs½* 661 2691 692 rsy cht 10 9 900 jch cht 636 1173 1844 * dikl dk mRiknu xkaBksa esa izR;sd 170 fd-xkz-A L=ksr% df"k ,oa fdlku dY;k.k foHkkx] gfj;k.kkA nygu] [kjhQ ewax@lej ewaax] <Sapk vkfn dks c<+kok fn;k tk jgk gSA e`nk LokLF; esa lq/kkj ds fy, <S+apk cht ds forj.k ds ek/;e ls lkbV fof”k’V xfrfof/k;ksa dks Hkh c<+kok fn;k tk jgk gSA tkx:drk izf”k{k.k f”kfoj dk vk;kstu vU; oSdfYid Qlyksa ls vfrfjDr vk; vftZr djus ds fy, /kku ds fofo/khdj.k] fEkV~Vh dh moZjdrk cgkyh] d`f’k izlaLdj.k] Qly mRikn dk ewY; lao/kZu ls d`f’k dks ykHkdkjh m|e cukus ds fy, fdlkuksa dks tkx:d djus ds fy;s fd;k tk jgk gSA jkT; lhMhih ftyksa ds vykok vU; ftyksa esa Hkh jkT; ;kstuk *gfj;k.kk essa Qly fofof/kdj.k dks c<+kok nsus ds fy, ;kstuk* ykxw djds Qly fofof/kdj.k dks c<+kok ns jgk gSA Qly chek ;kstuk 3-8 dsUnzh; ljdkj dh vf/klwpuk fnukad 23&02&2016 }kjk iz/kkueU=h Qly chek ;kstuk cukbZ xbZ gSA jkT; ljdkj us [kjhQ 2016] jch 2016&17 vkSj [kjhQ 2017 o jch 2017&18] [kjhQ 2018] jch 2018&19] [kjhQ 2019] jch 2019&20 lhtu esa iz/kkueU=h Qly chek ;kstuk dks

ykxw djus dk fu.kZ; fy;k gSA [kjhQ lhtu esa /kku] cktjk] eDdk dikl vkSj jch lhtu esa xsgwa] ljlksa] puk] tkS rFkk lwjteq[kh dks bl ;kstuk ds rgr doj fd;k tk jgk gSA ;g ;kstuk fdlkuksa dks uohu] vk/kqfud d`f’k i)fr;ksa dks viukus rFkk vk; dks fLFkj djus ds fy, foRrh; lgk;rk iznku dj jgh gSA bl ;kstuk ds rgr Hkqxrku fd, tkus okys fizfe;e esa fdlkuksa dk fgLlk jch Qlyksa ds fy, 1-5 izfr”kr] [kjhQ Qlyksa ds fy, 2 izfr”kr rFkk [email protected];d Qlyksa ds fy, 5 izfr”kr gSA “ks’k fgLlk dsUnz ljdkj rFkk jkT; ljdkj }kjk cjkcj ds vuqikr esa ogu fd;k tk,xkA ,d ekSle dh lHkh Qlyksa ds fy, ,d ckj izhfe;e Hkqxrku fd;k tk,xkA fdlkuksa ds fgr esa jkT; ljdkj us dikl dh Qly ds ekeys esa tksfd ,d okf.kfT;d Qly gS rFkk tks 5 izfr”kr izhfe;e oxZ esa vkrh gS] fdlkuksa ls dsoy 2 izfr”kr izhfe;e ysus dk fu.kZ; fd;k gSA “ks’k 3 izfr”kr jkT; ljdkj }kjk Hkqxrku fd;k tk,xkA iz/kkueU=h Qly chek ;kstuk ds vUrZxr Qlyh lhtuokj izxfr rkfydk 3-7 esa nh xbZ gSA

mailto:[email protected];d

36

rkfydk 3-7& iz/kkueU=h Qly chek ;kstuk dh Qlyh lhtuokj izxfr ¼:i;s yk[k esa½

lhtu doj fd, x, fdlku

YkkHkkfUor fdlkuksa dh la[;k

izhfe;e dqy izhfe;e nkok jkf'k

fdlku dk fgLlk

jkT; ljdkj dk fgLlk

dsUnz ljdkj dk fgLlk

[kjhQ 2016 738795 150881 12735-62 8332-42 4616-37 25684-41 23423-05

jch 2016&17 597298 62606 6994-67 1892-81 1892-81 10780-29 5702-64

[kjhQ 2017 641562 240144 12674-31 11489-05 6201-65 30365-01 79704-32

jch 2017&18 697977 77215 8224-34 3384-38 3384-38 14993-10 8530-02

[kjhQ 2018 722953 322574 13908-27 26084-97 18099-62 58092-86 79729-23

jch 2018&19 774947 80721 10236-94 8526-07 8526-07 27289-08 12705-24

dqy 4173532 934141 64774-15 59709-70 42720-90 167204-75 209794-50

L=ksr% df"k ,oa fdlku dY;k.k foHkkx] gfj;k.kkA e`nk LokLF; izca/ku 3-9 e`nk LokLF; dkMZ ;kstuk dh “kq:vkr iks’kd rRoksa dh deh ds lek/kku vkSj e`nk ijh{k.k vk/kkfjr iks’kd izca/ku dks c<+kok nsus ds mÌs”; ls Hkkjr ds ekuuh; iz/kkuea=h }kjk 19&05&2015 dks lwjrx<+] jkTkLFkku ls dh xbZ FkhA bl ;kstuk ds rgr jkT; esa nks o’kksZa ds dky pdz esa lHkh fdlkuksa dks e`nk LokLF; dkMZ tkjh fd, tkus gSA ;g ;kstuk jkT; esa vizSy] 2015 ls “kq: dh xbZ FkhA bl ;kstuk ds izFke pj.k 2015&16 vkSj 2016&17 ds fy, Hkkjr ljdkj }kjk yxHkx 13-42 yk[k feV~Vh ds uewuksa dk y{; fn;k x;kA lHkh uewuksa dk ijh{k.k fd;k x;k vkSj fdlkuksa dks 45-21 yk[k e`nk LOkkLF; dkMZ tkjh dj fn;s x, gSaA ;kstuk dk nwljk pdz ¼2017&18 o 2018&19½ ebZ] 2017 ls “kq: gks pqdk gSA o’kZ 2017&18 o 2018&19 ds nkSjku yxHkx 13-55 yk[k enk uewus ,d= fd, x, gSaA buesa ls 36-36 yk[k e`nk LOkkLF; dkMZ forfjr fd;s tk pqds gS vkSj “ks’k izxfr ij gSA fofHkUu ftyksa ls izkIr lQyrk ds vk/kkj ij] fdlkuksa us e`nk LOkkLF; dkMZ dh flQkfj”kksa ds vuqlkj moZjd dh ek=k dks ykxw fd;k] blls buiqV ykxr esa deh vkbZ gS vkSj mit esa o`f) gqbZ gSA bl ;kstuk ij vkt rd 3]487-62 yk[k :Ik;s [kpZ fd, x, gaSA blds vykok o’kZ 2019&20 ds nkSjku ,d ik;yV çkstsDV “kq: fd;k x;k gS] ftlds rgr CykWd okj xkaoksa dk p;u djds

22 ftyksa esa 122 CykWd ls 122 xkaoksa ds feV~Vh ds uewus fy, tkus gSaA bl ik;yV çkStsDV ds rgr vc rd 25]567 e`nk uewus ,d= djds ijh{k.k fd, x, gSa vkSj 11]000 e`nk LokLF; dkMZ forfjr fd, x, gSaA jk’Vªh; d`f’k fodkl ;kstuk ¼vkj-ds-oh-okbZ-½ 3-10 vkj-ds-oh-okbZ-&j¶rkj dk m)s”; fdlkuksa ds iz;klksa dks etcwr djus] tksf[ke de djus vkSj d`f’k&O;kikj m|ferk dks c<+kok nsus ds ek/;e ls [ksrh dks ,d ykHkdkjh vkfFkZd xfrfof/k cukuk gSA Hkkjr ljdkj }kjk o’kZ 2018&19 ds fy, lkekU; jk’Vªh; d`f’k fodkl ;kstuk] ftlesa mi;kstuk;sa rFkk ,l-lh-,l-ih- 'kkfey gS] ds vUrZxr 137-65 djksM+ :Ik;s dk vkaoVu fd;k x;k gS ftldks 60%40 ¼dsUnz % jkT;½ ds u;s lka>k iSVuZ ds vk/kkj ij ckaVk x;k gSA eq[; lfpo gfj;k.kk ljdkj dh v/;{krk esa fnukad 31&05&2018] 24&0+9&2018 rFkk 13&03&2019 dks jkT; Lrjh; vuqeksnu lfefr dh cSBd vk;ksftr dh xbZ FkhA ftlesa o"kZ 2018&19 ds fy, 261-54 djksM+ :i;s dh jk’Vªh; d`f’k fodkl ;kstuk lkekU;] ,l-lh-,l-ih- rFkk mi;kstuk ds izkStsDV Lohdr fd, x, FksA ftlesa ls Hkkjr ljdkj }kjk 105-27 djksM+ :i;s dh dqy jkf”k jk’Vªh; d`f’k fodkl ;kstuk lkekU; rFkk jk’Vªh; d`f’k fodkl ;kstuk ,l-lh-,l-ih- ds vUrZxr tkjh dh xbZ FkhA blds vfrfjDr Hkkjr ljdkj us o’kZ 2018&19 esa mi;ksx gsrw 76-13 djksM+

37

:i;s fiNys lkyksa ¼2016&17 rFkk 2017&18½ dh cdk;k jkf”k iqu% tkjh dj nh gSA bl izdkj gfj;k.kk ljdkj }kjk o’kZ 2018&19 esa fnukad 31 ekpZ] 2019 rd dqy 181-40 djksM+ :i;s dh jkf”k tkjh dj nh xbZA ftlds fo:) 116-04 djksM+ :i;s [kpZ dj fn, x, gSaaA blds bykok Hkkjr ljdkj }kjk vfrfjDr fd”r dh jkf”k 17-38 djksM+ :i;s ¼dsUnz dk fgLlk½ fnukad 25&03&2019 dks tkjh dh ftldh Lohd`fr 2018&19 esa foRr foHkkx }kjk ugha nh xbZA o’kZ 2019&20 dh jkT; Lrjh; vuqeksnu lfefr ¼,l-,y-,l-lh-½ dh cSBd fnukad 13&03&2019 dks vk;ksftr dh xbZ FkhA ftlesa 305-91 djksM+ :i;s dh ;kstuk ds izkStsDV vkj-ds-oh-okbZ- lkekU; rFkk 30-57 djksM+ ds izkStsDV vkj-ds-oh-okbZ- ,l-lh-,l-ih- ds fy, Lohd`r fd, x, FksA blds vfrfjDr Hkkjr ljdkj us 5-03 djksM+ :i;s mi;kstuk lh-Mh-ih-] 1-66 djksM+ :i;s vkj-ih-,l- rFkk 1-83 djksM+ :i;s i”kqvksa dh lsgr ls lEcfU/kr mi;kstuk ds fy, Lohd`r fd, FksA o’kZ 2019&20 esa gfj;k.kk ljdkj us 350 djksM+ :i;s vkj-ds-oh-okbZ- lkekU; ds fy, rFkk 20 djksM+ :i;s vkj-ds-oh-okbZ- ,l-lh-,l-ih- ds fy, izko/kku fd;k gSA Hkkjr ljdkj us o’kZ 2019&20 ds fy, jk’Vªh; d`f’k fodkl ;kstuk ,ao mi;kstuk ds fy, 114-13 djksM+ :i;s ¼93-67 djksM+ :i;s vkj-ds-oh-okbZ-

lkekU; + 20-46 djksM+ :i;s vkj-ds-oh-okbZ- ,l-lh-,l-ih-½ dk izko/kku fd;k gSA izFke fd”r dh jkf”k 42-58 djksM+ :i;s ¼25-55 djksM+ :i;s dsUnzh; fgLlk $ 17-03 djksM+ :i;s jkT; fgLlk½ vkj-ds-oh-okbZ- lkekU; rFkk 10-23 djksM+ ¼6-14 djksM+ :i;s dsUnzh; fgLlk $ 4-09 djksM+ :i;s jkT; fgLlk½ vkj-ds-oh-okbZ- ,l-lh-,l-ih- ds vUrxZr Hkkjr ljdkj rFkk jkT; ljdkj us 12 tqykbZ] 2019 dks tkjh dj nhA blds vfrfjDr gfj;k.kk

ljdkj }kjk 81-27 djksM+ :i;s ¼lkekU; + ,l-lh-,l-ih-½ fiNys lky dh cdk;k jkf”k tkjh dj nh xbZ gSA bl izdkj gfj;k.kk

ljdkj }kjk o’kZ 2019&20 esa fnukad 31 fnlEcj] 2019 rd dqy jkf”k 114-95 djksM+ :i;s vkj-ds-oh-okbZ- lkekU; rFkk 19-13 djksM+ :i;s vkj-ds-oh-okbZ-] ,l-lh-,l-ih- ds fy, tkjh dj nh xbZA ftlds fo:) 113 djksM+ :i;s [kpZ dj fy, x, gSaA blds bykok Hkkjr ljdkj ls nwljh fd”r dh jkf”k 36-67 djksM+ Hkh izkIr gks pqdh gS ftldh Lohd`fr foRr foHkkx ls feyuh vHkh ckdh gSA jk’Vªh; [kk| lqj{kk fe”ku ¼,u-,Q-,l-,e-½ 3-11 Hkkjr ljdkj us jch 2007&08 ls jkT; esa dsUnzh; izk;ksftr jk’Vªh; [kk| lqj{kk fe”ku “kq: fd;k gSA bl fe”ku ds rgr nks Qlyksa xsgwa vkSj nkyksa dks “kkfey fd;k x;k gSA mu ftyksa ij /;ku dsafnzr djus dh ifjdYiuk dh xbZ gS tks vf/kd laHkkO;rk okys gSa ysfdu de mRiknd gSaA jkT; ds lkr ftyksa vEckyk] ;equkuxj] fHkokuh] egsUnzx<+] xq:xzke] jksgrd vkSj >Ttj dks jk’Vªh; [kk| lqj{kk fe”ku xsgwWaa ds rgr doj fd;k x;k gSA nkyksa ds ekeys esa ikap ftyksa dks 2007&08 ls 2009&10 ds nkSjku doj fd;k x;k FkkA o’kZ 2010&11 ls lHkh ftyksa dks jk’Vªh; [kk| lqj{kk fe”ku nygu ds rgr doj fd;k x;k gSA fe”ku dk eq[; mÌs”; jkT; ds fpfUgr~ ftyksa esa LFkk;h :i ls {ks=h; foLrkj vkSj mRikndrk esa o`f) ds ek/;e ls xsgwa vkSj nkyksa ds mRiknu esa o`f) djuk gSA jk’Vªh; [kk| lqj{kk fe”ku ds rgr o’kZ 2014&15 esa ikap ftyksa >Ttj] fglkj] fHkokuh] ukjukSy rFkk fjokM+h dks jk’Vªh; [kk| lqj{kk fe”ku ds rgr eksVs vukt rFkk okf.kfT;d Qlysa] xUuk o dikl ds fy, xUuk o dikl mRiknd ftyksa esa “kkfey fd;k x;kA Hkkjr ljdkj us py jgh eq[; ;kstuk jk’Vªh; [kk| lqj{kk fe”ku esa o’kZ 2018&19 ds nkSjku jk’Vªh; [kk| lqj{kk fe”ku iks’k.k vukt o vks-,l- rFkk vks-ih- uke dh nks ;kstukvksa dks “kkfey fd;kA ;gka ;g o.kZu djuk mfpr gksxk fd Hkkjr ljdkj us nks u;s ftyksa iapdwyk o fljlk dks jk’Vªh; [kk| lqj{kk fe”ku eksVs vukt esa “kkfey

38

fd;k gS rFkk nks ftyksa ukjukSy o fjokM+h dks jk’Vªh; [kk| lqj{kk fe”ku eksVs vukt ;kstuk ls ckgj dj fn;k gSA blds vfrfjDr o’kZ 2018&19 ds nkSjku Hkkjr ljdkj }kjk jk’Vªh; [kk| lqj{kk fe”ku iks’kd vukt esa 9 ftyksa fHkokuh] xq:xzke] fglkj] >Ttj] thUn] egsUnzx<+] esokr] fjokM+h rFkk jksgrd dks “kkfey fd;k x;k gSA “kkfey ubZ ;kstukvksa vks-,l- o vks-ih- dks o’kZ 2018&19 ls leLr jkT; esa

fdz;kfUor fd;k tk;sxkA blds vykok xUus ds lkFk nygu dks Hkh xUuk mRiknd ftyksa esa ,u-,Q-,l-,e-&okf.kfT;d Qly ¼xUuk½ ds vUrZxr yk;k x;k gSA ;g ;kstuk o’kZ 2015&16 ls 60%40 dsUnz vkSj jkT; vk/kkj ij ykxw dh xbZ gSA jk’Vªh; [kk| lqj{kk fe”ku ds rgr izxfr rkfydk 3-8 ¼d½] ¼[k½ rFkk ¼x½ es n”kkZbZ xbZ gSA

rkfydk 3-8 (d)& jk’Vªh; [kk| lqj{kk fe”ku ¼,u-,Q-,l-,e-½ dh izxfr xsgwWa ¼foRrh; yk[k :Ik;s½

var{ksi bdkbZ y{; miyfC/k;ka y{; 2018&19 2018&19 2019&20

HkkSfrd foRrh; HkkSfrd foRrh; HkkSfrd foRrh; 1- mUur izkS|ksfxdh dk izn”kZu gSDVs;j 4773 429-57 4773 181-35 4773 429-57 2- Qly iz.kkyh vk/kkfjr izn”kZu gSDVs;j 1227 184-05 1227 123-60 1227 184-05 3- izekf.kr chtksa dk forj.k fDaoVy 18408 306-80 18408 88-50 18408 306-80 4- lesfdr iks’k.k izcU/ku gSDVs;j 11100 80-50 11100 26-48 11100 80-50 5- ,dhdr dhV izcU/ku gSDVs;j 29920 149-60 29920 57-59 29920 149-60 6-lalk/ku laj{k.k izkS|ksfxd midj.k la[;k 3096 27-48 3096 12-64 2580 27-48 7- dq”ky ty vkosnu midj.k d fNM+dko lSV la[;k 1500 150-00 1500 74-20 1250 150-00 [k ikuh ys tkus ds fy, ikbZi ehVj 400800 200-40 400800 9-27 1000 150-00 8- Qly iz.kkyh vk/kkfjr izf”k{k.k la[;k 40 5-60 40 5-60 40 56-00 9- fofo/k

0 0 0 0

foRrh; ;ksx 1534-00 579-23 1534-00 rkfydk 3-8 ¼[k½ & jk’Vªh; [kk| lqj{kk fe”ku ¼,u-,Q-,l-,e-½ dh izxfr&ngyu ¼foRrh; yk[k :Ik;s½ var{ksi bdkbZ y{; miyfC/k;ka y{;

2018&19 2018&19 2019&20 HkkSfrd foRrh; HkkSfrd foRrh; HkkSfrd foRrh;

1- mUur izkS|ksfxdh dk izn”kZu gSDVs;j 1317 118-53 460 41-40 1283 115-47 2- Qly iz.kkyh vk/kkfjr izn”kZu gSDVs;j 338 50-70 110 16-50 323 48-45 3- izekf.kr chtksa dk forj.k fDaoVy 3572-6 169-20 2539 57-98 3479 163-97 4- lesfdr iks’k.k izcU/ku gSDVs;j 7510 42-30 3535 20-40 7487 41-93 5- ,dhdr dhV izcU/ku gSDVs;j 8460 42-30 7282 36-86 8000 40-00 6-lalk/ku laj{k.k izkS|ksfxd midj.k Lka[;k 3357 35-97 2125 21-13 2680 34-39 7- dq”ky ty vkosnu midj.k d fNM+dko lSV la[;k 966 96-60 450 35-00 947 94-70 [k ikuh ys tkus ds fy, ikbZi ehVj 0 0 0 0 0 0 8- Qly iz.kkyh vk/kkfjr izf”k{k.k Lak[;k 60 8-40 60 8-40 54 7-56 9- fofo/k 166 166-00 166 11-15 0 0-00 foRrh; ;ksx 730-00 248-82 546-48

rkfydk 3-8 ¼x½ & jk’Vªh; [kk| lqj{kk fe”ku ¼,u-,Q-,l-,e-½ eksVs vukt o okf.kfT;d Qlysa ¼foRrh; yk[k :Ik;s½ var{ksi bdkbZ y{; miyfC/k;ka y{;

2018&19 2018&19 2019&20 HkkSfrd foRrh; HkkSfrd foRrh; HkkSfrd foRrh;

1 lq/kkj iSdst dk izn”kZu cktjk] tkS] eDdk gSDVs;j 400 24-00 400 24-00 397 23-82 2 fefJr Qlyksa ij izn”kZu eDdk+tkS] cktjk+ eDdk

gSDVs;j 200 12-00 200 12-00 170 10-20

3- izekf.kr chtksa dk forj.k fDaoVy 1918 19-18 1918 19-18 441-70 14-58 foRrh; ;ksx 55-18 55-18 48-60

L=zksr% df"k ,oa fdlku dY;k.k foHkkx] gfj;k.kkA

39

ty izca/ku 3-12 ty izca/ku u dsoy jkT; ds d`f’k foHkkx ds fy, t:jh gS cfYd jk’Vª ds fy, ,d egRoiw.kZ t:jr gSA ty cpr izkS|kssfxdh dks c<+kok nsus ds fy, **[ksr&ty izca/ku** dk;Zdze ij iwjk tksj fn;k x;k gSA foHkkx fdlkuksa dks dikl o xUus dh Qlyksa es Hkwfexr ikbZi ykbu] QOokjk flapkbZ iz.kkyh vkSj fMªi flapkbZ iz.kkyh viukus ij lgk;rk iznku dj jgk gSA ;s ikuh dh cpr iz.kkfy;ka] d`f’k tyok;q ifjfLFkfr;ksa ds dkQh vuqdwy ikbZ xbZ gaS ftlesa QOokjk flapkbZ iz.kkyh jsrhyh feV~~Vh ftlesa LFkykd`fr gksrh gS] ds fy, vuqdwy gSA ;|fi dikl o xUus dh Qlyksa es ;w-th-ih-,y- dks flapkbZ iz.kkyh esa lcls vf/kd O;ogk;Z ik;k x;k gS ftldks ik;yV vk/kkj ij igyh ckj o’kZ 2010&11 esa fy;k x;kA ty izca/ku dh izxfr rkfydk 3-9 esa n”kkZbZ xbZ gSA fNM+dko flapkbZ iz.kkyh 3-13 jkT; ds fo”ks’k rkSj ij nf{k.k&if”peh {ks= esa fNM+dko flapkbZ iz.kkyh dh Hkkjh ekax gSA vc rd] jkT; esa 1]75]903 fNM+dko lSV LFkkfir fd, tk pqds gSa ftu ij 262-93 djksM+ :Ik;s vuqnku ds :Ik esa [kpZ fd, x, gSA o’kZ 2017&18 ds nkSjku mijksDr vuqnku jkf”k esa ls 1]244-13 yk[k :Ik;s vuqnku jkf”k ls 23]014 gSDVs;j {ks= dks bl iz.kkyh ds vUrxZr yk;k x;k gSA jkT; esa iz/kkuea=h d`f’k lg ;kstuk ds vUrxZr lkekU; Js.kh]vuqlwfpr tkfr o lhekar fdlkuksa dks 85 izfr”kr dh nj ls lgk;rk iznku dh tk jgh gSA Hkwfexr ikbZi ykbZu iz.kkyh 3-14 jkT; esa Hkwfexr ty lalk/ku dh fuxjkuh ds v/;;u ls irk pyk gS fd djuky] dSFky] dq:{ks=] ikuhir] lksuhir vkSj ;equkuxj ftyksa esa /kku o xsagwWa dh yxkrkj cqvkbZ ds dkj.k ikuh ds tyLrj esa yxkrkj fxjkoV vkbZ gSA xgu Qlyksa dh iz.kkyh ¼Qly dh rhozrk 182 izfr”kr½ ds dkj.k 1999

ls 2016 rd tehu esa ikuh ds tyLrj esa vkSlr fxjkoV 9-3 ehVj gks xbZ gSA blds vykok] jkT; dk yxHkx 55 izfr”kr {ks= [kjkc xq.koRrk okys Hkwfexr ty ¼[kkjk½ ls izHkkfor gS tks fd Qly mRiknu vkSj mRikndrk esa fxjkoV dk dkj.k gSA ,sls {ks=ksa esa ;wthih,y iz.kkyh fcNkus ls vPNh xq.koRrk okys ikuh ds L=ksr ls flapkbZ ty ds ifjogu ds fy, Qly mRiknu c<+k;k tk ldrk gSA le; dh ekax gS fd flapkbZ gsrw Hkwfexr ikbZi ykbZu }kjk ikuh ds dq”ky o mfpr mi;ksx ls Hkwfexr ty HkaMkj ds {kj.k dks jksdk tk ldasA Hkwfexr ikbZiykbUk ifj;kstuk vkj-ds-oh-okbZ ds rgr yh xbZ foHkkx dh ,d izeq[k ifj;kstuk gS vkSj dk;Zdze dks iwjs jkT; esa fdlkuksa }kjk O;kid :i ls Lohdkj fd;k x;k gSA Hkwfexr ikbZi ykbZu ifj;kstuk vkj-ds-oh-vkbZ- ds rgr yh xbZ foHkkx dh ,d izeq[k ifj;kstuk gS vkSj dk;Zdze dks iwjs jkT; esa fdlkuksa }kjk O;kid :Ik ls Lohdkj fd;k x;k gSA Hkwfexr ikbZiykbZu iz.kkyh fcNkus ls ikuh ds uqdlku dks de fd;k x;k gS] mtkZ cpkbZ xbZ gS ftlls vfrfjDr {ks= dks [ksrh ds rgr yk;k x;k gSA vHkh rd 2]02]336 gSDVs;j {ks= dks 321-79 djksM+ :i;s dh jkf”k dk mi;ksx dj bl iz.kkyh ds vUrxZr yk;k x;k gSA Hkwfexr ikbZiykbZu ds rgr lgk;rk dk iSVuZ 50 izfr”kr dh ykxr ls 25]000 izfr gSDVs;j ds fglkc ls vf/kdre 60]000 :i;s izfr ykHkkFkhZ ds :Ik esa gSA fMªi flapkbZ iz.kkyh 3-15 fMªi flapkbZ iz.kkyh dikl o xUus dh Qlykas esa izksRlkfgr dh tk jgh gSA vc rd] jkT; esa 19-30 djksM+ :Ik;s vuqnku dk mi;ksx djds 3]721 gSDVs;j {ks= dks bl iz.kkyh ds v/khu yk;k tk pqdk gSA mijksDr esa ls 169-59 yk[k :Ik;s dk vuqnku o’kZ 2017&18 esa 348-60 gsDVs;j {ks= ds fy, bl iz.kkyh ds v/khu fn;k x;k gSA

40

Rkkfydk 3-9& fNM+dko flapkbZ iz.kkyh] Hkwfexr ikbZi ykbZu iz.kkyh vkSj fMªi flapkbZ iz.kkyh dk fooj.k

o’kZ Yk{; miyfC/k;ka fdlkuksa dks nh xbZ lfClMh ¼yk[k :Ik;s½ HkkSfrd

¼gS0@ua0½ foRrh;

¼yk[k :Ik;s½ HkkSfrd

¼gS0@ua0½ foRrh;

¼yk[k :Ik;s½ 1- fNM+dko flapkbZ iz.kkyh

2017&18 30000 35000-00 23014 1244-13 6220 2018&19 20000 2845-98 8152-23 1061-13 5304

2- Hkwfexr ikbZi ykbZu iz.kkyh 2017&18 45000 6000-00 20248 5218-93 9063 2018&19 8000 2000-00 9135-21 1610 4384

3- fMªi flapkbZ iz.kkyh 2017&18 2470 2700-00 348-60 169-59 137 2018&19 2000 1374-92 743-14 549-44 503

L=zksr% d`f"k ,oa fdlku dY;k.k foHkkx] gfj;k.kkA iz/kku ea=h d`f’k flapkbZ ;kstuk 3-16 o’kZ 2018&19 ds fy, iz/kku eU=h

d`f’k flapkbZ ;kstuk ds ?kVd ‘ij Mzksi eksj dzksi’ ds vUrxZr 1]374-92 yk[k :i;s dh lgk;rk jkf”k iznku djds 2]000 gSDVs;j Hkwfe dks doj djus dk y{; izLrkfor gSA bl ;kstuk esa lEiw.kZ jkT; ds vUrZxr lkekU; Js.kh fdlkuksa] vuqlwfpr tkfr fdlkuksa] NksVs vkSj lhekUr fdlkuksa dks 85 izfr'kr dh nj ls lgk;rk iznku dh gSA iz/kku ea=h fdlku ;kstuk 3-17 iz/kku ea=h fdlku ;kstuk ds rgr fdlkuksa dks 6]000 :i;s izfr o"kZ foRrh; lgk;rk 2]000 :i;s izfr fdLr ds vk/kkj ij iznku dh tk jgh gSA vc rd 13]86]364 fdlkuksa dks igyh fdLr] 13]49]149 fdlkuksa dks nwljh fdLr rFkk 11]09]047 fdlkuksa dks rhljh fdLr tkjh dh tk pqdh gSA iz/kku ea=h fdlku eku/ku ;kstuk 3-18 iz/kku ea=h fdlku eku/ku ;kstuk ds rgr jkT; ljdkj eq[;ea=h ifjokj lef} ;kstuk ¼,e-,e-ih-,l-okbZ-½ ds ek/;e ls 1-80 yk[k :i;s ls de okf’kZd vkenuh okys 3-36 yk[k fdlkuksa dh fdLr dk fgLlk ogu dj jgh gSA d`f’k ,oa fdlku dY;k.k foHkkx }kjk fdlkuksa dks fofHkUu izdkj ds d`f’k ;a= vuqnku ij fn;s x;s gSaA budk fooj.k rkfydk 3-10 esa fn;k x;k gSA

bu lhVw Qly vo”ks’k izca/ku *bu lhVw Iaktkc] gfj;k.kk] mRrj izns”k vkSj jk’Vªh; jkt/kkuh {ks= fnYyh esa Qly vo”ks’k izca/ku ds fy, d`f’k ;a=hdj.k dks c<+kok nsuk*A 3-19 Hkkjr ljdkj }kjk ,d ubZ Ldhe iatkc gfj;k.kk] mŸkj izns'k rFkk ,u-lh-Vh-] fnYyh ds jkT;ksa esa Qly vo'ks"k ds bu lhVw izca/ku ds fy, d`f"k eSdsukbZts'ku dks c<+kok nsus ds fy, 'kq: dh xbZ gSA o"kZ 2019&20 ds nkSjku gfj;k.kk jkT; dks dk;kZUo;u ds fy, 19]206 yk[k :Ik;s iznku fd;s x, gSA Qly vo'ks"kksa ds izca/ku ds fy, ijkyh tyus ij vadq'k yxkus ds fy, dqy 1]672 dLVe gk;fjax lSaVj 80 izfr'kr vuqnku ij LFkfir fd;s x;s rFkk iqvky ds tyus ds [krjksa vkSj Qly vo'ks"kksa ds izca/ku ij vadq'k yxkus ds fy, 5]224 bu lhV Qly vo'ks"kksa izca/ku bEIyhesUV~l 50 izfr'kr lfClMh ij O;fDrxr fdlkuksa dks iznku fd;s gSA xzkeh.k Lrj dSEi] CykWd Lrj dSEi] lks'ky fefM;k] ys[ku izfr;ksfxrk] lkoZtfud 'kiFk xzg.k lekjksg] dBiqryh dk;Zdze] lwpuk jFk] lh-vkj-,e- i[kokMk rFkk 22 izn'kZu oSuksa ds ek/;e ls fdlkuksa dks tkx:d fd;k x;kA fdlkuksa dks Qly vo'ks"k izca/ku] d`f"k ;a=ksa ds lapkyu o j[k j[kko gsrw izf'kf{kr fd;k x;k rFkk Qly vo'ks"k izca/ku d`f"k ;a=ks dk izn'kZu fdlku ds [ksrksa esa fd;k x;kA bu lhVw Qly vo”ks’k izca/ku ds ckjs esa tkx:drk iSnk djus ds fy, izeq[k LFkkuksa esa gksfMZax@cSuj yxk;s x;s FksA bl ;kstuk ds vUrZxr y{; ,oa miyfC/k;ka rkfydk 3-11 esa n'kkZ;h xbZ gSA

41

rkfydk 3-10& o’kZ 2019&20 esa fdlkuksa dks vuqnku ij fn, x, d`f’k ;a= dze la0 d`f’k ;a=ksa ds uke HkkSfrd foRrh; ¼yk[k :i;s½

1- ,l,e,l 225 122-15 2- gIih lhMj 2473 1891-85 3- /kku LVªh pkWij@ eqYpj 2100 1785-00 4- Jqc ekLVj 175 39-16 5- jsoA ,eA chA gy 1562 1249-60 6- jksVjh Lys”kj 608 142-58 7- VSDVj 2905 784-35 8- jksVksosVj 3948 1974-00 9- LVªk csyj 171 855-00 10- VSDVªj 899 1798-00 11- Mh-,l-vkj- 4 0-80 12- eYVh Øki Iykuj 6 1-50 13- jhij cka/kus dh e”khu 97 194-00 14- /kku VªlIykaVj 1 5-00 15- gS jSd 25 35-00

YkkHkkfFkZ;ksa dh la[;k@dqy O;; 15199 10877-98

rkfydk 3-11& o’kZ 2018&19 ,oa 2019&20 ds Yk{; o miyfC/k;ak fooj.k Yk{; 2018&19 miyfC/k;ak 2018&19 Yk{; 2019&20 miyfC/k;ak 2019&20

HkkSfrd foRrh; ¼yk[k :i;s½




QkeZ e”khujh cSad ;k bu lhVw Qly vo”ks’k izca/ku e”khujh dk dLVe gk;fjax lSUVj dh LFkkiukA

1230 9400 1194 7431 1300 13061 1672 9000

d`f’k e”khujh rFkk bu lhVw Qly vo”ks’k izca/ku ds fy, midj.k dh [kjhnA

5563 1950 3549 1911 7468 3396 5224 2500

L=zksr% df"k ,oa fdlku dY;k.k foHkkx] gfj;k.kkA

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&jktLo ,oa vkink izcU/ku 3-20 jkT; Lkjdkj us izkd`frd vkink ls [kjkc gqbZ Qlyksa dh eqvkotk jkf”k igyh ekpZ] 2015 ls c<+kdj 12 gtkj :i;s izfr ,dM+ dj nh gS rFkk lHkh fgLlsnkjksa dks Hkqxrku fd;k x;k U;wure eqvkotk 500 :i;s gSA Qlyksa dks ck<+] tyHkjko] vfXu] fctyh dh fpaxkjh] Hkkjh o’kkZ] vksyko`f’V] vka/kh&rwQku vkSj dhVk.kq geyk ds izdksi vkfn ls gksus okys uqdlku dk nk;jk Hkh

c<++k;k x;k gSA izkd`frd vkinkvksa ds ihfM+rksa dks o’kZ&okj iznku fd;s x;s eqvkots dk fooj.k rkfydk 3-12 esa fn;k x;k gSA LVSEi ,oa jftLVªs”ku

• ljdkj }kjk iathd`r xkS”kkyk] Hkwfe dh [kjhn ij izHkk;Z LVkEi “kqYd esa 1 izfr”kr rd dh deh dh xbZ gSA

• gfj;k.kk ljdkj }kjk iathd`r /kekZFkZ U;klksa] /kekZFkZ lkslkbZfV;ksa] dEifu;ksa] tks ykHk ds fy, ugh gksa] ds chp lEifr ds

42

gLrkUrj.k ds fy, izHkk;Z LVkEi “kqYd 5 ls ?kVkdj 1 izfr”kr fd;k x;k gSA

• ljdkj us fdlkuksa ds d`f’k iz;kstu gsrw 1-60 yk[k :Ik;s rd ds _.k izkIr djus ds fy, lHkh izdkj ds _.k djkj ij yxus okyk LVkEi “kqYd ekQ dj fn;k x;k gSA

esokr fodkl cksMZ 3-21 esokr fodkl cksMZ dk xBu {ks+=

dh xjhch] csjkstxkjh vkSj lkekftd fiNMs+iu dks nwj djus ,oa {ks= ds yksxkas dh thou “kSyh esa lq/kkj djus ds m}s”; ls o’kZ 1980 es fd;k x;kA esokr fodkl vfHkdj.k dk m}s”; {ks= es fodklkRed xfrfof/k;ksa dks rst djuk o {ks= ds fy, fo”ks’k :Ik ls rS;kj dh xbZ ykHkizn fodklkRed xfrfof/k;ksa dks ykxw djuk gSA ,dhd`r fodkl O;; dk o’kZokj fooj.k rkfydk 3-13 esa fn;k x;k gSA

rkfydk 3-12& izkd`frd vkinkvksa ds ihfM+rksa dks o’kZ&okj iznku fd;s x;s eqvkots dk fooj.k ¼:i;s djksM+ esa½

o’kZ lw[kk ck<@Hkkjh o’kkZ vksyko`f’V dhVk.kq geyk vkxtuh@ykbZfVax 2014&15 123-38 & & 18-40 0-29 2015&16 1-08 21-96 1207-73 976-03 0-46 2016&17 17-85 0-11 25-38 28-45 0-17 2017&18 2-00 5-46 69-42 12-60 0-20 2018&19 & 164-74 16-97 & 2-83 2019&20 & 39-91 26-94 & 3-53 dqy 144-31 232-18 1346-44 1035-48 7-48

rkfydk 3-13&,dhd`r fodkl O;; dk o’kZokj fooj.k o’kZ esokr {ks= dk l?ku fodkl ¼lkekU;½ esokr {ks= dk l?ku fodkl ¼,llh,lih½ dqy O;; 2014&15 1858-76 60-00 1918-76 2015&16 1890-51 2-16 1892-67 2016-17 2563-10 74-63 2637-73 2017&18 2193-03 246-31 2439-34 2018&19 2348-96 312-12 2661-08 2019&20 2700-00 300-00 3000-00

L=zksr% jktLo ,oa vkink izcU/ku foHkkx] gfj;k.kkA &&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& gfj;k.kk jkT; Ckht izek.khdj.k laLFkk 3-22 laLFkk dk eq[; dk;Z cht vf/kfu;e&1966 dh /kkjk&5 ds v/khu Hkkjr ljdkj }kjk vf/klwfpr dh xbZ Qlykas ds chtksa@tkfr;ksa dks fu/kkZfjr ekudksa ds vuqlkj izekf.kr djuk gSA Qlyokj fu/kkZfjr ekudksa dk fooj.k] dsUnzh; cht izek.khdj.k cksMZ }kjk fu/kkZfjr fd;s x;s U;wure cht izek.khdj.k ekudks esa fn;k gqvk gSA izek.khdj.k dk dk;Zdze fofHkUu cht mRiknu djus okyh laLFkkvksa tSls gfj;k.kk cht fodkl fuxe] gSQsM] gfj;k.kk Hkwfe lq/kkj o fodkl fuxe] m|ku foHkkx] gfj;k.kk d`f’k fo”ofo|ky;]

jk’Vªh; cht fuxe] vkbZ-,Q-,Q-Mh-lh-] d`Hkdks ,oa vU; O;fDrxr cht mRikndksa@laLFkkvksa }kjk fd;k tkrk gSA 3-23 ;|fi ,atSalh viuh xfrfof/k;ksa ds ek/;e ls chtksa ds izek.khdj.k ds fy, dk;Zdze dks izksRlkfgr djrh gS] rFkkfi jkT; dh cht mRiknd@laLFkkvksa }kjk izek.khdj.k ds fy, vkQj fd;k x;k {ks= gh laLFkk ds dk;Z dk y{; cu tkrk gSA o’kZ 2014&15 ls 2018&19 rd laLFkk }kjk fofHkUu Qlyksa dk fd;k x;k fujh{k.k ,oa izekf.kr cht dh ek=k dk fooj.k rkfydk 3-14 esa fn;k x;k gSA

43

Rkkfydk 3-14&fujh{k.k fd;k x;k {ks= o izekf.kr fd;s x, chtksa dh ek=k o’kZ fujh{k.k fd;k

x;k {ks= ¼000 gSDV;sj½

izekf.kr fd;s x;s chtksa dh ek=k ¼000 fDaoVy½

2014&15 75-73 2055-72 2015&16 89-46 2748-69 2016&17 103-27 3275-11 2017&18 94-83 2878-95 2018&19 90-78 2980-74

L=zksr% gfj;k.kk cht izek.khdj.k laLFkkA

3-24 o’kZ 2020&21 ds nkSjku fofHkUu cht mRiknd laLFkkvksa@mRikndksa }kjk gfj;k.kk jkT; cht izek.khdj.k laLFkk dks yxHkx 33-50 yk[k fDaoVy izekf.kr cht mRiknu ds fy, 104 gtkj gSDVs;j {ks= vkQj fd;s tkus dh lEHkkouk gSA o’kZ 2020&21 esa vuqekfur vk; 1]575-20 yk[k o O;; yxHkx 1]560-20 yk[k gksxhA 3-25 orZeku esa] jkT; esa ljdkjh rFkk xSj&ljdkjh {ks= esa 247 izLkaLdj.k la;a= dk;Z dj jgs gSa ftu ij izek.khdj.k gsrw chtksa ds lalk/ku dk dk;Z laLFkk }kjk fd;k

tk jgk gSA chtksa ds lalk/ku ds mijkUr] izR;sd ykWV ls cht dk ,d uequk ysdj vkSj mls d`f’k foHkkx ds v/khu cht ijh{k.k iz;ksx”kkyk djuky] fljlk rFkk gfj;k.kk jkT; cht izek.khdj.k iz;ksx”kkyk laLFkk iapdqyk ,oa jksgrd fLFkr iz;ksx”kkyk esa vko”;d tkap ds fy, Hkstk tkrk gS rFkk ogka ls ifj.kke izkIr gksus ds ckn vxj og ykWV izek.khdj.k ds lHkh fu/kkZfjr ekudksa dks iwjk djrk gS rks mldks fu;ekuqlkj izekf.kr dj fn;k tkrk gSA gfj;k.kk jkT; cht izek.khdj.k laLFkk ds fiNys 5 lkyksa dh vk; o O;; dk fooj.k rkfydk 3-15 esa n”kkZ;k x;k gSA rkfydk 3-15&cht izek.khdj.k laLFkk dh vk; o O;; dk fooj.kA ¼:Ik;s yk[k esa½

o’kZ vk; O;; 2014&15 818-18 701-00 2015&16 922-50 691-90 2016&17 1035-45 747-65 2017&18 1169-11 834-64 2018&19 1058-67 772-85

L=zksr% gfj;k.kk cht izek.khdj.k laLFkkA &&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& gfj;k.kk cht fodkl fuxe fyfefVM 3-26 gfj;k.kk cht fodkl fuxe fdlkuks ds dY;k.k ds fy, dk;Z djrk gS vkSj fuxe dk eq[; m)s'; fdlkuksa dks ukeek= ykHk ij xq.kkRed cht çnku djuk gSA gfj;k.kk cht fodkl fuxe ,d ewY; fu;a=d ds :i esa Hkh dke djrk gS rkfd jkT; esa cht dh dherksa ij jksd yxk ldsA dHkh&dHkh ljdkj dks gfj;k.kk cht fodkl fuxe dh ykxr ds eqdkcys cht dh njksa dks de djuk iM+rk gS] ftlls jkT; ds fdlkuksa dks ykHk nsus ds fy, fuxe dks uqdlku dk lkeuk djuk iM+rk gSA izekf.kr chtksa dk mRiknu rFkk forj.k 3-27 gfj;k.kk cht fodkl fuxe us o"kZ 2018&19 ds nkSjku [kjhQ Qlyksa ds izekf.kr chtksa dk 4]885 fDoaVy rFkk jch

Qlyksa ds izekf.kr chtksa dk 2]65]873 fDoaVy mRiknu fd;kA fdlkuksa dks le; ij izekf.kr chtksa dh miyC/krk lqfuf”pr djus ds fy,] gfj;k.kk cht fodkl fuxe dk lgdkjh laLFkkvksa tSls feuh cSadksa] gfj;k.kk Hkwfe lq/kkj ,oa fodkl fuxe bR;kfn ds fcdzh dsUnzksa ds vykok vius 77 fcdzh dsUnzksa dk usVodZ gSA fuxe }kjk t:jr ds vuqlkj vLFkkbZ cht fcdzh dsUnz Hkh [kksys tkrs gSaA vf/kdre d`f’k buiqV izkIr djuss dh lqfo/kk iznku djus ds fy, gfj;k.kk cht fodkl fuxe fdlkuksa dks [kjirokjuk”kd] dhVuk”kd ,oa QQawnhuk”kd nokbZ;ka Hkh vius fcdzh dsUnzksa ls miyC/k djok jgk gSA gfj;k.kk cht fodkl fuxe vius eky dh fcdzh vius czkUM uke ‘gfj;k.kk cht’ ls dj jgk gS tks fd fdlkuksa esa cgqr gh

44

yksdfiz; gSA o"kZ 2019&20 ds nkSjku fuxe us 50]678 fDoaVy izekf.kr cht [kjhQ&2019 dh fofHkUu Qlyksa tSls /kku] nkysa] Tokj] cktjk] gkbZfczM eDdk vkfn rFkk 2]94]969 fDoaVy ¼vuqekfur½ cht tSls xsagw] nkysa] fry] tkS] cjlhe vkSj tbZ jch Qly 2019&20 esa csps gSaA 3-28 gfj;k.kk cht fodkl fuxe jkT; ds fdlkuksa dks fj;k;fr nj ij fofHkUu Qlyksa ds mPp xq.koRrk okys cht Hkkjr ljdkj@ jkT; ljdkj }kjk izk;ksftr fofHkUu Ldheksa tSls fd jk’Vªh; [kk| lqj{kk ;kstuk] ,u-,e-vks-vks-ih- jk’Vªh; d`f’k fodkl ;kstuk] Qly fofof/kdj.k ;kstuk jkT; ;kstuk rFkk Rofjr nygu mRiknu dk;Zdze ds rgr cht miyC/k djok jgk gSA gfj;k.kk cht fodkl fuxe us Qly

fofof/kdj.k ;kstuk ds vUrZxr 10]048-88 fDaoVy gkbZfczM eDdk dh 100 izfr”kr vuqnku ij rFkk 31]474-86 fDaoVy <Sapk cht dh 80 izfr”kr vuqnku ij vkiwfrZ dh gS o 2]980-94 fDaoVy ewax ds cht dh Rofjr nygu mRiknu dk;Zdze ds rgr 50 izfr”kr vuqnku ij vkiwfrZ dh gSA fuxe us oSdfYid Qlyksa ds lewg izn”kZu ¼lh-Mh-ih-&vkj-ds-oh-okbZ-½ ds vUrxZr 60]000 ch-Vh- dkVu cht ds iSdsV fdlkuks dks 80 izfr'kr vuqnku ij forfjr fd;sA fuxe us jch 2019&20 ds nkSjku] fuxe ds cht dsUnzksa ds ek/;e ls cjlhe o tbZ tSls pkjs ds cht Hkh forfjr fd;s gSA o’kZ 2014&15 ls 2019&20 rd izekf.kr chtks dh fcØh izxfr ,oa o’kZ 2020&21 ds fy, vuqekfur y{; rkfydk 3-16 esa n”kkZ;s x;s gaSA

rkfydk 3-16& fuxe }kjk chtksa dh fcdzh ¼fDoaVy esa½

ekSle 2014&15 2015&16 2016&17 2017&18 2018&19 2019&20 ¼vuqekfur½

2020&21 ¼y{;½

[kjhQ 14669 11750 36363 37852 45852 50678 6980 jch 229833 304650 279410 208290 266188 294969 254640 dqy 244502 316400 315773 246142 312040 345647 261620

L=ksr% gfj;k.kk cht fodkl fuxe fyfefVMA

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& gfj;k.kk Hkwfe lq/kkj ,oa fodkl fuxe fyfefVM 3-29 gfj;k.kk Hkwfe lq/kkj ,oa fodkl fuxe fyfefVM ¼,p-,y-vkj-Mh-lh-fy-½ dh LFkkiuk o’kZ 1974 esa dh xbZ FkhA fuxe dk eq[; dk;Z dYyj Hkwfe dk lq/kkj] d`f’k mRiknksa] ikS/kk laj{k.k ;a= dh fcdzh ,oa izekf.kr cht rS;kj djuk gSA jk’Vªh; d`f’k fodkl ;kstuk Ldhe ¼vkj-ds-oh-okbZ½] jk’Vªh; fe”ku vkW;ylhM ,.M vkW;yike ¼uewi½ rFkk jk’Vªh; [kk| lqj{kk fe”ku Ldhe ¼nygu o frygu½ ¼,u-,Q-,l-,e½ ds vUrZxr fdlkuksa dks ftIle 50 izfr”kr vuqnku ij {kkjh; Hkwfe lq/kkj ,oa lYQj dh deh dks iw.kZ djus ds fy;s miyC/k djokbZ tkrh gSA 3-30 fuxe }kjk viuh LFkkiuk ds ckn ls 28]35]985 ehfVªd Vu ftIle dk forj.k djds 3]88]549 gSDVs;j Hkwfe dk lq/kkj fd;k tk pqdk gSA o’kZ 2019&20 ds nkSjku 30&09&2019

rd fuxe }kjk jkT; ds fdlkuksa dks 50 izfr”kr vuqnku ij 31]612 eh-Vu ftIle miyC/k djokbZ tk pqdh gSA dsUnzh; enk yo.krk vuqla/kku ¼vkbZ-lh-,-vkj-&lh-,l-,l-vkj-vkbZ-½ djuky ds uohure LkosZ ds vuqlkj gfj;k.kk jkT; esa 1-71 yk[k gSDVs;j {kkjh; Hkwfe dk lq/kkj vkSj fd;k tkuk gSA fuxe }kjk d`f’k ,oa fdlku dY;k.k foHkkx] gfj;k.kk dks mDr {kkjh; Hkwfe dk vkxkeh 5 o’kksZ esa lq/kkj djus ds fy;s LVsV Iyku Ldhe ds vUrxZr mfpr ctV miyC/k djokus dh ekax dh gqbZ gSA fuxe ds }kjk vius fcdzh dsUnzksa ls [kk|] nokbZ;ka] cht ,oa ikS/kk laj{k.k ;a= bR;kfn dk forj.k fd;k tkrk gSA fuxe }kjk o’kZ 2018&19 esa 22]969 fDoVay xsgwa dk izekf.kr cht rS;kj fd;k x;k gS rFkk fnukad 29&10&2019 rd 17]000 fDoaVy xsgwa dk izekf.kr cht fdlkuksa dks forfjr fd;k tk pqdk gSA

45

Ckkxokuh 3-31 iks’k.k lqj{kk ds fy, ckxokuh izeq[k fofo/khdj.kh; xfrfof/k gSA gfj;k.kk ckxokuh {ks= esa rsth ls mHkjrk gqvk Hkkjr dk vxz.kh jkT; gSA jkT; esa vf/kdrj lHkh rjg ds Qy lCth] elkys] e”k:e vkSj Qwy mxk, tkrs gSaA ckxokuh Qlyksa ds dqy {ks= ds 85 izfr”kr esa lCth o ckdh esa Qy] elkys o Qwy bR;kfn gSaA ckxokuh foHkkx tyok;q vkSj feV~Vh dh fLFkfr ds vuqlkj csgrj Qly dh [ksrh ds fy, dyLVj n`f’Vdks.k dks izksRlkfgr dj jgk gSA o’kZ 2018&19 dh rqyuk esa o’kZ 2019&20 dk ckxokuh ctV 34]498-07 yk[k :i;s ls dkQh gn rd c<+dj 52]388-12 yk[k :i;s gks x;k gSA foHkkx dh uhfr;ka ,oa dk;ZØe 3-32 foHkkx }kjk pykbZ tk jgh 24 ;kstukvksa esa ls 17 jkT; ;kstuk] 7 dsUnzh; ;kstuk ¼fgLlk vk/kkfjr½ gSaA bu ;kstukvksa ds ek/;e ls ckxokuh dks c<+kok nsus ds fy, fofHkUu ?kVdksa ij jkT; ds fdlkuksa dks vuqnku fn;k tk jgk gSA bu ;kstukvksa esa lgk;rk dh miyC/krk jsat 25 izfr”kr ls 100 izfr”kr rd ?kVdksa ds izdkj ij fuHkZj djrh gSA

Ckkxokuh Qlyksa ds v/khu {ks= o mRiknu 3-33 jkT; esa 5-26 yk[k gSDVs;j {ks= ckxokuh Qlyksa ds v/khu gS tks fd ldy Qly {ks= dk 7-99 izfr”kr gSA o’kZ 2018&19 ds nkSjku jkT; esa ckxokuh Qlyksa dk mRiknu 86-38 yk[k ehfVªd Vu FkkA Qy dh [ksrh 3-34 o’kZ 2018&19 esa 11-78 yk[k ehfVªd Vu mRiknu ds lkFk dqy Qy dk {ks= 67]165 gSDVs;j FkkA o’kZ 2019&20 esa 12-59 yk[k ehfVªd Vu mRiknu ds lkFk 70]300 gSDVs;j {ks= dk y{; j[kk x;k gS vkSj uoEcj] 2019 rd 4-70 yk[k ehfVªd Vu mRiknu ds lkFk dqy Qyksa dk {ks= 4]261 gSDVs;j gS ¼rkfydk 3-17½A lCth dh [ksrh 3-35 o’kZ 2018&19 esa 73-05 yk[k ehfVªd Vu mRiknu ds lkFk dqy lCth dh [ksrh dk {ks= 4]43]598 gSDVs;j FkkA o’kZ 2019&20 esa 90-28 yk[k ehfVªd Vu mRiknu ds lkFk 4]63]000 gSDVs;j {ks= dk y{; j[kk x;k gS vkSj uoEcj] 2019 rd 23-77 yk[k ehfVªd Vu mRiknu ds lkFk dqy lfCt;ksa dk {ks= 2]15]322 gSDVs;j gS ¼rkfydk 3-18½A

rkfydk 3-17& Qyksa dh Qlyksa dk {ks= ,oa mRiknu Qyksa ds uke Yk{;

2018&19 miyfC/k;ak 2018&19

Yk{; 2019&20

miyfC/k;ak 2019&20 ¼uoEcj] 2019 rd½

{ks= ¼gS0½ mRiknu ¼,e-Vh½




1½ uhacw oxhZ; Qlysa 22437 471468 20789 549332 21922 565259 1082 148280 2½ vke 9982 119324 9563 116447 9660 118333 60 85301 3½ ve:n 13180 244311 12595 247449 13320 268178 670 81233 4½ phdw 1764 24387 1763 23239 1783 25867 29 16501 5½ vkaoyk 2378 36065 2198 10747 2205 19844 0 2618 6½ vU; 21259 279445 20257 231701 21410 262139 2420 135743 ;ksx 71000 1175000 67165 1178915 70300 1259620 4261 469676

L=ksr% ckxokuh foHkkx] gfj;k.kkA

rkfydk 3-18& lCth; Qlyksa dk {ks= ,oa mRiknu lfCt;ksa ds uke Yk{; 2018&19 miyfC/k;ak

2018&19 Yk{; 2019&20 miyfC/k;ak 2019&20

¼uoEcj] 2019 rd½



{ks= ¼gS0½

mRiknu ¼,e-Vh½


1½ vkyw 42320 1227280 34738 897846 35612 1053093 24153 141207 2½ VekVj 36254 911428 30173 650625 31117 746148 13304 323187 3½ I;kt 37868 908832 32010 780150 32916 905267 16689 354266 4½ csy okyh lCth 78167 1073658 67835 938085 72262 1223499 30330 541296

46

5½ Qwy xksHkh 44049 1101482 43615 931642 44712 1092826 25624 177091 6½iRrs okyh lCth 38899 541640 39947 470784 41231 612513 19165 111076 7½ eVj 17257 162329 15586 144678 16448 197489 6923 23502 8½ cSaxu 20171 471955 16994 333950 18079 401626 7460 124048 9½ vU; 185015 2790111 162700 2157250 170623 2796039 71674 581435 ;ksx 500000 9188715 443598 7305010 463000 9028500 215322 2377108

rkfydk 3-19& elkyksa dk {ks= ,oa mRiknu elkyksa ds uke Yk{; 2018&19 miyfC/k;ak 2018&19 Yk{; 2019&20 miyfC/k;ak 2019&20

¼uoEcj] 2019 rd½ {ks= ¼gS0½

mRiknu ¼,e-Vh½

{ks= ¼gS0½

mRiknu ¼,e-Vh½

{ks= ¼gS0½

mRiknu ¼,e-Vh½

{ks= ¼gS0½

mRiknu ¼,e-Vh½

1½ vnjd 343 6278 92 720 96 765 59 40 2½ yglqu 4728 59668 3293 42643 3609 46455 1049 26811 3½ eSFkh 4186 13700 2230 8832 2416 10330 1351 3680 4½ vU; 5743 40354 3563 18105 3879 22450 2649 5154 ;ksx 15000 120000 9178 70300 10000 80000 5108 35685

rkfydk 3-20& vkS’k/kh; ,oa lqxfU/kr ikS/kksa dk {ks= ,oa mRiknu vkS’k/kh; ,oa lqxaf/kr ikS/kksa ds uke

y{; 2018&19 miyfC/k;ak 2018&19 Yk{; 2019&20

miyfC/k;ak 2019&20 ¼uoEcj] 2019 rd½

{ks= ¼gS0½

mRiknu ¼,e-Vh½

{ks= ¼gS0½

mRiknu ¼,e-Vh½

{ks= ¼gS0½

mRiknu ¼,e-Vh½

{ks= ¼gS0½

mRiknu ¼,e-Vh½

1½ ,yksosjk - - 136 856-1 248 9683 31 789 2½ LVhfo;k - - 15-4 42 22-5 69 6 41 3½ vjUMh - - 0 0 0 0 0 0 4½ vU; - - 163-6 189-9 3429-5 10248 121 220 ;ksx 470 3260 315 1088 3700 20000 158 1050

rkfydk 3-21& Qwyksa dk {ks= ,oa mRiknu

Qwyksa ds uke

Yk{; 2018&19 miyfC/k;ak 2018&19 Yk{; 2019&20 miyfC/k;ak 2019&20 ¼uoEcj] 2019 rd½

{ks= ¼gS0½

mRiknu ¼,e-Vh½

dV Qykoj mRiknu ¼yk[k½

{ks= ¼gS0½

mRiknu ¼,e-Vh½


{ks= ¼gS0½

mRiknu ¼,e-Vh½


{ks= ¼gS0½

mRiknu ¼,e-Vh½


Xyks;ks& fy;l

200 0 298-31 192-2 0 91-66 228 0 134-22 3 0 0-62

xsank 7860 92184 0 5288-4 71470-4 0 6086 89445 0 1713 4374 0

xwykc 265 1622-4 425-39 131 1322 72-46 225 1815 310-18 38 15 11-60

vU; 285 193-6 876-30 350-4 2-6 289-51 461 140 498-11 495 0 198-19

;ksx 8610 94000 1600 5962 72795 453-63 7000 91400 942-51 2249 4389 210-41

L=ksr% ckxokuh foHkkx] gfj;k.kkA rkfydk 3-22& Js.kh vuqlkj lajf{kr@[kMh [ksrh dh izxfrA

Js.kh miyfC/k;ak 2018&19 y{; 2019&20

HkkSfrd ¼gS0½

foRrh; ¼yk[k :i;s½

HkkSfrd ¼gS0½

foRrh; ¼yk[k :i;s½

1½ iksyh gkÅl@usV gkÅl 909-61 30549-87 29-06 1441-03 2½ mPp ewY; okyh lfCt;ka 34-40 370-16 89-60 3124-00 3½ de lqjax 319-37 688-01 96-40 193-20 4½ eyfpax 2973-08 422-59 700-00 112-00 5½ ckWl LVSfdax 1780-56 949-14 1188-40 987-12 dqy 6017-02 32979-77 2103-46 5857-35

L=ksr% ckxokuh foHkkx] gfj;k.kkA

47

elkys 3-36 o’kZ 2018&19 esa 0-70 yk[k ehfVªd Vu mRiknu ds lkFk dqy elkyksa dk {ks= 9]178 gSDVs;j FkkA o’kZ 2019&20 esa 0-80 yk[k ehfVªd Vu mRiknu ds lkFk 10]000 gSDVs;j {ks= dk y{; j[kk x;k gS vkSj uoEcj] 2019 rd 0-36 yk[k ehfVªd Vu mRiknu ds lkFk dqy elkyks dk {ks= 5]108 gSDVs;j gS ¼rkfydk 3-19½A vkS’k/kh; ,oa lqxfU/kr ikS/ks 3-37 o’kZ 2018&19 esa 0-01 yk[k ehfVªd Vu mRiknu ds lkFk vkS’k/kh; ,oa lqxfU/kr ikS/kksa dk dqy {ks= 315 gSDVs;j gSA o’kZ 2019&20 esa 0-20 yk[k ehfVªd Vu mRiknu ds lkFk 3]700 gSDVs;j dk y{; j[kk x;k gSA ekg uoEcj] 2019 rd 0-01 yk[k ehfVªd Vu mRiknu ds lkFk vkS’k/kh; ,oa lqxfU/kr ikS/kksaas a dk dqy {ks= 158 gSDVs;j gS ¼rkfydk 3-20½A Qwyksa dh [ksrh 3-38 o’kZ 2018&19 esa 0-73 yk[k ehfVªd Vu mRiknu ds lkFk dqy Qwyksa dk {ks= 5]962 gSDVs;j FkkA o’kZ 2019&20 esa [kqys {ks= ds Qwy 0-91 yk[k ehfVªd Vu o dV Qykoj 942-51 yk[k la[;k mRiknu ds lkFk 7]000 gSDVs;j dk y{; j[kk x;k gSA ekg uoEcj] 2019 rd 0-04 yk[k ehfVªd Vu [kqys {ks= ds Qwy o 210-41 yk[k la[;k dV Qykoj mRiknu ds lkFk dqy Qwyksa dk {ks= 2]249 gSDVs;j gS ¼rkfydk 3-21½A e”k:e 3-39 o’kZ 2018&19 esa [kqEc dk mRiknu 10]580 ehfVªd Vu izkIr fd;k x;kA o’kZ 2019&20 esa 12]026 ehfVªd Vu dk y{; fu/kkZfjr fd;k x;k vkSj uoEcj] 2019 rd 4]260 ehfVªd Vu mRiknu gqvk gSA lajf{kr@[kM+h [ksrh 3-40 jksx eqDr ikS/ks] xSj ekSleh lfCt;ksa o dhVuk”kd jfgr lfCt;ksa dks

c<+kok nsus ds fy,] gfjr x`g rduhd ,d egRoiw.kZ Hkwfedk vnk dj ldrh gSA ljdkj }kjk lajf{kr vkSj [kM+h [ksrh dks c<+kus ds fy, lkekU; tkfr ds fdlkuksa dks 65 izfr'kr vkSj vuqlwfpr tkfr ds fdlkuksa dks 90 izfr'kr vuqnku fn;k tk jgk gSA o"kZ 2018&19 rd 1]780-56 gSDVs;j {ks= dks ckWl LVSafdax] 944-01 gSDVs;j {ks= dks lajf{kr lajpuk,a] 319-37 gSDVs;j {ks= dks IykfLVd V;wuyl o 2]973-08 gSDVs;j {ks= dks eyfpax ls doj fd;k x;k gSA bldh Js.kh vuqlkj izxfr rkfydk 3-22 esa n'kkZ;h xbZ gSA dE;wfuVh VSad 3-41 o’kZ 2018+&19 esa 304 lkeqnkf;d@d`f’k rkykc cuk;s x, ftu ij 2]609-41 djksM+ :Ik;s [kpZ gq;sA o’kZ 2019&20 esa uoEcj] 2019 rd 40 lkeqnkf;d o 108 O;fDrxr rkykc cuk;s x, ftu ij 1]141-08 yk[k :Ik;s [kpZ gq,A lw{e flapkbZ 3-42 lw{e flapkbZ ;kstuk Þij Mªksi eksj dzksiÞ ds vUrxZr ekpZ] 2019 rd 3]874-45 gSDVs;j {ks= bl ;kstuk ds v/khu yk;k tk pqdk gSA o’kZ 2019&20 esa uoEcj] 2019 rd 386-60 yk[k :Ik;s [kpZ ds lkFk 550-33 gSDVs;j {ks= doj fd;k x;kA ckxokuh fo”ofo|ky; dh LFkkiuk 3-43 ckxokuh QLkyksa esa vuqla/kku xfrfof/k;ksa dks c<+kok nsus ds fy, ljdkj }kjk djuky esa ckxokuh fo”ofOk|ky; dh LFkkiuk dh tk jgh gSA fnukad 06&04&2016 dks ekuuh; dsanzh; d`f’k ea=h o ekuuh; eq[; ea=h gfj;k.kk }kjk ckxokuh fo”ofo|ky; dh vk/kkjf”kyk j[kh xbZA ,d vf/kfu;e ikfjr fd;k x;k vkSj o’kZ 2016&17 ds nkSjku 50 djksM+ :i;s dk izko/kku j[kk x;kA LVSafMax Qkbusaal desVh }kjk djuky ds

48

vaxuFkyh esa ^^ckxokuh fo”ofOk|ky; dh LFkkiuk** ifj;kstuk ds fy, o’kZ 2017&18 ls 2021&22 rd 5 o’kZ dh vof/k ds fy, vuqekfur ykxr 486-59 djksM+ :Ik;s dh laoS}kfrd eatwjh nh xbZA 3-44 le>kSrk Kkiu gLrk{kj vkSj ,y-vks-vkbZ-

• ljdkj us d`f’k vkSj izkS|ksfxfd;ksa ds gLrkarj.k dks c<+kok nsus ds fy, d`f’k foHkkx] vkbZ-vks-MCyw-, jkT;] la;qDr jkT; vesfjdk ds lkFk ,d le>kSrk Kkiu ij gLRkk{kj fd;s x;sA Qyksa vkSj lfCt;ksa esa dVkbZ ds mijkar izca/ku dsanz dh LFkkiuk ds fy, ,d vesfjdh QeZ ds lkFk ,d vU; le>kSrk Kkiu ij gLrk{kj fd, x,] tks fo”ks’k :Ik ls ^^gfj;k.kk Ýs”k** czkaM ds mRiknu dh czkafMax] iSdsftax vkSj foi.ku esa enn djsxkA

• ljdkj us d`f’k vkSj ckxokuh vuqla/kku ,oa fodkl ds {ks= esa lg;ksx ds fy, oSxfuu fo”ofo|ky; o vuqla/kku] uhnjySaM ds lkFk vk”k; i= ij gLrk{kj fd, gSA

• Ckkxokuh foHkkx us foHkkxh; laLFkkuksa vkSj dsUnz esa dkS”ky fodkl vkSj izf”k{k.k ds fy, ckxokuh ds {ks= esa lg;ksx ds fy, Hkkjr ds d`f’k dkS”ky ifj’kn ,u-,l-Mh-lh- ljdkj ds lkFk ,d le>kSrk Kkiu ij gLrk{kj fd, gSaA blds fy, 6 dsUnzks dks vf/klwfpr fd;k x;k gSA

• ckxokuh foHkkx us Dyhu dksYM psu dh rduhd ds fy, cfeZa?ke fo”ofo|ky; ¼;w-ds-½ ds lkFk ekeyk mBk;k gSA

• ljdkj jkT; ds izR;sd ftys esa ,d mRd`’Vrk dsUnz dh LFkkiuk dj jgh gSA djuky] fljlk] dq:{ks=] jksgrd] xq:xzke vkSj iyoy esa 8 dsUnz igys gh LFkkfir fd, tk pqds gSa rFkk nks vFkkZr izkS|ksfxdh izn”kZUk dsUnz] ve:n] Hkwuk

¼Qrsgkckn½ vkSj ,dhdr ckxokuh fodkl dsUn lqUnzg ¼ukjukSy½ esa mn?kkVu fd;k tkuk gSA lksa/kh ¼>Ttj½ vkSj ,dhd`r ckxokuh fodkl dsUnz] cjokyk ¼fglkj½ esa izR;sd nks vU; dsUnzksa dk dk;Z izkjEHk gks pqdk gSA

fdlku mRiknd laxBu dk xBu ¼,Q-ih-vks-½ 3-45 ljdkj us ckxokuh mRikn ds lkewfgd foi.ku dks c<+kok nsus ds fy, 22 ftyksa ds 75]581 fdlkuksa dks lfEefyr djrs gq, 754 fdlku :fp lewg ¼,Q-vkbZ-th-½ ds ek/;e ls 409 fdlku mRiknd laxBuksa dk xBu fd;k gS rkfd mUgsa fofHkUu ljdkjh ;kstukvksa ds vUrxZr lh/kk ykHk fn;k tk ldsA bu fdlkuks dks rduhdh] ekSle rFkk foi.ku tkudkjh ds lh/ks gLrkarj.k ds fy, fdlku iksVZy ds lkFk tksM+k tk;sxkA Qly lewg fodkl dk;Zdze ¼lh-lh-Mh-ih-½ 3-46 ubZ ;kstuk vFkkZr Qly lewg fodkl dk;Zdze 510-36 djksM+ :i;s ctV ds lkFk “kq: dh xbZ gSA bl dk;Zdze ds varZxr izR;sd DyLVj esa foi.ku <kapk vkSj Qly izca/ku lqfo/kkvksa tSls iSd gkml] izkFkfed laLdj.k dsanz] xzsfMax&NaVuh e”khu] HkaMkj.k dh lqfo/kk] okgu lqfo/kk buiqV vkSj xq.koRrk fu;a=.k bR;kfn lqfo/kk,a ckxokuh mRiknu ds izHkkoh foi.ku ds fy, nh tk,axhA HkkokUrj HkjikbZ ;kstuk 3-47 ljdkj }kjk ;g ;kstuk fnukad 30&12&-2017 dks “kq: dh ftldk eq[; m)~s”; ckxokuh Qly dh Fkksd cktkj esa dher de gksus ij ckxokuh fdlkuksa dks gksus okys uqdlku ds tksf[ke dks de djuk gS vkSj mUgsa d`f’k ls ckxokuh dh rjQ tkus dks izksRlkfgr djuk gSA igys pj.k esa pkj Qlyksa tSls I;kt] VekVj] vkyw o QwyxksHkh dks fy;k x;k gSA bu Qlyksa ds fy, lqjf{kr dhersa fu/kkZfjr dh xbZ gS vkSj ;fn Fkksd cktkj ds Hkko bu lqjf{kr dherksa ls de gksrs gSa rks fdlkuksa ds uqdlku dks iwjk djus fy, Hkko

49

ds vUrj dk Hkqxrku ljdkj ds }kjk fd;k tk;sxkA bl Ldhe dk Qk;nk ysus ds fy, fdlkuksa dks gfj;k.kk jkT; d`f’k foi.ku cksMZ dh osclkbZV HkkokUrj HkjikbZ ;kstuk iksVZy ij iathdj.k djokuk gksxkA igys pj.k ds nkSjku nks Qlyksa ¼VekVj o I;kt½ ds 10]789 ,dM {ks= ds 4]435 fdlkuksa dks doj fd;k x;kA nwljs pj.k esa fnukad 21&01&2019 rd pkj Qlyksa ¼vkyw] QwyxksHkh] VekVj vkSj I;kt½ ds 54]596 ,dM {ks= ds 14]576 fdlkuksa dks doj fd;k tk pqdk gSA rrh; pj.k esa 15 flracj 2019 ls vc rd 65]771 ,dM+ {ks= ds fy, 23]692 fdlkukssa dks I;kt] VekVj] vkyw] QwyxksHkh] xktj] eVj o fdUuw ds fy, iathdr fd;k x;k gSA 1 tuojh] 2020 rd 1]42]656 {ks= esa dqy 46]352

fdlkuksa dks iathd`r fd;k x;k ftlesa ls dqy 3]873 fdlkuksa dks 952-57 yk[k :Ik;s jkf”k ls ykHkkfUor fd;k x;kA jk"Vªh; ,oa vUrjk"Vªh; Lrj ij igpku 3-48 m|ku foHkkx dks 8 flrEcj] 2016 dks nwjn'khZ uhfr igy ,oa egRowi.kZ miyfC/k;ksa ds fy, *oSf”od d`f"k usr`Ro vokMZ 2016* fn;k x;kA ckxokuh fotu nLrkost 3-49 ljdkj us vxys 15 o’kksZa esa ckxokuh ds {ks= dks nks xq.kk o mRiknu dks rhu xq.kk djus ds fy, o’kZ 2030 rd dk *ckxokuh fotu* rS;kj fd;k gSA bl ifjdYiuk ds vuqlkj orZeku esa ckxokuh ds varxZr dqy [ksrh {ks= dk 7-57 izfr”kr ds LFkku ij 15 izfr”kr {ks= yk;k tk,xkA

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& flapkbZ 3-50 gfj;k.kk] Lrgh ty ds fdlh Hkh ckjgeklh L=ksr ds fcuk vkSj mldk ikuh esa fgLlk fofHkUu varjkZT;h; le>kSrs ij fuHkZj gksus ds ckotwn Lkrgh ikuh dk izca/ku brus vPNs rjhds ls dj jgk gS fd jk"Vªh; [kk|kUu Hk.Mkj.k esa gfj;k.kk jkT; eq[; ;ksxnkudrkZ esa ls ,d cu x;k gSA flapkbZ foHkkx dh fofHkUu ;kstukvksa ds y{; ,oa miyfC/k;ka rkfydk 3-23 esa n”kkZbZ xbZ gSaA 3-51 gfj;k.kk flapkbZ ,oa ty lalk/ku foHkkx jkT; esa ugj o ty fudklh iz.kkyh ds fuekZ.k] lapkyu vkSj j[kj[kko ds lkFk&lkFk flapkbZ] ihus dk ikuh] rkykcksa ds

Hkjus vkSj vkS|ksfxd o vU; O;olkf;d m}s';ksa ds fy, ikuh dh vkiwfrZ djokus ds fy, ftEesokj gSA gfj;k.kk }kjk 14]085 fd-eh- yEckbZ dh 1]461 pSuyksa dh O;kid ugj iz.kkyh dk fodkl fd;k x;k gSA Hkk[kMk iz.kkyh esa dqy 5]961 fd-eh- dh yEckbZ esa dqy 522 ugjsa gSa] ;equk iz.kkyh esa 4]422 fd-eh dh yEckbZ esa dqy 446 ugjsa gSa o mBku iz.kkyh esa 3]702 fd-eh- dh yEckbZ esa 493 ugjsa gSaA blds vykok] jkT; esa 5]150 fd-eh- yEckbZ dh yxHkx 800 Mªsuksa dh fo'kky fudkl iz.kkyh gSA jkT; esa ugj iz.kkyh cgqr iqjkuh gS vkSj fujarj pyus okyh iz.kkyh ds

Rkkfydk 3-23& o’kZokj foHkkx dh fofHkUu ;kstukvksa ds y{; ,oa miyfC/k;ka o"kZ ;kstuk@Ldhe dk uke y{; miyfC/k miyfC/k dk izfr'kr

HkkSfrd foRrh; ¼yk[k :0 esa½

HkkSfrd foRrh; ¼yk[k :0 esa½

HkkSfrd foRrh;

2014&15 1- ugjksa dk iquokZl ¼iquokZl dh xbZ ugjksa vkSj <kapksa dh la[;k½

89 26824-33 64 26824-33 72 100

2- tyekxksZa dk iquokZl ¼iquokZl fd, x, tyekxksZa dh la[;k½

355 12837-09 367 11780-53 103 92

3- ubZ ekbZujksa dk fuekZ.k ¼fuekZ.k dh xbZ ubZ ekbZujksa dh la[;k½

16 12659-26 14 12458-69 88 98

4- ugjksa dh xkn fudkyus@lQkbZ dk dk;Z ¼yEckbZ QhV esa½

36296820 4074-24 34872476

35959-78 97 97

5- Mªsuksa ls xkn fudkyus@lQkbZ dk dk;Z ¼yEckbZ QhV esa½

9326526 1220-51 9270850

1206-58 99 99

6- Ckk<+ fu;a=.k o fudkl dk;Z ¼dk;Z la[;k½ 180 11668-74 180 9379-61 100 80 7- QhYM pSuyksa dk fuekZ.k ¼gSDVs;j esa½ 50800 15751-47 49296 12266-47 97 78

50


113 24132-27 103 23078-58 91 96


333 9385-21 318 5696-54 95 61


10 10543-27 7 7189-84 70 68


30997757 4006-68 46107469

3657-85 149 91


7360879 660-50 7381745

660-50 100 100


2016&17

1- ugjksa dk iquokZl ¼iquokZl dh xbZ ugjksa vkSj <kapksa dh la[;k½

104 20400-52 99 16332-38 95 80


517 19454-70 456 16267-08 88 84


6 4237-51 4 657-82 67 16


34723790 3957-97 33091704

3894-73 95 98


17966063 1045-91 17924101

1033-74 100 99



159 38672-71 139 29182-20 87 75


440 17125-33 377 14134-84 86 83


9 4041-4 5 717-8 56 18


35263144 4464-07 33553661

4451-92 95 100


13627408 1277-1 13593188

1247-32 100 98



156 46695-28 136 39989-70 87 86


358 14228-80 278 9922-38 78 70


27 3877-32 26 865-38 96 22


35140120 4612-43 33187299

4335-64 94 94


15217675 1669-04 14827649

1518-45 97 91


L=ksr% flapkbZ ,oa ty lalk/ku foHkkx] gfj;k.kkA

dkj.k okgd pSuyksa dh {kerk de gks xbZ gSA bl dkj.k bldk iquZm)kj djuk cgqr t:jh gks x;k gSA blds vfrfjDr] ljdkj ekStwnk ugj iz.kkyh dh okgd {kerk c<kdj bldk iquZfuekZ.k djus dh ;kstuk cuk jgh gS ftlls ekulwu _rq esa vfrfjDr ikuh dks jkT; esa flapkbZ ds vykok laj{k.k ds dke esa yk;k tk ldsA ljdkj ds /;s; ;kfu ^^gj [ksr dks ikuh^^ dks lkdkj djus ds fy, fofHkUu iEiksa vkSj tokgj yky usg: mBku flapkbZ iz.kkyh

dh fofHkUu ugjksa dh {kerk dks c<kus ds fy, 145-52 djksM+ :i;s dh ykxr ls iwjk gks pqdk gSA 3-52 2019 ds ekulwu l= esa] ts,y,u QhMj esa vf/kdre 3150 D;wfld ikuh] yksgk: QhMj esa 1000 D;wfld] egsUnzx<+ ugj esa 1250 D;wfld rFkk ts-,y-,u- ugj esa 780 D;wfld ikuh dk fu"dklu fd;k x;k] tksfd o"kZ 2018 dh rqyuk esa ts-,y-,u- QhMj esa 3-27 izfr'kr vf/kd] yksgk: QhMj esa

51

9 izfr”kr vf/kd] egsUnzx<+ ugj esa 19 izfr”kr vf/kd vkSj ts-,y-,u- ugj esa leku jgkA 3-53 o"kZ 2019&20 ,oa 2020&21 ds nkSjku yxHkx 220 pSuyksa ds iquokZl dk dk;Z 1]000 djksM+ :Ik;s dh vuqekfur ykxr ls djus ds fy, ;kstuk cukbZ xbZ gSA 400 djksM+ :Ik;s dh ykxr ls fofHkUu “kk[kkvksa@ ekbZujksa ds iquZm}kj ds dk;Z izkFkferk ds vk/kkj ij foRrh; o"kZ 2019&20 o 2020&21 esa fd;s tk;sxsaA blds vykok fnukad 10&01&2018 dks ukckMZ vkj-vkbZ-Mh-,Q-&23 ds rgr 244-79 djksM+ :Ik;s dh ykxr ls 52 pSuyksa ds iquZm}kj ds dk;Z dks Lohdr fd;k x;kA fnlEcj] 2019 rd 137-24 djksM+ :Ik;s dh ykxr ls 26 ;kstukvksa ij dk;Z iwjk fd;k tk pqdk gS rFkk 19 ;kstukvksa ij dk;Z izxfr ij gS “ks’k lHkh ;kstukvksa ij dk;Z ekpZ] 2021 rd dk;Z iwjk dj fy;k tk,xkA ukckMZ us 300 djksM+ :Ik;s dh ykxr ls 564 tyekxksZa ds iquokZl ds dk;Z ds fy, ,d ;kstuk dks Lohdr fd;kA 359 tyekxksaZ dk dk;Z fnlEcj] 2019 rd iwjk dj fy;k x;k gS o 77 tyekxksaZ dk dk;Z 164-87 djksM+ :Ik;s dh ykxr ls izxfr ij gSA 'ks"k tyekxksaZ dk dk;Z 31 fnlEcj] 2020 rd iwjk dj fy;k tk,xkA 3-54 ekulwu _rq ds nkSjku ;equk unh ds vfrfjDr ikuh ds mi;ksx ds fy, okgd iz.kkyh dh {kerk c<+kus dh fuEufyf[kr ;kstuk,a izxfr ij gS%&

• vkjMh 68220 ¼gehnk gSM½ ls vkjMh 190950 ¼banzh gSM½ rd if'peh tequk ugj esu ykbZu ykWvj dh {kerk c<+kus ds fy, ftldh vuqekfur ykxr 120-19 djksM+ :i;s gS] blesa ls 71 djksM+ :i;s dh fufonkvksa dk vkcaVu dj fn;k x;k gS rFkk dk;Z izxfr ij gS vkSj ekpZ] 2020 rd iw.kZ gksus dh lEHkkouk gSA

• MCY;w-ts-lh- esu czkap dh vkjMh 0&154000 dh {kerk c<kus ds fy,

ftldh vuqekfur ykxr 202-10 djksM+ :i;s gS] blesa ls 171-09 djksM+ :i;s dk dk;Z izxfr ij gS vkSj ekpZ] 2020 rd iw.kZ gksus dh lEHkkouk gSA

• ih-Mh- czkap ¼iSjyy fnYyh czkap½ dh vkjMh 0&145250 dh {kerk c<+kus ds fy, 304 djksM+ :i;s dh vuqekfur ykxr ls iquZm)kj dk dk;Z ukckMZ ds vUrZxr Lohdr fd;k x;kA bl dk;Z dh fufonk,a lEcfU/kr ekeyk mPp ewY; gksus ds dkj.k ekuuh; iatkc ,oa gfj;k.kk mPp U;k;y; esa yfEcr gSA

• ts-,y-,u- QhMj] ts-,y-,y- ugj] yksgk: ugj vkSj egsUnzx<+ ugj iz.kkyh ds fofHkUu iai gkmlksa ds iaiksa] eksVjksa vkSj bySDVªks edSfudy midj.kksa ds iquZokl ds fy, 83-44 djksM+ :Ik;s dh ykxr ls 10&09&2019 dks ,d ifj;kstuk Lohdr dh xbZA 28 djksM+ :Ik;s ds VS.Mj Lohdr fd, tk pqds gSa rFkk 'ks"k dk;Z ds fy, VS.Mj tYn gh Lohd`r fd, tk,axsA dk;Z 31&03&2021 rd iw.kZ dj fy;k tk,xkA

• dq:{ks= esa ifo= czge ljksoj dks rktk ikuh miyC/k djkus ds fy, 16 djksM+ :Ik;s dh ykxr dh ,d ;kstuk 30&11&2018 dks iw.kZ dj nh xbZ gSA

• pSuyksa ds lapkyu ds fy, csgrjhu rduhd okLrfod gkbZMªksykWftd MkVk] 100 izfr'kr dsUnz lapkfyr Ldhe jk"Vªh; ty ifj;kstuk Hkkjr ljdkj }kjk 50 djksM+ :Ik;s dh ykxr ls Lohd`r gks pqdh gSA ftlds fy, MkVk lSaVj dk fuekZ.k dk;Z flapkbZ Hkou] iapdwyk esa CykWd&,] rhljh eafty ij iwjk gks pqdk gSA eq[; ugjksa ij LdkMk iz.kkyh LFkkfir djds fofHkUu laidZ fcanqvksa ls okLrfod le; MkVk izkIr djus ds fy, dk;Z izxfr ij gSA ugjksa ij LdkMk vkSj vkj-Vh-Mh-,-,l- iz.kkyh dh LFkkiuk ds fy, fufonk,a ekaxh xbZ gS vkSj ewY;kadu tkjh gSA

52

3-55 o"kZ 2015&16 ls 2020&21 dss nkSjku gfj;k.kk jkT; lw[kk jkgr ck<+ fu;a=.k cksMZ }kjk 983-42 djksM+ :Ik;s ykxr ls ck< fu;a=.k o ty fudklh dh 869 ubZ ;kstukvksa dks eatwjh iznku dh xbZ gSA 3-56 gfj;k.kk esa ;equk unh ds mijh fgLls esa js.kqdk] fd'kkm vkSj y[kokj&O;klh cka/kksa dk fuekZ.k gfj;k.kk jkT; dks i;kZIr ikuh miyC/k djkus ds fy, fd;k tk,xkA fnukad 28&08&2018 ,oa 11&01&2019 dks ekuuh; dsUnzh; ty lalk/ku fodkl ea=h dh mifLFkfr esa gfj;k.kk] mRrjk[k.M] fgekpy izns”k] fnYyh] jktLFkku rFkk mRrj izns”k ds eq[;eaf=;ksa us y[kokj cka/k vkSj js.kqdkth cka/k ifj;kstukvksa ds lgefr i= ij gLrk{kj fd;s gSaA blds iw.kZ gksus ij gfj;k.kk dks dqy ty Hk.Mkj.k dk 47-81 Qhlnh ikuh feysxkA 3-57 varj&jkT; ekeyksa dks iwjh rkdr ds lkFk mBk;k tk jgk gSA jk’Vªifr lanHkZ dh lquokbZ tks fd fiNys 12 o"kksZa ls yafcr Fkh vc ekuuh; loksZPp U;k;ky; }kjk fnukad 10&11&2016 dks gfj;k.kk ds i{k esa fu.kZ; fy;k x;kA gfj;k.kk }kjk ;g ekeyk ekuuh; eq[; U;k;k/kh”k] Hkkjr ds le{k fnukad 25&07&2018 dks mBk;k x;k ftUgksusa ;g ekeyk jftLVªkj ¼tqfMf”k;y½ ds le{k is”k djus ds fy, dgkA ekuuh; eq[; ea=h] gfj;k.kk us ekuuh; ea=h] ty lalk/ku ea=ky; dks ekuuh; loksZPp U;k;ky; ds vkns'kksa dh ikyuk ds fy, lacaf/kr dks mfpr fn'kk&funsZ'k nsus vkSj iatkc esa ,lokbZ,y ugj ds cps fgLls dk tYn gh fuiVkjk djus ds fy, fnukad 08&08&2018 dks ,d Mh-vks- i= fy[kkA ekeys dh lquokbZ fnukad 09&07&2019 dks gqbZ vkSj ekuuh; loksZPp U;k;ky; us iatkc o gfj;k.kk ds eq[;eaf=;ksa ls vf/kdkfj;ksa dh ,d desVh cukus gsrq vkxzg fd;k rkfd ekeys dks dsUnzh; ljdkj dh enn ls fuiVk;k tk ldsA ekeys dh lquokbZ 03&09&2019 dks gqbZ ftlesa vVkWuhZ tujy us

U;k;ky; dks crk;k fd ekeys dks fuiVkus ds fy, dqN cSBdsa dh xbZ gSaA ekeys dh vxyh lquokbZ 4 ekg ckn gksxhA ,lokbZ,y ugj dh rhljh ehfVax 06&12&2019 dks r; gqbZ ftlesa nksuksa jkT;ksa us vius fopkj fn, ysfdu dqN Hkh lkeus ugha vk;kA lfpo] ty lalk/ku] unh fodkl ,oa xaxk dk;kdYi us mEehn trkbZ gS fd vxyh lquokbZ ls igys nksuksa jkT; ,d lek/kku [kkstus dk iz;kl djsaxs tks lHkh ds fgr esa gksA 3-58 jkT; esa flapkbZ vkiwfrZ ds fy, tSls fd ty lalk/ku] o"kkZ ty lap;] forj.k usVodZ] [ksr vkosnu vkSj ubZ rduhdksa@ lwpukvksa ds foLrkj ds fy, vfxze dk;Z ds :Ik esa 2016&17 esa fuf”pr fd;k ftlds fy, lHkh ftyksa esa Hkkjr ljdkj dh iz/kkuea=h d`f"k flapkbZ ;kstuk ds vUrxZr ftyk flapkbZ ;kstuk cukbZ tk pqdh gSA d`f"k foHkkx iz/kkuea=h d`f"k flapkbZ ;kstuk dh lHkh xfrfof/k;ksa ds fy, uksMy foHkkx gSA 3-59 100 izfr”kr Vsyksa ij ikuh igqapkus ds mn~ns”; ls foHkkx us dqy 1]354 Vsyksa esa ls 41 fodV Vsyksa ij fo”ks’k /;ku nsus ds fy, ,d vfHk;ku “kq: fd;kA pksjh vkSj vU; vijk/kksa ij vadq”k yxkdj 100 izfr'kr Vsyksa rd ikuh igqapkus ds fy, iqfyl cy ¼aflapkbZ ,oa fctyh ds fy, fo”ks’k½ dks 'kkfey dj ,d O;kid ;kstuk cukbZ gSA ljdkj ds /;s; **gj [ksr dks ikuh** dks lqfuf”pr djus ds fy, pksjh ds ekeys fuiVkus ds fy, bl cy dks cqfu;knh <+kaps ds lkFk etcwr fd;k tk;sxk rkfd lHkh Vsyksa rd ikuh igqapk;k tk ldsA 3-60 flapkbZ foHkkx }kjk lhost VªhVeSaV IykaV dh {kerk 188-60 ,e,yMh ls 500 ,e,yMh rd 0&26-247 ¼vafre Nksj½ fdyksehVj rd c<+kus ds fy, ¼xq:xzke 'kgj ds lhost ds ikuh dks VªhV djds ftyk xq:xzke esa xkao /kuokiqj ds lhost VªhVeSaV IykaV ds ek/;e ls½ 84-99 djksM+ :Ik;s ¼52-70 djksM+ :Ik;s izFke pj.k o

53

32-28 djksM+ :Ik;s f}rh; pj.k½ dh ykxr ls ftyk xq:xzke ds vUrxZr vkus okys xkaoksa ds fdlkuksa dks ykHkkfUor djus gsrq ,d ifj;kstuk izLrkfor dh gSA bl ifj;kstuk ls lhost VªhVeSaV IykaV ds d`f"k deku {ks= esa 15]300 ,dM+ dh o`f) gksxhA 3-61 mBku ugj deku dks c<+kus ds fy, 60 djksM+ :Ik;s dh vuqekfur ykxr ls ^^vkmVysV de gkWnh^^ rFkk ^^Hkwfexr ikbZiM okVjdkslZ^^ vk/kkfjr vo/kkj.kk ls ,d izLrko cuk;k x;k gS ftlesa nks pj.k gksxsa%&

• fdlkuksa }kjk ikuh ds mBku dh lqfo/kk ds fy, vkmVysV ds uhpys fgLls esa gkWnh] ftls vkmVysV de gkWnh dgk tkrk gS] cukus dk izLrko gSA iz;ksxkRed pd ds 'ks;j/kkjd dks pd esa muds fu/kkZfjr vkdkj ds vuqlkj ikuh mBkus ds fy, viuk le; LykWV feysxkA vkxkeh foRrh; o"kZ esa mBku ugj deku esa ,slh 200 bdkb;ksa dk fuekZ.k djuk izLrkfor gS ftudh ykxr yxHkx 6 djksM+ :Ik;s gksxhA

• nwljs pj.k esa Hkwfexr ikbZiykbZuksa ds fy, pdcanh ;kstuk rS;kj dh tk,xhA pd ds dqN {ks= esa NksVh gkWfn;ksa dk ftudk fuekZ.k gksxk tgka fdlkuksa }kjk ikuh mBkus dh vko';drk gSA izFke o"kZ esa yxHkx 54 djksM+ :Ik;s dh ykxr 75 ,sls ikbZiM okVjdkslZ ftlesa izR;sd dh yEckbZ yxHkx 16]000 QhV gksxh] cuk, tk,xsaA

dekaM {ks= fodkl izkf/kdj.k ¼dkMk½ gfj;k.kk 3-62 lw{e flapkbZ ;kstuk dks c<+kok nsus ds fy, rkfd miyC/k Lrgh ty dk mfpr mi;ksx gks lds] iz/kkuea=h d`f"k flapkbZ ;kstuk ds vUrxZr lw{e flapkbZ ;kstuk dk ik;yV izkstSDV 13 ftyksa ds 14 xkaoksa esa dkMk }kjk LFkkfir fd;k x;k gSA bl izkstSDV dh dqy ykxr 30-60 djksM+ #i;s gS tks dqy {ks= yxHkx 2231 gSDV;sj flafpr djsxkA bl ;kstuk ds vUrxZr lw{e flapkbZ <kapk yxkdj

fdlkukas ds [ksrksa rd izs'kj ds :i esa Hkwfexr ikbi ykbu }kjk igqapk;k tk,xk rFkk lkSj mtkZ ,oa fxzM ikoj }kjk mtkZ nh tk,xhA gj [ksr dks ikuh igqapkus o ikuh dh vkiwfrZ dks c<+kus ds mn~ns”; ls ,d ifj;kstuk 3-78 djksM+ :Ik;s dh ykxr ls 290 gSDVs;j {ks= dks doj djus ds fy, rS;kj dh xbZ gS ftlesa dq:{ks= ftys ds ykMok] “kkgkckn o isgsok dLcksa ds lhojst VªhVeSaV IykaV ls fudys O;FkZ tk jgs ikuh dks fdlkuksa ds [ksrksa rd igqapk;k tk pqdk gSA ;g ifj;kstuk lQyrkiwoZ iwjh dj yh xbZ gS vkSj bl {ks= ds fdlku blls ykHkkfUor gks jgs gSaA dekaM {ks= fodkl izkf/kdj.k] gfj;k.kk }kjk rkykcksa ds Qkyrw ikuh ds mi;ksx ls 11 xkaoksa ds 383 gSDVs;j dks doj djds 4-89 djksM+ :Ik;s dh ykxr ls ,d **ik;yV ifj;kstuk lkSj ÅtkZ ls lapkfyr lw{e flapkbZ** dks iwjk dj fy;k x;k gS vkSj ;s lHkh pkyw gSaA vc 7-15 djksM+ :Ik;s dh ykxr ls 55 xkaoksa ds rkykcksa ij 1]095 gSDVs;j {ks= dh buds Qkyrw ikuh dk mi;ksx djus ds fy, lkSj ÅtkZ ls lapkfyr xSj&ncko cqfu;knh <+kaps dh LFkiuk djus dh ifj;kstuk vuqeksnu gsrq ljdkj dks Hksth xbZ gSA unh fodkl ,oa xaxk dk;kdYi] ty lalk/ku ea=ky;] Hkkjr ljdkj lh-,-Mh- vkSj MCY;w-,e- ds dk;Z iz/kkuea=h d`f"k flapkbZ ;kstuk ds vUrxZr vkus okyh vEcjsyk Ldhe vkbZ-,l-ch-vkbZ-th- ds vUrxZr fd, tk,axs rFkk vkbZ-,l-ch-vkbZ-th- dh uohure~ fn'kkfunsZ'kksa@ekinaMksa ds vuqlkj bl ;kstuk ds rgr jkT; ds fy, dsUnzh; lgk;rk miyC/k gksxhA foRrh; o"kZ 2019&20 esa 205 djksM+ #i;s dk ctV Lohdr fd;k x;k gS ftlesa dkMk ds fy, foRrh; o"kZ 2019&20 ds fy, 100 djksM+ #i;s dh fgLlsnkjh dsUnz ljdkj dh gS o 105 djksM+ #i;s dh fgLlsnkjh jkT; ljdkj dh gSA dkMk dk eq[; dk;Z tyekxksaZ dh ykbZfuax djuk gSA orZeku esa dkMk }kjk Hkk[kM+k ugj dekaM&II, if'peh ;equk ugj&VI rFkk tokgj

54

yky usg:&II uked izkstSDV fu"ikfnr fd, tk jgs gSaA blds vfrfjDr] ljdkj }kjk 38-72 yk[k QhV dh yEckbZ ds 660 tyekxksaZ

dks iDdk djus dk dk;Z Lohdr fd;k x;k gS ftlesa ls 18-50 yk[k QhV dk dk;Z vDrwcj] 2019 rd iwjk gks pqdk gSA

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& ou 3-63 gfj;k.kk ,d d`f’k iz/kku jkT; gS ftlesa djhc 81 izfr'kr {ks= d`f"k ds v/khu gSA ou {ks= jkT; ds dqy HkkSxksfyd {ks= ds dsoy 3-62 izfr”kr Hkkx ij fo|eku gS] dqy ou rFkk lM+d] jsy rFkk ugjksa ds fdukjksa ij ikS/kk jksi.k ds rgr {ks= 7-1 izfr'kr gSA bl {ks= dh o``f) gsrw jkT; esa o’kZ 2019&20 ds nkSjku 6]120 gSDVs;j {ks= esa 94-76 yk[k ikS/ks jksfir dj ikS/kk jksi.k ds v/khu yk;k x;k gSA fiNys ikap o"kksZ ds HkkSfrd@fofRr; y{;ksa ,oa miyfC/k;ksa dks rkfydk 3-24 esa n'kkZ;k x;k gSA o’kZ 2018&19 ikS/kkfxjh uke dh ,d ubZ ;kstuk vkjEHk dh xbZ gS rFkk ;g pkyw o"kZ esa Hkh tkjh gS ftlds vUrxZr jkT; ds 6oha ls 12oha d{kk ds lHkh fo/kkFkhZ vius ?kjksa esa ;k ckgjh {ks= esa ikS/ks jksfir dj jgs gSaA bu fo/kkfFkZ;ksa dks bl ;kstuk ds vUrxZr ou foHkkx dh ikS/k”kkykvksa ls Qyksa o vU; iztkfr;ksa ds ikS/ks fn;s x;s gSA izR;sd thfor ikS/ks ij ,d fo/kkFkhZ dks f'k{kk foHkkx }kjk 6 eghus ds varjky ij rhu o’kZ rd 50 :Ik;s ekuns; ds :Ik esa fn;s tk;saxsA gcZy ikdZ 3-64 jkT; dh turk dh ijEijkxr vkS’k/kh; tM+h cwfV;ksa ds izfr tkx:drk c<+kus o mudh yqIrizk; vkS’k/kh; ikS/kksa ds laj{k.k esa “kkfey djus ds fy, lEiw.kZ jkT; esa 59 gcZy ikdZ LFkkfir fd;s x;s gSaA m/kj eksjuh fgy esa

iratfy ;ksx ihB ds rduhdh lg;ksx ls ,d ^fo”o gcZy ou^ fodflr fd;k tk jgk gS tks fudV Hkfo’; esa vkS’k/kh; ikS/kksa dk ,d cM+k HkaMkj gksxkA pkyw o"kZ ds nkSjku] pkj u;s gcZy ikdZ elwniqj] [ksM+h ykspkc] /keZ [ksM+h vkSj [kkaMk [ksM+h esa cuk;s tk jgs gaSA eksjuh esa vkS"k/kh; ikS/kksa dh xq.koRrkiw.kZ ikS/ks c<+kus ds fy, ,d gkbZ VSd ulZjh LFkkfir dh tk jgh gSA 3-65 ou foHkkx us lHkh eq[; “kgjksa dh lM+dksa ds fdukjs mi;qDr iztkfr;ksa ds mPps vkdkj ds ikS/ks yxkdj gfjr ifVV~;ksa dks fodflr fd;k gSA f”kokfyd rFkk vjkoyh ds {ks=ksa esa feêh vkSj ueh laj{k.k ij Hkh tksj fn;k x;k gSA blls igkM+h {ks=ksa esa Hkwty fjpktZ o d`f’k mRikndrk c<+kus esa lgk;rk feysxhA lfnZ;ksa ds ekSle ds nkSjku] ou foHkkx }kjk yxHkx NksVs ty lap;u cka/kksa dk dk;kdYi fd;k tk jgk gS] tksfd f'kokfyd rFkk vjkoyh igkfM+;ksa esa yxHkx 10 ls 15 lky igys flapkbZ rFkk ikuh ds Lrj dks cuk;s j[kus ds fy, cuk;s x;s FksA ds fy, bl o"kZ yxHkx 10 djksM+ :i;s [kpZ fd;s tk;saxsA bl rjg ds cka/k NksVs iSekus ij flapkbZ iznku djrs gS vkSj Hkwty iquHkZj.k L=ksrksa ds :i esa dk;Z djrs gSA NksVh ufn;ksa esa feV~Vh ds dVko dks jksdus ds fy, NksVs pSd MSeksa dk Hkh fuekZ.k fd;k tk jgk gSA

Rkkfydk 3-24& o"kZ 2014&15 ls 2018&19 rd HkkSfrd@foRrh; y{; ,oa miyfC/k;ka o"kZ y{; miyfC/k;ka izfr'kr miyfC/k;ka HkkSfrd

¼gSDVs;j esa½ foRrh; ¼yk[k esa½

HkkSfrd ¼gSDVs;j esa½

foRrh; ¼yk[k esa½

HkkSfrd foRrh;

2014&15 23948 18562-88 25834 15834-23 107-88 85-30 2015&16 29904 18366-21 23560 16910-22 78-79 92-07 2016&17 20592 18357-21 18590 14627-29 90-28 79-68 2017&18 11934 25341-98 11523 12537-08 96-56 49-47 2018&19 10607 23740-08 9616 22241-38 90-66 93-69 L=ksr% ou foHkkx] gfj;k.kkA

55

3-66 izkd``frd lalk/kuksa ds izca/ku esa LFkkuh; leqnk;ksa dh Hkkxhnkjh gsrw ou foHkkx }kjk Lo;a lgk;rk lewgksa ds :Ik esa xzkeh.k efgykvksa dks laxfBr djus esa egRoiw.kZ Hkwfedk fuHkkbZ gSA vc rd 800 xkaoksa esa 1]990 Lo;a lgk;rk lewg xfBr fd;s x;s gaSA vk; l`tu xfrfof/k;ksa dks viukus ls muds lkekftd ,oa vkfFkZd fLFkfr esa lq/kkj gqvk gSA ;s lnL; ouhdj.k] dsapq, dh [kkn] tSfod [ksrh] ckfydk cpkvks vkfn xfrfof/k;ksa esa lfdz; :i ls 'kkfey gSaA 3-67 dq”ky esgrjksa ds :i esa fx) HkkSxksfyd ifjfLFkfr dk larqyu cuk;s j[kus esa egRoiw.kZ Hkwfedk fuHkkrs gSaA gkykafd] fiNys dqN o"kksZ ds nkSjku bu if{k;ksa dh vkcknh de gks xbZ gSA gfj;k.kk ljdkj us fiatkSj esa ckEcs uspqjy fgLVªh lkslk;Vh ds lg;ksx ls fiaatkSj es ,d fx) iztuu dsUnz LFkkfir fd;k gSA tks ns'k esa vxz.kh dsUnz gS vkSj nqfu;k Hkj ds foKkfudksa dks vkdf"kZr djrk gSA bu if{k;ksa dks ikyus ds fy, cUn j[kk tkrk gS rFkk mUgsa taxyksa esa NksM+k tkrk gSA yxkrkj dbZ o"kksZ ds iz;kl ds ckn Qjojh] 2020 rd Ng fx)ksa dk igyk cSp NksM+us ds fy, rS;kj gSA izd`fr f'k{kk ,oa tkx:drk izksxzke 3-68 ;g izksxzke jkT; esa ykxw fd;k tk jgk gSA okfudh vkSj oU; thoksa ds laj{k.k ds fy, yksxksa dks tkx:d djus gsrw xkaoksa esa

fdlku izf'k{k.k f'kfoj] Ldwyh cPpksa ds fy, izd`fr Hkze.k ds fy, ou foHkkx }kjk uqDdM+ ukVd vk;ksftr fd;s tkrs gSaA ou foHkkx] gfj;k.kk }kjk lwpuk izkS|ksfxdh ls lEcfU/kr nks bZ&lsokvksa dk iz;ksx fd;k tk jgk gSA bl }kjk *xSj ou Hkwfe gsrw vukifr izek.k* i= rFkk isM+ dkVus lEcfU/k vuqefr *ljy* rFkk ,p-bZ-ih-lh- ds iksVZy ij izkIr dh tk jgh gSA lHkh *Cykd* ou {ks=ksa ds fMthVkbZts'ku dk dk;Z iw.kZ dj fy;k x;k gSA vc lM+dksa] ugjksa] ukfy;ksa vkSj jsyos ykbZuksa ds lkFk *LVªhi* ouksa ds fMthVkbZts'ku dk dk;Z gkjlSd dh lgk;rk ls ekpZ] 2020 rd iw.kZ dj fy;k tk;sxkA 3-69 o’kZ 2019&20 ds nkSjku ouhdj.k@o`{k yxkus lEca/kh lHkh jkT; rFkk dsUnz izk;ksftr ;kstuk,a ou foHkkx }kjk fdz;kfUor dh tk,axhA dqy 1-40 djksM+ ikS/ks yxk;s vkSj eq¶r forfjr fd;s tk;saxsA vkS’k/kh; ikS/kksa ds v/khu vkSj vf/kd {ks= ykus

gsrw ‘fo”o tM+h cwfV ou’ dk vkSj fodkl fd;k tk;sxkA ou] oU; izk.kh rFkk tSo fofo/krk ds laj{k.k ds izfr T;knk yksxksa dks f”kf{kr djus gsrw vkSj vf/kd l”kDr iz;kl fd, tk,axsaA bu iz;Ruksa ls xjhch gVkus] jkstxkj miyC/k djokus rFkk tyok;q ifjorZu dks jksdus esa la;qDr jk’Vª lrr fodkl y{;^ dks gkfly fd;k tk ldsxkA

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& Ik”kqikyu ,oa Ms;jh 3-70 gfj;k.kk jkT; esa i”kqvksa dks i”kqfpfdRlk LokLF; o i”kq çtUUk lsok,a çnku djus ds fy, ,d vPNh rjg ls fodflr cqfu;knh <kapk gaSA jkT; esa 1020 jktdh; i”kq gLirky] 1820 jktdh; i”kq vkS’k/kky;] 3 oh;Z mRiknu dsUnz] 7 ikWyhDyhfudl] ,d jkT; jksx funku ç;ksx”kkyk vkSj ,d i”kq fpfdRlk çf”k{k.k laLFkku fLFkr gSaA bl çdkj iwjs jkT; esa çR;sd 3 xkaoksa ds fy, ,d i”kq laLFkk gSA jkT; eas o’kZ 2018&19 ds fy, dqy okf’kZd

nw/k mRiknu 107-26 yk[k Vu rd igq¡p x;k gS vkSj çfr O;fDr nw/k dh miyC/krk Hkh c<+dj 1085 xzke gks xbZ gS] tks ns”k esa nwljs LFkku ij gS vkSj o’kZ 2019&20 ds fy, nw/k mRiknu dk y{; 117-13 yk[k Vu j[kk x;k gSA 3-71 19oha i”kqx.kuk&2012 ds vuqlkj jkT; dh i”kq/ku la[;k 89-98 yk[k Fkh] ftleas 18-08 yk[k xk;sa] 60-85 yk[k HkSal] 3-63 yk[k HksM+] 3-69 yk[k cdfj;k¡] 0-37 yk[k ?kksM+s ,oa VV~Vw] 9]000 [kPpj] 3]000 x/ks]

56

19]000 Å¡V] 1-27 yk[k lwvj rFkk 1-07 yk[k dqŸks “kkfey gSaA jkT; ds 20ohaa i”kqx.kuk&2019 ds vuqlkj vuqekfur i”kq/ku la[;k 71-02 yk[k gS] ftlesa 19-24 yk[k xk;sa] 43-67 yk[k HkSal] 2-88 yk[k HksM+] 3-35 yk[k cdfj;k¡] 11]000 ?kksM+s ,oa VV~Vw] 2]500 [kPpj] 800 x/ks] 5]000 Å¡V] 1-07 yk[k lwvj rFkk 0-61 yk[k dqŸks “kkfey gSaA 3-72 gfj;k.kk ljdkj xk;ksa o HkSlkas esa ,Q-,e-Mh++++$,p-,l- ¼la;qDr Vhdkdj.k½ ç;ksx djus okyk igyk jkT; gSA vc rd igys nkSj ds ,Q-,e-Mh++++$,p-,l-la;qDr Vhdkdj.k ¼j{kk HkkSfod½ ds 60 yk[k Mksftt ls vf/kd jkT; dh ik= xk;ksa o HkSlksa eas lQyrkiwoZd ç”kkflr fd;k x;k gS vkSj nwljs nkSj ij 54-42 yk[k ls vf/kd i”kqvksa esa eq¶r Vhdsa yxk;s tk pqds gSaA 3-73 jkT; ds fdlkuksa ds i”kq/ku dk chek ßiafMr nhun;ky mik/;k; i”kq/ku lqj{kk ;kstukß ds vUrZxr lekU; Js.kh ds i”kqikyd ,d lky ds fy, vius ik¡p cM+s i”kqvksa ¼xk;] HkSl] ?kksMk] Å¡V vkfn½ dk chek djok ldrs gS çR;sd cM+s tkuoj ds fy, 100 :i;s] 50 :i;s NksVs i”kqvksa ¼HksM+] cdjh] lqvj vkfn½ ds fy, 25 :i;s dh nj ls ,d o’kZ ds fy, chek djok ldrs gSaA bl ;kstuk dk dqy ifjO;; 7]179-50 yk[k :Ik;s gS vkSj o’kZ 2018&19 esa 60]143 i”kqvksa rFkk 2019&20 esa 1]43]934 ls vf/kd i”kqvkas dk igys gh chek fd;k tk pqdk gSA jkT; esa de ls de 10 yk[k çtuu i”kqvkas dk chek djus dh ;kstuk gS ftlds fy, rsth ls o lgh chek fooj.k ,df=r djus ds fy, ,d ,Ii rS;kj fd;k x;k gSA 3-74 gfj;k.kk i”kq ¼iathdj.k] çek.ku vkSj çtuu½ vf/kfu;e] 2019] mRiknu] çlaLdj.k] HkaMkj.k] fcØh vkSj forj.k ds fy, çtuu i”kqvksa ds mi;ksx lfgr i”kq çtuu xfrfof/k;kas dks fofu;fer djds i”kqvkas ds dY;k.k vkSj vkuqoaf”kd lq/kkj ds fy, jkT; }kjk ikfjr fd;k x;k gSA ,slk djus okyk

gfj;k.kk Hkkjr dk igyk jkT; gSA jkT; esa 10 yk[k çtuu i”kqvksa dks iathdr djus dk y{; gSA 3-75 vkokjk Ik”kqvksa fo'ks"k rkSj ij fons”kh o ladj uLy dh xk;ksa ls fuiVus ds fy, foHkkx }kjk lSDl lksfVZM lheu dh 1-15 yk[k Mksftt çkIr dj yh xbZ gSa vkSj buesa ls 0-69 yk[k Mksftt d`f=e xHkkZ/kku ds fy, forfjr dh tk pqdh gSaA fnlEcj] 2019 rd bl lheu ls 12]442 d`f=e xHkkZnku fd, tk pqds gSaA 3-76 jkT; ds 25 ekLVj VªSujksa dks çf”kf{kr djus ds ckn jkT; ds 4]000 deZpkfj;ksa ¼iSjkoSVl@i”kq çhpj½ dks fofHkUu Lrjksa ij çf”kf{kr fd;k tk pqdk gS] rkfd mipkj dh igyh ilUn /khjs&/khjs vk;qosZn cu tk,] tks fd ,yksiSfFkd uk gks vkSj ,UVh&ekbZØksckbZy çfrjks/k dh tk¡p dh tk ldsA 3-77 gfj;k.kk ljdkj us jkT; esa lHkh ftyksa ds çR;sd jkTkdh; i”kq gLirky] ¼th-oh-,p-½ ik¡yhfDyfuDl vkSj ftyk jksx funku ç;ksx”kkykvkas esa Ik”kq Øwjrk fuokj.k lfefr ¼,l-ih-lh-,-½ dh xfrfof/k;ksa dks c<+kok nsus ds fy, i”kq LokLF; dY;k.k lfefr;ksa dk xBu fd;k x;k gSA 3-78 çR;sd jktdh; i”kq vkS’k/kky;ksa o gLirkyksa esa vkikrdkyhu nokbZ;k¡ miyC/k djokus ds fy, vko”;d lkekU; osVsujh nokbZ;k¡ Hkqxrku ds vk/kkj ij miyC/k gSaA i”kqikyu vk;q’kh LVksj pykus okyh dk;Zdkfj.kh lfefr tks i”kq LokLF; dY;k.k lfefr dk ,d fgLlk gS }kjk fdlku dks vf/kdre [kqnjk ewY; ij 10 çfr”kr de ij nokbZ;ka çnku dh tkrh gSA 3-79 nslh uLy dh xk;ksa ds izn'kZu dh fjdkfMZax dh tk jgh gS vkSj vf/kd nw/k nsus okyh xk;ksa dks ikyus ds fy;s çksRlkfgr djus gsrq muds ekfydksa dks nw/k mRiknu ds vk/kkj ij çfr xk; 5 gtkj :i;s ls ysdj 20 gtkj :i;s rd dh çksRlkgu jkf”k nh tk

57

jgh gSA fnlEcj] 2019 rd 1]600 xk;ksa ds eqdkcys 1]069 xk;ksa dh fjdkfMZax dh tk pqdh gSA 3-80 orZeku Ldhe ds vUrxZr Js.kh 19&22 fdyksxzke] Js.kh] 22&25 fdyksxzke o Js.kh 25 fdyksxzke ls vf/kd esa nw/k ntZ djokus okys eqjkZg HkSalksa ds ekfydksa dks Øe”k% 15]000] 20]000 rFkk 30]000 :i;s udn izksRlkgu ds :Ik esa fn;s tk jgs gaSA pkyw o’kZ 2019&20 ds nkSjku vc rd 567 eqjkZg HkSalksa dh igpku dh tk pqdh gS vkSj bl o’kZ ds fy, 850 HkSlksa dh igpku djus dk y{; j[kk x;k gSaA 3-81 Ms;jh fodkl dks Lojkstxkj dk miØe cukus ds mn~ns”; ls o’kZ 2019&20 esa 1]145 csjkstxkjksa dks Lojkstxkj miyC/k djok;k x;kA 3-82 lekt ds oafpr oxksZa dks viuh thfodk dekus gsrq i”kqikyu dks çksRlkfgr djus ds fy, vuqlwfpr tkfr ds ifjokjksa dks Ms;jh] lqvj] HksM+ o cdjh dh ;wfuVl LFkkfir djus gsrq 50 çfr”kr lfClMh dk fo”ks"k çko/kku fd;k x;k gSA bl Ldhe ds vUrxZr fnlEcj] 2019 rd 2]500 Ik”kqikyu bdkbZ;k¡ LFkkfir djus ds y{; ds eqdkcys 1]400 Ik”kq/ku bdkbZ;k¡ LFkkfir dh tk pqdh gSaA Lkjdkj us lekU; oxZ ds ykHkkfFkZ;ksa dks HksM+ o cdjh bdkbZ;ka LFkkfir djus gsrq ,d Ldhe Lohd`r dh gSaA ljdkj }kjk o’kZ 2019&20 esa lkekU; tkfr ds ykHkkfFkZ;ksa dks jkstxkj ds volj çnku djus ds gsrq lqvj ikyu bdkbZ;ksa dh LFkkfir dh ;kstuk Lohd`r dh xbZ gSA 3-83 jkT; esa xkSgR;k ij iw.kZ ,oa çHkkoh çfrcU/k yxkus ds fy, ljdkj }kjk ^^gfj;k.kk xkSoa”k laj{k.k o xkSlaoZ}u vf/kfu;e] 2015^^ fnukad 19&11&2015 ls

ykxw fd;k tk pqdk gSA bl vf/kfu;e ds varxZr] xkSgR;k vkSj mudh voS/k rLdjh dks jksdus ds fy, dBksj çko/kku cuk;s x;s gaSA vf/kfu;e ds vkosnu dks vkSj vf/kd lQy cukus ds fy, tqykbZ] 2019 esa vf/kfu;e esa la”kks/ku fd;k x;kA 3-84 jkT; esa i”kqx.kuk ds lkFk&lkFk çR;sd Ik”kq dks eksckbZy ,fIyds”ku ds ek/;e ls fMftVy çk:Ik nsdj Þgj Ik”kq dk Kkuß uked ,d ,fIyds”ku }kjk 1]990 Ik”kq fpfdRldksa@iSjk Ik”kq fpfdRldksa }kjk jkT; ds dksus&dksus ls MkVk rS;kj fd;k tkrk gS vkSj 52 yk[k ls vf/kd cM+s tkuojksa dk QksVks lfgr iwjk fooj.k ,df=r fd;k x;k gSA Þgj Ik”kq dk /;kuß gfj;k.kk jkT; ,d vU; cgqr gh uohu ifj;kstuk ij Hkh dk;Z dj jgk gS] tks ns”k esa viuh rjg dk igyk dk;Z gS] tgk¡ ij Þgj i”kq dk Kkuß ds nkSjku ,df=r fd, x, MkVk dk mi;ksx i”kqikydksa dks muds ?kj }kj ij cM+h la[;k esa lsok,a çnku djus ds fy, fd;k tk,xk] ftlesa lheu LVªkW dh çekf.kdrk tk¡pus ds fy,] d`f=e xHkkZ/kku dh lsok,a lt`u djus] vkikrdkyhu le; esa mipkj dh lgk;rk] Vhdkdj.k] dhM+kjfgr] VSfxax] i”kq iathdj.k] ftlesa nwjLFk {ks= esa iathdj.k fjdkMZ] iks’k.k ijke”kZ] fdlkuksa dh vko”;drk ds fy, i”kq fdlku dkMZ] çR;sd i”kq ds fy, chekdj.k o fofHkUu vU; lsok,a ”kkfey gSaA 3-85 Ik”kqikydksa dks vPNh xq.koRrk okys Ik”kqvksa dks ikyus gsrq çksRlkfgr djus] vk/kqfud Ik”kqikyu çfØ;kvksa vkSj Ms;jh midj.kksa ds ckjs esa tkx:d djus ds fy, jkT; esa ftykokj Ik”kq çn”kZfu;k¡ vk;ksftr djus dk fu.kZ; fy;k gS vkSj o"kZ 2019&20 ds nkSjku jkT; eas 22 ftyk Lrjh; Ik”kq çn”kZfu;k¡ vk;ksftr dh tk pqdh gSaA

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& EkRL; 3-86 gfjr ,oa “osr Økafr ds ckn gfj;k.kk jkT; vc uhyh Økafr dh ngyht

ij gSA jkT; ds eRL; ikydksa ds chp eNyh ikyu ,d lgk;d O;olk; ds :i esa yksdfiz; gks jgk gSA eRL; ikyu ns'k esa

58

lkekftd o vkfFkZd fodkl rFkk xzkeh.k {ks= esa vk; o jkstxkj l`tu dk ,d cgqr gh egRoiw.kZ L=ksr ekuk tkrk gSA eRL; ikyu foHkkx eq[; :i ls bl {ks= dks c<+kok nsus gsrq vf/kd ls vf/kd miyC/k ty{ks= eRL; ikyu ds v/khu ykus ds fy, iz;k; dj jgk gSA gfj;k.kk gh ns'k dk ,slk jkT; gS tgka Hkwfecan] tyeXu ,oa yo.kh; Hkwfe esa >hxka ikyu dks izksRlkfgr fd;k tk jgk gSA foHkkx eRL; fdlkuksa dks mRre xq.koRrk dk eNyh cht miyC/k djokrk gS rFkk lnu dks ;g tkudj vkSj vf/kd izlUurk gksxh dh Hkkjrh; d`f"k vuqlaa/kku ifj"kn ¼vkbZ-lh-,-vkj-½ }kjk gfj;k.kk jkT; dkss "eNyh jksx eqDr jkT;" ?kksf"kr fd;k x;k gSA o"kZ 2018&19 ds nkSjku gfj;k.kk esa yxHkx 17]307-75 gSDVs;j xzkeh.k ty fudk;ksa es l?ku eRL; ikyu fd;k x;k] ftldks o"kZ 2019&20 esa 1]565-44 yk[k eRL; cht lafpr djrs gq, 1]84]142-46 ehfVªd Vu eRL; mRiknu fd;k x;k gS ftls c<+kdj 21]000 gSDVs;j djus dk y{; gS ftlds ifj.kke Lo:i 2-41 yk[k ehfVªd Vu izfr o"kZ eRL; mRiknu fd;k tk;sxkA foHkkx }kjk o"kZ 2019&20 ds vUrZxr 200 gSDVs;j ty {ks= esa vfrfjDr yo.kh; Hkwfe dks ikyu ds v/khu ykus dh ;kstuk cukbZ gSA

iqu% lapkj tyh; d`f’k iz.kkyh ¼vkj-,-,l-½ 3-87 eRL; fdlkuksa dh vk; vkSj eRL; mRiknu dks nksxquk djus ds fy, foHkkx iqu% lapkj tyh; df’k iz.kkyh dh ubZ vo/kkj.kk dks ykxw dj jgk gSA tksfd ,d fu;af=r ty ekin.Mksa ds lkFk vkUrfjd rkyksa esa mPp lap; nj ij eNyh ikyu dk ,d u;k vkSj vuwBk rjhdk gSA o"kZ 2019&2020 ds nkSjku ty laj{k.k dks izksRlkfgr djus ds fy, foHkkx }kjk jkT; esa 15 iqu% lapkj ,oa dYpj iz.kkyh ¼vkj-,-,l-½ LFkkfir djsxkA 3-88 foHkkx Hkh izLrkfor djrk gS fd csgrj lalk/ku izcU/ku vkSj vk/kqfud izks|kSfxdh ds iz;ksx ds ek/;e ls 11]000 fd-xzk-@ gSDVs;j@o"kZ dh nj ls eRL; mRiknu djrs gq, gfj;k.kk jkT; ns'k esa nwljs LFkku ij gSA o"kZ 2019&20 ds nkSjku gfj;k.kk jkT; eas igyh ckj tyeXu {ks= ds fodkl gsrw ,d=hdj.k fd;k x;k gS rFkk bl {ks= esa eRL; ikydks dh vk; esa o`f+) gqbZ gSA o"kZ 2019&20 ds vUrZxr ,d vk/kqfud eNyh e.Mh dh LFkkiuk dh tk;sxh rFkk 935 yk[k eRL; vaxqfydk,a foHkkx ds 15 jktdh; eRL; cht QeksZ esa mRiknu fd;k tk;sxkA blds vfrfjDr 3]500 gSDVs;j ty{ks= dks eRL;@>hxka ikyu ds v/khu yk;k tk,xk rFkk 3 eRL; QhM fey bdkbZ LFkkfir dh tk,axhA

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& [kk|] ukxfjd vkiwfrZ rFkk miHkksDrk ekeys iz/kkuea=h mTtoyk ;kstuk ¼ih-,e-;w-okbZ-½ 3-89 gfj;k.kk ljdkj us 1 ebZ] 2016 ls iz/kkuea=h mTtoyk ;kstuk ykxw dh gS ftlds vUrxZr ch-ih-,y- ifjokjksa dks 1]600 :Ik;s izfr ifjokj vuqnku ij ,y-ih-th- duSD”ku fn;s tkrs gSaA lkekftd vkfFkZd tkfr tux.kuk ,l-bZ-lh-lh-&2011 dh lwph vuqlkj 7 esa ls dksbZ Hkh ,d vHkko gksus ij ifjokj ih-,e-;w-okbZ- ds fy, ik= cu tkrk gSA dqN ,sls ifjokj gSa tks ,l-bZ-lh-lh-&2011 dh jkT; dh ch-ih-,y- lwph esa ugha gS mu ifjokjksa ds fy, vuqnku jkf”k jkT; ljdkj us vius }kjk Hkqxrku djus dk fu.kZ; fy;k gS

rFkk muds fy, jkT; ljdkj us foRr o’kZ 2017&18 ds fy, 20 djksM+ :Ik;s ,y-ih-th- duSD”ku tkjh djus gsrq vkaofVr fd;s gSaA fnukad 31&12&2019 rd iz/kkuea=h mTtoyk ;kstuk ds vUrxZr 6]21]305 ,y-ih-th- duSD”ku tkjh fd;s x;s gSa vkSj 1]78]833 duSD”ku jkT; dks’k ls tkjh fd;s x;s gSA vU; ojh;rk ifjokjksa ds fy, ,y-ih-th- duSD”ku vuqnku ;kstuk 3-90 ljdkj us vU; ojh;rk ifjokj ftuds ikl ,y-ih-th- duSD”ku ugha gSa muds ds fy, ,y-ih-th- duSD”ku vuqnku ;kstuk ykxw dh gSA bl ;kstuk ds vuqlkj ykHkkFkhZ fofHkUu [kpksaZ ds fy, 633 :Ik;s ogu djsaxs

59

tcfd ljdkj flySaMj vkSj jSxqysVj ds fy, 1]600 :Ik;s dk izfrHkwfr ds rkSj ij Hkqxrku djsxhA fnukad 31&12&2019 rd bl ;kstuk ds vUrxZr 9]471 xSl duSD”ku tkjh fd;s tk pqds gSaA dSjksflu eqDr gfj;k.kk 3-91 gfj;k.kk Lo.kZ t;arh fnol 1 uoEcj] 2016 dks mRlo ds volj ij 8 ftyksa uker% xq:xzke] >Ttj] ikuhir] djuky] dq:{ks=] vEckyk] ;equkuxj rFkk iapdqyk dks ekuuh; iz/kkuea=h us dSjksflu eqDr ?kksf’kr fd;k gSA fnukad 01&04&2017 ls “ks’k gfj;k.kk jkT; dks dSjksflu eqDr cuk;k x;kA “kh’kZ 90&dSjksflu eqDr gfj;k.kk ds fy, 36 djksM+ :Ik;s ds ctV dk izko/kku fd;k x;k gSA yf{kr lkoZtfud forj.k iz.kkyh ¼Vh-ih-Mh-,l-½ 3-92 yf{kr lkoZtfud forj.k iz.kkyh dk lapkyu vUrksn~;k vUu ;kstuk ifjokjksa dks lfEefyr djrs gq, xjhch js[kk ls uhps thou ;kiu djus okyksa dks fo'ks"k egRo nsuk [kk|] ukxfjd vkiwfrZ rFkk miHkksDrk ekeys] gfj;k.kk dh ,d egRoiw.kZ xfrfof/k gSA jkT; esa 2]50]702 ,-,-okbZ-] 8]66]580 ch-ih-,y- o 15]79]782 vks-ih-,p- ifjokj gSA jkT; esa jk"Vªh; [kk| lqj{kk vf/kfu;e] 2013 ykxw gksus ls viSzy] 2019 ls fnlEcj] 2019 rd 50-05 yk[k ehfVªd Vu xsgwa 2 :i;s izfrfdyks dh fj;k;rh njksa ij ykHkkfFkZ;ks dks igys gh forfjr fd;k tk pqdk gSA jk"Vªh; [kk| lqj{kk vf/kfu;e] 2013 3-93 vf/kfu;e jkT; esa ik= ifjokjksa dks nks Jsf.k;ksa esa foHkkftr djrk gS vUrksn~;k vUu ;kstuk ifjokj rFkk izkFkfed ifjokjA vUrksn~;k vUu ;kstuk ds ykHkkfFkZ;ksa dks 35 fdyksxzke [kk|kUu gj eghus 2 :i;s izfr fdyks mPp fj;k;rh nj ij tkjh jgsxk rFkk izkFkfed ifjokj ds izR;sd lnL; dks 5 fdyksxzke xsgwa blh nj ij izkIr gksxkA i;kZIr <ax ls th.kZ dqiks"k.k dks de djrs gq, xjhcksa dks [kk| lqj{kk iznku djuk jk"Vªh;

[kk| lqj{kk vf/kfu;e dh lkgfld igy gSA nky jksVh ;kstuk cUn gksus ds ckn jkT; ljdkj }kjk nky ds LFkku ij 1 yhVj ljlksa dk rsy lHkh ch-ih-,y- ifjokjksa dks 20 :i;s dh nj ls tuojh] 2018 ls forfjr fd;k tk jgk gSA twu] 2018 ls bls 1 yhVj ls c<kdj 2 yhVj izfr ifjokj dj fn;k x;k gSA tuojh] 2018 ls ch-ih-,y- ifjokjksa dks 1 fdyks phuh Hkh izfr jk”ku dkMZ nh tk jgh gSA orZeku esa jkT; esa yxHkx dqy 8 yk[k ch-ih-,y- ifjokj gSA [kjhn 3-94 [kk|] ukxfjd vkiwfrZ rFkk miHkksDrk ekeys] gfj;k.kk [kk|kUu@eksVs vuktksa dh [kjhn djrk gS rkfd fdlkuksa dks mudh mit dk mfpr ewY; fey lds rFkk mit dks de Hkko ij cspus ds fy, etcwj uk gksuk iM+sA o’kZ 2012&13 ls 2019&20 rd jkT; esa [kjhn o U;wure leFkZu ewY; ¼,e-,l-ih-½ dk C;kSjk rkfydk 3-25 esa fn;k x;k gSA miHkksDrk laj{k.k vf/kfu;e] 1986 3-95 miHkksDrk laj{k.k vf/kfu;e] 1986 ds izko/kkuksa dks ykxw djuk vkSj miHkksDrkvksa esa tkx:drk iSnk djuk foHkkx dh vU; egRoiw.kZ xfrfof/k;ka gSA jkT; ds lHkh ftyksa esa ftyk miHkksDrk Qksje LFkkfir fd, gq, gSA miHkksDrk gSYiykbu dh LFkkiuk 3-96 jkT; esa [kk|] ukxfjd vkiwfrZ rFkk miHkksDrk ekeys] gfj;k.kk ds funs'kky; esa miHkksDrk gSYiykbZu dh LFkkiuk dh tk pqdh gS rFkk bldk Vksy Qzh uEcj% 1800&180&2087 gSA jkT; miHkksDrk gSYiykbZu fnukad 12&08&2013 ls dk;Zjr gSA gSYiykbZu jkT; ds miHkksDrkvksa dh lHkh izdkj dh f'kdk;rksa ds fuokj.k gsrw ekxZn'kZu djus ds fy, dk;Zjr gSA bldh LFkkiuk ds le; 12&08&2013 ls 31&12&2019 rd yxHkx 34]442 f'kdk;rsa izkIr gks pqdh gSa] ftuesa ls 34]427 ¼99-96 izfr”kr½ f”kdk;rksa dk lQyrkiwoZd fuiVku fd;k tk pqdk gSA

60

fof/kd eki 3-97 Hkkjr ljdkj }kjk miHkksDrkvks ds fgr ds fy, lgh eki&rksy lqfuf'pr djus gsrw fof/kd eki vf/kfu;e] 2009 ykxw fd;k x;k gS rkfd O;kikj vkSj okf.kT; rFkk vU; oLrq,sa ftudk fodz; vFkok forj.k otu] eki vkSj la[;k esa gksrk gS ds ekud fu;r ,oa iznr fd, tk ldsaA o"kZ 2018&19 ds nkSjku fof/kd eki laxBu }kjk 17-90 djksM+ :i;s ds y{; ds fo:) 15-23 djksM+ :i;s rFkk o’kZ 2019&20 ¼31&12&2019 rd½ ds nkSjku 14-22 djksM+ :i;s ds jktLo dh izkfIr dh tk pqdh gSA bZV&HkVV~s 3-98 lkekU; tu ds LokLF; dks /;ku esa j[krs gq, jkT; dks iznq’k.k ls eqDr djus ds fy, jkT; ljdkj us bZaV HkVVksa esa ftx&tSx rduhd viukus gsrq fnukad 28&07&2017 dks ,d uhfr tkjh dh gSA bl uhfr ds vuqlkj jkT; ds lHkh bZaV HkVVksa dks ftx&tSx rduhd vFkok bZ-ih-lh-,-@,p-,l-ih-lh-ch- ls vuqeksfnr vU; mUur mRltZu rduhd ds :Ik esa ifjofrZr djuk gksxkA yxHkx 78 izfr”kr bZaV&HkVVs ftx&tSx rduhd esa ifjofrZr gks pqds gSa vkSj “ks’k bZaV&HkVVs ftx&tSx rduhd esa ifjofrZr fd;s tk jgs gS vkSj vc jk’Vªh; jkt/kkuh {ks= esa dksbZ Hkh bZaV&HkVVk ftx&tSx rduhd ds fcuk pyus dh vuqefr ugha gSA ukxfjd dsfUnzr lsok 3-99 tulk/kkj.k dks 'kh?kz lqfo/kk,a miyC/k djokus gsrw jk'ku dkMZ ls lEcaf/kr vkB lsokvksa tSlsfd u;k jk'ku dkMZ] MqIyhdsV jk'ku dkMZ] ifjR;kx izek.k&i=] u;k lnL; 'kkfey@dkVus ckjs] irk cnyus rFkk mfpr ewY; dh nqdku cnyus bR;kfn dks le;c) lhek esa fuiVkus gsrw vkns'k tkjh fd;s x;s gSaA vkosnu i=ksa dks u, :i esa cukdj mijksDr lsokvksa dh izfdz;k dks ljy cuk;k x;k gSA jkT; ljdkj dh vf/klwpuk fnukad 07&05&2015 ds vuqlkj

“kgjh vkSj xzkeh.k nksuksa {ks=ksa ds fy, lsok ds vf/kdkj vf/kfu;e] 2014 ds vUrxZr lsokvksa dh le; lhek vf/klwfpr dh gSA mijksDr lsokvksa ls lEcaf/kr u, ljyhd`r vkosnu i= lHkh {ks=h; vf/kdkfj;ksa ,oa ih-vkj- dsUnzksa ij miyC/k gSA Hk.Mkj.k 3-100 jkT; ljdkj Hk.Mkj.k esa {kfr dks U;wure djus vkSj dojMZ Hk.Mkj.k {kerk c<kus ds izfr dkQh laosnu”khy gSA fnukad 31&12&2019 ds vuqlkj jkT; [kjhn ,tSfUl;ksa dh doMZ Hk.Mkj.k {kerk 87-21 yk[k eh-Vu gSA jkT; dh [kjhn ,tSfUl;ksa vuqlkj Hk.Mkj.k {kerk dk fooj.k% [kkn;] ukxfjd vkiwfrZ rFkk miHkksDrk ekeys foHkkx] 3-81 yk[k eh-Vu] gSQsM 13-01 yk[k eh-Vu] ,p-,l-MCY;w-lh- 15-26 yk[k eh-Vu] ,p-,-vkbZ-lh- 1-79 yk[k eh-Vu] ,Q-lh-vkbZ- 7-58 yk[k eh-Vu] lh-MCY;w-lh- 4-55 yk[k eh-Vu] ,p-,l-,-,e-ch- 4-19 yk[k eh-Vu] ih-bZ-th- Ldhe 34-02 eh-Vu- yk[k rFkk lkbZyks {kerk 3 yk[k eh-Vu- gSA [kk| foHkkx }kjk HkkSjlsank ¼dq:{ks=½ 26]380] [kj[kkSnk ¼lksuhir½ 42]200] lSuektjk ¼vEckyk½ 15]600] 'kktkniwj ¼vEckyk½ 2]340 o fglkj 40]656 eh-Vu dqy 1]27]176 eh-Vu {kerk ds doMZ xksnkeksa dk fuekZ.k djok;k tk jgk gSA LVhy lkbZyksa dk fuekZ.k 3-101 Hkkjr ljdkj us jkT; esa rhu pj.kksa esa 9-50 yk[k eh-Vu Hk.Mkj.k {kerk ds lkbZyks cukus dk y{; j[kk gSA bl {kerk esa 3 yk[k eh-Vu {kerk ds lkbZyks Hkkjrh; [kk| fuxe }kjk jksgrd] thUn] iyoy] ikuhir] HkVVq o lksuhir esa izR;sd LFkku ij 50]000 eh-Vu {kerk ds LVhy lkbZyks cuk, tk jgs gSaA gfj;k.kk ljdkj }kjk ih-ih-ih- eksM ij vEckyk 1]00]000] Qjhnkckn 50]000] fHkokuh 50]000] jksgrd 50]000] txk/kjh 50]000] djuky 75]000] rjkoM+h 75]000] gkalh 50]000] mpkuk 50]000 o dq:{ks=

61

1]00]000 eh-Vu ds dqy 6-50 yk[k eh-Vu {kerk ds LVhy lkbZyksa cuk,xhA 3-102 yf{kr lkoZtfud forj.k iz.kkyh esa vkjEHk ls vUr rd dEI;wVªhdj.k

• lsokvksa dk j[k j[kko% ifj;kstuk ds vUrxZr ykHkkfFkZ;ksa dks tksMuk] gVkuk rFkk la”kks/ku djuk o vU; MkVkcsl lsokvksa dh lrr izfdz;k gSA ;g izfdz;k 127 jk”ku dkMZ cukus ds dsUnzksa ij lwpuk izkS|ksfxdh fo”ks’kKksa }kjk dh tk jgh gSA vkWu&ykbZu vkaoVu vkSj vkiwfrZ J`a[kyk izcU/ku ls lEcfU/kr xfrfof/k;ksa dk dEI;wVªhdj.k dj fn;k x;k gS vkSj budh ns[kjs[k lwpuk izkS|ksfxdh fo”ks’kKksa dh lefiZr Vhe }kjk dh tk jgh gSA jkT; dh lHkh mfp ewY; dh jk”ku dh nqdkuksa esa ih-vks-,l- e”khus LFkkfir dj nh gSA

• vkbZ-Vh- gLr{ksi }kjk lsokvksa dh xq.koRrk es alq/kkj% lHkh ykHkkfFkZ;ksa dks oLrqvksa dh vkiwfrZ vk/kkj vk/kkfjr ck;kseSfVªd lR;kiu }kjk dh tk jgh gSA

• mfpr ewY; dh nqdkuksa ij dS”kys”k eksM% jkT; esa iatkc uS”kuy cSad dk mfpr ewY; dh nqdkuksa ij dS”kys”k eksM ykxw djus ds fy, ,Dok;j cSad ds :Ik esa p;u fd;k x;k gSA ftyk iapdqyk esa uewus ds rkSj ij bldk dk;Z izxfr ij gSA mDr lsok;sa gfj;k.kk ljdkj ds ljy iksVZy (http://saralharyana.gov.in) ij Hkh miyC/k gS] ftuds ek/;e ls ykHkkFkhZ jk”ku dkMZ ls lEcfU/kr lsokvksa gsrq vius vkidks iathd`r djrs gq, vkosnu dj ldrs gSaA ykHkkFkhZ jk”ku dkMZ ls lEcfU/kr lsokvksa ds fy, lh-,l-lh-] vVy lsok dsUnz rFkk vUrksn;k ljy dsUnz ds ek/;e ls Hkh vkosnu dj ldrs gSaA

QksVhZQkbZM vkVs dk fooj.k 3-103 yksxksa esa dqiks"k.k ds lkFk foVkfeu ch&12 dh deh dh leL;kvksa vkSj QksysV] vkj-ch-lh- QksysV dh deh dh ihM+k dks nwj djus ds fy, ekpZ] 2018 ls vEckyk ftys ds nks CykWdksa ¼cjkMk o ukjk;.kx<++½ esa ikW;yV izkstsDV ds rkSj ij QksfVZQkbZM vkVs dk forj.k 'kq: fd;k x;k FkkA ekl Qjojh] 2019 ls bl ;kstuk dk iwjs vEckyk rFkk djuky ftysa esa foLrkj fd;k x;kA bl ;kstuk esa ekl vDrwcj] 2019 ls rhu vkSj ftys uker% fglkj] ;equkxuj o jksgrd 'kkfey fd;s x;sA orZeku esa QksfVZQkbZM vkVs dk forj.k ikap ftyksa ¼vEckyk] djuky] fglkj] jksgrd o ;equkuxj½ esa fd;k tk jgk gSA jkT; ljdkj }kjk bl ;kstuk dk foLrkj 'kh?kz gh uwgWa ¼esokr½ ftys esa rFkk iwjs jkT; esa ,d o"kZ ds vUnj&vUnj fd;k tk;sxkA I;kt dk forj.k 3-104 I;kt ds c<+rs gq;s nkeksa dks fu;af=r djus ds fy;s jkT; ljdkj us vDrwcj&uoEcj] 2019 esa lkoZtfud forj.k iz.kkyh ds rgr usQsM ls izkbZ'k LiksVZl Ldhe ds rgr izkIr 1]139 eh-Vu I;kt esa ls yxHkx 1]096 eh-Vu I;kt dk forj.k 31 :i;s izfr fdyks dh nj ls mfpr ewY;ksa dh nqdkuksa ds ek/;e ls ykHkkfFkZ;ksa esa fcdzh ;a=ksa ls vk/kkj izek.khdj.k mijkUr forfjr fd;k x;k gSA phuh dk forj.k 3-105 Hkkjr ljdkj }kjk ,-,-okbZ- ifjokjksa dks izR;sd ekl 1 fdyksxzke phuh izfr jk'ku dkMZ miyC/k djokbZ tk jgh gSA jkT; ljdkj }kjk ch-ih-,y- ifjokjksa ¼8]65]752½ dks izR;sd ekg 1 fdyksxzke phuh izfr jk'ku dkMZ 13-50 :i;s izfr fdyks dh nj ls tuojh] 2018 ls miyC/k djokbZ tk jgh gSA blds fy, jkT; ljdkj }kjk izR;sd ekl yxHkx 2-50 djksM+ :i;s rFkk okf"kZd 30 djksM+ :i;s ogu fd;s tk jgs gaSA

http://saral/

62

Rkkfydk 3-25&jkT; esa ljdkjh [kjhn vkSj U;wure leFkZu ewY; o"kZ xsgwa [kjhn

¼yk[k Vu½ xsgwa dk U;wure leFkZu ewY; ¼:0 izfr fDoVay½

/kku [kjhn ¼yk[k Vu½

/kku dk U;wure leFkZu ewY; ¼:0 izfr fDoVay½

cktjk [kjhn ¼yk[k Vu½

cktjk dk U;wure leFkZu ewY; ¼:0 izfr

fDoVay½ lkekU; ,&Js.kh

2013&14 58.56 1350 35.87 1310 1345 - 1250

2014&15 65.08 1400 30.07 1360 1400 - 1250

2015&16 67.70 1450 42.59 1410 1450 0.05 1275

2016&17 67.54 1525 53.48 1470 1510 0.06 1330

2017&18 74.25 1625 59.57 1550 1590 0.31 1470

2018&19 87.57 1735 58.82 1750 1770 1.83 1950

2019&20 93.60 1840 64.34 1815 1835 2.67 2000

L=ksr% [kk|] ukxfjd vkiwfrZ rFkk miHkksDrk ekeys] gfj;k.kkA

rkfydk 3-26- isVªksy iEi vkSj ,y-ih-th- Mhyjksa ds fujh{k.k rFkk dh xbZ dk;Zokgh A

L=ksr% [kk|] ukxfjd vkiwfrZ rFkk miHkksDrk ekeys] gfj;k.kkA

cktjs dk forj.k 3-106 jk"Vªh; [kk| lqj{kk vf/kfu;e] 2013 ds rgr 26]97]120 ifjokjksa ¼1]19]62]989

lnL;ksa½ dks ekl uoEcj] 2019 ls tuojh] 2020 rd 1 :i;s izfr fdyks dh fj;;k;rh nj ij miyC/k djok;k tk,xkA

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& gfj;k.kk jkT; lgdkjh vkiwfrZ ,oa foi.ku izla?k ¼gSQsM½ 3-107 gSQsM gfj;k.kk jkT; dk lcls cM+k “kh’kZ lgdkjh la?k gSA ;g 1 ucEoj] 1966 dks gfj;k.kk ds ,d vyx jkT; ds xBu ds lkFk vfLrRo esa vk;kA rc ls ;g Hkkjr esa gfj;k.kk ds fdlkuksa ds lkFk&LkkFk miHkksDrkvksa dh lsok esa vxz.kh Hkwfedk fuHkk jgk gSA egkla?k ds eq[; m}s”; d`f’k mRiknu vkSj lgc) mRiknksa dh [kjhn] foi.ku vkSj

izalLdj.k ds fy, O;oLFkk djuk] d`f’k vknkuksa dh vkiwfrZ tSls [kkn] cht o d`f"k jlk;u rFkk lEc) lgdkjh lfefr;ksa ds dkedkt dks lqfo/kktud cukuk gSA gSQsM ds fiNys 5 o’kksZa dh fcdzh o ykHk rkfydk 3-27 esa n”kZkbZ x, gaSA 3-108 gSQsM dh izeq[k miyfC/k;ka fuEu gSa%&/kku dh [kjhn% [kjhQ&2019 lhtu ds nkSjku gSQsM us 19-79 yk[k eh-Vu /kku dh [kjhn dh] tks fd izns”k dh lHkh ,tsfUl;ksa

o"kZ iSVªksy iEiksa dh la[;k

vkbZ-,l-vkbZ-fofunsZ'kks ls de ik, x, uewus

dh xbZ dk;Zokgh ,y-ih-th- Mhyjks

dh la[;k

fMQkYVj Mhyjksa

dh la[;k

dh xbZ dk;Zokgh

iSVªksy Mhty izkFkfed tkap fjiksVZ ntZ

vU; dh xbZ

dk;Zokgh

vkiwfrZ fuyfEcr

izkFkfed tkap fjiksVZ ntZ

2013&14 2325 0 0 0 3 383 3 2 1

2014&15 2419 0 0 0 2 387 1 0 1

2015&16 2218 0 0 0 0 397 10 0 0

2016&17 2633 0 0 0 0 477 1 0 0

2017&18 2796 0 0 0 0 538 0 0 0 2018&19 2960 0 3 3 0 610 0 0 1 2019&20 ¼flrEcj] 2019 rd½

2964 0 0 0 0 614 0 0 0

63

rkfydk 3-27& gSQsM dh fcdzh o ykHk ¼:i;s djksM+ esa½

Ok’kZ Okkf’kZd fcdzh ykHk 2014&15 8]501-00 20-31 2015&16 8]780-11 38-06 2016&17 8]940-90 107-96 2017&18 9]352-70 76-29 2018&19 12]307-00 41-47 2019&20 15]728-00 49-22

L=ksr% gSQsMA }kjk dh tkus okys dqy [kjhn dk yxHkx 31 izfr”kr gSA gSQsM us [kjhQ&2018 ds nkSjku 18-06 yk[k eh-Vu vkSj [kjhQ&2017 ds nkSjku 19-38 yk[k eh-Vu /kku dh [kjhn dh FkhA Ckktjs dh [kjhn% [kjhQ&2019 esa gSQsM us 95]373 eh-Vu cktjs dh [kjhn dh gSA gSQsM us [kjhQ&2018 esa 95]635 eh-Vu cktjs dh [kjhn dh tcfd [kjhQ&2017 esa 25]114 eh-Vu cktjs dh [kjhn dh FkhA xsgwa dh [kjhn% jch&2019 ds nkSjku gSQsM us 39-17 yk[k eh-Vu xsgwa dh [kjhn dh tks fd izns”k dh lHkh ,tsfUl;ksa }kjk dh tkus okyh dqy [kjhn dk yxHkx 39-17 izfr”kr gSA gSQsM us jch&2018 ds nkSjku 35-28 yk[k eh-Vu xsgwa dh [kjhn dh FkhA lwjteq[kh dh [kjhn% jch&2019 ds nkSjku gSQsM us uSQsM o jkT; ljdkj dh rjQ ls U;wure leFkZu ewY; ij 8]477 eh-Vu lwjteq[kh [kjhnh tcfd jch&2018 esa 4]926 eh-Vu dh lwjteq[kh dh [kjhn dh FkhA moZjd®a dh vkiwfrZ% gSQsM us jkT; esa le; ij ;wfj;k o Mh-,-ih- dh O;oLFkk djus esa egRoiw.kZ Hkwfedk fuHkkbZ gS rFkk jkT; esa dks&vkijsfVo usVodZ }kjk ;wfj;k o Mh-,-ih- dh fcdzh d`f’k foHkkx ds funsZ”kkuqlkj gSQsM us o"kZ 2018&19 ds nkSjku le; ij jkT; esa ;wfj;k o Mh-,-ih- dh dze”k% 1-92 o 0-86 yk[k eh-Vu fcØh dh FkhA 31&12&2019 rd 0-90 yk[k eh-Vu ;wfj;k o 0-09 yk[k eh-Vu Mh-,-ih- gSQsM ds ikl miyC/k gSA

phuh fey vlU/k% fijkbZ lhtu 2018&19 ds nkSjku gSQsM phuh fey vlU/k us 44-58 yk[k fDoaVy xUus dh fijkbZ dh gS rFkk 9-64 izfr”kr phuh dh fjdojh dh gSA xsgwa cht ds foi.ku% gSQsM us o’kZ 2018&19 ds nkSjku 62]922 fDoaVy xsagw ds cht dh fcdzh dh gS rFkk 4 djksM :Ik;s dk ykHk gqvk gS tcfd o’kZ 2017&18 esa xsgwa ds cht dh fcdzh 58]666 fDoaVy rFkk 2-89 djksM+ :i;s dk ykHk gqvk FkkA miHkksDrk mRiknksa dk foi.ku% gSQsM }kjk o"kZ 2018&2019 esa 261-95 djksM+ #i;s ds miHkksDrk mRiknksa dh fcdzh dh xbZA o’kZ 2017&18 esa miHkksDrk mRiknksa dh fcdzh 161-65 djksM+ :Ik;s FkhA bZ&[kjhn vkSj bZ&“kklu% fufonk izfd;k esa iknZf”kZrk lqfuf”pr djus ds fy, lHkh xfrfof/k;ksa dks bZ&VsaMfjaax ds u, iksVZy ij (https://haryanaepreocurement.gov.in) igys gh vkjaEHk dh tk pqdh gSA vkbZVh “kklu dh igy ÞvkWuykbu eq[;ea=h foaMkstÞ vkSj ÞvkWuykbu ck;ksesfVªd mifLFkfrÞ dks gSQsM esa lQyrkiwoZd ykxw fd;k x;k gSA 3-109 gSQsM dh izeq[k dk;Zdzeksa@ xfrfof/k;ksa dh igy@igpku&

• vius [kkus ;ksX; rsyks dk QksfVZfQds'ku ¼lks;kchu o dikl rsy½A lkoZtfud forj.k iz.kkyh ds vUrZxr gSQsM 18&20 yk[k yhVj ljlksa dk QksVhZQkbZM rsy tks foVkfeu , o Mh ls ;qDr gS] fd vkiwfrZ dj jgk gSA

• lkoZtfud forj.k iz.kkyh ds vUrZxr ekfld vk/kkj ij gSQsM yxHkx 78 gtkj fDaoVy QksVhZQkbZM vkVs dh vkiwfrZ dj jgk gSA

• gfj;k.kk ds ekuuh; eq[;ea=h dh ?kks"k.kk ds vuqlkj gSQsM tkVwlkuk ftyk fjokM+h esa 50 VhihMh {kerk dh vkVk fey LFkkfir djus dh ;kstuk cuk jgk gSA

• gSQsM us vkbZ,eVh] jksgrd esa yxHkx 179-75 djksM+ :Ik;s dh ifj;kstuk ykxr ls ,d esxk QwM izkstsDV LFkkfir fd;k tk jgk gSA ftlds fy, gSQsM

https://haryanaepreocurement.gov.in/

64

}kjk ,p-,l-vkbZ-vkbZ-Mh-lh- ls 50 ,dM+ tehu 75 lky dh yht+ ij igys ls gh yh tk pqdh gS vkSj bldk vfUre vuqeksnu [kk| izlaLdj.k m|ksx ea=ky;]Hkkjr ljdkj ls fnukad 21&02&2018 dks izkIr gks pqdk gSA

• gSQsM us viuh fu;kZr xfrfof/k dks iquthZfor djus dh Hkh ;kstuk cukbZ gS vkSj bl fn”kk esa dk;ZokbZ igys ls gh “kq: gks pqdh gSA

• gSQsM o blds tSlh vU; lgdkjh laLFkkvksa dks etcwr cukus ds fy, buds mRiknksa dh ijLij fcdzhA

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& gfj;k.kk jkT; Hk.Mkj.k fuxe 3-110 gfj;k.kk jkT; Hk.Mkj.k fuxe ,d laoS/kkfud laLFkk gS] ftldh LFkkiuk fdlkuksa] ljdkjh laLFkkvksa] lkoZtfud laLFkkuksa ,oa O;kikfj;ksa vkfn dks d`f"k mRiknksa vkSj vf/klwfpr oLrqvksa dh oSKkfud Hk.Mkj.k lqfo/kk miyC/k djokus ds mn~ns”; ls gqbZ gSA blds izkjEHk ds le; Lo;a dh dsoy 7]000 eh-Vu- Hk.Mkj.k dh {kerk FkhA orZeku esa 30&11&2019 rd fuxe jkT; esa 111 os;jgkml ftlesa ls 105 vius o 6 izcU/k vk/kkj ij lapkfyr dj jgk gS ftudh Hk.Mkj.k {kerk 22-08 yk[k eh- Vu gS ftlesa 19-71 yk[k eh-Vu {kerk ds doMZ xksnke ,oa 2-37 yk[k eh-Vu {kerk ds vksiu fIyaFk lfEefyr gSA o’kZ 2018&19 ds nkSjku fuxe us dj ls igys 6]760-75 yk[k :Ik;s rFkk dj ds ckn 4]413-54 yk[k :Ik;s dk ykHk vftZr fd;k gSA fuxe us o’kZ 2017&18 ds fy, dj ds ckn ykHk dk 15 izfr”kr ds :Ik esa jkT; ljdkj dks 3-52 djksM :Ik;s ds ykHkka”k dk Hkqxrku fd;k gSA fuxe dh foRrh; fLFkfr rkfydk 3-28 esa n”kkZbZ xbZ gSA LVhy lkbZyksa dk fuekZ.k 3-111 gfj;k.kk jkT; esa Hk.Mkj.k fuxe dks LVhy lkbZyks ds fuekZ.k ds fy, uksMy ,tSUlh ds :Ik esa fu;qDr fd;k gSA dsUnz ljdkj us lEiw.kZ gfj;k.kk esa 6 yk[k eh-Vu- {kerk ds LVhy lkbZyksa dk fuekZ.k djus gsrw vkoafVr fd;k gSA ftldh dk;Zokgh “kq: dj nh xbZ gSA fof”k’V miyfC/k;ka 3-112 fuxe dh dk;Z {kerk c<kus o dk;Z esa ikjnf”kZrk ykus ds fy, fuxe }kjk

os;j gkml izcU/ku fof/k dks viuk;k x;k gSA ftlds }kjk lHkh ysu nsuksa dks muds okLrfod le; ds vk/kkj ij izLrkfor fd;k tk ldsA blds vfrfjDr VSyh lkQ~Vos;j dks Hkh ykxw fd;k x;k gS ftls vxys jch foi.ku dky ls igys ifjpkyu esa yk;k tk;sxkA fuxe ds lHkh dSEilksa esa lh-lh-Vh-oh- dSejs rFkk lkSj mtkZ iSuy pj.k c} rjhds ls LFkkfir fd;s tk jgs gSA blds vfrfjDr fuxe esa vkWuykbZu LFkkukUrj.k uhfr viukbZ gS ftlls deZpkfj;ksa ds LFkkukUrj.k esa ikjnf”kZrk vkbZ gSA fuxe us vius dk;ksaZ gsrq vkbZ-,l-vks- izek.k i= ds fy, vkosnu fd;k gSA fuxe pj.kc) rjhds ls vius lHkh ifjljksa esa lkSj ÅtkZ iSuyks dh LFkkiuk dh izfdz;k esa gSA bUySaUM dUVsuj fMiks 3-113 fuxe }kjk fjokM+h esa] gfj;k.kk o blds vkl ikl ds {ks= ds vk;krdksa o fu;kZrdksa dks vk;kr ,oa fu;kZr lqfo/kk iznku djus ds fy, ,d bUySaM dUVsuj fMiks ¼vkbZ-lh-Mh-½ lg&dUVsuj QzsV LVs”ku ¼lh-,Q-,l-½ pyk;k tk jgk gS] ;|fi] dksudksj ds lkFk j.kuhfrd xBca/ku le>kSrs ds rgr 01&11&2008 ls fMiks vkbZ-lh-Mh-&lg&lh-,Q-,l- dk lapkyu dksudksj ¼,d Hkkjrh; jsyos dh lgk;d½ ds }kjk fd;k tk jgk gSA 18&12&2009 ls bUySaM dUVsuj fMiks] fjokM+h dks bySDVªksfud MkVk baVj psat ¼bZ-Mh-vkbZ-½ iz.kkyh ds ek/;e ls vkWuykbZu fo”o ls tksM+k x;k gSA o’kZ 2018&19 ds nkSjku bUySaM dUVsuj fMiks us 88-14 yk[k :i;s] o’kZ 2019&20 ¼30&11&2019 rd½ esa 48-23 yk[k :i;s dh vkenu dh gSA

65

Rkkfydk 3-28& fuxe dh foRrh; fLFkfr ¼:Ik;s Ykk[k esa½

fooj.k 2015&16 2016&17 2017&18

2018&19 ¼cxSj ys[kk ijh{k.k½

vf/kdr iwath 620 620 620 620

Hkqxrku dh xbZ iwath ¼lh-MCY;w-lh- rFkk jkT; ljdkj izR;sd dk 50 izfr”kr fgLlk½

584 584 584 584

dqy VuZvksoj 272467 319978 371601 482773 ykHk dj ls igys 3143 4414-44 7140-20 6760-75 ykHk dj ds ckn 2345 2863-90 4687-36 4413-54

L=ksr% gfj;k.kk LVsV os;jgkÅflax dWkjiksjs'kuA

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& d`f’k foi.ku 3-114 gfj;k.kk jkT; d`f’k foi.ku cksMZ ¼,p-,l-,-,e-ch½ dk xBu 1 vxLr] 1969 dks jkT; esa ekdsZZV desfV;ksa ds fu;U=.k rFkk lapkyu ds m)s”; ls fd;k x;k FkkA cksMZ ds xBu ls vc rd 113 eq[; ;kMZ] 168 lc ;kMZ rFkk 196 [kjhn dsUnz LFkkfir fd, x, gSaA blds vfrfjDr] cksMZ us 31&10&2019 rd 13]886 fd-eh- yEckbZ dh 5]378 xzkeh.k lEidZ lM+dksa dk fuekZ.k fd;k gSA fodkl dk;Z 3-115 gfj;k.kk jkT; d`f’k foi.ku cksMZ us orZeku ljdkj ds dk;Zdky esa vukt o lCth ef.M;ksa ds fodkl@mRFkku] lEidZ lM+dksa ds fuekZ.k vkSj j[kj[kko ij 2520-26 djksM+ :i;s [kpZ fd, gSaA pkyw for o’kZ 2019&20 ds nkSjku fnukad 31&10&2019 rd fodkl dk;ksaZ ij dqy 378-63 djksM+ :Ik;s dh jkf”k [kpZ dh tk pqdh gSA “kh’kkZuqlkj fooj.k fuEu izdkj ls gS%& e.Mh dk;Z% gfj;k.kk jkT; d`f’k foi.ku cksMZ us ubZ vukt@lCth ef.M;ksa ds fodkl rFkk ekStwnk ef.M;ksa ds mRFkku ds fy, 733-15 djksM+ :i;s [kpZ fd, gSaA 212-39 djksM+ :i;s ds fodkl dk;ksZ ls ef.M;ksa esa mDr lHkh lqfo/kk,a iznku djus ds dk;Z izxfr ij gSaA gfj;k.kk jkT; d`f’k foi.ku cksMZ us gky gh esa jkT; esa dbZ izeq[k eafM;ksa dk fodkl fd;k gSA dbZ izeq[k eafM;ksa ds fodkl dk;Z

izxfr ij gS vkSj o’kZ 2019&20 ds nkSjku yxHkx 150 djksM+ :Ik;s dh ykxr ls iwjk gksus dh lEHkkouk gSA

• ubZ lEidZ lM+dksa dk fuekZ.k orZeku ljdkj ds dk;Zdky ds nkSjku gfj;k.kk jkT; d`f’k foi.ku cksMZ }kjk 2]780 fd-eh- yEckbZ dh 998 lEidZ lM+dksa dk fuekZ.k dk;Z 928-62 djksM+ :i;s dh ykxr ls iwjk fd;k x;k gSA fofHkUu Lrjksa ij 1]536 fd-eh- yEckbZ dh 589 lEidZ lM+dksa ds fuekZ.k dk;Z 494-23 djksM+ :i;s dh vuqekfur ykxr ls izxfr ij gSA

• lEidZ lM+dksa dh fo”ks’k ejEer gfj;k.kk jkT; d`f’k foi.ku cksMZ }kjk fufeZr lEidZ lM+dksa dh ejEer dk dk;Z okLrfod t:jr ds vuqlkj fd;k tkrk gSA vc rd 4]612 fd-eh- yEckbZ dh 1]615 lM+dksa dh fo”ks’k ejEer ds dk;Z 805-80 djksM+ :i;s dh ykxr ls iwjs fd, x, gaSA blds vfrfjDr 1302-45 fd-eh- yEckbZ dh 884 lM+dksa dh fo”ks’k ejEer ds dk;Z 136-66 djksM+ :i;s dh vuqekfur ykxr ls fofHkUu Lrjksa ij izxfr esa gSaA ekdsZV Qhl 3-116 pkyw foRr o’kZ 2019&20 ds nkSjku 850 djksM+ :i;s dh ekdsZV Qhl ,df=r djus dk y{; j[kk x;k FkkA ftlds rgr vc rd 533 djksM+ :i;s ekdsZV Qhl ds :i esa ,df=r fd, tk pqds gSaA

66

lwpuk izkS|ksfxdh dh igy 3-117 gfj;k.kk jkT; d`f’k foi.ku cksMZ us bZ&uSe] bZ&[kjhn] e.Mh ds xsVksa ij /keZdkaVs yxkus rFkk IykWV o izkiVhZ eSustesaV ¼ih-ih-,e-½ tSlh vusd foi.ku lq/kkj iz.kkfy;ka “kq: dh gSaA bZ&uSe 3-118 jk’Vªh; d`f’k cktkj ¼bZ&uSe½ d`f’k mRiknksa gsrq ,d bySDVªksfud VªsfMax iksVZy ds :Ik esa ekStwnk ekdsZV desfV;ksa o eafM;ksa ds fy, oSf”od cktkj miyC/k djokus dk ek/;e gSA ns”k ds 18 jkT;ksa@dsUnz “kkflr izns”kksa esa ls gfj;k.kk ,d ,slk jkT; gS ftlesa 54 efMa;ksa dks bZ&uSe ds rgr tksM+ fn;k gSA Hkkjr ljdkj us fnukad 03&01&2019 dks 27 vfrfjDr eafaM;kas dks bZ&uSe iksVZy ls tksMus dh Lohd`fr iznku dj nh gSA gfj;k.kk jkT; dh izxfr dks bl rF; }kjk ekik tk ldrk gS fd gfj;k.kk jkT; us 28]260-54 djksM+ :Ik;s ewY; ds 1]150 yk[k fDaoVy mRikn dk O;kikj bl ifj;kstuk ds varxZr fd;k gSA gfj;k.kk ,slk igyk jkT; gS ftlus pj[kh nknjh esa bZ&uSe iksVZy ds ek/;e ls vkWuykbZu Hkqxrku djus dh “kq:vkr dhA gfj;k.kk jkT; ns”k esa vf/kdre vkuWykbZu Hkqxrku fcy tkjh djus esa igys uEcj ij gS rFkk 31&10&2019 rd 35-73 djksM+ :Ik;s ewY; ds 18]907 fcy tkjh dj 5]639 fdlkuksa dks ykHk igaqpk;k x;kA bZ&[kjhn 3-119 vukt dh [kjhn izfdz;k esa lHkh Lrjksa ij ikjnf”kZrk ykus ds m)s”; ls

gfj;k.kk ljdkj us “bZ&[kjhn” ds ek/;e ls

bZ&xosZUl dk ,d dzkafrdkjh dne mBkus dh igy dh gS] ftlds rgr O;kikfj;ksa dks lqxe O;olk; rFkk fdlkuksa dks lqn< djus gsrq okLrfod lwpuk o le; ij Hkqxrku dh lqfo/kk feysxhA bZ&[kjhn iz.kkyh gfj;k.kk jkT; d`f’k foi.ku cksMZ rFkk [kk|] ukxfjd vkiwfrZ rFkk miHkksDrk ekeys] foHkkx dh la;qDr igy gSA fnukad 31&10&2019 rd bl iksVZy ds }kjk 37]000 djksM+ :Ik;s dh Qlyksa dk O;kikj gks pqdk gSA /keZ dkWaVs 3-120 gfj;k.kk ljdkj us jkT; dh bZ&uSe ds vUrxZr 26 ef.M;ksa dks fpfUgr fd;k x;k ftuesaa 27-10 djksM+ :i;s dh ykxr ls 140 /keZdkaVs yxkus dk dk;Z “kq: fd;k tk pqdk gSA vc rd 61 /keZdkaVksa dk dk;Z iqjk gks pqdk gS rFkk 17 /keZdkVksa dk dk;Z izxfr ij gSA bl ij fnukad 31&10&2019 rd dqy 10-76 djksM+ :Ik;s dh jkf”k [kpZ gks pqdh gSA ;g dk;Z 31&12&2020 rd iwjk gksus dh lEHkkouk gSA fdlku cktkj 3-121 cksMZ }kjk fdlkuksa dks fcpkSfy;ksa ds gLr{ksi ds fcuk mudh mit dk mfpr ewY; lqfuf”pr djus ds mns”; ls lSDVj&20 iapdwyk] lksuhir o xq:xzke dh ef.M;ksa esa fdlku cktkj dh LFkkiuk dh xbZ gSA bl cktkj dk vU; m}s”; miHkksDrkvksa dks rkts Qy rFkk lfCt;ka mfpr ewY; ij miyC/k djkuk gSA foHkkx }kjk 78-33 ,dM Hkwfe ij fiatkSj esa ubZ lsc] Qy o lCth e.Mh cukus dh Hkh ;kstuk gSA

***

67

m|ksx] fo|qr] lM+dsa ,oa ifjogu __________________________________________________________

vkS|ksfxdj.k fdlh Hkh ns”k ;k jkT; ds rsth ls fodkl ds fy, vko”;d ekuk tkrk gS] D;ksafd ;g fdlh Hkh vFkZO;oLFkk ds fodkl esa egRoiw.kZ Hkwfedk fuHkkrk gSA ;g ,d jkT; esa vkfFkZd fodkl dks rst djrk gS vkSj jkT; ?kjsyw mRikn esa m|ksx {ks= ds ;ksxnku dks c<+krk gS] jkstxkj esa egRoiw.kZ ;ksxnku nsrk gSA ;g ,d ,slh izfdz;k dk izfrfuf/kRo djrk gS] ftlesa vkfFkZd vkSj lkekftd ifjorZu “kkfey gSA bl izfdz;k ds izHkko ls ,d lekt iwoZ&vkS|ksfxd Lrj ls vkS|kfxd Lrj esa ifjofrZr gksrk gSA jkT; dks iwoZ&izpfyr fuos”k xarO; ds :i esa izLrqr djus vkSj lr~r fodkl dh lqfo/kk iznku djus ds fy,] ljdkj us m|e”khyrk dk iks’k.k djus vkSj jkstxkj ds voljks dk ltu djus ds fy, uokpkj vkSj izkS|ksfxdh vkSj dkS”ky fodkl dk ,d O;kid Lrj viuk;k gSA

m|ksx vkSj okf.kT; 4-2 orZeku Lkjdkj ds lÙkk esa vkus ds ckn jkT; ds fodkl dks vxys Lrj rd ys tkus ds fy, ,d vxz.kh ,aVjizkbZt izeks”ku ikWfylh&2015 ¼bZihih½ ykxw dhA ;g ikWfylh *esd bu bafM;k^] ^fMftVy bafM;k* vkSj *fLdy bafM;k* ds vfHk;ku js[kkafdr fd;k x;k gS vkSj jkT; esa fuos”k dks vkdf’kZr djus ds fy, loZJs’B izksRlkgu iznku djrh gSA 4-3 jkT; Lkjdkj dk igyk vkSj egRoiw.kZ ,tSaMk jkT; ds dkjksckj ds ekgkSy dks etcwr djuk gS] ftlls ,d oSf”od xarO; fodYi ds :i esa cuh gSA ljdkj fu;ked cks> dks de djus vkSj jkT; dh vFkZO;oLFkk esa futh {ks= dh Hkkxhnkjh dks vkdf’kZr djus ds fy, fofHkUu lq/kkjksa dks ykxw djds bl y{; dh fn”kk esa yxkrkj dke dj jgh gSA 4-4 gfj;k.kk ljdkj ,d ,slk ikfjfLFkfrdh ra= cukus ds fy, n<+ ladfYir gS ftlls jkT; esa U;wure ljdkj vkSj vf/kdre “kklu }kjk funsZf”kr bZt vkWQ Mwbax fctusl ¼bZ-vks-Mh-ch-½ djuk lqxe gks vkSj tks fd loksZre oSf”od ekudksa ds vuq:i gksA 4-5 2015 esa] tc Hkkjr ljdkj us jkT;ksa ds fy, bZt vkWQ Mwbax fctusl jSafdax

“kq: dh rks gfj;k.kk 14osa LFkku ij FkkA O;kikj ikfjfLFkfrdh ra= esa lq/kkj ds egRo dks eglwl djrs gq,] jkT; izeq[k fofu;ked lq/kkjksa dks yk;k x;k] ftlus 2016 esa jkT; dks 6oas LFkku ij yk fn;k] ftlls gfj;k.kk ns”k esa ,d izeq[k lq/kkjd cu x;kA gfj;k.kk bZt vkQ Mwbax fctuSl 2017&18 dh jSfadax esa rhljs LFkku ij gS rFkk Hkkjr ljdkj dh vkS|ksfxd uhfr vkSj izksRlkgu foHkkx dh jSaafdax }kjk mRrj Hkkjr esa gfj;k.kk dks igyk LFkku fn;k x;k gSA jkT; 3 LFkku Åij igqap x;k gSA jkT; ljdkj }kjk fuEukuqlkj izeq[k lq/kkj dk;Z fd;s tk jgs gS%&

• jkT; ljdkj m|ksx HkkSxksfyd lafo/kku ds ek/;e ls larqfyr {ks=h; fodkl ij tksj nsus ds lkFk xzhufQYM fuos”k }kjk jkstxkj ltu lqfuf”pr djus ds fy, iFkizn”kZd lq/kkjksa vkSj mik;ksa ij /;ku dsafnzr djuk tkjh j[ksxhA

• blds vykok m|ksx vkSj okf.kT; foHkkx us gfj;k.kk esa m|ksx yxkus dh ykxr dks de djus ds fy, ,xzh fctusl vkSj QwM izkslsflax] VSDlVkbZy] os;j gkmflax&ykstLVhd fjVsy QkekZL;wfVdy vkSj ,e-,l-,e-bZ esa tSlh ikWap fof”k’V uhfr;ksa dh “kq:vkr fuos'kdksa dks oxZ

4

68

izksRlkgu esa loZJs"B is'kd'k djus ds fy, dh gSA gekjk /;ku fuos”k vkdf’kZr djuk vkSj gfj;k.kk ds yksxksa dk jkstxkj lqfuf”pr djus ds fy, bu uhfr;ksa dk tehuh rkSj ij dk;kZUo;u ij gksxkA jkT; MkVk lsaVj uhfr vkSj bySfDVªdy Oghdy uhfr rS;kj djus dh izfdz;k esa gSA

• jkT; ljdkj oSf”od Lrj ij izfrLi/khZ cuus ds fy, ,e-,l-,e-bZ- lSDVj dh lgk;rk ds fy, O;kid nf’Vdks.k j[krh gSA ljdkj us jkstxkj ds volj iSnk djus ds fy, Hkkjr ljdkj dh dyLVj fodkl ;kstuk ds rgr lkekU; lqfo/kk dsUnzksa dh LFkkiuk ds fy, j.kuhfr viukbZ gSA bl ;kstuk ds rgr 13 ,e-,l-bZ-lh-Mh-ih- DyLVj dk;kZUo;u ds fy, fofHkUu pj.kksa esa gSA gekjk /;ku ekStwnk “kklu ds nkSjku dqN vkSj ,e-,l-bZ-lh-Mh-ih lewgksa dh igpku ds lkFk&lkFk tYn ls tYn budk dk;Z “kq: djuk gSA

• jkT; ljdkj dh feuh DyLVj ;kstuk ds rgr 23 feuh DyLVj Lohdr fd, x,] tksfd dk;kZUo;u ds fofHkUu pj.kksa esa gSA gekjk /;ku orZeku “kklu esa dqN vkSj NksVs lewgksa dh igpku ds lkFk&lkFk bu lewgksa ds dkedkt dks “kq: djuk gSA

• blds vykok gfj;k.kk ljdkj ukWu dUQfeZax tksu esa fLFkr m|ksxksa ds fy, lk{; vk/kkfjr uhfr cukus vkSj eq[;/kkjk esa ykus ds fy, vkS|ksfxd losZ{k.k ¼th-ih-,l- vk/kkfjr½ djok jgh gS vkSj vkS|ksfxd losZ{k.k xfrfof/k dk dke bl o’kZ twu rd iwjk gks tk,xkA

• vkS|ksfxd fuos”k dks vkdf’kZr djus vkSj jkstxkj iznku djus esa fu;ksftr vkS|ksfxd cqfu;knh <+kaps dh miyC/krk egRoiw.kZ Hkwfedk fuHkkrh gSA ds-,e-ih- ,Dlizslos ds lkFk iapxko ifj;kstuk bl izdkj ds fiNys dk;Zdky ds nkSjku “kq: dh xbZ izeq[k ifj;kstukvksa esa ls ,d gSA ;g nwjn”khZ vo/kkj.kk yxHkx 5 “kgjksa ds fodkl dh ifjdYiuk djrh gSA ftls gj ,d “kgj esa 50]000 gSDVs;j {ks= esa ;kstukc) rjhds ls iwjk fd;k tkuk gSA

4-6 blds vykok bUVhxzsfVM vos”ku gc ds fgLls ds :i esa vkbZ-,-,p fglkj esa 4]000 ,dM+ ls vf/kd Hkwfe dk mi;ksx vkS|ksfxd fodkl ds fy, fd;k tk,xk tSlkfd os;j gkmflax] dkxkZsa] ,e-vk-vks-@ ,Q-ch-vks- lqfo/kk,W] izf”k{k.k vkSj fleqys”ku dsUnz] ,;jksLisl ;qfuoflZfV vkSj ,;jksLisl@ j{kk fofuekZ.k tSlh lqfo/kk,W iznku dh tk ldsA blds vykok fQDlM csLM vkWizs”ku ¼,Q-ch-vks½ ,e-vkj-vks- dh LFkkiuk vkSj baVjuS”kuy dkxksZa vkSj iSlsatj ,;jiksVZ dh ;kstuk cukbZ tk,xhA 4-7 vxys 5 o’kksZa esa vU; izeq[k vkS|ksfxd ifj;kstukvksa dks Hkh c<+kok fn;k tk,xk] ftlesa ukaxy pkS/kjh] ukjukSy vkSj xq:xzke esa Xykscy flVh 1]200 ,dM+ esa fodflr baVhxzsVsM eYVh ekWMy ykWftfLVd gc] ekuslj “kgj dk 1]000 ,dM+ ls vf/kd dk fgLlk fnYyh] eqEcbZ vkS|ksfxd xfy;kjs ds mi{ks= esa fodkl ifjlj “kkfey gSA [ksjdh/kkSyk Vksy dks iapxko pkSd ij LFkkukarj djuk jkT; ljdkj dh izkFkfedrk gSA 4-8 izkd`frd lalk/kuksa dh deh vkSj lewnzh canjxkgksa ls jkT; dh nwjh ds ckotwn fu;kZr ds ekspsZ ij jkT; dk izn”kZu ljkguh; gSA o’kZ 1967&68 ds nkSjku vkbZ-,u-vkj- 4-5 djksM+ ds fu;kZr ls “kq: gksdj jkT; vkt 2018&19 esa yxHkx 98]570-24 djksM+ :i;s dk fu;kZr gqvkA fu;kZr ds ekeys esa ge ns”k esa 5osa LFkku ij gSA iz/kkuea=h jkstxkj l`tu dk;Zdze ;kstuk 4-9 bl ;kstuk dk eq[; mn~ns”; ekbdzks LekWy ,.M ehfM;e ,aVjizkbZtst esa m|ksx LFkkfir djus ds fy, jkstxkj ds volj iznku djuk gSA bl ;kstuk ds rgr] xzkeh.k {ks= esa ifj;kstuk ykxr dk 25 izfr”kr vkSj “kgjh {ks= esa ifj;kstuk ykxr dk 15 izfr”kr lkekU; Js.kh ds vkosnd dks lfClMh ds :i esa iznku fd;k tk,xk vkSj ifj;kstuk ykxr dk 10 izfr”kr lkekU; Js.kh ykHkkFkhZ }kjk bfDoVh Hkkxhnkjh ds :i esa ;ksxnku fd;k tk,xkA xzkeh.k {ks= esa

69

ifj;kstuk ykxr dk 35 izfr”kr vkSj “kgjh {ks= esa ifj;kstuk ykxr dk 25 izfr”kr vuqlwfpr tkfr@vuqlwfpr tutkfr@vU; fiNM+k oxZ] vYi la[;d] iwoZ lSfud] efgyk] “kkjhfjd :i ls fodykax lfClMh ds :i esa

iznku fd;k tk,xk vkSj 5 izfr”kr dks ykHkkFkhZ }kjk bfDoVh Hkkxhnkjh ds :i esa ifj;kstuk ykxr dk ;ksxnku fn;k tkuk pkfg,A y{; vkSj miyfC/k;ka rkfydk 4-1 esa n'kkZ;h xbZ gS%&

rkfydk 4-1& o"kZokj HkkSfrd ,oa foRrh; y{; vkSj miyfC/k;ka

o’kZ y{; miyfC/k;ka çfr'kr miyfC/k;ka HkkSfrd

¼ifj;kstuk dh la[;k½

foÙkh; ¼:i;s yk[k esa½

HkkSfrd ¼ifj;kstuk dh

la[;k½

foÙkh; ¼:i;s yk[k esa½

HkkSfrd

foÙkh;

2014&15 970 1086-54 603 1238-49 62-16 113-98 2015&16 670 1338-96 594 1152-67 88-66 86-09 2016&17 674 1348-53 614 1178-76 91-10 87-41 2017&18 754 1508-84 905 1889-16 120-03 125-21 2018&19 770 1976-44 1149 2394-14 149-22 121-13 2019&20

¼13&12&2019 rd½ 815 2521-29 534 1108-39 65-52 43-96

L=ksr% m|ksx ,oa okf.kfT;d foHkkx] gfj;k.kkA

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& gfj;k.kk [kknh o xzkeks|ksx cksMZ 4-10 gfj;k.kk [kknh o xzkeks|ksx cksMZ dh LFkkiuk gfj;k.kk ljdkj dh tkjh vf/klwpuk fnukad 01&02&1969 }kjk iatkc [kknh o xzkeks|ksx cksMZ ds vf/kfu;e] 1955 dh /kkjk 3 ¼1½ ds v/khu gqbZA cksMZ lkekU; :i ls [kknh o xzkeks|ksx vk;ksx ds dk;ksZ dks fØ;kUo;u djus] [kknh ,oa xzkeks|ksxksa dks mUur djus vkSj buds ek/;e ls xzkeh.k {ks= dks lqn`<+ cukus esa egRpiw.kZ Hkwfedk fuHkk jgk gSA cksMZ ds m)s”;ksa essa n{krk lq/kkj] xzkeh.k {ks=ksa esa jkstxkj l`tu o rduhd dk gLrkarj.k] yksxksa esa vkRe fuHkZjrk ykus ds fy, xzkeh.k vkS|ksfxdj.k vkSj ,d lqn<+ xzkeh.k leqnk; dk fuekZ.k djuk lfEefyr gSA vU; m)s”; fuEu izdkj ls gS%&

• ;ksX; _.k /kkjdksa dks fofHkUu cSadksa ds ek/;e ls foÙkh; lgk;rk iznku djokukA

• [kknh o xzkeks|ksx {ks= esa lsokjr o bl {ks= esa jkstxkj dh ryk'k djus okyksa dks izf'k{k.k iznku djukA

• [kknh o xzkeks|ksx {ks= esa fodklA

• [kknh vkSj xzkeks|ksx mRiknksa dh fcdzh ,oa foi.ku dk c<+kokA

iz/kku eU=h jkstxkj l`tu dk;Zdze 4-11 lw{e] y?kq ,oa e/;e m|e ea=ky; Hkkjr ljdkj us xzkeh.k ,oa 'kgjh {ks=ksa esa lw{e m|eksa dh LFkkiuk }kjk jkstxkj ds volj iznku djus ds fy, u;s _.k lgc) lfClMh dk;Zdze ¼ih-,e-bZ-th-ih-½ dh mn~?kks"k.kk dhA dk;Zdze dks ,d eq'r ekftZu euh lgk;rk ds lkFk cSadksa ds ek/;e ls dk;kZfUor fd;k tkrk gSA bl ;kstuk ds rgr~ vf/kdre 25 yk[k :i;s rd dh ifj;kstuk ds fy, 25 izfr'kr ekftZu euh ¼vuqnku½ lkekU; tkfr gsrw vkSj 35 izfr”kr ekftZu euh vuqnku vuqlwfpr tkfr@vU; fiNMk oxZ@efgyk@fnO;kax@HkwriwoZ lSfud rFkk vYi&la[;d leqnk; ds ykHkkFkhZ bR;kfn dks iznku fd;k tkrk gSA 4-12 o’kZ 2018&19 esa cksMZ }kjk 570 ifj;kstukvksa ds fy, 1]484-25 yk[k :i;s dk y{; fu/kkZfjr fd;k x;k FkkA mlesa ls 658 ifj;kstukvksas] ftleas 1]684-92 yk[k :i;s ekftZu euh ¼lfClMh½ fufgr gS] iwjh dh xbZA o’kZZ 2019&20 ds nkSjku cksMZ }kjk 611 ifj;kstukvksas ds fy, 1]890-96 yk[k :i;s dk Yk{; fu/kkZfjr fd;k x;k gSA cksMZ us 358

70

dslksa] ftlesa 871-52 yk[k :i;s ektZu euh ¼lfClMh½ fufgr gS] dks fnukad 29&01&2020 rd izkIr dj fy;k gSA [kknh o xzkeks|ksx fcdzh dsUnz 4-13 gfj;k.kk [kknh o xzkeks|ksx cksMZ }kjk eq[;ky;] ipadwyk esa foÙkiksf"kr bdkbZ;ksa }kjk fufeZr mRikn dh fcdzh ds fy;s ,d

fcdzh dsUnz 1 uoEcj] 2018 ls [kksyk x;k gSA gfj;k.kk [kknh o xzkeks|ksx cksMZ }kjk gfj;k.kk izns'k ds izR;sd ftys esa fcdzh dsUnz [kksyus ckjs dk;Zokgh dh tk jgh gSA nwljk fcdzh dsUnz Hkh vDrwcj] 2019 esa >Ttj ftysa esa [kksyk x;k gSA

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& [kku ,oa Hkw&foKku 4-14 [kku ,oe~ Hkw&foKku jkT; esa lrr fodkl ds fl}kar vuqlkj miyC/k [kfut lEink ds xos{k.k o nksgu dk;Z ds fy;s mRrjnk;h gSA gfj;k.kk jkT; esa cM+s [kfut izpqj ek=k esa miyC/k ugha gSa rFkk blds [kuu dk;Z eq[;r% y?kq [kfutksa tSls fd iRFkj] jsr] ctjh vkfn tks fuekZ.k dk;Z esa iz;ksXk gksrh gS rd gh lhfer gSA 4-15 [kku ,oe~ Hkw&foKku foHkkx fuEu fo/kkuksa ds vuq:Ik ”kklu izcU/k ds fy, mRrjnk;h gS%&

• [kku ,oe~ [kfut ¼fodkl ,oe~ fofu;eu½ vf/kfu;e&1957% ;g ,d dsUnzh; vf/kfu;e gS tks fd ns”k esa [kuu ds lrr fodkl ,oe~ [kfut fj;k;r ds fy;s izko/kku iznku djrk gSA

• [kfut fj;k;r fu;e 1960% dsUnz ljdkj }kjk cM+s [kfutksa ds [kuu ds fy, fj;k;r fn;s tkus ds fy;s cuk;k x;k gSA

• **gfj;k.kk y?kq [kfut fj;k;r] [kfut LVkWfdax] ifjogu ,oe~ voS/k [kuu fuokj.k fu;e] 2012** cuk,] tks fd 20&06&2012 dks vf/klwfpr fd, x,A y?kq [kfutksa esa [kfut fj;k;r dks ykxw djus ds fy, jkT; ljdkj }kjk igys ls izpfyr fu;eksa uker% *iatkc y?kq [kfut fj;k;r fu;e] 1964 dks fujLr djrs gq, dsUnzh; vf/kfu;e] 1957 dh /kkjk 15 ,oa 23 lh ds v/khu u;s fu;eksa dk xBu fd;kA

• gfj;k.kk [kfut ¼fufgr vf/kdkj½ vf/kfu;e] 1973

• gfj;k.kk fofu;eu ,oa dzS”kj fu;U=.k vf/kfu;e] 1991 ¼lkekU;r% iRFkj dzS”kjksa ds fy, vf/kfu;e 1991½ ds lapkyu dks fofu;fer djus ds fy;s mDr vf/kfu;e o blds vUrxZr fu;e gSaA

• gfj;k.kk ftyk [kfut izfr’Bku fu;e] 2017 4-16 [kuu dk;Z djus dh vuqefr Hkkjr ljdkj ds Ik;kZoj.k] ou ,oa tyok;q ifjorZu ea=ky; dh Ik;kZoj.k vkadyu lEcU/kh vf/klwpuk fnukad 14&09&2006 ds vuqlkj Ik;kZoj.k lEcU/kh vuqefr rFkk jkT; iznw’k.k cksMZ ls lapkyu dh lgefr ysus mijkar gh nh tk jgh gSaA orZeku esa ftyk egsUnzx<+ esa l{ke inkf/kdkjh ls Ik;kZoj.k lEcU/kh vuqefr ysus o jkT; iznw’k.k cksMZ ls lapkyu dh lgefr izkIr djus mijkar ftyk egsUnzx<+ esa [kuu dk;Z xkao c[kfjtk] vejiqjtksjk'kh] ck;y] eqLkuksrk] ukjukSy] x<+h ,oa eqdqUniqjk esa ekU; [kuu iV~Vs ds varXkZr fd;k tk jgk gSA lEcfU/kr izkf/kdkjh fu;eksa o fofu;euksa dh vuqikyuk ,oa Ik;kZoj.k dks dksbZ {kfr uk gks] lqfuf'pr djus gsrw {ks=ksa ij fujUrj fuxjkuh j[krs gSaA 4-17 Yk?kq [kfut fj;k;r iznku djus gsrw ftl izfdz;k fd “kq:vkr foRr o’kZ 2016&17 esa dh xbZ Fkh] bl foRr o’kZ 2019&20 esa Hkh tkjh gS ftlds rgr foHkkx }kjk dbZ [kfut fj;k;r iznku fd, x, gSaA [kfut vuqnku NksVs vkdkj dh [kuu bZdkbZ;ksa@[k.Mksa ds rkSj ij iznku djus dh

71

uhfr cukbZ xbZ rkfd u dsoy [kuu O;kikj esa :fp j[kus okys y?kq O;olk;h@O;fDr [kuu dk;Z esa izos”k dj ldsa cfYd dqN ,d dh feyh Hkxr dks Hkh jksdk tk ldsA blh uhfr dk vuqlj.k foŸk o’kZ 2019&20 esa Hkh fd;k tk jgk gSA vDVwcj] 2019 rd dqy 119 y?kq [kfut [knkuksa esa ls 76 ds [kfut vuqnku izfrLi/kkZRed cksyh }kjk iznku fd, x, gSaA xkao [kkud] ftyk fHkokuh dh ,d iRFkj dh [kku ,p-,l-vkbZ-vkbZ-Mh-lh-] gfj;k.kk ljdkj ds ,d midze] dks fu;eksa esa NwV nsrs gq, iznku dh xbZ gSA bu iznku fd, x, [kfut vuqnkuksa esa ls 51 [knkuksa esa [kuu dk;Z lHkh vko”;d vuqefr;ka iznku djus mijkar “kq: gks pqdk gSA 52 [knku [kkyh iM+s gSaA bldk fooj.k rkfydk 4-2 esa fn;k x;k gSA 4-18 voS/k [kuu dh ?kVuk;sa

• jkT; esa fdlh Hkh [kfut dk laxfBr voS/k [kuu ugha gS gkykafd [kfut pksjh dh NqViqV ?kVuk;sa lkeus vkrh gS ftUgsa dkuwu l[rh ls fuiVk tkrk gSA bl rjg dh ?kVuk;sa ftuesa lkFk yxrs vU; izns'kksa ls fcuk oS/k fcy@Hkkj iphZ [kfutksa dk ifjogu Hkh 'kkfey gS] dks [kku ,oa [kfut ¼fodkl ,oa fofu;eu½ vf/kfu;e]1957 dh /kkjk 21¼5½ izko/kkuksa ds vuqlkj tqekZuk yxkdj fuiVk;k tkrk gSA blds vfrfjfDr tks yksx voS/k [kuu ls fyIr ik, tkrs gS muds fo#) izkFkfed lwpuk fjiksVZ Hkh ntZ dh tkrh gSA

• ljdkj us izR;sd ftys esa voS/k [kuu jksdus@tkap rFkk ekuuh; loksZPp U;k;kYk; ds vkns'kksa dh vuqikyuk gsrq lEcfU/kr mik;qDr dh v/;{krk esa ftyk Lrjh; VkLd QkslZ dk xBu fd;k gS ftlesa iqfyl v/kh{kd ds vfrfjDr vU; foHkkxksa ds ofj’B inkf/kdkjh lnL; gSaA bu VkLd QkslZ }kjk fd;s x;s dk;Z dh

leh{kk jkT; Lrjh; VkLd QkslZ tksfd eq[; lfpo dh v/;{krk esa cukbZ xbZ gS] }kjk dh tkrh gSA

• [kku ,oa Hkw&foKku foHkkx ds vf/kdkfj;ksa@deZpkfj;ksa ds vfrjDr vU; lEcfU/kr foHkkxksa tSlsfd ou] jkT; iznw’k.k cksMZ ifjogu rFkk iqfyl }kjk voS/k [kuu jksdus gsrq mi;qDr dne mBk, tkrs gSaA

• gkykafd jkT; esa dgha Hkh la;ksftr voS/k [kuu ugha gS] fQj Hkh fNV&iqV voS/k [kuu@[kfutksa ds voS/k ifjogu ds ekeys laKku esa vkrs gSa ftu ij fu;ekuqlkj dk;Zokgh dh tkrh gSA ekuuh; jk’Vªh; gfjr izkf/kdj.k ds vks-,s- la[;k 668@2018& lqjsUnz flag cuke gfj;k.kk jkT; esa ikfjr vkns”k fnukad 23&04&2019 ds vuqlkj voS/k [kuu@ ifjogu esa lafyIr okguksa ls jkW;fYV] [kfut dh dher ,oa iSufYV ds vfrfjDr okgu dh “kks:e dher ds de ls de 50 izfr”kr jkf”k Hkh olwy dh curh gSA 28&08&2019 ls 31&12&2019 rd idM+s x, okguksa dh lwph rkfydk 4-3 esa n'kkZ;h xbZ gSA

• [kku ,oa Hkw&foKku foHkkx ,oa iqfyl foHkkx }kjk dh xbZ dk;Zokgh dh leh{kk@ns[kjs[k iqfyl foHkkx o [kku ,oa Hkw&foKku foHkkx esa loksZPp Lrj ij dh tkrh gSA foxr ukS o’kksZ esa voS/k [kuu@ [kfut pksjh@fcuk oS/k fcy [kfut ifjogu ds ekeyksa dk fooj.k rkfydk 4-4 esa n'kkZ;k x;k gSA

• gfj;k.kk jkT; voS/k [kuu dks 'kwU; Lrj ij ykus ds fy, iz;kljr gS rFkk ;g lqfuf'pr djus ds fy, izns'k ds fdlh Hkh Hkkx esa dksbZ voS/k [kuu uk gks] vko';d dne mBk, tk jgs gSaA ;g okLrfodk ls ijs gS fd jkT; esa ftyk egsUnzx<+ lfgr [kuu ekfQ;k iui jgk gSA

72

rkfydk 4-2&jkT; esa [kkuksa dk ftykokj fooj.k Lka[;k ftyk [kkuksa dh

dqy la[;k vkcafVr [kkuksa

dh dqy la[;k

orZeku esa [kkyh@ [kkyh vkcafVr [kkuksa dh dqy

la[;k

[kkuksa dh la[;k ftuesa [kuu dk;Z

tkjh gSA 1- iapdqyk 18 08 10 04 2- vaCkkyk 10 03 07 02 3- ;equkuxj 33 27 06 22 4- dq:{ks= 01 00 01 00 5- djuky 04 01 03 01 6- ikuhir 03 03 00 01 7- Lkksuhir 15 10 11 04 8- Qjhnkckn 02 01 01 00 9- iyoy 02 00 02 00 10- fHkokuh 02 02 00 02 11- Pkj[kh nknjh 14 14 03 11 12- fglkj 01 00 01 00 13- jsokM+h 01 00 01 00 14- egsUnzx<+ ¼jsr½ 03 00 03 00 15- egsUnzx<+ ¼iRFkj½ 10 07 03 04

dqy 119 76 52 51

rkfydk 4-3& ftykokj idMsa x, okguksa dk fooj.k dzekad ftyksa ds uke Okkguksa fd la[;k ¼28-08-2019 ls 31-12-2019 rd½ 1 ikuhir ,oa djuky 32 2 Qjhnkckn@ iyoy 55 3 lksuhir 60 4 ;equkuxj 149 5 xq:xzke ,oa uwg 19 6 egsUnzx<+ 47 7 vEckyk 20 8 fglkj ,oa Qrsgkckn 2 9 fljlk 0 10 jksgrd ,oa >Ttj 0 11 iapdqyk 28 12 pj[kh nknjh 0 13 dq:{ks= 10 14 jsokM+h 1 15 fHkokuh 0 16 thUn 4 dqy 427

Rkkfydk 4-4 voS/k [kuu ds lkeus vk;s ekeys o ftu ij dk;Zokgh dh xbZ

Ok’kZ oS| nLrkostksa ds fcuk voS/k [kuu esa lfEefyr ifjogu okguksa dh la[;k

tqekZuk olwy ¼:i;s yk[kksa esa½

ntZ dh xbZ ,QvkbZvkj dh la[;k

2011&12 1588 263-33 117 2012&13 2564 163-31 122 2013&14 4518 991-59 148 2014&15 5333 1451-71 245 2015&16 3912 838-55 78 2016&17 1963 435-34 121 2017&18 1748 480-73 228 2018&19 2009 484-08 252 2019&20 ¼flrEcj] 2019 rd½ 619 222-82 110 dqy 24632 5467-24 1468

L=ksr% [kku ,oe Hkw&foKku foHkkx]gfj;k.kkA

73

ftyk [kfut izfr’Bku 4-19 dsUnzh; ljdkj us tuojh] 2015 esa [kku ,oa [kfut ¼fodkl ,oa fofu;eu½ vf/kfu;e] 1957 dks la'kksf/kr fd;kA bu la'kks/kuksa ds varxZr /kkjk 9¼ch½ tksM+h xbZ] ftlds vuqlkj [kuu ,oa blls lEcfU/kr dk;ksZ dh otg ls izHkkfor {ks=ksa o yksxksa ds fgr ds fy, dk;Z djus gsrq izR;sd ftys esa ftyk [kfut izfr’Bku dh LFkkiuk djuk FkkA [kuu {ks=ksa dh iquZLFkkiuk vkSj iquZokl ds fy, dk;Zjr [kk|kuksa }kjk 10 izfr'kr dh vfrfjDr jkf'k [kku ,oa [kfut iquZLFkkiuk vkSj iquZokl Q.M es tek djokuh gksrh gS rFkk jkT; ljdkj Hkh viuh dekbZ dk 5 izfr'kr fgLlk bl Q.M esa tek djrh gSA [kfut izHkkfor {ks=ksa@ftyksa esa ftyk [kfut izfr’Bku lEcfU/kr mik;qDr dh v/;{krk esa cukbZ xbZ gSa] ftlesa tuizfrfuf/k Hkh lfEefyr fd, x, gSa] ;s izfr’Bku dk;Z djsaxh rFkk ßiz/kkuea=h [kfut {ks= dY;k.k ;kstukÞ Hkh ykxw djsaxh] ftudk mn~ns'; fuEu izdkj ls gS%

• [kuu izHkkfor {ks=ksa ds fodkl ,oa dY;k.k lEcU/kh ifj;kstukvksa@dk;Zdze ykxw djuk ftuesa jkT; ,oa dsUnzh; ljdkj }kjk orZeku esa pykbZ tk jgh Ldheksa@ifj;kstukvksa dks iw.kZ djuk Hkh lfEefyr gS(

• [kuu ds nkSjku rFkk blds Ik”pkr~ [kuu ftyksa ds yksxksa ij iM+us okys Ik;kZoj.k] LokLF;] lkekftd vFkZ”kkL= ds vlj dks de djuk( rFkk

• [kuu {ks=ksa esa [kuu izHkkfor yksxksa ds nh?kZdkyhu vkthfodk lqfuf”pr djus ds fy,A

eq[; uhfrxr fy, x, QSlys@IkzLrkfor QSlys rFkk buls foHkkx dh xfrfof/k;ksa ij iM+us okys izHkko@lEHkkfor izHkko 4-20 igys foHkkx y?kq [kfut ds fj;k;r [kqyh fuykeh }kjk iznku djrk FkkA

ijUrq vc foHkkx us bZ&fuykeh izfdz;k 'kq: dj nh g]S tksfd vf/kd ikjn'khZ gSA y?kq m|fe;ksa@O;fDr;ksa dh lgHkkfxrk lqfuf'pr djus gsrq foHkkx us cM+h [kuu bZdkbZ;ksa ds Bsds nsus dh ctk; NksVh bZdkbZ;ksa@CykWdks ds Bsds nsus 'kq: dj fn, gS rkfd [kuu O;olk; esa :fp j[kus okys NksVs m|eh@O;fDr [kuu O;olk; esa izos'k dj ldsaA ubZ igy 4-21 foHkkx us Mªksu dh lgk;rk ls ftyk egsUnzx<+ dh ,d iRFkj dh [kku c[kjhtk&4 esa uewus ds rkSj ij losZ{k.k djok;kA blh izdkj dh losZ{k.k lHkh [knkuksa esa fd;k tk;sxkA foHkkx gfj;k.kk Lis'k ,Iyhds'ku lSaVj ¼gjld½ ds lkFk 'kh?kz gh [knkuksa ds lhekadu vkSj Hkw&lanHkZ ekufp=.k ds fy, eSeksjs.Me vkWQ vUMZjLVsafMax fu’ikfnr djsxkA bZ&”kklu 4-22 foHkkx viuh fuEufyf[kr lsok,sa ,pbZihlh iksVZy ds ek/;e ls iznku dj jgk gSA foHkkx us foHkkxh; iksVZy@,Iyhds'ku cukus gsrq gkjVªksu dks fu;qDr fd;k gSA

• [kfut Hk.Mkj.k dk ykbZlSal o

uohuhdj.k; • LVksu dzS'kj dk ykbZlSal o uohuhdj.k; • bZaV feV~Vh dh [kqnkbZ dk ijfeV o

uohuhdj.k; • lk/kkj.k feV~Vh dk ijfeV o

uohuhdj.k; rFkk • [kfut ds fu'krkj.k dk ijfeVA

• blls [kfut fj;k;r {ks=ksa ls ckgj tkus okys mu lHkh okguksa dk fofu;eu gks ldsxk tks [kfut ifjogu esa lafyIr gS rFkk [kfut mRikndrk dk lgh vkdyu Hkh gks ldsxkA blls bl ckr dh Hkh laHkkouk,a c< tk,axh dh [kuu dk;Z oSKkfud rkSj ij rFkk i;kZoj.k ds vuqdwy gks vkSj fofHkUu [kkuksa ckjs

74

egRoiw.kZ tkudkfj;ka bZ&eksM~;wy ij miyC/k gksaxhA bZ&”kklu dk izLrko fgr/kkjdksa dh Hkwfedk] ftEesokjh ,oa lk/kuksa dks lkQ rkSj ij ifjHkkf’kr djsxkA

• bZ&jokuk iz.kkyh lHkh ftyksa esa 1 tuojh] 2020 ls “kq: dj nh xbZ gSA

iRFkj@Hkou lkexzh dh ekax o vkiwfrZ 4-23 ekuuh; loksZPp U;k;kYk; esa yfEcr eqdnes dh otg ls ftyk Qjhnkckn] xq:xzke ,oa uwag dh vjkoyh ioZr J`a[kyk esa [kuu dk;Z can iM+k gSA ;|fi ftyk egsUnzx<+] pj[khnknjh ,oa fHkokuh esa iRFkj dk [kuu dk;Z tkjh gS ijUrq fuekZ.k lkexzh [kkldj iRFkj dh deh ds e/;utj ekax lkFk yxrs jkT;ksa ls iwjh dh tk jgh gSA jkT; dh iRFkj [knkusa futh ,oa lokZtfud ekax dk yxHkx 60 ls 65 izfr'kr t:jr gh iwjh dj ikrh gSA jkT; bl ckr ds lrr iz;Ru dj

jgk gS fd vkSj [kuu {ks=ksa esa [kuu dk;Z 'kq: gks lds] rkfd fuekZ.k lkexzh dh t:jr jkT; dh [knkuksa ls gh iwjh gks ldsA ljdkj us vko”;d dne mBk, rkfd jkT; esa [kuu dk;Z iqu% “kq: gks lds ftlls tulk/kkj.k dks fuekZ.k lkexzh mfpr eqY;ksa ij miyC/k gks ldsA [kuu dh cgkyh ds ckn vc vPNs Lrj dh lkexzh jksM+h@ctjh@MLV 17&19 :Ik;s izfr ?ku QqV dh nj ij miyC/k gS] tcfd ;equk jsr lksuhir esa 08&09 :Ik;s izfr ?ku QqV vkSj djuky o blds lkFk yxrs {ks=ksa esa

18&20 :Ik;s izfr ?ku QqV dh nj ls miyC/k gSA [kuu ls jktLo 4-24 foRrh; o"kZ 2017&18 esa jktLo izkfIr vius fjdkMZ Lrj ij 712-87 djksM+ :i;s jghA jkT; esa foRrh; o’kZ 2018&19 esa jktLo izkfIr 583-20 djksM+ :i;s jgh tks rkfydk 4-5 esa n'kkZ;k x;k gSA

Rkkfydk 4-5 &o"kZ 2005&06 ls [kkuksa ls jktLo izkfIr;ksa dk fooj.k Lka[;k Ok’kZ vk; ¼:i;s djksM+ esa½ 1 2005&06 153-24 2 2006&07 136-26 3 2008&09 195-42 4 2009&10 248-66 5 2010&11 78-38 6 2011&12 87-39 7 2012&13 70-83 8 2013&14 81-52 9 2014&15 43-89 10 2015&16 265-42 11 2016&17 494-16 12 2017&18 712-87 13 2018&19 583-20 14 2019&20 ¼uoEcj] 2019 rd½ 428-26 dqy 3795-31

L=ksr% [kku ,oe Hkw&foKku foHkkx]gfj;k.kkA &&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& fo|qr 4-25 ÅtkZ fujarj vkfFkZd fodkl ds fy, cqfu;knh <kaps esa ,d egRoiw.kZ dkjd gSA vFkZO;OkLFkk ds fofHkUu {ks=ksa ds fodkl esa O;kid :i ls ekU;rk izkIr Hkwfedk ds vykok] bldk jkTkLo izkfIr] jkstxkj ds volj vkSj thou dh xq.koÙkk c<+kus esa lh/kk vkSj egRoiw.kZ ;ksxnku gSA blfy, ogu dh tkus

okyh dher ij fctyh dh fo”oluh; vkiwfrZ jkT; ds izHkkoh fodkl ds fy, vko”;d gSA gfj;k.kk jkT; esa ÅtkZ ds izkd`frd L=ksrksa dh lhfer miyC/krk gSA jkT; esa gkbZMªks tsujs”ku iksVsaf”k;y cgqr de gSA ;gka rd fd dks;ys dh [kkuas Hkh jkT; ls cgqr nwj fLFkr gSA ;gka ou {ks= cgqr lhfer gSA fo|qr mRiknu dk

75

ykHk mBkus ds fy, jkT; esa ok;q osx Hkh i;kZIr ugha gSA gkykafd] lkSj rhozrk vis{kkdr vf/kd gS ysfdu Hkwfe {ks= lhek cMs+ iSekus ij bl lalk/ku ds nksgu ds :i eas vPNh rjg ls izksRlkfgr ugha djrk gSA blfy,] jkT; la;qDr :i ls LokfeRo okyh ifj;kstukvksa ls gkbZMªks ikWoj rFkk jkT; ds vUnj lhfer FkEkZy mRiknu {kerk ij fuHkZj djrk gSA 4-26 orZeku le; esa jkT; dh dqy miyC/k {kerk 11]971-42 eSxkokV gS] blesa 2]582-4 eSxkokV jkT; ds vius dsUnzksa ls] 846-14 eSxkokV la;qDr LokfeRo okyh ifj;kstukvksa ¼ch-ch-,e-ch-½ ls rFkk 'ks"k dsUnzh; ifj;kstukvksa o Lora= futh fo|qr

ifj;kstukvksa esa fgLls ls miyC/k gSA 2018&19 ds nkSjku bu L=ksrksa ls fo|qr miyC/krk 5]15]733 yk[k fdyksokV FkhA o"kZ 2018&19 ds nkSjku 4]07]090-10 yk[k dyksokV fctyh csph xbZ FkhA o"kZ&okj dqy LFkkfir mRiknu {kerk] fctyh dh miyC/krk rFkk csph xbZ fctyh rkfydk 4-6 esa nh xbZ gSA

4-27 jkT; esa fctyh miHkksDrkvksa dh dqy la[;k o"kZ 2001&02 esa 35]44]380 ls c<+dj o"kZ 2018&19 esa 65]77]058 gks xbZ gSA Js.kh&okj fctyh miHkksDrkvksa dh la[;k rkfydk 4-7 esa nh xbZ gSA

Rkkfydk 4-6& jkT; esa LFkkfir mRiknu {kerk] fctyh dh miyC/krk rFkk csph xbZ fctyh o"kZ LFkkfir miRiknu

{kerk* ¼eSxkokV½ dqy LFkkfir {kerk

¼eSxkokV½ miyC/k fctyh ¼yk[k fdyksokV½

csph xbZ fctyh ¼yk[k fdyksokV½

1967&68 29 343 6010 5010-00

1970&71 29 486 12460 9030-00

1980&81 1074 1174 41480 33910-00

1990&91 1757 2229-5 90250 66410-00

2000&01 1780 3124-5 166017 154231-00

2010&11 4106 5997-83 296623 240125-00

2011&12 4106 6740-93 326473 266129.66 2012&13 4106 9839-43 343177 262576-03

2013&14 4060 9839-43 402779 288608.72

2014&15 4060 11102-32 438956 319972-00

2015&16 3611-37 11053-30 445111 322370.61 2016&17 3621 11065 454659 339931.52

2017-18 3621-37 11262-30 506044 382329-73

2018&19 3638-54 11750-72 515733 407090-10

2019&20 ¼fnlEcj] 2019 rd½

3428-54 11971-42 427315 313028-20

L=ksr% ;w-,p-ch-oh-,u- fyfeVsMA

* blesa jkT; dh viuh ifj;kstukvksa rFkk la;qDr LokfeRo okyh ifj;kstukvksa ds fgLls dks n”kkZrk gS ijUrq dsUnzh; {ks= dh ifj;kstuk,a vFkkZr ,u-,p-ih-lh-],u-Vh-ih-lh-] ek:fr] eSXue] ,u-,-ih-ih-]vkj-,-ih-ih-,oa vkbZ-ih-ih- ¼vkbZ-th-,l-Vh-ih-,l-] >Ttj] ,e-th-,l-Vh-ih-,l-] >Ttj rFkk y?kq gkbZMªksa ,oa lkSj ifj;kstuk,a½ vkfn lfEefyr ugha gSA

Rkkfydk 4-7&jkT; esa fctyh miHkksDrkvksa dh la[;k o"kZ ?kjsyw xSj&?kjsyw vkS|ksfxd uydwi vU; ;ksx 2001&02 2759547 347437 66247 361932 9217 3544380 2005&06 3119788 387520 70181 411769 11402 4000660 2010&11 3684410 462520 85705 520391 34896 4787922 2011&12 3849779 479366 88821 540406 38593 4996665 2012&13 4020928 502912 91087 561381 41919 5218227 2013&14 4136499 522110 93839 582605 46076 5281129 2014&15 4266675 547395 96887 603797 47265 5562019 2015&16 4419364 573848 99195 613973 45790 5752170 2016&17 4569311 597063 101388 621571 50825 5940158 2017&18 4841143 623455 104124 630487 25328 6224537 2018&19 5150007 653356 109076 638191 26428 6577058 2019&20¼uoEcj] 2019 rd½ 5329344 676166 110533 641566 27144 6784753

L=ksr% ;w-,p-ch-oh-,u- fyfeVsMA

76

4-28 o"kZ 1967&68 esa izfr O;fDr fctyh dh [kir 57 ;wfuVksa ls c<+dj 2018&19 esa 1]793-50 ;wfuV gks xbZ gSA jkT; esa o"kZ 2018&19 ds nkSjku fctyh dh [kir 4]07]090-10 yk[k ;wfuV ¼,y-;w-½ FkhA fctyh dh vf/kdre [kir vkS|ksfxd {ks= }kjk 1]40]112-20 ,y-;w- rFkk blds ckn d`f"k {ks= esa 97]142-95 ,y-;w- gSA o"kZ 2019&20 esa jkT; ljdkj }kjk d`f"k {ks= dks 6]878-40 djksM+ :i;s dh lfClMh dk izko/kku gSA {ks=&okj fctyh dh [kir rkfydk 4-8 esa nh xbZ gSA 4-29 jkT; esa yfEcr iM+s fctyh fcy fnlEcj] 2019 esa 5]295-74 djksM+ :i;s gks x, gSA ?kjsyw {ks= ds vf/kdre yfEcr iM+s fctyh fcy 3]605-36 djksM+ :i;s gSA {ks=&okj yfEcr fctyh fcyksa dk fooj.k rkfydk 4-9 esa fn;k x;k gSA yfEcr fctyh fcyksa dk fuiVku 4-30 ;g ;kstuk xzkeh.k rFkk 'kgjh {ks=ksa ds lHkh ?kjsyw miHkksDrkvksa vkSj 5 fdyks okV rFkk ml ls de Lohd`r yksM okys xSj ?kjsyw miHkksDrkvksa ds fy, gSA bl ;kstuk ds vuqlkj ewy jkf'k dh x.kuk fMQkWYV farfFk 30 twu] 2018 dh vof/k ds fy, dh xbZ gSA ch-ih-,y- miHkksDrkvksa ds fy, fiNys 12 eghuksa dh ewy jkf'k ns; gksxh vkSj 'ks"k cdk;k jkf'k ekQ dj nh tk,xhA ewy jkf'k dk Hkqxrku ;k rks ekfld ;k f}ekfld fd'rksa esa ;k ,deq'r jkf'k ds :i esa fd;k tkuk gSA ;g ;kstuk pksjh ds ekeyksa ds fuiVku ds fy, Hkh ykxw gksrh gS] c'krZs miHkksDrk vf/kHkkfjr jkf'k dk 50 izfr'kr vf/kHkkj ds fcuk tek djsa vkSj dEikmafMax jkf'k iw.kZ :i ls tek djsaA 31&01&2019 rd ;kstuk dk fooj.k rkfydk 4-10 esa fn;k x;k gSA

rkfydk 4-8& jkT; esa {ks=&okj fctyh dh [kir ¼,y-;w-½ lSDVj 2018&19 2019&20

¼fnlEcj] 2019 rd½

vkS|ksfxd 140112-2 91735-48 ?kjsyw 96232-61 83526 df"k 97142-95 80696-29 Okkf.kfT;d 45479-36 35806-45 ifCyd lfoZl ¼lkoZtfud izdk”k] lkoZtfud ty ?kj½

11745-26 8537-84

jsyost 1014-06 754-01 fofo/k 15363-61 11972-15 dqy 407090-10 313028-20

L=ksr% ;w-,p-ch-oh-,u- fyfeVsMA rkfydk 4-9 {ks=&okj yfEcr fctyh fcy ¼:Ik;s djksM+ esa½ lSDVj 2019&20 ¼fnlEcj] 2019 rd½ vkS|ksfxd 603-57 ?kjsyw 3605-36 d`f"k 180-98 Okkf.kfT;d 499-88 ljdkjh foHkkx ,oa lsok,a

405-95

dqy 5295-74 L=ksr% ;w-,p-ch-oh-,u- fyfeVsMA ljpktZ osOoj Ldhe 2019 4-31 ,ih miHkksDrkvksa tks 31&03&2019 dks fMQkYVj gSa] fd lgwfy;r ds fy, fMLdWkel }kjk 11&09&2019 dks ljpktZ osOoj Ldhe 2019 'kq: dh xbZ ftlds vUrZxr cdk;k fcy jkf'k ,d eq'r tek djus ij ljpktZ jkf'k esa 'kr izfr'kr dh NwV nh xbZ gSA 31&12&2019 rd] 87]350 miHkksDrkvksa us bl Ldhe dk ykHk mBk;k vkSj 19-90 djksM+ dh ljpktZ jkf'k ekQ dh xbZ rFkk 48-95 djksM+ :i;s miHkksDrkvksa }kjk tek djk;s x;sA

rkfydk 4-10& miHkksDrk ds yfEcr fctyh fcyksa dk fuiVku fMLdWke dk uke 31&1&2019 rd p;fur

miHkksDrkvksa dh la[;k Ldhe ds rgr vnk dqy jkf'k ¼:i;s yk[k esa½

Ldhe ds rgr ekQ dh xbZ dqy jkf'k ¼:i;s yk[k esa½

;w-,p-ch-oh-,u- 626555 18609-01 153926-91 Mh-,p-ch-oh-,u- 734745 25143-20 226677-51 dqy 1361300 43752-21 380604-42

77

Hkfo"; dh fctyh ifj;kstuk,a 4-32 jkT; esa fctyh dh miyC/krk dks c<+kus dh vko”;drk dks /;ku esa j[krs gq, dbZ vYidkyhu rFkk nh?kZdkyhu mik; tSls mRiknu {kerk esa o`f)] ifjpkyu dk;Zdq”kyrk esa lq/kkj] forj.k usVodZ dk foLrkj ,oa iquxZBu vkfn fd, x, gSaA mTtoy fMLdkWe ,”;ksjsal ;kstuk ¼mn;½ 4-33 dsUnz ljdkj us dtZ esa Mwch gqbZ fctyh dEifu;ksa ds fy, ,d LFkkbZ lek/kku lqfuf”pr djus o foÙkh; fLFkjrk iznku djus ds fy, ;g ;kstuk cukbZ gS ftlls mudh n{krk esa lq/kkj gks ldsA jkT; ljdkj us ;g ;kstuk viukbZ gSA vk”kk dh tk jgh gS fd blls jkT; ds fo|qr fuxeksa ds lapkyu rFkk foÙkh; {kerk dks c<+kok feysxkA ;kstuk ds vUrxZr] gfj;k.kk ljdkj us igys gh foÙk o"kZ 2015&16 ds nkSjku 17]300 djksM+ :i;s rFkk foÙk o"kZ 2016&17 ds nkSjku 8]650 djksM+ :i;s ds mn; ckW.M tkjh fd, gSaA gfj;k.kk

fMLdkWel us mn; ckW.Ml dh vk; ls vius mPp ykxr _.k pqdk fn, gSaA gfj;k.kk fMLdkWel ds [kkrksa esa cps 'ks"k _.k eq[; :i ls udn _.k lhek rFkk dSisDl@iwathxr _.k gSaA o"kZ 2018&19 rd 15 izfr”kr ,-Vh- ,oa lh- gkfu;ksa ds y{; dks izkIRk djus ds fy, ,d foLr`r gkfu dVkSrh Iyku ¼,y-vkj-ih-½ rS;kj dh xbZ gS rFkk ykxw dh tk jgh gSA ,-Vh- ,oa lh- gkfu;ksa dks de djus ds fy, fMLdkWel }kjk Bksl dne mBk, x, gSaA foÙk o"kZ 2018&19 ds nkSjku ,-Vh- ,oa lh- gkfu;ksa dks 20-29 izfr'kr ls ?kVkdj 17-45 izfr'kr fd;k x;k gS ;kuh fiNys o"kZ dh rwyuk esa 2-84 izfr'kr dh deh ntZ dh xbZ gSA foÙk o"kZ 2017&18 ds nkSjku] fMLdkWe us y{; ls nks o"kZ igys foRrh; VuZ vjkamM gkfly fd;k gS vkSj 412-34 djksM+ :i;s dk ykHk ntZ fd;k gSA foÙk o"kZ 2018&19 ds nkSjku] fMLdkWe us 280-94 djksM+ :i;s dk ykHk vftZr fd;k gSA

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& uohu ,oa uohuhdj.k ÅtkZ fxzM vk/kkfjr :QVkWi lkSj ÅtkZ la;a= dk;Zdze 4-34 ;kstuk dk mn~ns'; jkT; esa fctyh ds miHkksDrkvksa }kjk lkSj ÅtkZ ds ek/;e ls fctyh dk mRiknu djuk gSA lkSj ÅtkZ ,d gfjr ÅtkZ gS tks i;kZoj.k ds vuqdwy gksus ds lkFk&lkFk mi;ksxdrkZvksa ds vuqdwy Hkh gS vkSj ;g miHkksDrkvksa ds fctyh ds fcy dks de djus esa Hkh enn djrh gSA gfj;k.kk lkSj uhfr esa o"kZ 2022 rd 1]600 eSxkokV dh :QVki lkSj mtkZ ifj;kstuka, LFkkfir djus dh ;kstuk cukbZ xbZ gSA ekpZ] 2019 rd jkT; esa yxHkx 126 eSxkokV lap;h {kerk dh :QVki lkSj mtkZ ifj;kstuk,a LFkkfir dh xbZ gSaA o’kZ 2019&20 ds nkSjku] 142 esxkokV ds fxzM ls lkSj ÅtkZ la;a=ksa dks LFkkfir djus dk y{; gS] ftlesa ls 50 esxkokV jSldks ds rgr] 60 esxkokV fcuk vuqnku ds] 12 esxkokV jkT; ;kstuk ds rgr] 10 esxkokV ljdkjh {ks= ds rgr

dSiSDl eksM ij vkSj futh {ks= ds fy, 10 esxkokV lfClMh ds rgr fd;k tk;sxkA pkyw o"kZ ds nkSjku jkT; esa 20 esxkokV {kerk ds th-lh-vkj-Vh- fctyh la;a= ¼vuqnku lfgr vkSj fcuk vuqnku½ yxk;k x;k gSA lksyj okVj ifEiax izksxzke 4-35 fdlkuksa dh flapkbZ dh t:jrksa dks iwjk djus ds fy, uohu ,oa uohuhdj.k] mtkZ foHkkx] gfj;k.kk rFkk gjsM+k us jkT; esa lkSj ty iEi iznku djus ds fy, ,d ;kstuk cukbZ FkhA o’kZ 2016&17 vkSj 2017&18 ds nkSjku] 2 ,p-ih- vkSj 5 ,p-ih- ds 750 lkSj iEi 90 izfr'kr vuqnku ds lkFk jkT; esa LFkkfir fd, x,] ftlesa Hkkjr ljdkj ls 30 izfr'kr vuqnku 'kkfey gSA o’kZ 2018&19 ds nkSjku] jkT; esa 75 izfr'kr jkT; vuqnku vkSj 25 izfr'kr mi;ksxdrkZ 'ks;j ds lkFk 2]300 iEi ¼2 ,p-ih- ls 10 ,p-ih- {kerk½ LFkkfir fd, x, gaSA foHkkx dh jkT; esa 3 ,p-ih- ls 10 ,p-ih- {kerk ds 50]000 iEi 75 izfr'kr

78

vuqnku ds lkFk LFkkfir djus dh ;kstuk gSA ;g iEi nks pj.kksa esa yxk;s tk;sxsaA izFke pj.k esa 15]000 iEi yxk;s tkus gSa ftlesa ls 2]000 iEi o"kZ 2019&20 esa rFkk f}rh; pj.k esa 15]000 vkSj iEi o"kZ 2020&21 esa yxk, tk;sxsaA ,ybZMh vk/kkfjr ,l-ih-oh- gkse ykbZfVax flLVe ¼euksgj T;ksfr½ 4-36 turk dh izdk'k ÅtkZ dh t:jrksa dks iwjk djus ds fy, foHkkx us ^^euksgj T;ksfr** uke ls ,y-bZ-Mh- vk/kkfjr ,l-ih-oh- gkse ykbZfVax iznku djus ds fy, ,d ;kstuk cukbZ gSA bl iz.kkyh esa 6 okV ds 2 ,y-bZ-Mh- y;wfeus;j] 9 okV dh ,d ,y-bZ-Mh- V;wcykbZV] 25 okV dk Nr dk ia[kk vkSj eksckbZy pkftZax ds fy, ,d ;w-,l-ch iksVZ dk izko/kku gSA jkT; ljdkj 15]000 :Ik;s izfr iz.kkyh vuqnku iznku dj jgh gSA o"kZ 2019&20 ds nkSjku] jkT; ds yksxksa dks 16]666 euksgj T;ksfr iznku dh tk,xh] ftlesa ls 2]890 iz.kkfy;ka igys gh iznku dh tk pqdh gSA ck;ksekl ikoj izkstSDVl 4-37 gfj;k.kk ljdkj gfj;k.kk tSo&ÅtkZ uhfr] 2018 fnukad 09&03&2018 }kjk vf/klwfpr fd;k gSA bl uhfr esa 2022 rd 150 esxkokV dh ck;ksekl vk/kkfjr fctyh ifj;kstukvksa dh LFkkiuk dk y{; gSA jkT; ds [ksrksa esa ijkyh tykus dh leL;k ls fuiVus ds fy, jkT; ljdkj us jkT; ds pkj /kku iz/kku ftyksa uker% dq:{ks=] dSFky] than vkSj Qrsgkckn esa 49-8 esxkokV {kerk dh ifj;kstuk,a ik;yV vk/kkj ij vkcafVr dh gaSA ifj;kstuk,a fuekZ.kk/khu gSa o buds o"kZ 2020 ds e/; rd iwjk gkus dk vuqeku gS rFkk buesa 5-70 yk[k Vu ijkyh dks lkykuk baZ/ku ds :i esa iz;ksx fd;k tk;sxkA

,ybZMh vk/kkfjr lksyj LVªhV ykbZfVax flLVe 4-38 xkaoksa esa lksyj LVªhV ykbZfVax dh lqfo/kk iznku djus ds fy, foHkkx ,y-bZ-Mh- vk/kkfjr lkSj LVªhV ykbZfVax ;kstuk ykxw dj jgk gSA okf"kZd ;kstuk 2019&20 esa] 4]000 izfr la;a= jkT; vuqnku ds lkFk LVSaM LVªhV la;a=ksa dh LFkkiuk ds fy, 4 djksM+ :i;s dk ctV izko/kku gSA lkssyj buoVj pktZj izksxzke 4-39 lkSj ÅtkZ ls ekStwnk buoVZj ds cSVjh cSad dks pktZ djus ds fy, foHkkx lkSj buoVZj pktZj ftlesa lkSj iSuy vkSj baVjQsl pktZ daVªksyj 'kkfey gS] dks c<+kok ns jgk gSA 300 okV vkSj 500 okV flLVe dh vuqekfur ykxr 14]750 :i;s vkSj 21]000 :i;s izfr flLVe gS ftl ij 6]000 :i;s vkSj 10]000 :i;s dze'k% dk vuqnku iznku fd;k tk,xkA ykHkkfFkZ;ksa dk p;u ljy iksVZy ij vkWuykbu izkIr vkosnuksa ls Mªk flLVe ds ek/;e ls lacaf/kr vfrfjDr mik;qDr }kjk fd;k x;k gSA igyh izkFkfedrk mu ifjokjksa dks nh tk,xh tks xzkeh.k {ks= esa yky Mksjk ls ,d fdyksehVj dh lhek ls ckgj fLFkr <k.kh;ksa esa gSaA o’kZ 2019&20 ds nkSjku] ctV esa :i;s 21-664 djksM+ ds izko/kku ds lkFk] 22]500 iz.kkyh ;kuh 2]084 ds 300 okV ds rFkk 500 okV ds 20]416 flLVe LFkkfir fd, tk,axs] ftuesa ls yxHkx 2]500 flLVe yxk, tk pqds gSaA xks'kkykvksa esa lksyj ikoj IykaV yxkuk 4-40 gfj;k.kk ljdkj us jkT; dh lHkh xkS”kkykvksa esa 80 ls 85 izfr”kr vuqnku ds lkFk lkSj ÅtkZ la;a= yxkus dk fu.kZ; fy;k gSA “ks’k dk ogu xkS lsok;ksx }kjk fd;k tkukgSA 2019&20 ds nkSjku] igys pj.k esa] jkT; dh 334 xkS”kkykvksa esa 919 yk[k :i;s ds vuqnku ds lkFk 2 esxkokV lap;h {kerk ds lkSj ÅtkZ la;a=ksa dh LFkkiuk dh tk,xhA

79

okLrqdyk 4-41 okLrqdyk foHkkx] gfj;k.kk jkT; ljdkj ds fofHkUu foHkkxksa ds vR;f/kd vYiO;;h] dykŸed vkSj vkd"kZd 'kSyh ds ljdkjh Hkouksa ds okLrqdyk fMtkbZu dk;Z djus dh gfj;k.kk ljdkj dh ,d uksMy 'kk[kk gSA ;g foHkkx ,d lsok foHkkx gksus ds dkj.k jkT; dh egRoiw.kZ tu&lajpuk dh ;kstuk o fodkl esa ,d egRoiw.kZ Hkwfedk fuHkkrk gSA ;g foHkkx jkT; ds lHkh ljdkjh foHkkxksa] fuxeksa rFkk fo'ofo|ky;ksa dks okLrqdyk laca/kh lsok,a iznku djrk gS ,oa lacf/kr foHkkx ls izfriq"Vh izkIr djds lHkh ifj;kstukvksa esa uohu fMtkbZu lek/kkuksa dks

fodflr djus ds iz;kl djrk gSA Hkouksa ds i;kZoj.k vuqdwy vkSj ÅtkZ dq'ky fMtkbZu cukus esa gfj;k.kk ljdkj }kjk vf/klwfpr gfj;k.kk Hkou dksM] 2017 vkSj ÅtkZ laj{k.k Hkou dksM dks viuk;k x;k gSA foHkkx us fofHkUu egRoiw.kZ ifj;kstukvksa ij dk;Z fd;k gS tSls fd uo iz'kkldh; [k.M] U;kf;d ifjlj] ukxfjd vLirky o fofHkUu LokLF; dsUnz] cl vM~Ms] uo yksd fuekZ.k foHkkx foJke x`g] jktdh; cgqrduhdh] jktdh; egkfo|ky;] vkS|ksfxd izf'k{k.k laLFkku] vfHk;kaf=d egkfo|ky;] jktdh; fo|ky;] LVsfM;e] dk;kZy; ifjlj] Lekjd Hkou rFkk fofHkUu rhFkZ LFky bR;kfnA

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& lM+dsa 4-42 lM+dsa ifjogu dk ewy lk/ku gSA lM+dksa dk vfkFkZd fodkl rFkk o`f} rFkk lkekftd egRo esa cgqr egRoiw.kZ ;ksxnku gksrk gSA lM+d usVodZ ds lqn<+hdj.k rFkk ;krk;kr dh t:jrksa ds fy, lM+d usVodZ esa lq/kkj@ntkZ c<+kuk] ckbZiklksa dk fuekZ.k] iqyksa rFkk lM+d Åijh iqyksa dk fuekZ.k rFkk mu lM+dksa ds fuekZ.k dk;Z dks iwjk djuk] lM+d lqj{kk] xM~Ms Hkjuk ftu ij igys ls dke py jgk gS ij tksj fn;k tk jgk gSA jkT; esa yksd fuekZ.k foHkkx ¼Hkou ,oa lMdsa½ ds vUrZxr lM+dksa dk usVodZ rkfydk 4-11 esa fn;k x;k gSA 4-43 o"kZ 2019&20 ds nkSjku lM+dksa dks pkSM+k] etcwr] iquZfuekZ.k] Åapk mBkus] lhesaV

daØhV isoeSaV@CykWd fizfeDl dkjisV rFkk ukfy;ka vkSj iqfy;ka@fjVsfuax oky bR;kfn cukus ds vfrfjDr] lM+dksa dh ejEer dk dk;Z gkFk esa fy;k gSA uoEcj] 2019 rd dh xbZ HkkSfrd rFkk foRrh; izxfr dk fooj.k rkfydk 4-12 esa fn;k x;k gSA eq[; igy 4-44 foHkkx }kjk ;kf=;ksa dh lqfo/kk ds fy;s rFkk nsjh dks de djus ds fy;s jsy Åijxkeh iqy@Hkwfexr iqy cukus ds fy, dne mBk, x, gSaA 40 jsy Åijxkeh iqy@Hkwfexr iqy fuekZ.kk/khu gaSA jsy Åijxkeh iqy@Hkwfexr iqy o iqyksa ds iw.kZ gksus o izxfr dk C;kSjk rkfydk 4-15 esa fn;k x;k gSA

Rkkfydk 4-11& jkT; esa yksd fuekZ.k foHkkx (Hkou ,oa lMdsa) ds vUrZxr lM+dksa dk usVodZ Øe la0 lM+d dk izdkj yEckbZ fd-eh- esa

¼31&3&2019 rd½ yEckbZ fd-eh- esa

¼30&11&2019 rd½ 1 jk"Vªh; mPp ekxZ jkT; ih-MCY;w-Mh-&72

,u-,p-,-vkbZ- & 2583 dqy& 2655

jkT; ih-MCY;w-Mh-& 72 ,u-,p-,-vkbZ- & 3011 dqy&3083

2 jkT; mPp ekxZ 1602 1491

3 eq[; ftyk lM+dsa 1337 1337 4 vU; ftyk lM+dsa 20714 20974 dqy 26308 26885

L=ksr% ih-MCY;w-Mh- ¼ch-,.M-vkj½] gfj;k.kkA

80

Rkkfydk 4-12& lM+dksa dh izxfr o lq/kkjhdj.k dk;Zdze ¼d½ foRrh; izxfr ¼:i;s djksM+ esa½ dz0la0

ys[kk 'kh"kZ ctV vykVeSaV 2019&20

[kpkZ ¼uoEcj] 2019 rd½

1 Iyku& 5054 ¼lM+dsa vkSj iqy½ ukckMZ _`.k vkSj ih-,e-th-,l-okbZ- lfgr½

2065-01 1233-63

2 uku Iyku &3054 535-03 383-91 3 dsUnzh; lM+d dks"k 150-00 147-00 4 jk"Vªh; mPp ekxZ ¼Iyku½ 106-43 106-43

5 jk"Vªh; mPp ekxZ ¼uku Iyku½ & &

6 fMiksftV dk;Z ¼,p-,l-vkj-Mh-lh- dh lM+dsa rFkk iqyksa ds dk;Z lfgr½

70-00 35-02

dqy 2926-47 1905-99

¼[k½ HkkSfrd izxfr dz0la0 en yEckbZ fd0eh0 eas ¼uoEcj] 2019 rd½

1 u;k fuekZ.k 438

2 fizfeDl dkjisV¼jkT; lM+dsa½ 1392-55

3 pkSM+k rFkk etcwr djuk ¼jkT; lM+dsa½ 1102-01

4 lheSaV dadjhV Cykd@isoeSaV 315-69

5 lkbZM Mªsu@fjVsfuax oky 181-26

6 iquZfuekZ.k rFkk Åapk mBkuk 147-75

7 ¼d½ pkSM+k jk"Vªh; mPp ekxZ

¼[k½ etcwr

&&

Rkkfydk 4-13& o"kZ 2019&20 ds nkSjku Lohd`r lM+d@iqy dk;Z ¼:i;s djksM+ esa½ dz0la0 ys[kk 'kh"kZ dk;ksZ dh

la[;k jkf'k

¼uoEcj] 2019 rd½ 1 Iyku&5054 248 881-00 2 uku Iyku&3054 318 402-00 3 ukckMZ& lM+dsa

& iqy 40 &

138-33 &

4 dsUnzh; lM+d dks"k &

&

5 iz/kku ea=h xkzeh.k lM+d ;kstuk@Hkkjr fuekZ.k & lM+dsa

& iqy

& &

& &

6 jk"Vªh; mPp ekxZ &

&

7 mijxkeh iqy@Òqfexr iqy ¼Iyku&5054½ 5 29-00 8 iqy & Iyku &5054

uku Iyku&3054 12 02

84-00 3-00

dqy 625 1537-33 L=ksr% ih-MCY;w-Mh-¼ch-,.M-vkj½] gfj;k.kkA

81

Rkkfydk 4-14& Hkouksa ds fuekZ.k] ejEer rFkk j[k&j[kko ds fy, vkcaVu ¼:i;s djksM+ esa½ dza0 la0 ys[kk 'kh"kZ ctV vykVeSaV

2019&20 [kpkZ ¼uoEcj] 2019&20 rd½

1 jktLo Hkou 171-55 99-55

2 iwathxr Hkou 1524-13 704-30

3 fMiksftV Hkou 300-00 279-62

dqy 1995-68 1083-47

rkfydk 4-15& jsy Åijxkeh iqyksa@Hkwfexr iqyksa dk iw.kZ o izxfr dz0la0 fooj.k 2019&20

¼fnlEcj] 2019 rd½ 1 Åijxkeh@Òwfexr iqy

¼1½ iw.kZ rFkk ;krk;kr ds fy;s [kksy fn;s gSA ¼2½ fuekZ.kk/khuA

4 40

¼27 jkT; Ldhe$7,p-,l-vkj-Mh-lh- ls lEcfU/kr$1 ,u-,p-$3 lh-vkj-,Q- Ldhe ds vUrZxr$2 th-,e-Mh-,- vkSj ;w-,y-ch-½

2 iqy ¼1½ iw.kZ rFkk ;krk;kr ds fy;s [kksy fn;s gSA ¼2½ fuekZ.kk/khuA

6 38

¼1 ukckMZ Ldhe$29 vkj-,aM-ch- 5054$5 lh-vkj-,Q-$3 flapkbZ foHkkx ds vUrZxr½

L=ksr% ih-MCY;w-Mh- ¼ch-,.M-vkj½] gfj;k.kkA

jk"Vªh; jkt/kkuh {ks= dk;Z 4-45 o’kZ 2018&19 esa] gfj;k.kk jkT; lM+d ,oa iqy fodkl fuxe igys gh lM+d vkSj iqyksa ds fy, 240 djksM+ ,u-lh-vkj-ih-ch- lgk;rk IkzkIr ;kstukvksa ds rgr vkSj jkT; ds ,u-lh-vkj- {ks= esa jkT; 'kh"kZ ds rgr [kpZ dj pqdk gSA foRrh; o’kZ 2018&19 esa 4 vkj-vks-ch- 1 uEcj ,yhosfVM jksM+ izkStsDV vkSj 2 uEcj Hkou ¼gLirky Hkou] ikuhir vkSj fo”ofo|ky; Hkou] lksuhir½ 390 djksM+ :Ik;s dh jkf”k ds lkFk iwjk gks x;k gSA 2 vkj-vks-ch- vkSj 2 lM+d ifj;kstukvksa ds fy, ,u-lh-vkj-ih-ch- _.k ;kstuk ds rgr vkcafVr fd, x, Fks vkSj jkT; 'kh"kZ ds rgr 11 vkj-vks-ch-@vkj-;w-ch- ifj;kstukvksa ds fy, 225 djksM+ :Ik;s vkcafVr fd, x, gSaA blds vfrfjDr] fofHkUu lM+dksa@vkj-vks-ch- dh 15 ifj;kstuk,¡ 999-35 djksM+ :Ik;s ,u-lh-vkj-ih-ch- _.k

;kstuk ds rgr ikbiykbu esa gSa] tks ,l-,Q-lh-& ^^ch** }kjk vuqeksfnr gS vkSj bl foRRkh; o’kZ ;kuh 2019&20 ds nkSjku vkcafVr fd, tkus dh laHkkouk gSA blh izdkj ,u-lh-vkj- {ks= esa vkj-vks-ch-@vkj-;w-ch- dh 10 ifj;kstuk,¡ jkT; 'kh"kZ ds rgr 200 djksM+ :Ik;s ikbiykbu esa gSa vkSj 2019&20 ds nkSjku vkcafVr fd, tkus dh laHkkouk gSA 200 djksM+ :Ik;s dh ,d lM+d ifj;kstuk igys gh ,u-lh-vkj-ih-ch- }kjk vuqeksfnr dj nh xbZ gS vkSj bl foRRkh; o’kZ ds nkSjku vkcafVr fd, tkus dh laHkkouk gSA {ks=h; dsUnz Hkou] jsokM+h esa ,d vkSj than esa ,d tek dk;Z ds :Ik esa 25 djksM+ :Ik;s Lohd`r fd, x;s vkSj bl foRrh; o’kZ ds nkSjku igys gh vkcafVr fd, tk pqds gSA 19&08&2019 dks ljdkj }kjk ,p-,l-vkj-Mh-lh- dks 2 ubZ Hkou ifj;kstuk,a lkSaih xbZ gSa%&

82

d½ ljdkjh esfMdy dkWyst] than% vuqekfur ykxr 524 djksM+ :Ik;s ¼Qst&1½ vkSj 139 djksM+ :i;s ¼Qst&2½A [k½ MsaVy dkWyst] uygj ¼uwag½% 150 djksM+ :Ik;sA gkykafd 268 djksM+ :i;s dh Mh-ih-vkj- ljdkj ds ikl fopkjk/khu gSA bl foRrh; o’kZ ds nkSjku ifj;kstuk,a vkcafVr fd, tkus dh laHkkouk gSA foRrh; o’kZ 2020&21 esa vkj-vks-ch-@vkj-;w-ch- ,oa Hkou dh 10&12 ifj;kstukvksa ds fy, yxHkx 500

djksM+ :Ik;s ,u-lh-vkj-ih-ch- o jkT; ;kstuk ds rgr vuqeksfnr fd, tkus dh laHkkouk gSA ukckMZ ;kstuk 4-46 ukckMZ ;kstuk vkj-vkbZ-Mh-,Q-&25 ds varxZr 40 lM+d ftldh yEckbZ 296-32 fd-eh- vkSj ykxr 138-33 djksM+ :i;s gS] ukckMZ }kjk Lohd`r iznku dj nh xbZ gSaA o’kZ 2019&20 ds nkSjku ukckMZ ;kstuk ds rgr 145-50 fd-eh- lM+dksa dk lq/kkj 164-64 djksM+ #i;s dh ykxr ls fd;k tk pqdk gSA

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&ifjogu 4-47 ifjogu foHkkx gfj;k.kk ds nks vax gS] tSl fd fu;ked vax o okf.kT;d vax ¼gfj;k.kk jkT; ifjogu½ gSA okf.kT;d vax 4-48 lqfu;ksftr ,oa dq”ky cl lsok dk tky fodkl”khy vFkZ&O;oLFkk dk ,d vko”;d vax gSA ifjogu foHkkx] gfj;k.kk jkT; ds yksxksa dks i;kZIr] lqO;ofLFkr] lLrh] lqjf{kr vkjkenk;d ,oa dq”ky ;k=h ifjogu lsok;sa iznku djus ds fy;s d`r ladYi gSA 4-49 gfj;k.kk jkT; ifjogu ns”k dh vPNh jkT; ifjogu lLaFkkvksa esa ls ,d gSA orZeku eas gfj;k.kk jkT; ifjogu ds ikl 3]651 ¼30&09&2019½ clsa gSa] tks 24 fMiks o 13 mi&fMiks ls lapkfyr dh tk jgh gSaaA gfj;k.kk jkT; ifjogu dh clsa izfrfnu vkSlru 10-67 yk[k fdyksehVj dh nwjh r; djrh gSa rFkk buesa vkSlru 9-49 yk[k ;k=h izfrfnu ;k=k djrs gSaA 4-50 gfj;k.kk jkT; ifjogu dh izxfr fofHkUu ekin.Mksa ds vk/kkj ij cgqr vPNh gS tSls fd clksa dh vkSlr deZpkjh o okgu mRikndrk] baZ/ku dh [kir ifjpkyu ykxr izfr fd-eh- ¼dj jfgr½ o nq?kZVuk nj bR;kfnA gfj;k.kk jkT; ifjogu us ns”k dh vU; jkT; ifjogu laLFkkvksa ds eqdkcys o’kZ 2005&06] 2006&07] 2007&08] 2009&10] 2012&13 rFkk 2013&14 esa lcls de nq?kZVuk nj ds fy;s dsUnzh; ifjogu eU=h VªkQh o 1-50

yk[k :Ik;s dk izR;sd o’kZ udn iqjLdkj izkIr fd;k gSA gfj;k.kk jkT; ifjogu dks o’kZ 2008&09 ds fy, eSnkuh {ks= esa okgu miHkksDrk esa vf/kdre lq/kkj ds fy, ,-,l-vkj-Vh-;w- VªkQh dk fotsrk ?kksf’kr fd;k x;k gSA 4-51 gfj;k.kk jkT; ifjogu yksd ifjogu esa vf/kd lq/kkj ds fy;s d`r ladYi gS vkSj cl lsokvksa o cl vM~Mksa ij turk dks nh tk jgh lqfo/kkvksa esa vkSj c<+kSrjh ds fy;s dbZ dne mBk;s x;s gSaA foHkkx dk Iyku ctV tks fd o’kZ 2004&05 esa 56 djksM+ :Ik;s Fkk og 2018&19 esa c<+dj 145-25 djksM+ :Ik;s gks x;kA cl csM+s ds vk/kqfudhdj.k rFkk vU; <kapkxr lq/kkjksa ds fy;s o’kZ 2018&19 esa 103-23 djksM+ :Ik;s [kpZ fd;s x;sA okf’kZd Iyku ctV o’kZ 2019&20 ds fy, 253-55 djksM+ :Ik;s vuqekfnr fd;s x;s gSa] ftlesa ls 3]317-76 yk[k :Ik;s vizSy ls flrEcj] 2019 ds nkSjku [kpZ fd;s tk pqds gSA fiNys ikap o"kksZ ds dk;Zdze@ ;kstukokj y{; vkSj miyfC/k;ka rkfydk 4-16 esa nh xbZ gSA cl lsokvksa dk vk/kqfudhdj.k 4-52 ;kf=;ksa dks vkjkenk;d ifjogu lsok,a miyC/k djokus ds fy, foHkkx }kjk 39 okWYoks@ejlMht+ okrkuqdqfyr clksa dk lapkyu fd;k tk jgk gSA p.Mhx<+&xq:xzke] fnYyh&p.Mhx<+ cl lsok dks turk }kjk cgqr ljkgk x;k gSA gfj;k.kk jkT; ifjogu

83

}kjk Qjhnkckn] xq:xzke o iapdwyk “kgjksa esa turk dks lqjf{kr o i;kZIr ;k=k lsok iznku djus gsrw “kgjh cl lsok “kq# dj nh xbZ gSA 4-53 o’kZ 2018&19 esa 183 clksa dks ubZ fMtkbZu dh clksa esa cnyk x;kA o’kZ 2019&20 esa iqjkuh clksa dks ubZ clksa esa cnyus rFkk 547 ubZ clsa cl csM+s esa “kkfey djus dk y{; gSA foRrh; o"kZ 2020&21 essa 500 LVS.MMZ Mhty bZUtu clsa rFkk 150 iw.kZr;k fufeZr ,p-oh-,-lh- feuh clksa tks fd ch-,l-&4 ,fe”ku dk ekun.M iwjk djrh gS] dks cnyus@'kkfey gksus dh mEehn gSaA izfr fdyksehVj vk/kkj ij ifjpkyu ds fy, 190 clksa esa ls 166 ekud ¼ukWu&,lh½ clksa dks fdjk, ij ysus ds fy, cksyhnkrkvksa@vkWijsVjksa ds lkFk vuqca/k fd;k x;k gSA 4-54 o’kZ 2018&19 esa 22-17 djksM+ :Ik;s ¼rkfydk 4-16½ [kpZ fd, x;s FksA okf’kZd ;kstukxr ctV o’kZ 2019&20 ds fy, 100 djksM+ :Ik;s dk vuqeksfnr fd;s x;s gS] ftlesa ls 6-50 yk[k :Ik;s vizSy ls flrEcj] 2019 ds nkSjku [kpZ fd;s tk pqds gSaA lHkh 8 o’kZ iqjkuh clsa] tks 7 yk[k fd-eh- py pqdh gS dks u;s fMtkbZu dh vk/kqfud clksa ls cnyk tk jgk gSA cl LVS.Mksa o deZ”kkykvkas dk fuekZ.k@ uohuhdj.k 4-55 foHkkx us ;krk;kr dh n`f’V ls eq[; LFkkuksa ij 125 cl LVS.Mksa dk fuekZ.k fd;k gqvk gS] tgka ij ;kf=;ksa ds fy;s lHkh ewy lqfo/kk;sa miyC/k djokbZ tk jgh gSaA orZeku esa pkyw ifj;kstukvksa dk fooj.k fuEu izdkj ls gS%& foHkkx us ih-ih-ih- eksM+ ij ,u-vkbZ-Vh- Qjhnkckn cl VfeZuy dk fodkl fd;k gS] blds vfrfjDr fiiyh ¼dq:{ks=½ jktho pkSd] ¼xq:xzke½ esa ih-ih-ih- eksM+ ij cl vM~Ms fodflr djuk izLrkfor gSA >Ttj] uyok ¼fglkj½ djuky ¼ubZ lkbZV½] vla/k ¼djuky½] uwWag] ckoy] ¼jsokM+h½ esa cl LVSaM vkSj >Ttj esa dk;Z'kkyk dk fuekZ.k dk;Z iwjk gks x;k gSA

gfj;k.kk ds fofHkUu fpfUgr LFkkuksa ij u;s cl LVSaMksa vkSj dk;Z'kkykvksa dk fuekZ.k dk;Z izxfr ij gSA lSDVj&29] xq:xzke esa varj 'kgjh clksa ds fy, cl VfeZuy ds fy, IykWV th-,e-Mh-,- dks gLrkarfjr djus dh eatwjh nh xbZ gSA 4-56 foHkkx dh Hkwfe ,oa Hkou dk;Zdze ds rgr u;s cl LVS.M@deZ”kkykvksa ds fuekZ.k ds fy;s o’kZ 2018&19 esa 79-78 djksM+ #i;s [kpZ fd, x, FksA Iyku ctV o’kZ 2019&20 ds fy, 150 djksM+ :Ik;s vuqeksfnr fd;s x;s gaS] ftlesa ls 3]296-20 yk[k :Ik;s vizSy ls flrEcj] 2019 ds nkSjku [kpZ fd, tk pqds gSaA deZ”kkykvkas dk vk/kqfudhdj.k 4-57 clksa ds vPNs j[k&j[kko ds fy;s gfj;k.kk jkT; ifjogu dh deZ”kkykvksa dk Hkh uohure e”khusa] dyiqtsZ vkfn miyC/k djok dj vk/kqfudhdj.k fd;k tk jgk gSA bl dk;Zdze ds fy;s o’kZ 2018&19 esa 8-32 yk[k #i;s ¼rkfydk 4-16½ [kpZ fd;s tk pqds gSaaA okf’kZd Iyku ctV o’kZ 2019&20 ds fy, 1 djksM+ :Ik;s vuqeksfnr fd;s x;s gSa] ftlesa ls 0-31 yk[k :Ik;s vizSy ls flrEcj] 2018 ds nkSjku [kpZZ fd, tk pqds gSaA lM+d lqj{kk 4-58 gfj;k.kk jkT; ifjogu iz”kklfud o rduhdh mik;ksa }kjk nq?kZVukvksa@cszd Mkmu dks de djus ds fy, dne mBk jgh gSA gfj;k.kk jkT; ifjogu u;s Hkkjh okgu pkydksa dks izf”k{k.k nsus o izf”k{k.k mijkUr izekf.kr djus ds fy;s 22 foHkkxh; pkyd izf”k{k.k laLFkku pyk jgk gSA gYds okgu pkydksa ds fy, Hkh Mh-Vh-vkbZ-] eqjFky] fglkj] xq:xzke o egsUnzx<+] esa izf”k{k.k 'kq: fd;k tk jgk gS rFkk bl izf”k{k.k dks foHkkx ds vU; izf”k{k.k laLFkkuksa esa Hkh “kq# fd;s tkus dk izLrko gSA o’kZ 2019&20 ¼vizSy ls flrEcj] 2019½ ds nkSjku 19]764 mEehnokjksa dks viuh dk;Zdq”kyrk lq/kkjus ds fy, o vko”;d pkyd ykbZlSal izkIr djus ds fy,

84

Hkkjh okgu pkydksa dk izf”k{k.k fn;k x;k gSA okf’kZd Iyku ctV o’kZ 2019&20 ds fy, 50 yk[k :Ik;s vuqeksfnr fd;s x;s gSa] vf/kd xfr lhek dks jksdus ds fy, lHkh clksa esa xfrjks/kd ;a= Hkh yxk, x, gSaA gfj;k.kk jksMost bathfu;fjax dkjiksjs”ku dks u;k :i nsuk 4-59 gfj;k.kk jksM+ost+ bathfu;fjax dkjiksjs”ku] xq:xzke tks fd gfj;k.kk jkT; ifjogu ds fy;s cl ckWMh dk fuekZ.k djrh gS] dk Hkh vk/kqfudhdj.k fd;k tk jgk gSA okf’kZd Iyku ctV o’kZ 2018&19 ds fy, 5 yk[k :Ik;ss vuqeksfnr fd;s x;s] tksfd [kpZ fd, tk pqds gSA okf’kZd Iyku ctV o’kZ 2019&20 ds fy, 5 yk[k :Ik;s vuqeksfnr fd;s x;s gSA dEI;wVjhdj.k 4-60 foHkkx ds fHkUu&fHkUu dk;Zdykiksa dks ,d pj.kc) rjhds ls dEI;wVªhd`r fd;k tk jgk gSA o"kZ 2018&19 ds nkSjku dEI;wVjhdj.k ij 85-30 yk[k :i;s [kpZ fd, x, ¼rkfydk 4-16½A okf’kZd Iyku ctV o’kZ 2019&20 ds fy, 2 djksM+ :Ik;s vuqeksfnr fd;s x;s gaS] ftlesa ls 9-45 yk[k :Ik;s vizSy ls flrEcj] 2019 ds nkSjku [kpZ fd, tk pqds gSA rduhdh dk iz;ksx 1- vkuykbZu VªkalQj ikWylh ¼fyfidksa]

fujh{kdksa] mi&fujh{kdksa] pkydksa vkSj ifjpkydksa ds fy,½ dks 31&03&2020 rd ykxw fd;k tkuk gSA

2- vkmVlksflZax ds vk/kkj gfj;k.kk jkT; ifjogu dh clksa ds ek/;e ls iklZy ds :i esaa oLrqvksa ds pyu dks twu] 2020 ds var rd vafre :i ns fn;k tk,xkA

3- bZ&fVdfVax] vkj-,Q-vkbZ-Mh- cl ikl iz.kkyh vkSj th-ih-,l- flLVe dks vDVwcj] 2020 ds vUr rd iw.kZr% ykxw fd;k tk,xkA

4- xq.koRrk] lqjf{kr fo'ooluh;] LoPN vkSj lLrh lkoZtfud ifjogu iznku djds

jkT; esa efgykvksa dh xfjek vkSj lqj{kk dh j{kk ds mn~ns'; ls fuHkZ;k QaM Ldhe Hkkjr ljdkj ls vuqeksnu izkIr gkus ij iz;kstuk vuqeksnu frfFk ls ,d o"kZ ds Hkhrj ykxw dj nh tk;xhA

5- foHkkx us iznq"kd rRoksa ds udkjkRed izHkkoksa ls i;kZoj.k dh j{kk ds fy, 'kqU; mRltZu bySfDVªd clksa dks 'kq: fd;k gSA

6- foHkkx }kjk gfj;k.kk jkT; ifjogu dh 300 clksa esa lh-lh-Vh-oh- dSejs yxk fn, x, gSa rFkk vDVwcj] 2020 rd lHkh clksa esa lh-lh-Vh-oh- yxkus dk foHkkx dk izLrko gSA

7- M;wVh jksVk vkSj vodk'k izca/ku ds-vkbZ-vks-,l-ds- iz.kkyh%&Vp Ldzhu vk/kkfjr 24x7 LVkQ QzsaMyh ds-vkbZ-vks-,l-ds- iz.kkyh] ftlesa LFkkuh; Hkk"kk baVjQsl vkSj ck;kseSfVªd izek.khdj.k gksrk gSA ofj"Brk vkSj ijke'kZ ;kMZfLVdl ij vk/kkfjr Lopkfyr M;wVh vkaoVu] ifjogu] Hkz"Vkpkj eqDr vkSj LVhd vodk'k izac/ku ebZ] 2020 rd ykxw fd;k tk,xkA

eq¶r@fj;k;rh ifjogu lqfo/kk;sa 4-61 gfj;k.kk jkT; ifjogu viuh lkekftd ftEesnkjh ds rgr lekt ds ik= yksxksa dks eq¶r@fj;k;rh ;k=k lqfo/kk;sa iznku dj jgk gS] tSls fd fo|kFkhZ] lk{kkRdkj ds fy;s tkus okys csjkst+xkj ;qod] 100 izfr”kr fodykax ,d lgk;d lfgr] LorU=rk lSukuh ekU;rk&izkIr laoknnkrk] fo/kkulHkk@ yksdlHkk ds lnL; ¼HkwriwoZ o orZeku½] iqfyl o tsy deZpkjhA mijksDr esa tks vU; blesa “kkfey gSa%&

• 100 izfr”kr ewd o cf/kj O;fDr;ksa dks ,d lgk;d lfgr eq¶r ;k=k lqfo/kkA

• jk’Vªh; ;qok iqjLdkj izkIrdrkZ dks eq¶r ;k=k lqfo/kkA

85

• j{kk ca/ku ds fnu gfj;k.kk jkT; ifjogu esa efgykvksa o cPpksa dks eq¶r ;k=k lqfo/kkA

• fnekxh rkSj ij 100 izfr”kr fodykax O;fDr dks gfj;k.kk jksMost dh lk/kkj.k clksa es gfj;k.kk jkT; ds vUnj ,d lgk;d lfgr eq¶r ;k=k lqfo/kkA

• gfj;k.kk jkT; ifjogu ds e`rd deZpkjh dh fo/kok dks e`rd deZpkjh dh lsok fuo`fr rd eq¶r ;k=k lqfo/kkA

• Nk=ksasa dks 10 ,drjQk ekfld fdjk;s dh ;k=k lqfo/kk rFkk Nk=kvksa dks 01&01&2014 ls eq¶r ;k=k lqfo/kkA

• jk’Vªh; dsfMV dksj ds dSfMVl dks izf”k{k.k xfrfof/k;ksa esa Hkkx ysus ds fy;s ;k=k ds le; vke fdjk;s esa 50 izfr”kr dh NwVA

• gfj;k.kk jkT; ds 60 o’kZ ls vf/kd vk;q dh ofj’B ukxfjd efgykvksa o 65 o’kZ ls vf/kd vk;q ds iq#’k fuokfl;ksa dks gfj;k.kk jkT; ifjogu dh clksa dh igqap nwjh rd fdjk;s esa 50 izfr”kr dh NwVA

• gfj;k.kk ds uEcjnkjksa dks ,d ekl esa nks fnu muds fuokl LFkku ls x`g ftyk

eq[;ky; o nl fnu rglhy eq[;ky; rd eq¶r ;k=k lqfo/kkA

• iSjkyfEiDl LiksVZl ds f[kykfM+;ksa dks ,slh [ksy izfr;ksfxrkvksa esa tks “kkjhfjd rkSj ij fodykax O;fDr;ksa ds fy;s djokbZ xbZ gksa] esa Hkkx ysus ds fy;s eq¶r ;k=k lqfo/kkA

• dSUlj ls ihfM+r ejhtksa dks gfj;k.kk jkT; ifjogu dh clksa esa muds ?kj ls dSUlj laLFkk rd eq¶r ;k=k lqfo/kkA

• Nk=kvksa dks vius ?kjkas ls izf”k{k.k laLFkku rd eq¶r ;k=k lqfo/kk iznku dh xbZ gS vkSj ;k=k dh nwjh lhek esas 60 fd-eh- ls 150 fd-eh- rd dh c<+kSrjh dj nh xbZ gSA Nk=kvksa@efgykvksa ds fy, 150 ekxksaZ ij fo”ks’k cl lsok izkjHHk dh gSA

• vkikrdky ds nkSjku ihfM+r ifr@iRuh dks ifjogu foHkkx dh lk/kkj.k clksa esa eq¶r ;k=k lqfo/kk iznku dh xbZ gS rFkk oksYoks clksa esa ifr@iRuh dks fdjk, esa 75 izfr”kr dh NwV o fo/kok@fonqj ihfM+r gksus dh voLFkk esa ,d lgk;d lfgr ;k=k lqfo/kk iznku dh xbZ gSA

Rkkfydk 4-16& fiNys 5 o"kksZ ds dk;Zdze@;kstukokj y{; ,oa miyfC/k;ka ¼:i;s yk[k esa½

o"kZ ;kstuk@Ldhe dk uke y{; miyfC/k;ka izfr'kr 2014&15 1½ Hkwfe vkSj Hkou 3500-00 2756-10 78-75 2½ csMs+ dk vf/kxzg.k 15250-00 13669-89 89-64 3½ dk;Z'kkyk lqfo/kk;sa 50-00 4-57 9-14 4½ lkoZtfud midzeksa esa fuos'k& ,p-vkj-bZ-lh- esa va'k iwath 0-00 0-00 0-00 5½ Mªkboj izf'k{k.k Ldwy 10-00 7-31 73-10 6½ dEI;wVjhdj.k 100-00 91-50 91-50 2015&16 1½ Hkwfe vkSj Hkou 10000-00 9959-47 99-59 2½ csMs+ dk vf/kxzg.k 2200-00 2192-45 99-66 3½ dk;Z'kkyk lqfo/kk;sa 50-00 35-87 71-74 4½ lkoZtfud midzeksa esa fuos'k& ,p-vkj-bZ- lh- esa va'k iwath 5-00 5-00 100-00 5½ Mªkboj izf'k{k.k Ldwy 10-00 8-45 84-50 6½ dEI;wVjhdj.k 70-00 69-39 99-13 2016&17 1½ Hkwfe vkSj Hkou 11000-00 9258-55 84-17 2½ csMs+ dk vf/kxzg.k 10000-00 1358-74 13-59 3½ dk;Z'kkyk lqfo/kk;sa 100-00 81-02 81-02 4½ lkoZtfud midzeksa esa fuos'k& ,p-vkj-bZ- lh- esa va'k iwath 5-00 5-00 100-00 5½ Mªkboj izf'k{k.k Ldwy 40-00 20-12 50-30 6½ dEI;wVjhdj.k 200-00 194-85 97-42

86

2017&18 1½ Hkwfe vkSj Hkou 13000-00 12846-04 98-82 2½ csMs+ dk vf/kxzg.k 12000-00 9571-99 79-77 3½ dk;Z'kkyk lqfo/kk;sa 100-00 3-83 3-83 4½ lkoZtfud midzeksa esa fuos'k& ,p-vkj-bZ- lh- esa va'k iwath 5-00 5-00 100-00 5½ Mªkboj izf'k{k.k Ldwy 50-00 18-99 37-98 6½ dEI;wVjhdj.k 200-00 121-61 60-80 2018&19 1½ Hkwfe vkSj Hkou 11830-00 7978-46 67-44 2½ csMs+ dk vf/kxzg.k 2340-00 2216-52 94-72 3½ dk;Z'kkyk lqfo/kk;sa 100-00 8-32 8-32 4½ lkoZtfud midzeksa esa fuos'k& ,p-vkj-bZ- lh- esa va'k iwath 5-00 5-00 100-00 5½ Mªkboj izf'k{k.k Ldwy 50-00 30-09 60-18 6½ dEI;wVjhdj.k 200-00 85-30 42-65 L=ksr%& ifjogu foHkkx] gfj;k.kkA

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& ifjogu foHkkx dh jSxqysVjh foax 4-62 ifjogu foHkkx ds fu;ked “kk[kk ¼jSxqysVjh foax½ ij eksVj okgu vf/kfu;e] 1988] lM+d vf/kfu;e] 2007 rFkk gfj;k.kk eksVj okgu dj vf/kfu;e] 2016 rFkk blds varxZr cuk, x, fu;eksa dks ykxw djus dh ftEesokjh lkSaih xbZ gSA foRr o’kZ 2018&19 esa 2]950 djksM+ :i;s dh izkfIr;ksa dk y{; j[kk x;k Fkk ftlds eqdkcys esa 2]908 djksM++ :Ik;s dh jkf”k ,df=r dh xbZA pkyw foRr o’kZ 2019&20 esa 3]500 djksM+ :i;s dh izkfIr;ksa dk vuqekfur y{; j[kk x;k ftlds eqdkcys esa fnukad 31&12&2019 rd 2]110-45 djksM+ :i;s dh jkf”k izkIr dh tk pqdh gSA o’kZ 2018&19 ,oa 2019&20 ¼fnukad 31&12&2019 rd½ ds nkSjku fuEufyf[kr miyfC/k;ka vftZr dh xbZ gSa%& pkyd dkS”ky esa lq/kkj 4-63 rhu pkyd izf”k{k.k ,oa vuqla/kku laLFkku ¼vkbZ-Mh-Vh-vkj-½ cgknqjx<+] jksgrd rFkk dSFky esa lapkfyr gSa vkSj blds vfrfjDr 7 vkSj pkyd dkS”ky [kksyus dh ljdkj }kjk Lohd`fr izkIr gks pqdh gSA gfj;k.kk ifjogu foHkkx }kjk 22 pkyd dkS”ky igys gh LFkkfir fd, gq, gS tksfd Hkkjh okgu MªkbZfoax dh Vªsfuax iznku dj jgs gSA blds vfrfjDr 247 MªkbZfoax Vªsfuax pkyd dkS”ky izkbZosV O;fDr;ksa }kjk gYds eksVj okgu ¼xSj ifjogu½ gsrw jkT; esa pyk, tk jgs gSA

lMd ik=rk esa lq/kkj 4-64 eksVj okguksa esa lM++d ik=rk dh tkap ds fy, 14-41 djksM+ :Ik;s dh dsUnzh; foŸkh; lgk;rk ls jksgrd esas Lokpkfyr vkSj dEi;wVªh—r e”khuksa ls lqlfTtr ,d fujh{k.k vkSj ijh{k.k dsUnz LFkkfir fd;k x;k gSA ;g dsUnz izfr o’kZ 1-25&1-35 yk[k okguksa dh lM+d ik=rk dh tkap djus dh {kerk j[krk gSA bl dsUnz dk lapkyu fnukad 05&04&2017 ls fd;k tk jgk gSA vr% dsUnz us fnukad 31&12&2019 rd 28]064 okguksa dks fQVuSl izek.k i= tkjh fd, x,A blds vykok jkT; esa Ng vkSj izf”k{k.k ,oa izek.ku dsUnz LFkkfir fd, tk,axs tksfd ih-ih-ih- eksM ij xq:xzke] Qjhnkckn] fglkj] jsokM+h] djuky] vEckyk esa [kksys tka,sxsA jkT; esa 868 iznw’k.k tkap dsUnzksa dks iznw’k.k daVªksy ds vUrxZr izkf/k—r fd;k x;k gSA nksifg;k okguksa rFkk dkjksa ds fy, FkMZ ikVhZ bU”;ksjSal vfuok;Z ¼xSj&ifjogu rFkk ifjogu½ 4-65 ekuuh; loksZPp U;k;ky; ds funsZ”kkuqlkj nksifg;k okguksa ds fy, ikap lky ds fy, vkSj dkjksa ds fy, rhu lky ds fy, ¼ifjogu rFkk xSj&ifjogu½ FkMZ ikVhZ bU”;ksjSUl vfuok;Z dj fn;k x;k gSA rnkuqlkj bl dk;kZy; ds }kjk lHkh lfpo] izknsf”kd ifjogu izkf/kdj.kksa rFkk ykbZlSaflax ,oa iathdj.k vf/kdkfj;ksa dks loksZPp U;k;ky; ds funsZ”kksa dh vuqikyuk djus ds fy, fy[kk x;k gSA

87

gksyksxzke vk/kkfjr jax fLVdj dks yxkuk 4-66 ekuuh; loksZPp U;k;ky; ds funsZ”kkuqlkj eS0 fyad mRlo jftLVªs”ku IysV~l izk0 fy0 dks gksyksxzke vk/kkfjr jax fLVdj jkT; ds ,ulhvkj {ks=ksa esa fnukad 02&10&2018 ds ckn iathd`r okguksa ij fnukad 27&04&2012 dks gq, le>kSrs ds fu;eksa o “krksZa ds vk/kkj ij yxkus ds funsZ”k fn, x, gSaA ekud lapkyu izfØ;k ¼,l-vks-ih-½ 4-67 jkT; eas lHkh ukxfjd lqfo/kkvksa ds csgrj fØ;kUo;u gsrw ekud lapkyu izfØ;k ¼,l-vks-ih-½ fnukad 01&03&2017 ls ykxw fd;k x;k gSA ,dy f[kM+dh iz.kkyh 4-68 jkT; esa lHkh iathdj.k ,oa ykbZlSaflax izkf/kdkfj;ksa ds dk;kZy;ksa esa ,dy f[kM+dh iz.kkyh fnukad 14&03&2018 ls ykxw dj nh gSA 4-69 ukxfjd lsokvksa esa lq/kkj

• jksM VSDl dk bZ&Hkqxrku% foHkkx }kjk ifjogu okguksa ds jksM VSDl ds Hkqxrku ds fy, oSdfYid vk/kkj ij Hkkjrh; LVsV cSad ds ek/;e ls bZ&iseSaV dh lqfo/kk “kq: dh xbZ gSA blds vfrfjDr vU; jk’Vªh;dr cSadksa dks Hkh jksM dh bZ&iseSaV ds fy, Lohd`r fd;k x;k gSA

• ,l-,e-,l lqfo/kk% Ukkxfjdksa dks iathdj.k ,oa ykbZlSaflax izkf/kdkjh ds dk;kZy; esa tek fd, x, jksM VSDl dh lwpuk ,l-,e-,l ds ek/;e ls nh tkrh gSA

• Mhyj IokabZV jftLVªs”ku% gfj;k.kk jkT; esa lHkh LFkkuksa ij u, xSj ifjogu okguksads iathdj.k gsrw vkWu ykbZu Mhyj IokabZV lqfo/kk dks “kq: fd;k tk pqdk gSA

• iathdj.k la[;k dk dze jfgr vkcaVu% jkT; Hkj esa iathdj.k ,oa ykbZlSaflax izkf/kdkjh ds dk;kZy; esa iathdj.k la[;k dk vkacVu dEiwVjhd`r dze jfgr vkcaVu iz.kkyh }kjk “kq: fd;k tk pqdk gS ftlls dk;kZy; ds dk;Z esa ikjnf”kZrk vk,xhA

• dEi;wVjhdj.k% jkT; esa lHkh LFkkuksa ij bUVjusV lqfo/kk miyC/k gSA jkT; Hkj esa lHkh iathdj.k ,oa ykbZlSaflax izkf/kdkjh ds dk;kZy; esa okgu ,oa lkjFkh lkQVos;j dks ykxw fd;k tk pqdk gSA lHkh iathdj.k ,oa ykbZlSaflax izkf/kdkjh ds dk;kZy; esa Qhl o dj dh izkfIr;ka dEi;wVj ls tkjh dh tkrh gSA

• QkbZy Vªsfdax flLVe% foHkkx esa QkbZy Vªsfdax flLVe ykxw dj fn;k x;k gSA

• lkjFkh vkSj okgu cso laLdj.k 4 dk fdz;kUo;u% foHkkx esa lHkh iathdj.k ,oa ykbZlSaflax izkf/kdkjh esa lkjFkh laLdj.k 1 ds LFkku ij lkjFkh laLdj.k 4 dks ykxw fd;k tk pqdk gS ftlds ykxw gksus ls ykblsal rFkk iathdj.k lacaf/kr lHkh vkWuykbZu lqfo/kk,a vke turk dks nh tk jgh gSA blds vfrfjDr lHkh varjkZth; o “kgjh okgu ekfydksa dks vkWuykbZu VSDl ds Hkqxrku dh lqfo/kk 01&04&2017 ls iznku dh tk jgh gSA ftlls vuko”;d MkVk dks gVk, tkus ls foHkkx ds dk;Z dh Li’Vrk] LkVhdrk esa dkQh lq/kkj gqvk gSA

• vk/kkjdkMZ ds ek/;e ls ck;kseSfVªd mifLFkfr iz.kkyh% foHkkx esa eq[;ky; o lHkh {ks=h; dk;kZy;ksa esa vk/kkj dkMZ ds ek/;e ls ck;ksaeSfVªd mifLFkfr iz.kkyh ykxw dj nh xbZ gSA

lM+d lqj{kk 4-70 jkT; esa o’kZ 2018 esa gqbZ 11]238 nq?kZVuk,a ftu esa 5]118 ekSrs gqbZ dh la[;k o’kZ 2019 esa de gksdj 10]944 gqbZ ftuesa 5]057 ekSrs gqbZA jkT; esa lMd lqj{kk Dyc] Ldwy ikB~;Øe] vkWfM;ks&ohfM;ks vkSj fizaV ehfM;k ds ek/;e ls lM+d nq?kZVukvksa dks de djus ds fy, igy dh tk jgh gSA gfj;k.kk lM+d lqj{kk dkS”k fu;e 2018 ds varxZr orZeku foŸk o’kZ 2019&20 esa 31 djksM+ :i;s dh jkf”k vkcafVr dh xbZ gSA ftlesa ls 10-85 djksM+ :i;s dh jkf”k iqfyl rFkk 10 djksM+ ih-MCy;w-Mh- ch- ,aM vkj- dks vkcafVr fd, x, gS blds vfrfjDr ftyk jksM lsQVh desafV;ksa dks mudh vko”;drk vuqlkj le;&2 ij miyC/k djk;s tkrs gSA

88

izorZu 4-71 iwjs jkT; esa bZ&pkyku vkSj okgu vkSj lkjFkh osc laLdj.k&4 ykxw fd;k x;k gSA o’kZ 2019&20 ds nkSjku eksVj okgu vf/kfu;e] 1988 ds rgr fofHkUu vijk/kksa ds fy, 22]081 okguksa dk pkyku fd;k x;k gS vkSj dEiksth”ku “kqYd 76-24 djksM+ #i;s ,df=r fd;s x;s gSA iqjkus MkVk dk fMftVyhdj.k 4-72 iqjkus MkVk dk fMftVyhdj.k djus dh ifj;kstuk eS0 xqtjkr baQksVSd fyfeVsM dks fnukad 03&11&2014 dks lkSaih xbZ gSA oSUMj us vHkh rd iqjkus MkVk ds LdSfuaax dk dke lHkh ftyksa esa iwjk fd;k gSA yxHkx 35 yk[k vafre izfof’V;ka izkf/kdkfj;ksa dks jk’Vªh; jftLVj ij Mkyus gsrw nh xbZ gSA iqjkus MkVk dk fMftVyhdj.k ds dk;Z dh “kh?kz iwjk gksus dh laHkkouk gSA

mPp lqj{kk iathdj.k IysV¼,p-,l-vkj-ih-½ 4-73 dsUnzh; eksVj okgu 1989 ds fu;e 50 ds izko/kkuksa ds vuqlkj foHkkx }kjk mPp lqj{kk iathdj.k IysVksa dh ;kstuk “kq: dh xbZ rFkk ftldk dk;ZZ fyad mRlo jftLVªs”ku IysV~l izkbZosV fyfeVsM dks lkSaik x;k FkkA 27&04&2012 dks le>ksrs ij gLrk{kj fd;s x;s rFkk IysVksa ds yxkus dk dk;Z ebZ 2012 esa “kq: gqvk ftlds varxZr fnukad 31&03&2018 rd u, o iqjkus okguksa ij 32]55]248 Mp lqj{kk iathdj.k IysVsa yxk nh xbZA dsUnz ljdkj }kjk uksfVfQds”ku Tkks 04&12&2018 o 06&12&2018 dks tkjh dh xbZZ mlds vuqlkj gkbZ flD;ksfjVh jftLVªs”ku IysV~l 01&04&2019 ls gh Mhyj }kjk yxkbZ tk jgh gSaA gkykafd eSllZ fyd mRlo dks jkT; esa iqjkus okguks ij ,p-,l-vkj-ih- IysaVs yxkus ds fy, vf/kdr fd;k x;k gSA

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& Ukkxfjd foekuu 4-74 flfoy foekuu foHkkx] gfj;k.kk ds }kjk ikap flfoy gokbZ ifV~V;ka fiatkSj] djuky] fglkj] fHkokuh rFkk ukjukSy esa gSaA gfj;k.kk flfoy foekuu laLFkku ds nks foekuu~ dsUnz djuky rFkk fitkSaj esa fLFkr gSa] ftuesa yM+ds rFkk yM+fd;ksa dks ¶ykabZx rFkk XykbZfMax dk izf'k{k.k fn;k tkrk gSA gfj;k.kk flfoy foekuu laLFkku }kjk izf'k{k.kkfFkZ;ksa dks

izkbZosV ik;yV ykbZlSal] def'kZ;y ik;yV ykbZlSal rFkk baLVªDVj jsfVax dk izf”k{k.k fn;k tk jgk gSA dqy 84 ykbZlSal izf”k{;q esa ls 62 izf”k{k.kkfFkZ;ksa dks bl izdkj ls iqjLd`r fd;k x;k tSls ,l ih-,y- ¼33½]ih-ih-,y- ¼10½] lh-ih-,y- ¼lh½ ¼02½] vkbZ-vkj- ¼05½] ih-ih-,y- ¼05½] vkbZ-vkj- ¼uohdj.k½ ¼04½ rFkk ,-,Q-vkbZ-vkj- ¼03½A

***

89

f”k{kk ,oa lwpuk izkS|ksfxdh __________________________________________________________

fodkl ;kstuk dk eq[; m)s”; ekuo fodkl ;k lkekftd dY;k.k esa o`f) vkSj yksxksa dh HkykbZ djuk gSA fodkl“khy rFkk mHkjrh gqbZ vFkZO;oLFkk esa lkekftd {ks= ,d egRoiw.kZ Hkwfedk vnk djrk gSA f”k{kk] LokLF; vkSj lkekftd U;k; ,oa vf/kdkfjrk lkekftd {ks= ds eq[; ?kVd gSaA f”k{kk

5-2 gfj;k.kk ljdkj }kjk vkj-Vh-bZ- vf/kfu;e] 2009 rFkk gfj;k.kk vkj-Vh-bZ- fu;e 3 twu] 2011 dhs vf/klwfp ds rgr o"kZ 2019&20 ds fy, lHkh Jsf.k;ksa ds Nk=&Nk=kvksa dks fu%”kqYd onhZ] fu%“kqYd LVs”kujh] lkekU; oxZ ds cPpksa ds fy, fu%“kqYd Ldwy cSx rFkk vU; xfrfof/k;ka tSls D;w-vkbZ-ih- ykxw djuk] ekfld ewY;kadu VSLV] ,y-bZ-ih- fdrkcksa dh NikbZ] fLdy iklcqd] lh-lh-bZ- fjiksVZ dkMZ] xf.kr dks izkFkfed Lrj ls izksRlkfgr djuk] Hkk’kk ySc dk fodkl] LekVZ d{kk dejk] fMftVy cksMZ] lQsn cksMZ] foKku dh fdV] lh[kus ds Lrj dk lkeku rFkk vU; xfrfof/k;ka tks izkFkfed Lrj ij gh lh[kus ds Lrj dks c<kok nsus ds

fy, 101 djksM+ :Ik;s dh jkf”k iznku dh xbZ gSA vkj-Vh-bZ- ;kstuk ds vUrxZr izkFkfed f”k{kk foHkkx ds ykHk dk C;kSjk rkfydk 5-1 esa fn;k x;k gSA feM&Ms&ehy 5-3 e/;kg~u Hkkstu ;kstuk ,d dsUnz izk;ksftr jk’Vªh; iks’k.k lEcfU/kr ;kstuk gS] ftlds vUrXkZr izkFkfed d{kkvksa ¼igyh ls ikapoha½ vkSj mPp izkFkfed d{kkvksa ¼NBh ls vkBoha½ ds cPpksa dks idk gqvk xje Hkkstu fn;k tkrk gSA ;g ;kstuk jkT; ds lHkh ljdkjh] LFkkuh; fudk;ksa vkSj ljdkjh lgk;rk izkIr izkFkfed Ldwyksa eas 15 vxLr] 2004 dks “kq: dh xbZ FkhA ;g ;kstuk

rkfydk 5-1&vkj-Vh-bZ- vf/kfu;e ds rgr iznku fd;s x;s ykHk en d{kk,a nj izfr fo|kFkhZ

¼:Ik;s esa½ ykHkkFkhZ ¼fo|kFkhZ½

jkf”k ¼djksM+ :Ik;s esa½

lHkh Jsf.k;ksa ds Nk= & Nk=kvksa dks fu%”kqqYd onhZ ¼d{kk 1 ls 8½

d{kk 1 ls 5 d{kk 6 ls 8

800 1000

1445012

126-60

lkekU; oxZ ds cPpksa dks eq¶r Ldwy LVs”kujh


100 150

854486 10-13

lkekU; oxZ ds cPpksa dks eq¶r Ldwy cSx]


120 150

854486 11-20

lHkh Jsf.k;ksa ds Nk=& Nk=kvksa dks Ldwy Qhl rFkk Q.M dh izfriwfrZ


36 94

1445012 8-39

L=ksr% ekSfyd f”k{kk foHkkx] gfj;k.kkA

5

90

ekuuh; mPpre U;k;ky; }kjk ikfjr vkns”k 20&04&2004 ds vuqikyu esa ykxw dh tk jgh gSA ;kstuk dk eq[; mn~ns”; ukekadu] izfr/kkj.k vkSj mifLFkfr esa o`f) djds izkFkfed f”k{kk ds lkoZHkkSfedrk dks c<+kok nsuk gS vkSj lkFk gh lkFk izkFkfed d{kkvksa ds Nk=ksa dh iks’k.k fLFkfr esa lq/kkj djuk gSA ;kstuk ds rgr eq¶r vukt ¼xsgwa@pkoy½ Hkkjr ljdkj }kjk iznku fd;k tkrk gS] tks Hkkjrh; [kk| fuxe ds ek/;e ls Hkkjr ds izkFkfed d{kkvksa ds cPpksa ds fy, 100 xzke vkSj mPp izkFkfed cPpksa ds fy, 150 xzke izfr cPpk izfr Ldwy izfrfnu miyC/k djok;k tkrk gSA bu vuktksa }kjk rktk idk gqvk Hkkstu cPpksa dks miyC/k djok;k tkrk gSA foÙkh; o’kZ 2019&20 ds fy, e/;kg~u Hkkstu ;kstuk dk ctV 60%40 lh-,l-,l- vkSj jkT; ;kstuk ds vuqikr esa 37]115 yk[k+ :Ik;s gSA

;w-Mh-vkbZ-,l-bZ- ¼f”k{kk ds fy, ,dhdr ftyk lwpuk iz.kkyh½ ds vuqlkj jkT; esa dqy 14]398 ljdkjh fo|ky; gS ftlesa 14]48]024 Nk= ukekafdr gSaA ljdkjh Ldwyksa rFkk muesa ukekafdr Nk=ksa dk foLr`r fooj.k rkfydk 5-2 vkSj 5-3 esa fn;k x;k gSA 5-4 [kkuk idkus dh ykxr dze”k% izkFkfed fo|ky; ds Nk=ksa gsrw 4-48 :Ik;s vkSj ek/;fed fo|ky;ksa ds fy, 6-71 :Ik;s izfr Nk= gSA bl izdkj gq, [kpZ dh ykxr dsUnz rFkk jkT; }kjk 60%40 ds vuqikr esa ogu dh tk;sxhA blds vfrfjDr jlksbZ;k& lg&lgk;d dks izfrekl 3]500 :Ik;s ekuns; fn;k tk jgk gS ftlesa dsUnz dk fgLlk 600 :Ik;s rFkk jkT; dk fgLlk 2]900 :Ik;s izfrekl gSA ctV izko/kku ,oa O;; rkfydk 5-4 esa fn;s x;s gSA

rkfydk 5-2&ljdkjh ,oa lgk;rk izkIr fo|ky;ksa dk fooj.k dze la[;k

ensa ljdkjh fo|ky;

,u-lh-,y-ih- ¼Qjhnkckn o xq:xzke½*

LFkkuh; fudk; ¼vEckyk½**

lgk;rk izkIr ***

dqy

1 izkFkfed ¼1&5½ 8679 57 5 2 8743 2 mPp izkFkfed¼6&8½

th-,e-,l- 2402 0 0 1 2403

3 Ekk/;fed ¼6&10½ 1287 0 0 0 1287 4 mPp ek/;fed ¼6&12½ 1965 0 0 0 1965 dqy 14333 57 5 3 14398

* ,u-lh-,y-ih- ¼jk’Vªh; cky Je ifj;kstuk½ Qjhnkckn vkSj xq:xzke ftyksa ds fo|ky;ksa esa py jgh gSA

**LFkkuh; fudk; foHkkx }kjk lapkfyr Ldwy vEckyk ftys esa py jgs gSaA

***orZeku esa feM&Ms&ehy fHkokuh ftys ds oS”; izkbZejh Ldwy tks fd ,d ljdkjh lgk;rk izkIr Ldwy gS] esa iznku fd;k tkrk gS dqy 198 ljdkjh lgk;rk izkIr Ldwy gS ftuesa 197 Ldwyksa dks jkT; ljdkj }kjk vius v/khu ys fy;k x;k gSA

rkfydk 5-3&ljdkjh rFkk ljdkjh lgk;rk izkIr fo|ky;ksa esa ukekafdr Nk=ksa dk fooj.k dze la[;k

ensa fo|kfFkZ;ksa dh la[;k

,u-lh-,y-ih- LFkkuh; fudk; lgk;rk izkIr

dqy

1 izkFkfed 882866 2934 745 259 886804 2 mPp izkFkfed 561186 0 0 34 561220 dqy 1444052 2934 745 293 1448024

rkfydk 5-4&feM&Ms&ehy ij ctV izko/kku ,Oak O;; ¼yk[k :Ik;s esa½

o’kZ ctV izko/kku tkjh fuf/k;ka [kpZ 2019&20 37115-00 21708-11 17369-02

L=ksr% ekSfyd f”k{kk foHkkx] gfj;k.kkA

91

feM Ms fey O;aatu lwph esa “kkfey O;tau 5-5 Ldwy izeq[kksa dks izkFkfed d{kk ds cPpksa dks U;wure 450 dSyksjh vkSj 12 xzke izksVhu okys 20 O;atu vkSj mPp izkFkfed d{kk ds cPpksa dks U;wure 700 dSyksjh vkSj

20 xzke izksVhu okys 20 O;atu fo|ky; fnolksa esa forj.k djus ds fy, dgk x;k gSA fo|ky;ksa }kjk idk;s gq, Hkkstu dh jsflih dk fooj.k rkfydk 5-5 esa fn;k x;k gSA

rkfydk 5-5&fo|ky;ksa }kjk forfjr O;atu xsagw vk/kkfjr pkoy vk/kkfjr cktjk vk/kkfjr o vU;

felh jksVh vkSj ekSleh lCth ikSf’Vd f[kpMh cktjs ds xqyxqys gyok vkSj dkys pus jktek vkSj pkoy cktjs dh iqjh jksVh vkSj nky@f?k;k@ dnnw@feDl oSftVscy

d<h idkSMk feDl vkSj ekSleh lCth vkSj pkoy

cktjs dh f[kpMh

ehBk nfy;k ehBs pkoy cktjs ds fcLdqV xsgwa vkSj lks;k iqjh vkSj lQsn puk vkyw

lCth vkSj iqyko@dkyk puk iqyko

ewaxQyh dh fVDdh

ikSf’Vd nfy;k ukfj;y pkoy iqyko Pkuk mMn@ewax nky@lkcqr ewax nky + jksVh

puk nky ijkBak@lCth dk ijkBk

ehBh iqjh vkSj [khj L=ksr% ekSfyd f”k{kk foHkkx] gfj;k.kkA

ehBk ¶ysojM nw/k 5-6 feM&Ms&ehy ds lkFk&lkFk g¶rs esa 3 fnu d{kk 1 ls 8 rd ds Nk=ksa dks 200 feyh yhVj ¶ysojM feYd fn;k tkrk gSA nw/k 5 ¶ysoj ;kuh osfuyk] dkMkZeu] jkst] cVj&LdWkp vkSj pkWdysV esa fn;k tk jgk gSA gfj;k.kk Ms;jh fodkl lgdkjh la?k fyfeVsM ds lg;ksx ls nw/k miyC/k djk;k tk jgk gSA QkWfVZQkbM vkVk 5-7 ;g fu.kZ; fy;k x;k gS fd gSQsM 6 ftyksa vEckyk] dSFky] djuky] d:{ks=] iapdwyk rFkk lksuhir es QkWfVZQkWbM vkVs dh vkiwfrZ djsxk vkSj QkWfVZQkWbM rsy dh lHkh ftyksa esa fnukad 01&07&2019 ls vkiwfrZ djsxkA blds mijkar gSQsM 01&12&2019 ls lHkh vU; ftyksa esa QkWfVZQkWbM vkVk rFkk QkWfVZQkWbM rsy dh vkiwfrZ e/;kg~u Hkkstu ;kstuk ds vUrxZr djsxkA miyfC/k;k¡ 5-8 1½ gfj;k.kk ljdkj esa feM&Ms&ehy dh ;kstuk ds rgr dke djus okys 29]630 dqd&

de&gSYij dk ekuns; 2]500 :Ik;s izfrekg

¼dsUnz “ks;j 600 :Ik;s+ jkT; “ks;j 1]900 :Ik;s½

ls c<+kdj 3]500 :Ik;s ¼dsUnz “ks;j 600 :Ik;s + jkT; ”kss;j 2]900 :Ik;s½ dj fn;k x;k gSA 2½ feM&Ms&ehy ;kstuk ds rgr dke djus okys dqd lg lgk;dksa dks ,d o’kZ esa nks onhZ dh vuqefr gS] izR;sd Mªsl ds fy, 300 :Ik;s feyrs gSaA 3½ feM&Ms&ehy ;kstuk ds rgr dke djus okys dqd&lg&lgk;dksa dks Ng% eghus dk ekr`Ro vodk”k ¼fcuk osru½ fn;k tkrk gSA 4½ foÙkh; o’kZ 2018&19 ds nkSjku jkT; Hkj esa feM&Ms&ehy ;kstuk ds rgr yxs 29]630 es ls 9]699 dqd&lg&lgk;dksa dks izf”k{k.k iznku fd;k x;k gSA Vªsfuax rFkk [kkus dh izfrLi/kkZ ds fy, 12 yk[k :Ik;s dk ctV iznku fd;k x;k gSA 5½ feM&Ms&ehy lIrkg jkT; ds 22 ftyksa esa 25 ls 29 uoEcj] 2019 rd vk;ksftr fd;k x;k Fkk] ftlds nkSjku fuEufyf[kr xfrfof/k;k¡ “kkfey Fkh%&

92

feM&Ms&ehy ;kstuk dh LVkWd tk¡pA

jlksbZ dh lQkbZA

jlksbZ;ksa dk eSfMdy pSdviA

,e-Mh-,e- ds fujh{k.k tSls LokLF; foHkkx ds cqfu;knh LokLF; eqn~nksa ds lkFk leUo;A

“kkSpky;ksa dk fujh{k.kA

izkFkfed fpfdRlk ckWDlA

gkFk /kksuk vkSj

is;ty lqfo/kk dh tk¡p dh xbZA 6½ ekLVj Vªsujksa dks fjdkMZ] dS”kcqd vkfn ds j[k&j[kko ij izf”k{k.k iznku fd;k x;kA 7½ jk’Vªh; LokLF; fe”ku] gfj;k.kk ¼,u-,p-,e-½ ds ,d fo”ks’kK }kjk LoPNrk vkSj lQkbZ ij] gSQsM ds izfrfuf/k }kjk [kk|kUu ds HkaMkj.k ds ckjs esa izf”k{k.k fn;k x;k rFkk iks’k.k ds ckjs esa gfj;k.kk yksd iz”kklu laLFkku ds fo”ks’kK }kjk x`g foKku ds vfHkys[kksa ds j[k&j[kko ds ckjs esa O;k[kku fn;k x;k gSA 8½ ladzked jksxksa ls ihfM+r dqd lg& lgk;dksa ls cpus ds fy, lky esa nks ckj budh fpfdRldh; :Ik ls fu%”kqYd tkap dh tkrh gSA 9½ ,l-,p-th- }kjk fu;qDr jlksbZ;ksa] tks T;knkrj mu cPpksa dh ek¡ gSa] tks ml Ldwy esa i<+rs gSaA muds }kjk feM&Ms&ehy cukuk vkSj f[kykuk ,d cgqr vPNk vH;kl gSA blus Nk=ksa ds fy, xq.koÙrkiw.kZ f”k{kk iznku djus ds fy, lekt ds izfr ekrk&firk vkSj f”k{kdksa dh tokcnsgh dks ykxw fd;k gSA 10½ dqN Ldwyksa esa fdpu xkMZu Hkh “kq: fd;k x;k gS] ,l-,p-th- ds lnL;ksa vkSj Nk=ksa dks Ldwyksa esa miyC/k Hkwfe dk izHkkoh <ax ls mi;ksx djds lfCt;ka mxkus ds fy, izsfjr fd;k x;k gSA ;g u dsoy bl ;kstuk ds Lo&LFkkfir cuk nsxh] cfYd Lo;a lgk;rk lewgksa vkSj Nk=ksa ds chp vkRefuHkZjrk dh vknr Hkh iSnk djsxkA orZeku esaa Ldwyksa esa 2]321 fdpu xkMZu gSaA 11½ frfFk Hkkstu eghus ds gj rhljs eaxyokj dks Nk=kvksa ds tUefnu dks la;qDr :Ik ls ^^csVh dk tUefnu Ldwy esa vfHkuUnu**

ds :i esa euk;k tkrk gSA bl ekl esa tUe fnu vkus okyh lHkh yMfd;ksa dks c/kkbZ nh tkrh gS rFkk e/;kUg Hkkstu ds nkSjku mudks fo”ks’k lqfo/kk,a iznku dh tkrh gSA blls jkT; esa fxjrs fyax vuqikr esa Hkh lq/kkj gksaxsaA 5-9 Nk=o`fr ;kstuk,a

(i) d{kk 1 ls 8 vuqlwfpr tkfr ds fo|kfFkZ;ksa ds fy, ,d eq”r udn HkÙkk ;kstuk&bl ;kstuk ds rgr vuqlwfpr tkfr ds Nk=@Nk=kvksa dks LVs”kujh dk lkeku tSls fd T;kseSVªh ckWDl] jaxhu isafly bR;kfn [kjhnus ds fy, o’kZ esa ,d ckj HkÙkk iznku fd;k tkrk gSA o’kZ 2019&20 esa bl ;kstuk ds rgr 6]500 yk[k :Ik;s dk izko/kku fd;k x;k gS rFkk yxHkx 5]88]850 fo|kFkhZ bl ;ksTkuk ds vUrxZr ykHkkfUor gksxsaA vkt rd dqy 4]907-20 yk[k #i;s [kpZ fd, x;s gaS A

(ii) d{kk 1 ls 8 cPpkas ds vuqlwfpr tkfr ds fo|kfFZk;ksa ds fy, ekfld HkÙkk ;kstuk& bl ;kstuk ds rgr d{kk igyh ls vkBoha rd ds vuqlwfpr tkfr ds Nk=@Nk=kvksa dks izfr ekg HkÙkk fn;k tkrk gSA o’kZ 2019&20 esa bl ;kstuk ds rgr 15]000 yk[k :Ik;s dk izko/kku fd;k x;k gS rFkk yxHkx 5]88]850 fo|kFkhZ bl ;kstuk ds vUrxZr ykHkkfUor gksaxsA bl Ldhe esa vkt rd 7]224-79 yk[k :Ik;s [kpZ fd, x;s gSaA

(iii) d{kk 1 ls 8 ds ch-ih-,y- fo|kfFkZ;ksa ds fy, ekfld HkÙkk ;kstuk&vuqlwfpr tkfr ;kstuk ds vuqlkj ljdkj bl Ldhe ds rgr d{kk igyh ls vkBoha rd gfj;k.kk ds ljdkjh Ldwyksa esa i<+ jgs ch-ih-,y- ds Nk=@ Nk=kvksa dks izfr ekg HkÙkk fn;k tkrk gSA ;g HkÙkk =Sekfld ¼izfr ekg ds vk/kkj ij½ fn;k tkrk gSA o’kZ 2019&20 esa ch-ih-,y- fo|kfFkZ;ksa ds fy,s 700 yk[k :Ik;s dk izkOk/kku fd;k x;k gS rFkk yxHkx 3]13]798 fo|kFkhZ ykHkkfUor gksxsaA bl ;kstuk esa vkt rd 204-31 yk[k :Ik;s [kpZ fd, x;s gaSA

93

(iv) d{kk 1 ls 8 ds ch-lh-&, fo|kfFkZ;ksa ds fy, ekfld HkÙkk ;kstuk& vuqlwfpr tkfr ;kstuk ds vuqlkj ljdkj bl ;kstuk ds rgr d{kk igyh ls vkBoha rd gfj;k.kk ds ljdkjh Ldwyksa esa i<+ jgs ch-lh-&, Nk=@ Nk=kvksa dks izfr ekg HkÙkk fn;k tkrk gSA ;g HkÙkk =Sekfld ¼izfr ekg ds vk/kkj ij½ fn;k tkrk gSA o’kZ 2019&20 esa ch-lh-&, fo|kfFkZ;ksa ds fy,s 6]000 yk[k :Ik;s dk izko/kku fd;k x;k gS rFkk yxHkx 32]000 fo|kFkhZ bl ;kstuk ds rgr ykHkkfUor gkssxsaA bl ;kstuk esa vkt rd 2]040-09 yk[k :Ik;s [kpZ fd, x;s gSaA

(v) mRd`’V f”k{kk izksRlkgu feMy fo|ky;ksa ds fy, jktho xka/kh Nk+=o`fr& izR;sd fo|ky; dh NBh ls vkBoha d{kk esa izFke LFkku ij vkus okys ,d yMds o ,d yMdh dks 750 :i;s okf’kZd dh nj ls Nk=o`fr iznku dh tkrh gS o’kZ 2019&20 ds fy,s 150 yk[k :Ik;s dk izko/kku fd;k x;k gS rFkk yxHkx 24]000 fo|kFkhZ bl ;kstuk ds rgr ykHkkfUor gkssxsaA bl Ldhe esa vkt rd 148-86 yk[k :Ik;s [kpZ fd, x;s gaSA

(vi) d{kk 6 esa i<+ jgs vuqlwfpr tkfr ds fo|kfFkZ;ksa ¼yMds o yMfd;k¡½ dks fu%”kqYd lkbZfdy iznku djuk&bl ;kstuk ds rgr vuqlwfpr tkfr ls lacafèkr NBh d{kk ¼yM+ds vkSj yM+fd;ksa½ ds Nk=ksa dks lkbfdysa forfjr dh tkrh gSaA o’kZ 2019&20 esa bl ;kstuk ds rgr 350 yk[k :i;s dk izko/kku fd;k x;k gS rFkk yxHkx 11]600 fOk|kfFkZ;ksa dks fu%”kqYd lkbZfdysa iznku dh tk,axhA bl Ldhe esa vkt rd 334-50 yk[k :Ik;s lHkh Mh-bZ-bZ-vks- dks tkjh fd;s x;s gSaA

(vii) fu%”kqYd ikB; iqLRkdsa& o’kZ 2019&20 esa bl ;kstuk ds rgr 1]200 yk[k :i;s dk izko/kku fd;k x;k gS rFkk yxHkx 14]39]332 fo|kFkhZ bl ;kstuk ds vUrxZr ykHkfUor gksaxsA o’kZ 2019&20 ds nkSjku ljdkjh fo|ky;ksa esa i<us okys d{kk 1 ls 8 ds lHkh Nk=@Nk=kvksa dks fu%”kqYd ikB~; iqLrdsa iznku dh tkrh gSaA blds vfrfjDr] u;s ”kSf{kf.kd l= esa izkFkfed fo|ky;ksa esa ubZ ikB~; iqLrdsa forfjr dh tk,axh ftuesa eq[; tksj **xfrfof/k vk/kkfjr vf/kxe** ij gksxkA bl ;kstuk ds rgr iw.kZ ctV gfj;k.kk Ldwy f”k{kk ifj;kstuk ifj’kn~] iapdqyk dks mudh ekax vuqlkj LFkkukUrfjr dj fn;k x;k gSA

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& lexz f”k{kk vfHk;ku 5-10 lexz f”k{kk vfHk;ku dk eq[; y{; eq¶r vkSj vfuok;Z f”k{kk dk vf/kdkj ¼vkj-Vh-bZ-½ vf/kfu;e] 2009 ds dk;ZUo;u essa lgk;rk iznku djuk gSaA f”k{kk ds O;olk;hdj.k dks c<+kok nsus ds fy, fo|kfFkZ;ksa ds yfuZx vkWmVde dks c<+kus rFkk f”k{kk ds lHkh Lrjksa ij fu’i{krk ,oa lekos”k lqfuf”r djuk gSA la;qDr fo|ky; vuqnku 5-11 foÙhk; o’kZ 2019&20 ds nkSjku 14]355 Ldwyksa ¼izkFkfed] mPp izkFkfed] ek/;fed vkSj ofj’B ek/;fed½ dks Ldwyksa ds ukekadu ds vk/kkj ij fofHkUu Jsf.k;ksa ds varxZr fo|ky; vuqnku iznku fd;k x;k tks dqy 5]870-75 yk[k :Ik;s dh Ldwy vuqnku

jkf”k iznku dh xbZ gSA ;g vuqnku jkf”k fuEufyf[kr dk;Z gsrq iznku dh xbZ gS%

i) xSj&dk;kZRed Ldwy midj.kksa ds izfrLFkkiu ds fy, vkSj vU; vkorhZ ykxr tSls miHkksX; lkekfxz;ksa] [ksy lkexzh] [ksy midj.k] iz;ksx”kkykvksa] fctyh “kqYd] baVjusV] ikuh] f”k{k.k lgk;d lkexzh vkfn ds fy,A

ii) LoPN Hkkjr vfHk;ku dks c<+kok nsuk vkSj LoPN dk;Z ;kstuk ds rgr xfrfof/k;ka djukA

iii) ek/;fed vkSj ofj"B ek/;fed fo|ky;ksa dks foKku fdVA

iqLrdky; vuqnku 5-12 ,e-,p-vkj-Mh] Hkkjr ljdkj us 11]075 çkFkfed fo|ky;ksa esa iqLrdky; vuqnku ds fy, 672-75 yk[k #i;s dh jkf'k

94

vkSj 492 yk[k dh jkf”k 3]280 ek/;fed o mPp ek/;fed fo|ky;ksa ds fy, iqLrdky; vuqnku fn, x,A Hkkjr ljdkj }kjk ;g iqLrdsa ,u-ch-Vh-] ,u-lh-bZ-vkj-Vh- ;k jkT; ljdkj ds çdk'kuksa ls [kjhnus dk funsZ'k fn;k FkkA [ksy vuqnku 5-13 ,e-,p-vkj-Mh] Hkkjr ljdkj us 8]695 çkFkfed o 2]380 mPp çkFkfed fo|ky;ksa ds fy, 672-75 yk[k :i;s vkSj 1]278 ek/;fed o 2]002 ofj"B ek/;fed Ldwyksa ds fy, 820 yk[k :i;s dh jkf”k [ksy vuqnku ds fy, iznku dh xbZA flfoy dk;Z 5-14 izkFkfed Lrj ds fofHkUu cqfu;knh <+kps ds gLr{ksi ds fy;s ,e-,p-vkj-Mh-] Hkkjr ljdkj }kjk 5]207-1 yk[k :Ik;s ds ifjO;; dks eatwjh nh xbZ gSaA blds rgr 202 vfrfjDr d{kk d{k ¼d{kk 8 rd½] 3]481 lh-MCy;w-,l-,u- “kkSpky; ¼d{kk 8 rd½] 2]947 jSaIl o gSaMfMªy] 22 ds-th-ch-oh- esa lksyj iSuy yxkus gsrq vuqeksfnr fd, x,A ek/;fed Lrj ij] 144 vfrfjDr d{kk d{k] 547 vkfdZVsDpj dh ck/kkvksa dks gVkus] 500 lksyj iSuy yxkus gsrq 3]084 yk[k :Ik;s rFkk ofj’B ek/;fed Ldwyksa ds fy, 399-88 yk[k :Ik;s 47 vfrfjDr d{kk d{k ds fuekZ.k gsrq vuqeksfnr fd, x, gSaA fu%'kqYd onhZ 5-15 ,e-,p-vkj-Mh] Hkkjr ljdkj }kjk 6]725-55 yk[k #i;s dk ctV 11]20]925 cPpksa dks ftlesa d{kk 1 ls 8 dh lHkh yM+fd;ksa] ,l- lh- vkSj ch-ih-,y- yM+dksa dks 'kkfey fd;s x;s dks eq¶r onhZ çnku djus ds fy, vuqeksfnr fd;k x;kA blds rgr çR;sd cPps ds fy, 600 :Ik;s izko/kku djrs gq, lHkh ;ksX; cPPkksa dks lexz f'k{kk ds ekunaMksa ds vuqlkj doj fd;k x;kA onhZ vuqnku dks fo|kfFkZ;ksa ds vk/kkj fyad cSad [kkrksa esa gLrkarfjr fd;k x;kA

fu%'kqYd ikB; iqLrdsa 5-16 lexz f”k{kk ds ekunaMksa ds vuqlkj 4]674-81 yk[k #i;s dh jkf”k d{kk 1 ls 8 ds 15]13]437 Nk=ksa dks eq¶r ikB; iqLrdsa çnku djus ds fy, vuqeksfnr dh xbZA ços'k ds fy, vkmV&v‚Q&Ldwy cPpksa ¼vks-vks-,l-lh-½ dks vk;q ds vuqlkj fo'ks"k çf'k{k.k 5-17 597-15 yk[k #i;s dh jkf'k 6 eghus ds fy, 3]000 #i;s vkSj 12 eghuksa ds fy, 6]000 #i;s ;kstuk ds ekunaMksa ds vuqlkj Øe'k% xSj&vkoklh; vkSj vkoklh; eksM ds ek/;e ls 19]705 vkmV&v‚Q&Ldwy cPpksa ds fy, vuqeksfnr dh xbZA fo|ky; izca/ku lfefr ds lnL;ksa ds çf'k{k.k vkSj cSBdsa 5-18 ,l-,e-lh- çf'k{k.k ds fy, 332-25 yk[k #i;s dk ctV izfr ,l-,e-lh- 3]000 :Ik;s izfr o’kZ dh nj ls 11]075 ekSfyd ,l-,e-lh- lnL;ksa vkSj 98-40 yk[k #i;s dk ctV izfr ,l-,e-lh- 3]000 :Ik;s izfro’kZ dh nj ls 3]280 ek/;fed ,l-,e-Mh-lh- lnL;ksa ds çf'k{k.k ds fy, vuqeksfnr fd;k x;k FkkA Hkkjr ljdkj ds funsZ”kkuqlkj jkT; }kjk gj frekgh esa ,d ckj ,d gh vf/klwfpr frfFk ij ,l-,e-lh- cSBdsa vk;ksftr djus dk çko/kku 'kkfey fd;k x;kA ,l-,e-lh- cSBd esa fu;fer :i ls mifLFkr gksus ds fy, ukfer vfHkHkkodksa dks çksRlkgu nsus ds fy, o vk;ksftr cSBdksa ds laca/k esa =Sekfld fjiksVZ rFkk Ldwy dh fLFkfr dks ,e-,p-vkj-Mh- }kjk fodflr eksckbZy ,i ij viyksM fd, x,A xq.koÙkk gLr{ksi 5-19 bl ?kVd ds rgr] 1]712-80 yk[k #i;s dh jkf”k 4]66]877 izkFkfed Lrj ds fo|kfFkZ;ksa ds fy, mipkjkRed lkexzh] f'k{k.k xfrfof/k;ksa vkSj i<+us ,oa Hkk"kk dkS'ky dks c<+kok nsus okyh vU; xfrfof/k;ksa ds fy, eatwj dh xbZA ek/;fed Lrj ij ,y-bZ-ih-@

95

mipkjkRed f'k{k.k çnku djus gsrq 570-47 yk[k #i;s dk ctV Loh—r fd;k x;kA ,y-bZ-ih- dk eq[; mís'; yfuZax xSIl dh igpku djuk vkSj fo|kfFkZ;ksa dks fo'ks"k xzsM ds fy, mi;qä dksj lh[kus dh 'krksaZ ls ySl djuk gSA bl ?kVd ds rgr d{kk rhljh ls vkBoha ds fo|kfFkZ;ksa ds fy, jhfMax çeks'ku ohd] eS=h Hkk"kk fnol] fjesfM;y Vhfpax] Lisy&ch orZuh çfr;ksfxrkvksa tSlh fofHkUu xfrfof/k;ksa dk vk;kstu fd;k x;kA jk’Vªh; vfo’dkj vfHk;ku 5-20 izkFkfed Lrj ds fy;s 202-58 yk[k :Ik;s dk ifjO;; vkSj ek/;fed Lrj ds fy;s 173-3 yk[k :Ik;s dk [kpZ jk’Vªh; vfo’dkj vfHk;ku ¼vkj-,-,½ ds rgr fofHkUu xfrfof/k;ksa tSls mPp laLFkkuksa] foKku ds dksuksa ds vk;kstu ds fy;s vuqeksfnr fd;k x;k gSA f”k{k.k eaMfy;ka] foKku vkSj xf.kr vksyfEi;kM] foKku vkSj xf.kr Dyc] foKku vkSj xf.kr fdV] foKku iznZ”kuh] Doht izfr;ksfxrkvksa@iqLrd esysa] jkT; ds Hkhrj vkSj ckgj dh ,Dlikstj ;k=kvksa] oSfnd xf.kr vkSj xf.kr esyk] foKku vkSj xf.kr fdV vkSj fofHkUu vU; xfrfof/k;ka djokbZ tkrh gS tks izkFkfed vkSj ek/;fed Lrj ds fy;s foKku vkSj xf.kr lh[kus dk leFkZu djrh gSA ,dh—r f'k{kd çf'k{k.k dk;ZØe 5-21 ,e-,p-vkj-Mh] Hkkjr ljdkj }kjk 1]843-38 yk[k #i;s dk ifjO;; çkFkfed Lrj ds f'k{kdksa ds çf'k{k.k ds fy, vuqeksfnr fd;k x;k vkSj ek/;fed Lrj ij f'k{kdksa ds çf'k{k.k dh fofHkUu Jsf.k;ksa ds fy, 160-81 yk[k #i;s dh jkf”k iznku dh xbZA lekos'kh f'k{kk 5-22 çkjafHkd Lrj ij fofHkUu xfrfofa/k;ksa ¼Nk=ksa dks mUeq[k½ ds vk;kstu ds fy, 629-57 yk[k #i;s dh jkf'k rFkk ek/;fed o mPprj ek/;fed Lrj ij 228-86 yk[k #i;s dh jkf'k fo'ks"k vko';drkvksa okys cPpksa ds fy, fofHkUu xfrfof/k;ksa ¼Nk=ksa ds

mUeq[k½ ds vk;kstu ds fy, tSls fo'ks"k vko';drkvksa okys cPpksa dh igpku vkSj ewY;kadu f'kfoj] lgk;rk vkSj midj.kksa dk forj.k] czsy iqLrdsa vkSj cM+h fçaV iqLrdsa vkSj ,Ld‚VZ HkÙks vkfn dk çko/kku djus gsrw iznku fd;k x;kA O;kolkf;d f'k{kk ¼ek/;fed½ 5-23 Ldwyksa esa O;kolkf;d f'k{kk 'kq: djus dk mís'; f'kf{kr vkSj jkstxkj iwjd ;qokvksa dks rS;kj djuk gSA Ldwyh f'k{kk ds O;kolkf;d ikBîØeksa ds rgr] d{kk 9 ls 12 rd ds vdknfed fo"k;ksa ds lkFk O;kolkf;d ikBîØe 'kq: fd, tkrs gSaA ;gk¡ d{kk NBh ls vkBoha rd ds Nk=ksa dks O;kolkf;d f'k{kk ds izfr tkx:d djus dk izko/kku Hkh gSA bl ?kVd ds rgr O;kolkf;d dkS'ky f”k{kk ds fMtkbu] forj.k vkSj ewY;kadu esa m|ksx dh Hkkxhnkjh Hkh fu/kkZfjr dh xbZ gSA foÙk o"kZ 2019&20 ds fy,] ,e-,p-vkj-Mh-] Hkkjr ljdkj us 14 u, Ldwyksa esa O;kolkf;d f'k{kk dh 'kq:vkr ds fy, 144-29 yk[k #i;s

¼vkorhZ + xSj vkorhZ½ ds ifjO;; dks eatwjh nh gSA blds vykok] 1]051 Ldwyksa esa O;kolkf;d f'k{kk ds fy, 17]447-06 yk[k dk ifjO;; vuqeksfnr fd;k x;kA

5-24 Xkq.koRRkk gLr{ksi ds rgr

i) cSxysl Ms&t‚;Qqy Ms%& ;g jkT; }kjk Nk=ksa dks jpukRed :i ls lkspus vkSj muds fopkjksa dks O;ä djus ds fy, çsfjr djus ds mís'; ls is'k fd;k x;k gS] blds vykok muds O;fdrRo dks c<+kus ds fy, mUgsa 'kfuokj dks lkekftd xfrfof/k;ksa esa Hkkx ysus ds fy, csgrj volj çnku djrs gSaA Nk= ikB;srj xfrfof/k;ksa tSls ih-Vh-] xsEl] fMcsV] isafVax] fDot vkSj Mªkbax vkfn esa Hkkx ysrs gSaA bldk mís'; cSx jfgr Ldwy cukuk gS] tks cPpksa }kjk ys tkus okyh iqLrdksa ds cks> dks de djrk gSA 2]975 Ldwyksa ds fy, 2]082-50 yk[k :i;s dk izko/kku cSx jfgr tkW;Qqy Ldwy izkstsDV ds vraxZr cky

96

xfrfof/k;ksa] ihtugkyl ,oa Iysos lkexzh bR;kfn ds fy;s fd;k x;k FkkA

ii) xzh"edkyhu Ldwy dk;ZØe ¼ekSfyd½%& xzh"edkyhu Nqêh dh vof/k dks lh[kus vkSj ekSt&eLrh ds le; esa cnyus ds fy, jkT; }kjk lej Ldwy dk;ZØe rS;kj fd;k x;k gSA xzh"edkyhu Ldwy dk;ZØeksa esa laxhr] u`R;] dyk vkSj f'kYi vkfn tSlh dbZ xfrfof/k;ksa dks 'kkfey fd;k tkrk gSA Nk= bl nkSjku dyk mRlo dh rS;kjh Hkh djrs gSaA 22 ftyksa esa cPpksa ds fy, xzh"edkyhu

Ldwy dk;ZØe vk;ksftr djus ds fy, 3-96 yk[k #i;s dk ,d ifjO;; vuqeksfnr fd;k x;kA

iii) gquj%& jkT; }kjk 9oha ls 12oha d{kk esa i<+us okys fnO;kax fo|kfFkZ;ksa dks dSfj;j ds volj çnku djus ds fy, ,d ik;yV ifj;kstuk dk çLrko fn;k x;kA fnO;kax Nk=ksa dks dSfj;j ds volj çnku djus okyh nks ifj;kstukvksa ds fy, 11 ftyksa ds fy, ik;yV ds :Ik esa 158-29 yk[k #i;s dk ,d ifjO;; vuqeksfnr fd;k x;kA

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& Ekk/;fed f”k{kk 5-25 jkT; ljdkj dks ;g vPNh rjg ls fofnr gS fd 21oha “krkCnh Kku dh “krkCnh ds :Ik esa ekuh xbZ gSA f”k{kk Kku dh dqath gS rFkk jkT; ljdkj us **f”k{kk lc ds fy,** okafNr “kSf{kd ,oa <kapkxr lqfo/kkvksa vkSj vklkuh ls igqap ds lkFk cukus ds fy, yxkrkj xaHkhj iz;kl fd, gSaA bZ&xoZusUl 5-26 bZ&xoZusUl ;kstuk ds vUrxZr funs”kky;] {ks=h; dk;kZy;ksa] jkT; f”k{kk ,oa vuqla/kku ifj’kn~] ftyk izkFkfed f”k{kk laLFkku] jktdh; izkFkfed v/;kid f”k{kk laLFkku bR;kfn esa dEi;wVjhdj.k] Lopkyu] tqM+ko vkSj usVodZ “kkfey gSA o’kZ ds nkSjku eq[; y{; funs”kky; rFkk {ks=h; dk;kZy;ksa esa u;k gkMZos;j yxkuk] iqjkus gkMZos;j dks cnyuk rFkk lkW¶Vos;j dk viMs”ku djuk gSA bZ&xoZusUl ;kstuk ds varxZr vU; xfrfof/k;ksa esa oSclkbZV viMs”ku] iksVZy o lkW¶Vos;j dk viMs”ku djuk rFkk yht ykbZu miyC/k djokuk “kkfey gSA usVofdZax] lkaf[;dh; vkadM+ksa ds viMs”ku rFkk funs”kky; ds deZpkfj;ksa dks dEi;wVj f”k{kk iznku djus ls funs”kky; dh dk;Zdq”kyrk esa dkQh lq/kkj gqvk gSA

• jkT; ljdkj ds fu.kZ; vuqlkj lHkh ftyksa ds fMthVy Hkqxrku ds fy, fMthVy okmpj ¼ tks igys gkFk ls

gLrk{kj fd;s tkrs Fks½ dks ykxw djus ds fy, jkT; ds lHkh eq[;ky; rFkk {ks=h; nQrjksa ds lHkh Mh-Mh-vks- dks fMthVy flXuspj QkWj QykbZax cqfdax bZ&Vksdu iznku fd, x, gSA

• eq[;ky; ,l-lh-bZ-vkj-Vh- rFkk ftyk ekSfyd f”k{kk vf/kdkjh] ftyk f”k{kk vf/kdkjh ds nQrjksa esa ,p-Mh- ohfM;ksa dkUQzsflax iz.kkyh dks LFkkfir fd;k x;k gSA

• funs”kky; rFkk izR;sd ftyk f”k{kk vf/kdkjh] ftyk ekSfyd f”k{kk vf/kdkjh] [kaM f”k{kk vf/kdkjh o [kaM ekSfyd f”k{kk vf/kdkjh ds dk;kZy;ksa esa dEi;wVj] fizUVj o ;w-ih-,l- yxk;s x,A funs”kky; esa dk;Zjr rFkk {ks=h; dk;kZy;ksa esa dk;Zjr veys dks le;&2 ij dEi;wVj ds ckjs esa Vªsfuax nh xbZ gSA

• Mh-vkbZ-bZ-Vh-] egsUnzx<+ esa LekVZ Dykl :e izkstsDV gsrq bZaVjusV yht ykbZu iznku dh xbZ vkSj Mh-vkbZ-bZ-Vh-] xq:xzke esa LekVZ Dykl :e izkstsDV gsrq mPp lqjf{kr lh-vkbZ-,l-lh-vks- vuqekxZd yxk;s x;sA

• baVjusV yht ykbZu dh ejEer vkSj uohuhdj.k djokbZ xbZA

foLrr dEi;wVj f”k{kk iz.kkyh ¼vkbZ-lh-Vh-½ 5-27 ;g dsUnzh; izk;ksftr ;kstuk 60%40 ds vuqikr esa dsUnz o jkT; }kjk iksf’kr gSA gfj;k.kk ljdkj ds funsZ”kkuqlkj foHkkx us dEi;wVj QSdsYVh dks 15]000 :Ik;s o

97

iz;ksx”kkyk lgk;dksa dks 9]000 izfr ekg dk ekuns; nsus ds fy, vizSy] 2019 ls twu] 2020 rd odZ vkMZj vk/kkj ij yxk;k x;k gSA dqy 3]117 dEi;wVj ySc gSA bl ;kstuk ds rgr ljdkj }kjk foRr o’kZ 2019&20 esa 7]400 yk[k :Ik;s dh jkf”k Lohd`r dh xbZ vkSj foRr foHkkx us vHkh rd 5]246-68 yk[k :Ik;s tkjh fd, gSA foHkkx }kjk 3]438-94 yk[k :Ik;s dEi;wVj QSdsYVh o ySc lgk;dksa ds osru ij [kpZ fd, x, o 44-66 yk[k :Ik;s] ,l-,-,u- ehfM;k fyfeVsM] psUubZ dks mudk cdk;k Hkqxrku fd;k x;k gSA ctV vkcaVu rFkk O;; dk foLr`r fooj.k rkfydk 5-6 esa fn;k x;k gSA vkjksgh fo|ky; 5-28 Hkkjr ljdkj us dsUnzh; fo|ky;ksa dh rtZ ij foRr o’kZ 2011&12 esa f”k{kk ds {ks= esa fiNM+s [k.Mksa esa vkjksgh ekWMy Ldwyksa dks [kksyus dh ;kstuk “kq: dh FkhA bl ;kstuk dk eq[; mn~ns”; fiNMs+ gq, [k.Mksa ds d{kk 6oha ls 12oha rd ds cPpksa dks mPp xq.koRrk dh f”k{kk iznku djuk gSA ;g ,d 5-29 v/;kid f”k{kk

dsUnz izk;ksftr ;kstuk gS tks fd Hkkjr ljdkj ,oa jkT; ljdkj ds }kjk 75%25 ds vuqikr esa pykbZ tk jgh gSaA ijUrq foRr o’kZ 2015&16 esa ;g ;kstuk Hkkjr ljdkj ls Mh&fyad gksus ds dkj.k jkT; ljdkj ds }kjk pykbZ tk jgh gSA bl foRr o’kZ 2019&20 ds fy, jkT; ljdkj ds }kjk blds fy, 54-30 djksM+ :i;s dk ctV miyC/k djok;k x;k gSA rkfydk 5-6&foLr`r f”k{kk iz.kkyh ¼vkbZ-lh-Vh-½ ds varxZr ctV vkcaVu ,oa O;;

(yk[k :Ik;s esa½

Ok’kZ vkcaVu O;; izfr”kr miyfC/k;ka

2014&15 956-43 243-87 25-50

2015&16 11514-00 9147-95 79-45

2016&17 2698-00 970-28 35-96

2017&18 3447-28 3379-61 98-04

2018&19 4800-00 3808-39 79-34

2019&20 ¼20&11&2019 rd½

7400-00 3483-60 47-07

L=ksr% ek/;fed f”k{kk foHkkx] gfj;k.kkA

rkfydk 5-7&v/;kid f”k{kk dk;ZØe ds vraxZr o’kZ 2018&19 dh ;kstukokj y{; rFkk miyfC/k;kaA ;kstuk dk uke y{; miyfC/k;ka

“2202-lkekU; f”k{kk 02-ek/;fed f”k{kk 105-f”k{kd izf”k{k.k

HkkSfrd foRrh; ¼yk[k :Ik;s esa½

HkkSfrd foRrh; ¼yk[k :Ik;s esa½

ftyk@jkT; Lrj ij foKku izn”kZuh@esyksa dk vk;kstu

3 40-00 2 18-80

ftyk f”k{kk vkSj izf”k{k.k laLFkku dh LFkkiuk 21 6250-00 21 5891-18 [k.M f”k{kk vkSj izf”k{k.k laLFkku ¼ckbZV½ dh LFkkiuk 2 150-00 2 103-75

,l-lh-bZ-vkj-Vh- gfj;k.kk xq:xzke dh lqn<rk 1 30-00 1 24-39 ,d Lok;Rr jkT; Lrjh; f”k{kd izf”k{k.k laLFkku >Ttj dh LFkkiuk

1 1300-00 1 1133-43

lsok esa v/;kidksa ds fy, f”k{kd izf”k{k.k ¼ek/;fed½ 12000 VhplZ

60-00 8040 VhplZ

40-07

tqfu;j csfld Vªsfuax baLVhV~;wVl ¼xSVh½ 2 290-00 2 196-76 jkT; ifj’kn~ “kSf{kd vuqla/kku vkSj izf”k{k.k ¼,l-lh-bZ-vkj-Vh½

1 739-10 1 739-10

dqy 8859-10 8147-48 L=ksr% ek/;fed f”k{kk foHkkx] gfj;k.kkA

98

5-30 izksRlkgu ;kstuk rkfydk 5-8& izksRlkgu ;kstuk ds varxZr o’kZ 2018&19 dh ;kstukokj y{; rFkk mudh miyfC/k;ka

;kstuk dk uke y{; miyfC/k;ka HkkSfrd foRRkh;

¼yk[k :Ik;s esa½ HkkSfrd foRrh;

¼yk[k :Ik;s esa½ i) mPp@ofj’B ek/;fed fo|ky;ksa ds fy, jktho xka/kh iqjLdkj ;kstuk

17664 160-00 13789 137-87

ii) iatkch nwljh Hkk’kk 32 0-53 24 0-22

iii) gfj;k.kk jkT; eSfjV Nk=ofr ;kstuk 1178 25-00 673 12-03

iv) d{kk 9oha ls 12oha esa i<+ jgs vuqlwfpr tkfr ds Nk=ksa@Nk=kvksa dks udn iqjLdkj ;kstuk

250978 3100-00 196412 2847-96

v) d{kk 9oha ls 12oha esa i<+ jgs vuqlwfpr tkfr ds Nk=ksa@Nk=kvksa dks ekfld Nk=ofr ;kstuk

419169 7000-00 367924 6925-56

vi) uS”kuy VSysaV lpZ Nk=ofr ;kstuk 27843 14-00 27843 13-56

vii) uS”kuy&ehUl&de eSfjV Nk=ofr ;kstukA 12138 6-00 12138 5-92

viii) d{kk 9oha ls 12oha esa i<+ jgs ch-ih-,y- oxZ ds Nk=ksa@Nk=kvksa dks ekfld Nk=ofr ;kstuk

36245 500-00 29851 427-25

ix) d{kk 9oha ls 12oha esa i<+ jgs ch-lh-&, oxZ ds Nk=ksa@Nk=kvksa dks ekfld Nk=o`fr ;kstuk

226224 2500-00 183705 2490-22

x) LorU=rk lsukfu;ksa ds ikS=&ikSf=;ksa ,oa nkSgrk&nkSgfr;ksa dks izksRlkgu nsuk

86 2-00 70 1-49

xi) d{kk 9oha ls 11oha ljdkjh fo|ky;ksa esa i<+us okys vuqlwfpr tkfr ds Nk=ksa@Nk=kvksa dks eq¶r lkbZfdysa miyC/k djokukA

32000

400-00 18641 443-65

xii) eq¶r ySiVki iznku djukA 500 200-00 & &


5-31 cqd cSad ,oa [ksy dwn rkfydk 5-9&cqd cSad rFkk [ksy dwn dh o’kZ 2018&19 ds y{; ,oa miyfC/k;ka

;kstuk dk uke

y{; miyfC/k;ka HkkSfrd foRRkh;

¼yk[k :Ik;s esa½ HkkSfrd foRRkh;

¼yk[k :Ik;s esa½ i) cqd cSad@iqLrdky; 3256

fo|ky; 240-00 3028

fo|ky; 223-08

ii) [ksy vkSj midj.kksa ds izko/kku rFkk Ldwyksa esa [ksy ds eSnku dk fodkl

3256 fo|ky;

200-00 3223 fo|ky;

198-51


&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

mPprj f”k{kk 5-32 gekjs ;qokvksa dks mPp f”k{kk iznku djuk vkSj mUgsa lsok ;ksX; cukuk] jkT; ljdkj dk ,d izeq[k #>ku gSA jkT; esa mPp f”k{kk iz.kkyh us gky ds o’kksZ esa izHkko”kkyh o`f) ns[kh gS vkSj ;g izo`fr vxys foŸkh; o’kZ ds nkSjku tkjh jgus ds vklkj gSA

mPpÙkj f”k{kk foHkkx us mPp f”k{kk esa {kerk vkSj xq.koŸkk dks c<+kus vkSj lq/kkjus ds fy, dbZ mik; fd;s gSA mPp f”k{kk esa izos”k] xq.koŸkk] fu’i{krk vkSj fLFkjrk ekxZn”kZd fl}kar gS] ftl ij jkT; ljdkj dk n`f’Vdks.k vk/kkfjr gSA gfj;k.kk es mPp f”k{kk

99

dk n`f’Vdks.k jkT; dh ekuo lalk/ku {kerk dks fu’i{krk vkSj lekos”ku ds lkFk iw.kZ #i ls eglwl djuk gSA 5-33 bl o’kZ ds nkSjku jktdh; egkfo|ky; Qk#[k uxj ¼xq#xzke½] jktdh; dU;k egkfo|ky;] lSDVj&52] ¼xq#xzke½] jktdh; dU;k egkfo|ky;] fiYyq[ksMk ¼thUn½] jktdh; efgyk egkfo|ky;] ?kjkSaMk ¼djuky½] jktdh; dU;k egkfo|ky;] cLryh] ¼djuky½] jktdh; egkfo|ky;] fcLlj vdcjiqj ¼uwag½] jktdh; dU;k egkfo|ky;] eksgkuk ¼lksuhir½] jktdh; egkfo|ky;] ljLorh uxj] ¼;qeukuxj½ uked 8 u, jktdh; egkfo|ky; “kq# fd, x;s gSA 5-34 dqy 157 jktdh; egkfo|ky;ksa esa ls 69 egkfo|ky; fo”ks’k #i ls yM+fd;ksa ds fy, gSA foHkkx yM+fd;ksa ds fy, fo”ks’k #i ls vf/kd jktdh; egkfo|ky; [kksyus ds fy, izfrc} gS rkfd mPprj f”k{kk vf/kd ls vf/kd yM+fd;ksa dh igqaPk rd lqfuf”pr dh tk ldsA ljdkjh lgk;rk izkIr 97 egkfo|ky; futh rkSj ij lapkfyr gS ftues ls 35 dkWyst yM+fd;ksa ds fy, gSA

5-35 mPprj f”k{kk foHkkx egkfo|ky;ksa vkSj fo”ofo|ky;ksa esa ySafxd laosnu”khy okrkoj.k cukuk pkgrk gSA gfj;k.kk ljdkj us ljdkj LokfeRo okyh vkSj lapkfyr fMxzh dkWystksa vkSj jkT; fo”ofo|ky;ksa ds foLr`r <kaps ds fuekZ.k esa Hkkjh lalk/kuksa dk fuos”k fd;k gS lkFk gh gekjs lkef;d vkSj lfØ; gLr{ksi us futh {ks= dks ukxfjdksa esa f”k{kk QSykus esa lg;ksx nsus ds fy, lk>snkjh ds fy, izksRlkfgr fd;k gSA jkT; ds lHkh dksuksa esa lHkh fo|kfFkZ;ksa ds fy, mPp f”k{kk dks lqyHk cukus ds fy, ljdkj }kjk jktdh; egkfo|ky;ksa ds fuekZ.k ds fy, iz”kklfud Lohd`fr;ka tkjh dh xbZA 5-36 mPprj f”k{kk foHkkx }kjk jkT; ljdkj ds lHkh jktdh;] vjktdh; lgk;rk izkIr ,oa Lo&foŸkiksf’kr egkfo|ky;ksa esa vkWuykbZu nkf[kys fd, x;sA “kS{kf.kd l= 2019&20 esa 1]56]697 u, nkf[kys fd, x;sA jkT; ljdkj dk /;ku fMxzh dkWystksa es i<+kbZ djus okys Nk=ks dh fu;qfDr;ksa es o`f} djus ds fy, iwjh rjg dsfUnzr gSSA blds vykok fo|kfFkZ;ksa esa mn~;e”khyrk dks izksRlkfgr djus ij Hkh cy fn;k x;k gSA

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&Rkduhdh f”k{kk Hkkjrh; lwpuk izkS|ksfxdh laLFkku ¼vkbZ-vkbZ-vkbZ-Vh-½ 5-37 Hkkjrh; lwpuk izkS|ksfxdh laLFkku dh LFkkiuk xkao fdyksgM ftyk lksuhir esaa ekuo lalk/ku fodkl ea=ky;] Hkkjr ljdkj }kjk dh tk jgh gS] ftldh vfrfFk d{kk,a jk’Vªh; izkS|ksfxdh laLFkku] dq:{ks= ds ifjlj esa “kSf{kd l= 2014&15 ls “kq: dh xbZ FkhA “kSf{kd l= 2019&20 ls Hkkjrh; lwpuk izkS|ksfxdh laLFkku dh izFke o’kZ dh d{kk,a jktho xka/kh ,twds”ku flVh lksuhir ¼vkbZ-vkbZ-Vh-] fnYyh dh dk ,DlVSa”ku dSEIkl½ esa “kq: dh xbZ gSA LkaLFkku dh pkj nhokjh dk fuek.kZ dk;Z izxfr ij gSA

jk’Vªh; QS”ku izkS|ksfxdh laLFkku ¼fu¶V½ 5-38 jk’Vªh; QS”ku izkS|ksfxdh laLFkku lSDVj&23] iapdqyk diM+k eU=ky;] Hkkjr ljdkj ds lg;ksx ls LFkkiuk dh tk jgh gSaA jk’Vªh; QS”ku izkS|ksfxdh laLFkku ds ifjlj dk fuekZ.k dk;Z fnLkEcj] 2020 rd iw.kZ gksus dh lEHkkouk gSA jk’Vªh; QS”ku izkS|ksfxdh laLFkku ¼fu¶V½ ds vLFkkbZ ifjLkj ¼jkTkdh; cgqrduhdh LkSDVj 26] iapdwyk ds Hkou½ esa vYi vof/k dkslZ vxLr] 2019 ls “kq: fd, x, gSA vlsfor@vYilsfor ftyksa esa jkTkdh; cgqrduhdh laLFkku dh LFkkiuk 5-39 ,e-,p-vkj-Mh-]Hkkjr ljdkj }kjk o’kZ 2009&10 esa bl ;kstuk ds rgr

100

7 ikWfyVsfDud vuqeksfnr fd, x, Fks] ftuesa ls 6 ikWfyVsfDud dks 2016 rd dk;kZRed cuk fn;k x;k gSA iapdqyk ftys ds ukudiqj ¼fiaTkkSj½ es 7oah ikWfyVsfDud dk fuekZ.k dk dk;Z iwjk dj fy;k x;k gS tks 2018&19 ls dk;kZRed gSA bl ;kstuk ds rgr /ku@ vuqnku jkf”k 12-30 djksM :Ik;s ¼fuekZ.k dk;Z ds fy, 8 djksM+ :i;s vkSj e”khujh vkSj midj.k vkfn ds fy, 4-30 djksM+ :i;s½ izR;sd ikWfyVsfDud ds fy, ,e-,p-vkj-Mh- Hkkjr ljdkj }kjk iznku fd, tkus gSaA bl ;kstuk ds vUrxZr Hkkjr dh ,e-,p-vkj-Mh- }kjk iznku dh tkus okyh vuqnku lgk;rk ls T;knk /kujkf”k jkT; }kjk iznku dh tk;sxhA ekStwnk cgqrduhfd;ksa dk mUu;u@vk/kqfudhdj.k 5-40 bl lEcU/k esa ;g izLrqr fd;k tkrk gS fd 12 ljdkjh cgqrduhfd;ksa dks

,e-,p-vkj-Mh-/,e-,l-Mh-bZ- dh dssanz izk;ksftr ;kstuk ds rgr ekStwnk cgqrduhfd;ksa dk vixzsMs”ku uke ls doj fd;k x;k gS] ftlesa ,e-,p-vkj-Mh- }kjk 200 yk[k :Ik;s izfr cgqrduhfd;ksa dh iz;ksx”kkyk ,ao dk;Z”kkyk dks vixzsM djus ds fy, e”khuksas ,oa midj.kksa rFkk dEi;wVj flLVe vkfn dh [kjhn ds fy, j[kk x;k gSA ,e-,p-vkj-Mh- dh rduhdh lfefr us o’kZ 2014&15 esa 12 cgqrduhfd;ksa ds fy, 2]235 yk[k :i;s vuqeksfnr fd;s FksA blds vfrfjDr ;g izLrqr fd;k tkrk gSa fd

,e-,p-vkj-Mh--/,e-,l-Mh-bZ- us vc rd 1]631 yk[k :i;s tkjh fd;s gSA ftlesa ls yxHkx 700 yk[k :i;s [kpZ gks pqds gS vkSj cdk;k jkf”k dks Mh-th-,l- rFkk Mh-] gfj;k.kk }kjk e”khuksa ,oa midj.kksa dh [kjhn gsrw mi;ksx fd;k tk;sxkA vuqlwfpr tkfr ds Nk=ksa dks eq¶r iqLrdksa dh vkiwfrZ 5-41 ;g ,l-lh-,l-ih- ?kVd ds rgr doj dh xbZ jkT; ljdkj dh ;kstuk gSA ykbZczsjh esa ikB~; iqLrdas vkSj lanHkZ iqLrdsa [kjhnh tkrh gS vkSj ,l-lh- Nk=ksa dks eq¶r fdrkcsa iznku dh tkrh gSA o’kZ 2019&20 esa

bl ;kstuk ds rgr 100 yk[k :i;s dk cTkV izko/kku gSA vuqlwfpr tkfr ds Nk=ksa ds fy, dEi;wVj ySCl dh LFkkiuk 5-42 ;g ,l-lh-,l-ih- ?kVd ds rgr doj dh xbZ jkT; ljdkj dh ;kstuk gSA o’kZ 2019&20 essa bl ;kstuk ds rgr 100 yk[k :i;s dk ctV izko/kku gSA bl ;kstuk ds rgr vuqlwfpr tkfr ds Nk=ksa ds vkbZ-Vh- dkS”ky esa lq/kkj ds fy, dEi;wVj ySc LFkkfir djus ds fy, dEi;wVj flLVe vkSj lEcfU/kr oLrqvksa dh [kjhn dh tkrh gSA lesfdr dkS”ky fodkl ;kstuk ¼vkbZ-,l-Mh-,l-½ 5-43 foHkkx }kjk lesfdr dkS”ky fodkl ;kstuk fdz;kfUor dh xbZ gSA izf”k{k.k dh dqy ykxr Hkkjr ljdkj vkSj jkT; ljdkj }kjk 75-25 ds vuqikr esa gSA ,u-,l-Mh-lh- ds lwphc) izf”k{k.k iznkrkvksa }kjk ikuhir] fHkokuh] fglkj] Qjhnkckn] xq:xzke] vEckyk rFkk jksgrd esa izf”k{k.k dsUnz LFkkfir fd, x,A bl ;kstuk ds vUrxZr 11]733 yksxksa dks izf”k{k.k iznku fd;k x;kA ;kstuk ds vUrxZr izf”k{k.k 31&03&2017 dks iwjk gks x;k gSA cgqrduhdh ek/;e ls leqnkf;d fodkl ;kstuk ¼lh-Mh-Vh-ih-½ 5-44 orZeku esa 16 jktdh;@ljdkjh lgk;rk izkIr cgqrduhdh laLFkkuksa }kjk izf”k{kqvksa dks fofHkUu VªsMl esa 3 ls 6 ekl dk vYikof/k ekWM;wyj dkS”ky izf”k{k.k iznku fd;k tk jgk gSA buesa gfj;k.kk dh 15 ftyksa esa LFkkfir dkS”ky dsUnz Hkh ”kkfey gSA ;g ,d “kr&izfr”kr dsUnzh; foRr iksf’kr ;kstuk gSA o’kZ 2018&19 esa 4]061 yksxksa dks izf”kf{kr fd;k x;k gSA rduhdh f”k{kk xq.koRrk lq/kkj dk;Zdze Qst&II 5-45 Hkkjr ljdkj dk rduhdh f”k{kk xq.kork lq/kkj dk;Zdze pj.k&II dsUn izk;ksftr Ldhe FkhA bldk eq[; m}s”;

101

orZeku esa bathfu;fjax f”k{kk dk;Zdzeksa esa lq/kkj o xq.kork dks c<+kok nsuk FkkA rduhdh f”k{kk xq.kork lq/kkj dk;Zdze pj.k&II fnaukd 06&08&2010 ls ykxw fd;k x;k vkSj bls ekuo lalk/ku fodkl ea=ky; ¼Hkkjr ljdkj½ ds ifj;kstuk dk;kZUo;u ;kstuk ¼ih-vkbZ-ih-½ dh fn”kk funsZ”kksa vuqlkj ykxw fd;k x;k A 5-46 Ekkuo lalk/ku fodkl ea=ky; ¼Hkkjr ljdkj½ dh jk’Vªh; lapkyu lfefr dh flQkfj”k ,oa vuqeksnu ds vk/kkj ij bl ifj;kstuk ds lc dEiksusasV 1-1 ,oa 1-2 ds vUrZxr] gfj;k.kk jkT; ls] fuEu 6 laLFkk,a izfr;ksfxrk Lo:Ik p;fur dh xbZ%& • fo”ofo|ky; baLVhP;wV vkWQ

baUthfu;fjax ,oa VSDuksyksth] dq:{ks= fo”fo|ky;] dq:{ks= ¼jktdh; laLFkku½A

• fo”ofo|ky; baLVhP;wV vkWQ baUthfu;fjax ,ao VSDuksyksth] egk_f’k n;kuUn fo”ofo|ky;] jksgrd ¼jktdh; laLFkku½A

• ,u-lh- dkyst vkWQ bathfu;fjax] bljkuk ¼ikuhir½ ¼izkbZosV laLFkku½A

• QSDyVh vkWQ lkabZl] dq:{ks= fo”ofo|ky;] dq:{ks=A

• QSDyVh vkWQ bathfu;fjax ,.M VSDUkksyksth] nhucU/kq NksVw jke ;wfuoflZVh vkWQ lkbZal ,oa VSDuksyksth] eqjFky ¼lksuhir½A

• QSDyVh vkWQ bathfu;fjax ,.M VSDUkksyksth] xq: tEes”koj ;wfuoflZVh vkWQ lkabZl ,oa VSDuksyksth] fglkjA

vuqlwfpr tkfr ds fo|kfFkZ;ksa dh V;w”ku Qhl dh izfriwfrZ 5-47 bl ;kstuk ds vUrxZr vuqlwfpr tkfr ds Nk=ksa dks V;w”ku Qhl dh izfriwfrZ dh tkrh gSA Ldhe ds vUrxZr fMIyksek ds Nk=ksa ds fy, okLrfod V;w”ku Qhl ;k 20]000 :i;s tks Hkh de gks rFkk fMxzh ¼;w-th-@ih-th-½ Nk=ksa ds fy, okLrfod V;w”ku Qhl ;k 40]000 :i;s tks Hkh de gks dh izfriwfrZ dh tkrh gSA bl Ldhe ds vUrxZr V;w”ku Qhl dh izfriwfrZ mu Nk=ksa dks dh tkrh gS] ftuds vfoHkkodksa dh lHkh lk/kuksa ls okf’kZd vk; 2-50 yk[k :Ik;s ls 3-50 yk[k :i;sa ds chp gks] gfj;k.kk fuoklh gks vkSj mu Nk=ksa dk izos”k jkT; Lrj ij dh xbZ dkmalfyax ds ek/;e ls gqvk gSA vuqlwfpr tkfr ds Nk=ksa ds fy, jkT; ifjogu lqfo/kk,a@Vªsu ikl dh izfriwfrZ 5-48 bl ;kstuk ds vUrxZr vuqlwfpr tkfr ds os Nk= gh ykHk ds ik= gSa tks rduhdh ikB;dze ds fMIyksek@;w-th-@ih-th- Lrj ds Nk= gSa rFkk ftuds ikl vk/kkj@ ;w-vkbZ-Mh- uEcj gSaA dSail] gkWLVy esa jgus okys vuqlwfpr tkfr ds Nk= bl ;kstuk ds ykHk ds fy, ik= ugh gksxsaA

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& dkS”ky fodkl ,oa vkS|ksfxd izf”k{k.k 5-49 vkS|ksfxd izf”k{k.k foHkkx esa 172 jktdh; vkS|ksfxd izf”k{k.k laLFkkuksa ¼139 lg&f”k{kk vkS|ksfxd izf”k{k.k laLFkku] 33 efgyk vkS|ksfxd izf”k{k.k laLFkku½] 246 futh vkS|ksfxd izf”k{k.k lLFkkuksa] ds ek/;e ls 1]01]381 fo|kfFkZ;ksa ¼jktdh; vkbZ-Vh-vkbZ-+@ vkbZ-Vh-vkbZ-¼efgyk½& ¼69]541½ $ ¼futh vkbZ-Vh-vkbZ-&31]840½ dks gfj;k.kk jkT; esa lfVZfQdsV dkslZ gsrq izf”k{k.k iznku fd;k tk jgk gSA bu laLFkkuksa us u dsoy m|ksxksa esa dq”ky f”kYidkj dh vkiwfrZ dh gS cfYd Lo&

jkstxkj ds fy, Hkh mnkgj.k izLrqr fd;k gSA 5-50 foRr o’kZ 2019&20 esa 172 jktdh; vkS|ksfxd izf”k{k.k laLFkku 74]040 lhVksa dh {kerk ds lkFk py jgs gSA ftuesa 33 vkS|ksfxd izf”k{k.k laLFkku efgykvksa ds fy, rFkk “sk’k laLFkkuksa esa lgf”k{kk gSA blesa ls 30 izfr”kr lhVsa lHkh O;olk;ksa esa yMfd;ksa ds fy, vkjf{kr gSA 246 izkbZosV vkS|ksfxd izf”k{k.k laLFkku Hkh dk;Z dj jgs gSa] ftuesa 47]216 izf”k{k.kkfFkZ;ksa dh {kerk gSA jktdh; vkS|ksfxd izf”k{k.k laLFkkuksa esa efgyk

102

izf”k{k.kkfFkZ;ksa ls dksbZ V~;w”ku Qhl ugha yh tkrh gSA 5-51 izf”k{kkf.kZfFk;ksa ds fy, izf”k{k.k dk;Z dks vf/kd mi;ksxh cukus ds fy;s 51 jktdh; vkS|ksfxd izf”k{k.k laLFkkuksa ds vixzsMs”ku gsrw 29 vkS|ksfxd Hkkxhnkjksa }kjk vaxhd`r fd;k x;k gSA bu laLFkkuksa dss lapkyu] foRrh; ,oa izcU/kdh; Lok;Rrk iznku djus ds fy;s 71 lkslkbZfV;ksa dk xBu fd;k x;k] ftlesa 78 jktdh; vkS|ksfxd izf”k{k.k laLFkku “kkfey fd;s x;s gSA

5-52 ljdkjh vkbZ-Vh-vks-Vh-] jksgrd us dk;Z djuk vkjEHk dj fn;k gS rFkk vxLr] 2015 esa bl laLFkku esa 3 VsªMl ds nkf[kys gq;s gSA bl laLFkku dh dqy {kerk 120$120¾240 ¼izfr leSLVj 120½ gSA blds vfrfjDr ;g Hkh voxr djok;k tkrk gS fd fo”o cSad }kjk vkbZ-Vh-vks-Vh- LFkkfir djus ds fy, iznku dh xbZ lkjh jkf”k iz;ksx dj yh xbZ gS vkSj vc ;g laLFkku jkT; ljdkj ds v/khu py jgk gSA

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& bysDVªkWfuDl ,oa Lkwpuk izkS|ksfxdh 5-53 bysDVªkWfuDl ,oa lwpuk izkS|ksfxdh foHkkx }kjk fMftVy bafM;k vkSj bl ds LrEHkksa ds fotu ds vuq:i fofHkUu vkbZVh igyksa dks “kq: fd;k tk jgk gSA bZ&xouZsal ds fy, foHkkx dk izeq[k dk;Z vkbZVh igy ds fy, Q.M lkslkbZVh gSA gfj;k.kk jkT; bysDVªkWfuDl fodkl fuxe fyfeVsM ¼gkjVªksu½] gfj;k.kk ukWyst fuxe fyfeVsM ¼,p-ds-lh-,y-½ vkSj jk’Vªh; lwpuk foKku dsUnz ¼,u-vkbZ-lh-½ gfj;k.kk esa fMftVy bafM;k vkSj bl ds LrEHkksa ds fotu dks lkdkj djus esa egÙoiw.kZ Hkwfedk fuHkk jgs gSA vkbZVh izksQs”kuyt dk ,d fo”ks’kK dkMj cuk;k x;k gS vkSj jkT; esa foHkkx@laxBu Lrj ij vk;kstu] fMtkbZu] fØ;kUo;u vkSj vkbZVh igyksa ds O;kid izcU/ku dh lqfo/kk iznku djus ds fy, bls LFkkfir fd;k x;k gSA foHkkx dh egÙoiw.kZ ifj;kstuk,a 5-54 LVsV MkVk lsUVj ¼,l-Mh-lh-½% gfj;k.kk esa LVsV MkVk lsaVj ¼,l-Mh-lh-½ dh LFkkiuk vxLr] 2012 esa dh xbZ Fkh vkSj ;g lk>k i;kZoj.k vkosnu vk;ksftr djus ds lkFk&lkFk ladyu Ik;kZoj.k ds lanHkZ esa jkT; ds fofHkUu foHkkxksa] cksMksaZ] fuxeksa ds fy, lsok,a çnku dj jgk gSA orZeku esa fofHkUu foHkkxksa@laxBuksa vkSj bZ&ftyk ifj;kstukvksa

ds 62 vkosnuksa dks MkVk lsaVj ij LFkkfir fd;k x;k gSA 5-55 LVsV okbM ,fj;k usVodZ ¼Loku½% o"kZ 2007 esa MkVk VªkalQj] ohfM;ks bR;kfn ds fy, oVhZdy :i ls lHkh ftyk eq[;ky;ksa] gfj;k.kk flfoy lfpoky; vkSj gfj;k.kk Hkou] ubZ fnYyh] lHkh [k.Mksa] mi&eaMyksa] rglhyksa] mi&rglhyksa dks jkT; eq[;ky; ds lkFk tksM+dj jkT; esa Loku ykxw fd;k x;kA blds vfrfjDr fofHkUu foHkkxksa ds dk;kZy;ksa dks bl usVodZ ij gksfjtksUVyh tksM+k x;kA Loku jkT; esa iwjh rjg ls lapkfyr gS vkSj bldk mi;ksx ftyk vkSj foHkkx Lrj ij vUrj&foHkkxh; MkVk gLrkarj.k vkSj ohfM;ks d‚UÝsaflax lapkyu ds fy, fd;k tk jgk gSA tuojh] 2015 ls eSllZ jsy Vsy d‚iksZjs'ku v‚Q bafM;k fyfeVsM bl usVodZ ds lapkyu dk çca/ku dj jgk gSA vc rd 143 lkbVksa ds fy, “krizfr”kr dusfDVfoVh vkSj foHkkxksa ds 1]134 gksjhtksaVy lkbVl ds fy, 92 izfr”kr lfØ; vof/k gkfly dh xbZ gSA ofVZdy lkbVksa ds fy, ldy la;kstDrk ch-,u-,e-lh- lfgr fcanq nj fcanq fyad ls c<+ dj ,e-ih-,y-,l- gqbZ gSA 5-56 Hkkjr usV% Hkkjr usV ifj;kstuk dk mís'; [k.M Lrj ij e/;orhZ Qkbcj fcanq ls xzke iapk;rksa rd v‚fIVdy Qkbcj dusfDVfoVh dk foLrkj djds ns”k dh lHkh

103

2-5 yk[k xzke iapk;rksa esa cz‚McSaM dusfDVfoVh çnku djuk gSA bl mís'; ds fy, LFkkfir Lis”ky iiZt ofgdy ¼,l-ih-oh-½ ftls Hkkjr cz‚McSaM usVodZ fyfeVsM ¼ch-ch-,u-,y-½ ds :i esa tkuk tkrk gS] ds ek/;e ls lapkj foHkkx }kjk bl ifj;kstuk dks fØ;kfUor fd;k tk jgk gSA orZeku esa Hkkjr usV ifj;kstuk ds rgr Hkkjr cz‚McSaM usVodZ fyfeVsM@Hkkjr lapkj fuxe fyfeVsM }kjk gfj;k.kk jkT; dh 6]188 xzke iapk;rksa dks lsokvksa ds fy, rS;kj ?kksf"kr fd;k x;k gSA 5-57 :jy okbZ&QkbZ gksVLiksV~l% rrh; LrEHk] lkoZtfud baVjusV igqap dk;ZØe ds rgr lh-,l-lh-] ,l-ih-oh- Hkkjr ljdkj ds ek/;e ls HkkjrusV l{ke xzke iapk;rksa esa xzkeh.k okbZ&QkbZ g‚VLi‚V~l çnku fd;k tk jgk gSA gfj;k.kk jkT; esa 25&10&2017 dks fu.kZ; fy;k x;k fd pj.kc) rjhds ls 1]000 HkkjrusV l{ke xzke iapk;rksa esa ;g lqfo/kk çnku dh tk,xhA orZeku esa 10 ftyksa dh 928 HkkjrusV l{ke xzke iapk;rksa dks okbZ&QkbZ l{ke cuk;k x;k gSA 5-58 ifCyd okbZ&QkbZ gksVLiksV~l% ukSosa LrEHk vyhZ gkosZLV çksxzke ds rgr ,d çksxzke ^^ifCyd okbZ&QkbZ gksVLiksV~l^^ gSA bl dk;ZØe ds rgr Hkkjr esa ,d fefy;u i;ZVd LFkyksa ij lkoZtfud okbZ&QkbZ gksVLiksV~l LFkkfir fd;s tkus gSaA 18&11&2016 dks fu.kZ; fy;k x;k fd çkjafHkd rkSj ij tufgr@i;ZVu ds 105 LFkyksa ¼21 ftyksa esa 5&5 LFkyksa½ ij okbZ&QkbZ gksVLiksV~l çnku fd, tk,axsA bl le; ;g lqfo/kk 20 ftyksa esa lkaL—frd] ,sfrgkfld] ç”kklfud egRo ds 76 LFkkuksa ij çnku dh xbZ gSA 5-59 vVy lsok dsaæ ¼,-,l-ds-½% fMftVy bafM;k dk;ZØe ds rgr lk>k lsok dsaæ ¼lh-,l-lh½ ;kstuk ,d fe”ku eksM ifj;kstuk gSA gfj;k.kk esa lk>k lsok dsaæ dks vVy lsok dsaæksa ds :Ik esa tkuk tkrk gSA ;s vVy lsok dsaæ ns”k ds xzkeh.k vkSj nwjnjkt

ds {ks=ksa esa ukxfjdksa dks ch 2 lh lsok,a iznku djus ds vfrfjDr vko”;d lkoZtfud mi;ksfxrk lsok,aa] lekt dY;k.k ;kstuk,a] LokLF; ns[kHkky] foÙkh;] f”k{kk vkSj —f’k lEcf/kr lsok,a iznku djus ds fy, ,d igqap dsUnz gSaA ;g ns”k dh {ks=h;] HkkSxksfyd] Hkk’kkbZ vkSj lkaL—frd fofo/krk lEc/kh lsok,a iznku djus dk ,d vf[ky Hkkjrh; usVodZ gSA bl çdkj ;g lkekftd] vkfFkZd vkSj fMftVy :Ik ls lekos”kh lekt ds fuekZ.k dk ekxZ iz”kLr djrk gSA orZeku esa gfj;k.kk jkT; esa 16]141 vVy lsok dsaæksa ¼xzkeh.k {ks=ksa esa 10]930 vkSj “kgjh {ks=ksa esa 5]211½ dks iath—r fd;k x;k gSa] ftuesa ls 11]500 lsok dsaæ dk;Z dj jgs gSA 5-60 fMftVy ykWdj ,dhdj.k% fMftVy ykWdj IysVQkeZ fMftVy bafM;k çksxzke ds rgr fMftVy :i ls nLrkostksa vkSj çek.ki=ksa dks tkjh djus o lR;kiu djus dk ,d eap iznku djus gsrw jk’Vªh; bZ&xousaZl fMohtu ¼,u-bZ-th-Mh-½] bySDVªksfuDl vkSj lwpuk izkS|ksfxdh ea=ky; ¼,e-bZ-vkbZ-Vh-okbZ-½] Hkkjr ljdkj dh ,d igy gS bl çdkj ;g isijysl “kklu dks l{ke cukrk gSA fMftVy ykWdj IysVQkeZ tkjhdÙkkZ] vuqjks/kdÙkkZ] nLrkost ds lR;kiudÙkkZ vkSj ukxfjdksa dks ,dy IysVQkeZ ij ykrk gS vkSj tkjh fd, x, nLrkostksa dh “kq)rk vkSj çekf.kdrk lqfuf”pr djrk gSA gfj;k.kk ljdkj ukxfjdksa ds fy, isijysl] dS”kysl vkSj Qslysl “kklu dks yf{kr dj jgh gS vkSj jkT; Hkj esa fMftVy rjhds ls nLrkostksa vkSj lfVZfQdsVl dks tkjh djus o lR;kiu djus ds fy, fMth ykWdj IysVQkeZ dks ykxw djus dh bPNqd gSA bl çdkj gfj;k.kk jkT; esa cM+s iSekus ij okLrfod :i esa nLrkostksa ds mi;ksx dks lekIr dj dkxt jfgr “kklu dks c<+kok ns jgk gSA bl le; 7 foHkkxksa dh çek.ki= vk/kkfjr 19 lsokvksa dks Hkkjr ljdkj ds fMthykWdj IysVQkeZ ds ek/;e ls miyC/k

104

djk;k x;k gSA gky gh esa jkT; ds lHkh foHkkxksa esa ukxfjdksa ds fy, lHkh nLrkostksa dks fMthykWdj ij tkjh djus dh vf/klwpuk tkjh dh gSA 5-61 Rofjr ewY;kadu iz.kkyh% bysDVª‚fuDl vkSj lwpuk çkS|ksfxdh foHkkx ¼Mh-bZ-vkbZ-Vh-okbZ-½] Hkkjr ljdkj ds uS'kuy bZ&xousaZl fMohtu ¼,u-bZ-th-Mh-½] us ljdkj }kjk ,l-,e-,l-] osc] eksckbZy ,Ii bR;kfn ds ek/;e ls iznku dh xbZ lsokvksa ds ckjs esa ;wtj&ukxfjd ls QhMcSd ysus ds fy, Rofjr vkdyu iz.kkyh ¼vkj-,-,l-½] tksfd ,d Lopkfyr ç.kkyh gS] fodflr dh gSA ns'k Hkj esa ljdkjksa }kjk çnku dh xbZ bZ&lsokvksa ij ukxfjdksa ls QhMcSd ysus ds fy, vkj-,-,l- v‚uykbu eSdsfuTe çnku djrk gSA blds vfrfjDr ;g QhMcSd dk fo'ys"k.k djus vkSj mlesa ls Kku mRiUu djus dh lqfo/kk çnku djrk gS] blls lkoZtfud lsokvksa dk ykHk mBkus esa ;wtlZ@ukxfjdksa ds vuqHkoksa dks csgrj cukus esa lgk;rk feyrh gSA orZeku esa gfj;k.kk esa 33 foHkkxksa dh 390 lsokvksa dks vkj-,-,l ds lkFk ,dh—r fd;k x;k gSA rkfd bu lsokvksa ds ,dhdj.k ls gfj;k.kk ns”k esa izFke LFkku ij jgsA blds vfrfjä vkj-,-,l&vkbZ-oh-vkj-,l-]¼,dh—r vfodflr izfrfØ;k iz.kkyh½ dk ,dhdj.k xks&ykbo ds vafre Lrj ij gS] tgka ckgj tkus okyh dkWy dks QhMcSd ysus vkSj QhMcSd çfr”krrk c<+kus ds fy, bl iz.kkyh ls “kq: fd;k tk,xkA 5-62 dS'kysl gfj;k.kk% fMftVy Hkqxrku dks c<+kok nsus vkSj dS'kysl lkslkbVh dh vksj c<+us ds fy, Hkkjr ljdkj dh fMftVy bafM;k igy ds vuq:i] gfj;k.kk esa Hkh jkT; ljdkj bl fn”kk esa dke dj jgh gSA gfj;k.kk esa] ,d lesfdr iksVZy dh vko';drk eglwl dh xbZ tgka ij iwjs jkT; esa fd, tk jgs ysu&nsu dks lesfdr vkSj ,df=r fd;k x;k gksA bl çdkj] bl igy dh ifjdYiuk dh xbZ vkSj jkT; esa fMftVy

vnk;xh ysunsu ds fofHkUu rjhdksa dh çxfr dh fuxjkuh djus ds fy, ,dh—r fuxjkuh midj.k ;kuh Þgfj;k.kk dS'kysl lesfdr iksVZy ¼,p-lh-lh-ih-½ß fodflr fd;k x;kA jkT; ljdkj dk mís'; Hkkjr ljdkj dh igy ds vuq:i fMftVy Hkqxrku dks c<+kok nsuk vkSj ikjn'khZ o dS'kysl lekt dh vksj c<+uk] izns”k esa dS”kysl lekt ;kfu ¼/khjs&/khjs dS'kysl dh vksj c<+us½ dh miyfC/k gkfly djuk gSA bl le; lh-,l-lh] oh-,y-bZ- }kjk 4-3 yk[k ls vf/kd O;kikfj;ksa dks Hkhe ¼ch-,p-vkbZ-,e-½ ij iathdr fd;k x;k gS vkSj 267 djksM+ ls+ vf/kd fMftVy ysunsu iksVZy ij ntZ fd, x, gSaA vU; jkT;ksa@dsaæ 'kkflr çns'kksa us Hkh blh iksVZy dk vuqdj.k fd;k x;k gSA orZeku esa fMftVy Hkqxrku ysunsu esa gfj;k.kk çfr O;fä vk/kkj ij jkT;ksa esa nwljs LFkku ij gSA 5-63 vk/kkj ukekadu% o’kZ 2015 dh tula[;k ds vk/kkj ij ukekadu ifjiw.kZrk 103-8 izfr”kr ds lkFk ns”k esa jkT; nwljs LFkku ij gSA orZeku esa 5 o’kZ ls de vk;q ds cPpksa ds vk/kkj dojst 108-4 izfr”kr ds lkFk gfj;k.kk igys LFkku ij gSA 5-64 ljy% fMftVy bafM;k ds QSlysl] iSijysl vkSj dS'kysl lsok@;kstuk ds fotu ls tqM+s fMyhojh e‚My] vaR;ksn;& ljy dk mÌs”; gfj;k.kk esa 550 ls vf/kd lsokvksa ds iw.kZ fMftVyhdj.k ds ek/;e ls ukxfjdksa dks lsok,a iznku djus esa cnyko ykuk gSA vaR;ksn;&ljy izns”kHkj esa ljdkj ls ukxfjd ¼th-2lh-½ lsok,a@;kstuk,a iznku djuk o mUgsa VSªd djus ds fy, ,dh—r eap gSA orZeku esa gfj;k.kk esa ljy iksVZy ds ek/;e ls 38 foHkkxksa@cksMksaZ@fuxeksa ls lacaf/kr dqy 550 jkT; ljdkj ls ukxfjd ¼th-2lh-½ lsok,¡@;kstuk,¡ çnku dh tk jgh gSaA 5-65 bu~D;wcs”ku lsaVj% gfj;k.kk ljdkj fofHkUu ;kstukvksa esa foÙkh; ykHkksa ds :i esa vko';d lgk;rk vkSj m|ksx LFkkfir

105

djus ds fy, eap iznku djds ;qok is'ksojksa esa uokpkj vkSj m|e'khyrk dh laL—fr eu esa cSBkus dh vksj dk;Z dj jgh gSA bl fn'kk esa dqy 1]20]000 oxZ QhV {ks= ij gkjVªksu eYVh fLdy MsoyiesaV lsaVj ¼,p-,e-,l-Mh-lh-½ LFkkfir fd;s x, gS] ftlesa izns”k esa uokpkj vkSj m|e'khyrk ikfjfLFkfrdh ra= dks c<+kok nsus ds fy, bu~D;wcsVjl dks lapkfyr fd;k x;k gSA LVkVZ&vi gfj;k.kk dh Hkwfedk ds :i esa gkjVªksu bu~D;wcS”ku vkSj LVkVZ&vi os;jgkml dks xq#xzke esa 45 ls vf/kd LVkVZ&vi ¼30 izfr”kr efgyk m|fe;ksa ds lkFk½ rhu ifjpkyu bu~D;wcsVjl uker% vkbZ-,-,e-,-vkbZ 10 ,Dl] ,u-,-,l-,l-lh-vks-,e- 10 ds LVkVZ&vIl vkSj lh-vks-bZ-&vkbZ-vks-Vh- ds lkFk LFkkfir fd;k x;k gSA blh os;jgkml esa vU; bu~D;wcsVjl uker% ;w-,u-Vh-vkbZ-,y- ¼;wukbVsM us'ku VsDuksy‚th buksos'ku ySc½ LFkkfir djus ds fy, la;qä jk"Vª ds lkFk le>kSrk Kkiu ij gLrk{kj fd,A blds vfrfjDr izns”k ds 7 fo'ofo|ky;ksa esa lkr bu~D;wcsVjl lsaVjl LFkkfir fd;k tkuk çLrkfor gS] ftlds dk;Z ds fy, 4 fo'ofo|ky;ksa dks QaM gLrkarfjr fd;k x;k gSA 5-66 bZ&v‚fQl ifj;kstuk% bl ifj;kstuk esa gfj;k.kk ljdkj ds lHkh foHkkxksa esa Qkbyksa vkSj nLrkostksa dh bysDVª‚fud vkoktkgh 'kkfey gSA blesa foHkkx ls lacaf/kr ifji=ksa vkSj vf/klwpukvksa ds çdk'ku ds fy, çR;sd foHkkx ds fy, iksVZy cukus dk dk;Z Hkh “kkfey gksrk gSA ;g bZ&yho] bZ&Vwj] bZ&osru lfgr ekuo lalk/ku çca/ku ç.kkyh dks Hkh doj djrh gS izns”k ds 14 foHkkxksa ds dqN dk;kZy;ksa esa ik;yV vk/kkj ij bZ&v‚fQl ykxw fd;k tk jgk gSA bZ&yho] bZ&Vwj dks gfj;k.kk ds eq[; lfpo vkSj 38 vfrfjä eq[; lfpoksa ds dk;kZy;ksa ds fy, ik;yV vk/kkj ij “kq: fd;k x;k gSA 5-67 Hkkjr ds l‚¶Vos;j VsDuksyksth ikdZ% xq#xzke esa ,l-Vh-ih-vkbZ- dsaæ igys ls

gh pkyw gSA iapdwyk esa nwljk ,l-Vh-ih-vkbZ- dsaæ LFkkfir fd;k tk jgk gS ftlds fy, ,l-Vh-ih-vkbZ- dks Hkwfe gLrkarj.k gsrq gkjVªksu vkSj ,l-Vh-ih-vkbZ- ds chp le>kSrk Kkiu ij gLrk{kj fd, x,A 5-68 gSyfjl% gfj;k.kk jktLo foHkkx us l‚¶Vos;j MsoyiesaV vkSj VsDuksy‚th ikVZuj ds :i esa ,u-vkbZ-lh- gfj;k.kk ds lkFk ,d iw.kZ ,dh—r v|ksikar l‚Y;w'ku osc&gSyfjl fodflr fd;k gS] ftlesa nLrkostksa dk iathdj.k] bUrdky] tekcanh fjd‚MZ~l dk j[k j[kko] bZ&[kljk fxjnkojh] vf/kdkj vkSj vkarfjd o cká laLFkkvksa ds lkFk ,dhdj.k ds fjdkMZ dh çfr;ka tkjh djuk 'kkfey gSA bl le; gfj;k.kk dh 70 rglhyksa esa bl l‚¶Vos;j dks fØ;kfUor fd;k x;k gSA 5-69 vU; çeq[k vkbZVh ifj;kstuk,a% jkT; us vk;dj fjVuZ nkf[ky djus ds fy, bZ&Vh-Mh-,l- ç.kkyh] cSad ds ek/;e ls deZpkjh _.k dk forj.k] bugkÅl bZ&LVSfEiax flLVe] vk/kkj vk/kkfjr ck;ksesfVªd mifLFkfr ç.kkyh] lh,e foaMks] lh,e MS'kcksMZ] bZ&ih-Mh-,l-] ,dh—r foÙk çca/ku iz.kkyh ¼vkbZ-,Q-,e-,l-½] bZ&fxjnkojh] esjh Qly esjk C;kSjk vkSj [ktkus esa fMftVy :i ls gLrk{kfjr fcy tek djuk ykxw fd;k x;k gSA Hkfo"; dh igysa 5-70 gkbZij dUotZ bUQzkLVªDpj ¼,p-lh-vkbZ-½ LVsV MkVk lsaVj ¼,l-Mh-lh-½% gfj;k.kk ljdkj bu lHkh ?kVdksa dk ykHk mBkdj dEI;wV] LVksjst] usVodZ vkSj lqj{kk {kerkvksa dks c<+kus ds fy, ,l-Mh-lh- dks ,p-lh-vkbZ- esa LFkkfir djus dh ;kstuk cuk jgk gSA 5-71 Cy‚dpSu ds fy, lh-vks-bZ- gfj;k.kk ljdkj ,l-Vh-ih-vkbZ- xq#xzke esa ^^Cy‚d psu^^ çkS|ksfxdh ds fy, mR—"Vrk dsaæ LFkkfir djus dh ;kstuk cuk jgh gSA lh-vks-bZ- ykbZuSDl QkmaMs'ku ds gkbij ystj Qsfczd

106

vkSj gkbij ystj dEikstj ij fufeZr vkbZ-ch-,e- Cy‚d pSu IysVQ‚eZ dk mi;ksx djsxkA lh-vks-bZ- Cy‚d pSu çkS|ksfxdh ds fy, mHkjrs IysVQkeZl dh [kkst djsxk vkSj dsoy vkbZ-ch-,e- IysVQkeZ rd gh lhfer ugha jgsxkA 5-72 lkbcj lqj{kk% jkT; ljdkj lkbcj lqj{kk ds Mksesu esa rsth ls dk;Z dj jgh gSA gfj;k.kk esa lkbcj lqj{kk uhfr ds fuckZ/k fØ;kUo;u ds fy, fuEufyf[kr igysa ikbiykbu esa gS%&

• lkbcj lqj{kk uhfr ds fØ;kUo;u vkSj lgk;rk ds fy, tu'kfä lsok,a çnku djus gsrw is'ksoj ,tSalh dks gk;j djukA

• lkbcj lqj{kk çf'k{k.k vkSj {kerk fuekZ.k lsok,a çnku djus ds fy, is'ksoj ,tSalh dks gk;j djukA

5-73 jktLo fjd‚MZ :e dk vk/kqfudhdj.k% gfj;k.kk jktLo foHkkx dks ,d O;kid nLrkost çca/ku ç.kkyh çnku djus ds fy, ,u-vkbZ-lh- gfj;k.kk us LdSu fd, x, jktLo fjd‚MZ] vnkyrh ekeyksa vkSj vkf/kdkfjd Qkbyksa ds Lopkyu HkaMkj.k vkSj iqu% izkfIr ds fy, ,d dsaæh—r lksY;w”ku fodflr fd;k gSA ftlds fy, lk¶Vos;j fodflr fd;k x;k gSA

5-74 ikbiykbu esa vU; egRoiw.kZ ifj;kstuk,a%

• v‚uykbu esfMdy fcy% deZpkjh iksVZy ij v‚uykbu esfMdy fcy tek djkus ds fy, deZpkfj;ksa gsrq lqfo/kktud osc iksVZy gksxkA bl izdkj ls fodflr iksVZy dk fofHkUu lacaf/kr foHkkxksa vkSj [ktkuk foHkkx ls ,dhdj.k gksxkA

• iSaa'ku isij çkslsflax% iSa”ku Loh—r vf/kdkfj;ksa o dks"kk/;{kksa vkSj isa'kujksa ds fy, bZ-ih-ih+-vks-,l- ds fMftVy gLrkarj.k ds fy, Lopkfyr lksY;w”ku miyC/k gksxkA deZpkjh isu 1 o isu 2 dks bEiyksbZ iksVZy ij v‚uykbu tek djkus esa l{ke gksaxsA

• ljdkjh nLrkost Hk.Mkj% ,dy oSc o bUVjQsl ds rgr lHkh ljdkjh nLrkostksa dk izko/kku djus ds fy, ,d iksVZy cuk;k x;k gS rkfd lHkh ljdkjh ,tSfUl;ka ds vkns”kkas] vf/klwpukvksa] fu;eksa] uhfr;ksa bR;kfn lfgr vius lkoZtfud nLrkostksa dks viyksM djus esa l{ke gks ldsA

• vkj-Vh-vkbZ- oSc iksVZy% ,d oSc iksVZy fodflr fd;k x;k gS rkfd vkj-Vh-vkbZ- iz”uksa dks vku&ykbZu viyksM djus esa ukxfjdksa dks l{ke cuk;k tk ldsA blh rjg dk iksVZy tYn gh ykxw fd;k tk;sxkA

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& foKku ,oa izkS|ksfxdh 5-75 foKku ,oa izkS|ksfxdh foHkkx o"kZ 1983 esa LFkkfir gksus ds ckn ls gh jkT; esa foKku ,oa izkS|ksfxdh ds mRFkku esa eq[; Hkwfedk fuHkkrk vk jgk gSA blds laj{k.k esa nks laLFkk,a dke dj jgh gS] gfj;k.kk jkT; foKku ,oa izkS|ksfxdh ifj"kn~ rFkk gfj;k.kk jkT; vUrfj{k vuqiz;ksx dsUnz ¼gjlSd½] fglkjA gfj;k.kk esa vf/kd ls vf/kd izfrHkk”kkyh fo|kfFkZ;ksa dks ewy foKku fo"k; ysus ds fy, vkdf"kZr djus rFkk viuk dSSfj;j cukus ds fy, foKku ,oa izkS|ksfxdh

foHkkx us dbZ izksRlkguksa dh igy dh gSA eq[; ;kstuk,a bl izdkj gS%&

• foKku dh f”k{kk dks c<+kok nsus ckjs Nk=o`fr ;kstuk& bl ;kstuk ds vUrxZr foHkkx ewy foKku o izkd`frd foKku fo"k;ksa esa 3&o"khZ; ch-,l-lh-@4&o"khZ; ch-,l-@5&o"khZ; lefUor ,e-,l-lh-@ ,e-,l- dh f”k{kk xzg.k djus okys 150 mRd`"V fo|kfFkZ;ksaZ dks 4]000 :i;s izfrekg o 2&o"khZ; ,e-,l-lh ds fy, 50 mRd`"V fo|kfFk;kZs dks 6]000 #i;s izfrekg Nk=o`fRr eSfjV ds vk/kkj ij

107

iznku djrk gSA bl ;kstuk ds vUrxZr o"kZ 2009&10 ls vkt rd 1]902 fo|kfFkZ;ksa dks yxHkx 2]255-50 yk[k #i;s dh Nk=o`fRr;ka nh xbZ gSA

• gfj;k.kk foKku izfrHkk [kkst ;kstuk& bl ;kstuk ds vUrxZr 1]500 mRd`’V fo|kfFkZ;ksa ftlesa 1]250 Nk= gfj;k.kk f”k{kk cksMZ ds rFkk 250 Nk= lh-ch-,l-bZ-@vkbZ-lh-,l-bZ- cksMZ ds gksa] dks Ldkyjf”ki iznku dh tkrh gSA fo|kfFkZ;ksa dk pquko jk’Vªh; izfrHkk [kkst ijh{kk LVst-I ijh{kk tks fd nlohsa ds fo|kfFkZ;ksa ds fy, ,l-lh-bZ-vkj-Vh-] xq:xzke }kjk vk;ksftr dh tkrh gS ds vk/kkj ij gksrk gSA Pk;fur Nk=ksa dks 11oha ,oa 12oha d{kk esa foKku fo’k; ysus ij 1]000 :Ik;s izfrekg Nk=o`fRr nh tkrh gSA

• ih-,p-Mh- Nk=ksa ds fy, QSyksf”ki ;kstuk&QSyksf”ki dk;Zdze twfu;j fjlpZ QSyksf”ki ¼ts-vkj-,Q-½ ds fy, la;qDr lh-,l-vkbZ-vkj-&;w-th-lh- ijh{kk vkSj ,d o"kZ esa nks ckj lh-,l-vkbZ-vkj- )kjk vk;ksftr O;k[kku dh ik=rk ij vk/kkfjr

gSA ftu mEehnokjksa us ts-vkj-,Q-- ,u-bZ-Vh- ¼lh-,l-vkbZ-vkj&;w-th-lh-½ esa mrh.kZ fd;k gS] mu mEehnokjksa dks QSyksf”ki ds :Ik esa jkf”k 31]000 :Ik;s izfr ekg] twfu;j fjlpZ QSyksf”ki ¼ts-vkj-,Q-½ vkSj 35]000 :Ik;s lhuh;j fjlpZ QSyksf”ki ¼,l-vkj-,Q-½ ds vk/kkj ij fn, tkrs gSA tks mEehnokj ,y-,l-&,u-bZ-Vh- esa mrh.kZ gq, mUgs QSyksf”ki dh jkf”k 18]000 :Ik;s izfr ekg twfu;j fjlpZ QSyksf”ki ¼ts-vkj-,Q-½ vkSj 21]000 :Ik;s izfr ekg lhuh;j fjlpZ QSyksf”ki ¼,l-vkj-,Q-½ vkSj 20]000 :Ik;s dh jkf”k ikap lky rd okf"kZd vkdfLed vuqnku ds :Ik esa nh tkrh gSA

5-76 vketu vkSj fo|kfFkZ;ksa esa [kxksy“kkL= ds izfr tkx:drk ykus o oSKkfud lksp fodflr djus ds m)s”; ls]

dYiuk pkoyk Lekjd rkjke.My] gfj;k.kk jkT; foKku ,oa izkS|ksfxdh ifj’kn~ ds v/khu dk;Z dj jgk gSA rkjke.My dk mn~?kkVu gfj;k.kk dh cgknqj csVh MkW- dYiuk pkoyk dh ;kn essa 24 tqykbZ] 2007 dks fd;k x;k FkkA rkjke.My dk xqEcn 12 ehVj O;kl esa 120 O;fDr;ksa ds ,d lkFk cSBus dh {kerk ds fy, cuk;k x;k gSA rkjke.My esa vxzsath vkSj fganh esa [kxksy foKku ls lEcfU/kr dk;Zdzeksa dks vkus okys n”kZdksa dks fn[kk;k tkrk gSA xSyjh o ,LVªksikdZ] rkjke.My ds nks vU; vkd’kZ.k gSa ftuesa [kxksy ls lEcfU/kr izn”kZuh yxkbZ xbZ gSaA HkkSfrd vkSj foRrh; miyfC/k;ksa dk fooj.k rkfydk 5-10 esa fn;k x;k gSA Rkkfydk 5-10&HkkSfrd vkSj foRkh; miyfC/k;ka

L=ksr% foKku ,oa izkS|ksfxdh foHkkx] gfj;k.kkA

5-77 gfj;k.kk varfj{k vuqç;ksx dsaæ ¼gjlSd½ dks foKku vkSj çkS|ksfxdh foHkkx ¼Mh-,l-Vh-½ ds rgr ,d Lok;Ùk fudk; ds :i esa LFkkfir fd;k x;k gSA ;g dsaæ jkT; esa çk—frd lalk/kuksa] i;kZoj.k vkSj cqfu;knh <kaps ds ekufp=.k] fuxjkuh vkSj çca/ku esa 'kkfey gSA bls ljdkj }kjk jkT; esa fjeksV lsaflax ¼vkj-,l-½] HkkSxksfyd lwpuk ç.kkyh ¼th-vkbZ-,l-½ vkSj Xykscy iksft'kfuax flLVe ¼th-ih-,l-½ ls lacaf/kr fofHkUu xfrfof/k;ksa dh ns[kHkky ds fy, ,d uksMy ,tSUlh ds :i esa vf/klwfpr fd;k x;k gSA vkt rd] gjlSd us yxHkx 200 ifj;kstuk,a iwjh dh gSa vkSj 32 ifj;kstuk,a py jgh gSaA orZeku esa gjlSd esa ykxw çeq[k ifj;kstuk,a fuEufyf[kr gSa% 1- gfj;k.kk esa Qlyksa dh le; J`a[kyk

ekufp=.kA 2- gfj;k.kk esa Qly LVcy tyus dh

fuxjkuhA

Ok’kZ dqy n”kZd dqy jktLo ¼:Ik;s esa½

2014&15 135720 2926570 2015&16 139845 3192755 2016&17 142443 3291595 2017&18 135293 3097405 2018&19 135490 2859765

108

3- varfj{k] —f"k&ekSle foKku vkSj Hkwfe vk/kkfjr fujh{k.k dk mi;ksx djds —f"k mRiknu dk iwokZuqeku ¼,Q-,-,l-,-,y-½A

4- HkkSxksfyd lwpuk foKku dk mi;ksx dj leUo; ckxokuh vkdyu vkSj çca/ku ¼peu pj.k &2½A

5- bZt v‚Q Mwbax fctusl ¼bZ-vks-Mh-ch-½A 6- gfj;k.kk LFkkfud MkVk baÝkLVªDpj

¼,p-,l-Mh-vkbZ-½ dk fodklA 7- fHkokuh ds uxj {ks= esa laifÙk dj ds

fy, ;w-,-oh- vk/kkfjr Hkw&LFkkfud ekufp=.kA

8- gfj;k.kk ds lHkh ftyksa esa ftyk eq[;ky;ksa ij th-vkbZ-,l- ySCl dh LFkkiukA

9- gfj;k.kk esa iêh ouksa dk fMftVkbts'kuA 10- vf/klwfpr ou {ks=ksa ds ou ?kuRo

ekufp=.k vkSj gfj;k.kk esa ouksa ¼Vh-vks-,Q-½ ds ckgj isM+ksa dk vkdyuA

11- ih-,p-bZ-Mh-] gsM v‚fQl] lSDVj&4] iapdqyk esa th-vkbZ-,l- lsy dk fuekZ.k vkSj LFkkiukA

12- ,p-,l-ih-lh-ch-] gsM v‚fQl] lSDVj&6] iapdqyk esa th-vkbZ-,l- lsy dk fuekZ.k vkSj LFkkiukA

13- la;qä ,l vkSj ,y cSaM MkVk dk mi;ksx dj Qly fuxjkuh vkSj ck;ksfQftdy iSjkehVj v/;;uA

14- 2011&12 ls 2014&15 dh vof/k ds fy, vkbZ-MCY;w-,e-ih- ds okVj'ksM dh fuxjkuh vkSj ewY;kaduA

15- ftyk eq[;ky;] than esa th-vkbZ-,l- ySc dh LFkkiukA

16- ,e-lh-] Qjhnkckn ds fy, ekStwnk VîwcoSy th-vkbZ-,l- eSfiaxA

17- lSVsykbV vkSj ekSle MkVk dk mi;ksx djds xsgwa dh Qly dk [k.M Lrj iSnkokj vkdyuA

18- djuky esa çLrkfor 220 ds-oh-Mh-@lh- eqaMfyus vkSj lksuhir dk 220 ds-oh-Mh-@ lh- ykbu ds fy, ekxZ lajs[k.kA

19- gfj;k.kk vkSj fnYyh ds fy, jk"Vªh; vknZzHkwfe lwph vkSj ewY;kadu ¼pØ&2½A

20- uwag ftys esa lHkh xkaoksa ds dSMLVªky Lrj e`nk iks"k.k ekufp= rS;kj djukA

21- çf'k{k.k vkSj {kerk fuekZ.kA 22- jkT; ds fofHkUu vkbZ-Vh-vkbZ- esa

Hkw&LFkkfud lgk;d dk ,d lky dk çek.ki= ikBîØeA

23- ,MqlSV dk;ZØeA fiNys ikap o"kksaZ ds nkSjku miyfC/k;ka 5-78 gjlSd] gfj;k.kk ds fofHkUu ykbu foHkkxksa ds fy, vkj-,l- vkSj th-vkbZ-,l- ls lEcfU/kr fofHkUu xfrfof/k;ksa dks lapkfyr djus vkSj le;≤ ij rduhdh lgk;rk çnku djus esa yxkrkj tqM+k gqvk gSA i;kZoj.k] çk—frd lalk/ku] v/;;u] cqfu;knh <kaps bR;kfn ls lEcfU/kr fiNys ikap o"kksaZ esa yxHkx 50 ifj;kstuk,a iwjh dh xbZ gSaA gfj;k.kk ds fofHkUu ykbu foHkkxksa ds vf/kdkfj;ksa ds fy, dqy 30 'kSf{kd çf'k{k.k dk;ZØe vk;ksftr fd, x, gSa] lkFk gh varfj{k foHkkx ¼Mh-vks-,l-½ ds fu;fer ,MqlSV dk;ZØe Hkh lapkfyr fd, x, gSaA gjlSd xq# tEHks'oj fo'ofo|ky;] foKku vkSj çkS|ksfxdh ¼th-ts-;w- ,l- ,aM Vh-½] fglkj ds lg;ksx ls iw.kZdkfyd ,e-Vsd&Hkw&lwpuk ¼th-vkbZ-½ foKku dk;ZØe vk;ksftr dj jgk gS vkSj dqy ikap cSpksa us fiNys ikap o"kksaZ ds nkSjku lQyrkiwoZd ikB;Øe iwjk fd;k gSA

***

109

LokLF; rFkk efgyk ,oa cky fodkl _________________________________________________

gfj;k.kk ljdkj izns”k ds ukxfjdksa dks mPp dksfV dh LokLF; lsok,a miyC/k djkus ds fy, opuc} gSA LokLF; foHkkx Hkouksa] LokLF; veyk] midj.kksa] nokvksa dks fujraj rjhds ls miyC/k djkus esa vxzlj gSA LokLF; foHkkx] gfj;k.kk izns”k ds lHkh ukxfjdkssa ¼f”k”kq] cPps] ;qokvksa] ekrkvkas rFkk vkikrdkyhu jksfx;ksa½ dh LokLF; lEcU/kh t:jrksa dks iw.kZ djus esa iz;kljr gSA blds vfrfjDr lapkjh o xSj&lapkjh jksxksa dh Hkh lko/kkuhiwoZd tkap rFkk fjdkfMZax] fjiksfVZax vkSj ;kstuk dh etcwr iz.kkyh cuk;s j[kus ds fy, fujarj iz;kljr gSA

LokLF; lajpuk 6-2 jkT; ljdkj jkT; ds lHkh ukxfjdksa dks mPp dksfV dh ,oa lLrh LokLF; lsok,a iznku djus ds fy, izfrc} gSA lapkjh ,oa xSj&lapkjh jksxksa dh lko/kkuhiwoZd tkap rFkk fjdkfMZx] fjiksfVZax vkSj ;kstuk dh etcwr iz.kkyh cuk;s j[kus ds fy, fujraj iz;kljr gSA eq[;ea=h eq¶r bZykt ;kstuk ¼,e-,e-vkbZ-okbZ-½ 6-3 eq[;ea=h eq¶r bZykt ;kstuk ds rgr ljdkjh LokLF; laLFkkvksa esa 7 izdkj dh lsok,a uker% ltZjh] iz;ksx”kkyk tkap] MkbZxuksfLkLV ¼,Dljs] bZ-lh-th- o vYVªklkmaM lsok,a½] vks-ih-Mh&vkbZ-ih-Mh- lsok,a] nokbZ;ka] jsQjy ifjogu vkSj MsUVy mipkj dh eq¶r lqfo/kk nh tk jgh gSA blds vfrfjDr fgeksMkbZfyfll] lh-Vh Ldsu@,e-vkj-vkbZ rFkk dSFk ySc dh lsok,a Hkh 7 Js.kh ds ejhtksa dks eq¶r iznku dh tk jgh gS tSls ch-ih-,y-] vuqlwfpr tkfr ¼,l-lh-½] “kgjh efyu cLrh ds fuoklh] fodykax HkÙkk izkIr djus okys] gfj;k.kk ljdkjh deZpkjh ,oa iSa”kuj rFkk mu

ij vkfJr jksxh] iagqp ls ckgj lM+d ds fdukjs nq?kZVuk ds f”kdkj vkSj xjhc jksfx;ksa dks] tks mDr Jsf.k;ksa ls lEcfU/kr ugha gSaA lkoZtfud futh Hkkxhnkjh 6-4 lkoZtfud futh Hkkxhnkjh ds rgr ljdkj yksxksa dks lhVh LdSu] ,e-vkj-vkÃ-] gseksMk;fyfll vkSj dSFk ySc lsok,a çnku dj jgh gSA lh-Vh- LdSu lsok,a 16 ftyk flfoy vLirkyksa ¼fHkokuh] Qjhnkckn] iapdqyk] xq:xzke] dSFky] dq#{ks=] lksuhir] ;equkuxj] iyoy] thUn] fljlk] vEckyk “kgj] vEckyk Nkouh] jksgrd vkSj ikuhir½ esa miyCèk gSaA ,e-vkj-vkÃ- lsok,a 4 ftyk flfoy vLirkyksa ¼iapdwyk] Qjhnkckn] xq:xzke vkSj fHkokuh½ esa miyCèk gSaA gseksMk;fyfll dh lsok,a 19 ftyk flfoy vLirkyksa dkÆM;ksy‚th lÆolst vFkkZr dSFk ySc vkSj dkÆM,d ds;j ;wfuV vkSj ,aft;ksxzkQh] ,aft;ksIykLVh tSlh lsokvksa ds fy, 20 fcLrjksa okyk dkÆM;d ds;j ;wfuV vEckyk dSaV] iapdqyk] Qjhnkckn vkSj xq#xzke ds flfoy vLirkyksa esa LFkkfir fd;s x;s gSA

6

110

lhfer udn jfgr fpfdRlk lsok ;kstuk 6-5 ljdkjh deZpkfj;ksa vkSj iSa'kuèkkfj;ksa ds fy, o’kZ] 2017 dks ,d lhfer udn jfgr fpfdRlk lsok ;kstuk 'kq: gqÃ Fkh ftlesa lhfer dS'kysl eSfMdy lqfoèkk,a thou dh dsoy 6 Hk;adj fLFkfr;kas] uker% dkÆM;d vkikr fLFkfr] nq?kZVuk] rhljs vkSj pkSFks pj.k ds dSalj] dksek] efLr"d jäL=ko vkSj bySDVªksD;w'ku ds fy, ykxw dh xbZ gSA ;g ;kstuk lHkh ljdkjh fpfdRlk egk& fo|ky; ljdkjh lgk;rk izkIr fpfdRlk egk&fo|ky;ksa lHkh ftyk gLirkyksa rFkk gfj;k.kk ds vU; LokLF; laLFkkuksa rFkk lHkh futh gLirky tksfd gfj;k.kk ljdkj ds vUrxZr lwphc} gS] esa ykxw dh xbZ gSA fu;fer deZpkjh] deZpkjh ds vkfJr rFkk iSaa'kuHkksxh bl lqfoèkk dk ykHk mBk ldsaxsA blesa bykt ds fy, dksbZ mPpre lhek fu/kkZfjr ugha dh xbZ gSA 6-6 jkT; esa 93-7 çfr'kr laLFkkxr çlo uoEcj] 2019 rd ntZ fd, x;s gSaA tUe ds le; Çyx vuqikr rsth ls c<+rh gqbZ izo`fRr dks fn[kk jgk gS tksfd orZeku esa 923 ¼fnlEcj] 2019] lh-vkj-,l-½ gSA 6-7 xSjdkuwuh Çyx fuèkkZj.k dks jksdus ds fy, nksgjk, x, ç;klksa esa] xSjdkuwuh Çyx fuèkkZj.k dks pykus okys 33 vYVªklkmaM dsaæksa dks foÙk o’kZ 2019&20 rd ih-,u-Mh-Vh- vfèkfu;e ds rgr can dj fn;k x;k gSA 6 dksVZ dsl xyr fpfdRld ds fo:} ntZ fd, x, FksA 19 ,Q-vkbZ-vkj- ntZ dh xbZ FkhA 4 yksxks dks nks’kh Bgjk;k x;kA xSj&lapkjh jksx ¼,u-lh-Mh-½ 6-8 LokLF; foHkkx Hkh xSj&lapkjh jksxksa ¼,u-lh-Mh-½ ij Hkh iw.kZ è;ku ns jgk gSA ns”kHkj esa jk’Vªh; dk;Zdze ds rgr dSalj] e/kqesg] ân; jksx ,oa ,u-ih-lh-Mh-lh-,l- ds fuokj.k ,oa fu;a=.k esa loZJs’B izn”kZu ds fy, gfj;k.kk dks izFke LFkku izkIr gqvk gSA flfoy gLirky vEckyk dSaV esa r`rh;d dSalj ns[kHkky dsUnz dh LFkkiuk iw.kZ gksus ds djhc

gSA cqtqxksZa dh LokLF; ns[kHkky ds fy, jk’Vªh; dk;Zdze ds rgr ftyk ukxfjd gLirkyksa esa ofj’B ukxfjd dksuZj dh LFkkiuk dh xbZ gSA fQft;ksFkSjsih bdkbZ;ksa dks 18 ftyk ukxfjd gLirkyksa] 14 lkeqnkf;d LokLF; dsUnzksa vkSj 4 ftyksa ds 3 mi&izHkkxh; ukxfjd gLirkyksa esa dk;kZRed cuk;k x;k gSA lkekU; ,u-lh-Mh- ¼lkekU; eèkqesg] mPp jäpki] Lru] lokZbdy vkSj vksjy dSalj½ dks 5 ftyksa ftlesa vEckyk] xq#xzke] iapdqyk] fljlk vkSj ;equkuxj 'kkfey gSa] dks tula[;k ij vk/kkfjr Ldzhfuax ds fy, pyk;k tk jgk gSA bl xfrfof/k dks jkT; ds vU; ftyksa esa Hkh “kq: fd;k x;k gSA blds rgr 30 o"kZ ls vfèkd vk;q okyh tula[;k dh lkekU; ,u-lh-Mh- ¼eèkqesg] mPp jäpki] dSalj Lru] xnZu] vksjy dSfoVh½ dh tkap dh tk,xhA 6-9 jkT; ljdkj ds rgr 7 ftyk ukxfjd gLirkyksa] 3 flfoy gLirkyksa] 2 lh-,p-lh- vkSj 63 ih-,l-lh-@;w-ih-,p-lh- lfgr 75 LokLF; lsokvksa dks jk’Vªh; xq.koÙkk vk”oklu ekudksa ¼,u-D;w-,-,l-½ ds vuqlkj jk’Vªh; Lrj ij izekf.kr fd;k x;k gS tcfd 4 lqfo/kkvksa dks ifj.kkeksa dh izrh{kk gS rFkk 10 us ekU;rk ds fy, vkosnu fd;k gSA

• Mh-lh-,p-] iapdqyk jk’Vªh; xq.koÙkk vk”oklu ekudksa ¼,u-D;w-,-ih-½ esa ekU;rk izkIr djus okyk ns”k dk igyk ukxfjd gLirky cu x;k gSA

• ;w-ih-,p-lh-] d`’.kk uxj xejh jk’Vªh; izekf.kdrk ikus okyk gfj;k.kk ns”k dk igyk jkT; cu x;k gSA

• ftyk ukxfjd gLirky] iapdqyk iz;ksx”kkyk lkoZtfud LokLF; {ks= dh izFke iz;ksx”kkyk cuh ftldks ,u-,-ch-,y- izek.khdj.k feyk gSA

• ftyk ukxfjd gLirky] jksgrd esa jk’Vªh; izek.ku esa vf/kdre 96 izfr”kr vad izkIr djus dk xkSjo gkfly fd;k

111

vkSj dkthjaxk ¼vle½ esa vk;ksftr 12oha jk’Vªh; xq.koRrk lEesyu esa lEekfur fd;k x;kA

• gky gh esa Mh-,p-] dSFky dks 96 izfr”kr vad izkIr gksus ij izekf.kr fd;k gSaA

• bZ&mipkj esa 3 eSafMdy dkyst vkSj 1 vk;q’k eSfMdy dkyst lfgr dqy 56 LokLF; laLFkkuksa dh ifjdYiuk dh xbZ Fkh] buesa ls 30 LokLF; lqfo/kk,a ¼22 Mh-lh-,p-] 3 eSfMdy dkyst] 1 vk;q’k] 2 lh-,p-] 1 lh-,p-lh- vkSj 1 ih-,p-lh-½ “kkfey gSA lHkh Mh-lh-,p- dks esjk gLirky ,Iyhds”ku ds lkFk

,dhd`r fd;k x;k gS ¼tks ejht dh larqf’V ds fy, Hkkjr ljdkj dh igy gS½A

xq.koÙkk vk”oklu 6-10 gfj;k.kk us xq.koRrk vk”oklu dk;Zdze ds dk;kZUo;u esa ljkguh; dne mBk;s gSa] ftldk usr`Ro jkT; esa jkT; xq.koRrk vk”oklu bdkbZ ds eq[;ky; RkFkk ftyk xq.koRrk vk”oklu bdkbZ;ksa ds ek/;e ls gfj;k.kk jkT; LokLF; laLkk/ku dsUnz }kjk fd;k tk jgk gSA 4 ftyk ukxfjd gLirkyksa lfgr 32 lqfo/kkvksa dks jk’Vªh; xq.koRrk vk”oklu ekudks ¼,u-D;w-,-,l-½ ds vuqlkj jk’Vªh; Lrj ij izekf.kr fd;k x;k gSA

________________________________________________________________ vk;q’eku Hkkjr 6-11 ;kstuk dk ik;yV yakp fnukad 15&8&2018 dks iwjs ns”k esa fd;k x;k FkkA ih-,e-ts-,-okbZ- ;kstuk ds rgr nkok djus okyk gfj;k.kk izFke jkT; FkkA ;kstuk ik=rk ds vk/kkj ij gSA ifjHkkf’kr lkekftd] vkfFkZd tux.kuk&2011 MkVk csl esa vuqekfur izR;sd ifjokj ;kstuk ds rgr ykHk dk nkok djus dk gdnkj gSA 6-12 Hkkjr ljdkj ds fn”kk&funsZ”k esa ifjokj ¶yksVj ds vk/kkj ij izfr ifjokj izfro’kZ 5 yk[k :Ik;s dk mipkj iznku fd;k tkrk gS vkSj 50 :Ik;s izfr ifjokj dh ifjpkyu ykxr ls 15-50 yk[k gfj;k.kk ds ykHkkFkhZ ifjokjksa ¼,l-bZ-lh-lh-] 2011 MkVk csl ds ek/;e ls igpku½ dks blesa doj fd;k x;k gS] ftlesa ifjokj ds lkbZt ij dksbZ izfrcU/k ugha gSA Hkkjr ljdkj vkSj gfj;k.kk

ljdkj }kjk 60%40 ds vuqikr esa ykxr lka>k dh tk jgh gSA ykHkkfFkZ;ksa dh vfrfjDr Js.kh ds ekeys esa lEiw.kZ ykxr gfj;k.kk jkT; }kjk ogu dh tk;sxhA 6-13 vc rd 72]517 Dyse ds fy, 93-36 djksM+ :Ik;s dhs jkf”k tkjh dh xbZ gSaA bl ;kstuk ds vUrxZr fnukad 28&01&2020 rd 18]07]273 Lo.kZ fjdkMZ cuk;s x;s gSA vc rd dqy 52 gLirkyksa ¼lkoZtfud gLirky&155 vkSj futh gLirky&371½ dks vk;q’eku Hkkjr] gfj;k.kk ds vUrxZr beiSuyM fd;s x;s gSA Hkfo’; ds dk;Zdze xSj&,l-bZ-lh-lh- Js.kh dk lekos”k 6-14 blds vfrfjDr] vk;q’eku Hkkjr ;kstuk ds rgr fof”k’B Jsf.k;ksa ds fy, jkT; ;kstuk fopkjk/khu gSA bl oxZ ds dojst ds fy, /ku iwjh rjg ls gfj;k.kk jkT; }kjk ogu fd;k tk;sxkA

________________________________________________________________ jk"Vªh; LokLF; fe'ku 6-15 jk"Vªh; LokLF; fe'ku esa] fuEufyf[kr igysa dh xbZ gSa%&

• gfj;k.kk LokLF; ,oa ifjokj dY;k.k ea=ky; ¼,e-vks-,p-,Q-MCY;w-½ }kjk

71-72 djksM+ :Ik;s dk cksul vftZr djus ds fy, jk’Vªh; Lrj ij izFke [kMk gqvk gSA LokLF; {ks= esa mRd`’V lsokvksa ds izn”kZu ds fy, vf/kdre 13 izfr”kr

112

izksRlkgu feyk ¼LokLF; lwpdkad twu] 2019&uhfr vk;ksx½A

• ,u-,p-,e-] gfj;k.kk dks vU; jkT;ksa dh rqyuk esa 6-55 vadksa ds o`f}”khy izn”kZu esa lcls vf/kd c<kSrjh gqbZ ¼LokLF; lwpdkad twu] 2019&uhfr vk;ksx½A

• Hkkjr ds ekuuh; mijk’Vªifr Jh ,e- ossadS;k uk;Mw us jk’Vªh; LokLF; fe”ku] gfj;k.kk dks ßvkmVyqd iks’k.k vokMZ&2019ß ls lEekfur fd;kA

• gfj;k.kk dks 16 ls 18 uoEcj] 2019 dks xka/khuxj ¼xqtjkr½ esa vk;ksftr Hkkjr esa lkoZtfud LokLF; lsok iz.kkfy;ksa esa eky vkSj iqu% iz;ksT; izFkkvksa vkSj uokpkjksa ij 6osa jk’Vªh; f”k[kj lEesyu esa izek.k&i= ls lEekfur fd;k x;k gSA

i o’kZ 2018&19 dh vof/k ds nkSjku l”krZ <kapsa ds vuqlkj xSj&mPp Qksdl ds chp igyh jSad gkfly djus dk izek.k&i=A

ii bZ-lh-Mh- ds lq/kkj ds fy, ,y-ch-MCY;w- f”k”kqvksa dh lqfo/kk vk/kkfjr izcU/ku esa lq/kkj ds fy, cgqLrjh; j.kuhfr dk mi;ksx djrs gq, ÞloksZRre vH;klß ”kh’kZd ds fy, ekSf[kd izLrqfr ds fy, izek.k&i=A

• ekr`Ro LokLF;% ,u-,p-,e-] gfj;k.kk }kjk fodflr vkSj dk;kZfUor mPp tksf[ke okyh xHkkZoLFkk izcU/ku uhfr dks uhfr vk;ksx vkSj dsUnzh; LokLF; vkSj ifjokj dY;k.k ea=ky; }kjk ljkgk x;k gS vkSj uhfr vk;ksx }kjk 4 vkSj 5 tuojh] 2018 dks Hkkjr ds ekuuh; iz/kkuea=h dh v/;{krk esa vk;ksftr 115 fiNMs ftyksa ds lEesyu esa izLrqfr ds fy, loZJs’B vH;kl ds :Ik esa pquk x;k gSA lkFk gh gfj;k.kk ns”k dk igyk jkT; gS ftlus 100 izfr”kr uke/kkfjr mPp tksf[ke okys xHkZofr ekeyks dh igpku djus ds fy, ÞgkbZ fjLd izSxuSalh iksVZyß uke dh ,d vfHkuo oSc iksVZy dks ykxw fd;k gSA

• jkT; esa ekr` LokLF; ladsrdksa esa dkQh lq/kkj gqvk gSA gfj;k.kk ds uohure ,e-,e-vkj-] tks ebZ] 2018 eas tkjh gqvk gS ds vuqlkj ;g 3 vad ?kVdj 98 ¼,l-vkj-,l- 2015&17½ gks x;s gSaA

• cky LokLF; vkSj Vhdkdj.k% gfj;k.kk us 5 e`R;qnj dks de djds 35 izfr gtkjosa thfor tUe ds lkFk mYys[kuh; 10 vadksa dh fxjkoV yk;k gSA gfj;k.kk us vius f”k”kq e`R;q nj dks 11 vadksa dh deh ds lkFk 41 ls 30 vad izfr gtkj] thfor tUeksa ds lkFk&lkFk uotkr e`R;q nj esa 26 ls 21 izfr gtkj thfor tUeksa ¼2018 esa tkjh ,l-vkj-,l- 2017½ ds 5 vadksa ds lkFk uhps yk;k gSA

• gSYFk ,.M oSyusl lSaVj% vk;q’eku Hkkjr dk ,d izeq[k ?kVd gS] ftlds rgr ekStqnk miLokLF; dsUnzksa vkSj izkFkfed LkokLF; dsUnzksa dks O;kIkd izkFkfed LokLF; ns[kHkky ds fy, lsokvksa dh ,d foLr`r Ja[kyk nsus ds fy, LokLF; vkSj dY;k.k dsUnzksa esa ifjofrZr fd;k tk jgk gSA foRrh; o’kZ 2018&19 esa 408 ds y{; ds f[kykQ jkT; esa dqy 432 LokLF; vkSj dY;k.k dsUnzksa dks pkyw fd;k x;kA gfj;k.kk jkT; us foRrh; o’kZ 2018&19 esa ,p-MCY;q-lh- ds ijfpkyu ds fy, ,e-vks-,p-MCY;w-@Hkkjr ljdkj }kjk dh xbZ jSafdx ds vuqlkj ns”k esa rhljk LFkku gkfly fd;kA

• gfj;k.kk us fnlEcj] 2019 rd 106 izfr”kr iw.kZ Vhdkdj.k dojst izkIr fd;k gSA jkT; foRrh; o’kZ 2019&20 esa 100 izfr”kr ls vf/kd dojst izkIr djus ds fy, izfrc} gSA

• lHkh Vh-ch- jksfx;ksa ds csgrj mipkj] ifj.kke vkSj vkiwfrZ Ja[kyk izcU/ku ds okLrfod le; dh fuxjkuh ds fy, ,u-vkbZ-ds-,l-,p-,-okbZ- vkS’kf/k ds fy, izR;{k ykHkkFkhZ gaLrkj.k ¼Mh-ch-Vh-½ tSlh ubZ igy igys ls gh izfdz;k esa gSA

113

vk;q’k 6-16 vk;qosZn] ;ksxk rFkk uspjksiSFkh] ;wukuh] fl)k ,oa gksE;ksiSFkh ¼vk;q’k½ vkS’k/kh iz.kkyh bu lHkh i}fr;ksa dh Hkkjr o’kZ ds lHkh oxksZ esa izkphu le; ls ekU;rk gSA ;g gtkjksa o’kksZ rd mi;ksx djds tkWph vkSj ij[kh gqbZ i}fr;ka gS] ftlesa ;s jksxksa dh jksdFkke djus rFkk jksxksa dks QSyus ls cpkrh gSA vk;q’k vkS’k/k iz.kkyh vktdy jgus ds rkSj&rjhdksa ls mRiUu gksus okys cgqr dzksfud jksxksa ds mipkj ,oa jksdFkke esa] ftudk bZykt vk/kqfud fpfdRlk esa lEHko ugha gS] egRoiw.kZ Hkwfedk fuHkkrh gSA thou ds jgus ds rkSj&rjhdksa ls mRiUu cgqr lh chekfj;ksa ds c<+us ds dkj.kksa ds gkykrksa dks ns[krs gq, yksxks dk :>ku vk;q’k i}fr dh rjQ] ns”k esa rFkk nwljs ns”kksa es Hkh gksus yxk gSA 6-17 vk;q’k foHkkx gfj;k.kk jkT; ds xzkeh.k {ks=ksa esa jg jgs yksxksa dks fpfdRlk lqfo/kk] fpfdRlk f”k{kk ,oa LokLF; ckjs tkx:d dj jgk gSA bl m}s”; ds fy, 4 vk;qosZfnd gLirky] 1 ;qukuh gLirky] 6 vk;qosZfnd izkFkfed LokLFk; dsUnz] 507 vk;qosZfnd vkS’k/kky;] 19 ;wukuh vkS’k/kky; ,oa 23 gksE;ksiSfFkd vkS’k/kky; rFkk ,d Hkkjrh; fpfdRlk i)fr ,oa vuqla/kku laLFkku] lSDVj&9] iapdqyk eas LFkkfir fd;k x;k gSA 6-18 blds vfrfjDr o’kZ 2009&10 esa 33 vk;q’k vkS’k/kky; ¼29 vk;qosZfnd] 2 ;wukuh ,oa 2 gksE;ksiSfFkd½ 3 fo”ks’k vk;q’k Dyhfud ¼xqM+xko] fglkj] vEckyk½ rFkk 1 LiS”kykbZtM FkSjsih lSUVj thUn esa LFkkukarfjr rFkk vixzsM fd;s x, gSaA 22 vk;q’k foax ftyk gLirkyksa ij] 98 vk;q’k vkbZ- ih-Mh-] lkeqnkf;d LokLF; dsUnzksa ij rFkk 109 vk;q’k vks-ih-Mh- lkeqnkf;d LokLF; dsUnzksa ij turk dks LokLF; lqfo/kk,a iznku dj jgs gS rFkk gfj;k.kk jkT; esa jk’Vªh; LokLF; dk;Zdze esa Hkkx ys jgs gSA vf/kdrj vk;q’k laLFkku xzkeh.k vkSj nwj njkt ds {ks=ksa esa dk;Z dj jgs gSA

6-19 foHkkx Jh d`’.kk jktdh; vk;qosZfnd fo”ofo|ky;] dq:{ks= ds usr`Ro es Jh d`’.kk jktdh; vk;qosZfnd dkyst] dq:{ks= rFkk efgyk Hkxr Qwy flag eSeksfj;y vk;qosZfnd dkyst] [kkuiqj] lksuhir ds ek/;e ls fpfdRlk f”k{kk iznku dj jgk gSA blds vfrfjDr 9 vk;qosZfnd rFkk 1 gksE;ksiSfFkd dkyst futh {ks=ksa esa izkbosV eSusteSUV ds }kjk pyk;s tk jgs gSA 6-20 gfj;k.kk ds jkT;iky us mi dqyifr vkSj jftLVªkj dks fu;qDr fd;k gSA xzke iapk;r Qrgiqj us vk;q’k fo”ofo|ky; ds fy, 94 ,dM] 5 duky] 1 ejyk Hkwfe iV~Vs ds vk/kkj ij iznku dh gSA jkT; es vk;qosZfnd f”k{kk dks c<+kok nsus ds fy, ,d vkSj ljdkjh vk;qosZfnd dkWyst dk fuekZ.k xzke iV~Vhdjk ¼ukjukSy½ es fd;k x;k gSA ekuuh; eq[;ea=h] gfj;k.kk us ljdkj ds Hkou dk mn~?kkVu fd;k gSA vLirky ds fy, Je “kfDr dks eatwjh nh xbZ gSA 6-21 nsoj[kkuk ¼>Ttj½ es iksLV xzstq,V baLVhV~;wV vkWQ ;ksxk ,aM uspqjksiSFkh ,tqds”ku ,aM fjlpZ dh LFkkiuk ds fy, 163 duky] 11 ejyk Hkwfe Hkkjr ljdkj dks iznku dh xbZ gSA Hkkjr dh ljdkj us fl}kafrd :i ls foHkkx ds izLrko dks eatwjh ns nh xbZ gSA ekuuh; eq[;ea=h igys gh xkao vdsjk ftyk uwga es fnukad 14&07&2018 dks ;wukuh dkWyst vkSj vLirky dh vk/kkf”kyk j[k pqds gSA Hkkjr ljdkj us 250 csM okys vkbZ-ih-Mh- ¼100 vk;qosZn vkSj 150 izkd`frd fpfdRlk½ vkSj gj lky 500 ls vf/kd Nk=ksa dks dSVfjax] ;w-th-] ih-th-] ih-,p-Mh- fMxzh iznku djus ds lkFk vk;qosZfnd mipkj] f”k{kk vkSj vuqal/kku ds fy, ,d jk’Vªh; Lrj dk laLFkku LFkkfir djus dk fu.kZ; fy;k gSA 6-22 gfj;k.kk ljdkj ds lkFk&lkFk Jh ekrk eulk nsoh Jkbu cksMZ us Hkkjr ljdkj ds vk;q’k ea=ky;] ubZ fnYyh dks iV~Vs ij Jh ekrk eulk nsoh Jkbu cksMZ] ipadwyk dh 19-87 ,dM tehu iznku dh gSA

114

• gfj;k.kk jkT; us ,u-lh-vkj- esa 120 cSM ds vkbZ-ih-Mh- ds lkFk ,u-lh-Mh- ds fy, ;wukuh fpfdRlk esa jk’Vªh; vuqla/kku laLFkku LFkkfir djus dk Hkkjr ljdkj dk izLrko gSA gfj;k.kk ljdkj us lfpo vk;q’k ea=ky;] ubZ fnYyh dks ;wukuh fpfdRlk i}fr esa 120 cSM okyh vkbZ-ih-Mh- ds lkFk jk’Vªh; vuqla/kku laLFkku LFkkfir djus ds fy, xzke iapk;r [ksMh xqtjku ftyk Qjhnkckn esa 68 duky] 17 ejyk ¼yxHkx 9 ,dM½ dh Hkwfe dh is”kd”k djus ds fy, 1&09&2017 dks i= fn;kA

• ekuuh; eq[;ea=h] gfj;k.kk us es;j] fglkj esa 50 fcLrjksa okyh ,dhd`r ljdkjh vk;q’k gLirky cukus ds fy, lgefr nh gSA ftlds fy, 15 ,dM vkSj 7 ejys dh Hkwfe dh igpku dh xbZ

gS rFkk bls 33 o’kZ ds fy, vk;q’k foHkkx] gfj;k.kk ds uke ij ,d :Ik;s izfr ,dM izfro’kZ dh nj ls gLrkarfjr dh xbZ gSA

6-23 foRr o’kZ 2018&19 esa vk;q’k foHkkx ds fy, 117-48 djksM+ :Ik;s Iyku rFkk UkkWu&Iyku Ldhe ds fy, rFkk 44-93 djksM+ :Ik;s dh jkf”k Iyku ¼ukWu jSadfjax@Iyku½ ds fy, [kpZ dh xbZ FkhA foRr o’kZ 2019&20 ds nkSjku Iyku ¼ukWu jSdfjax@Iyku½ Ldhe ds fy, 198-43 djksM+ :Ik;s rFkk Iyku ¼jsdfjax@uksu Iyku½ Ldhe ds vUrxZr 138-77 djksM+ :Ik;s dh jkf”k vk;q’k foHkkx ds fy, Lohd`r dh xbZ gSA o’kZ 2020&21 ds fy, 413-84 djksM+ :Ik;s dk ifjO;; Iyku ¼ukWu jsdfjax@Iyku½ Ldhe rFkk 164-08 djksM+ :Ik;s dk ifjO;; Iyku ¼jsdfjax@uksu Iyku½ ;kstukvksa ds fy, izLrkfor fd, x, gSA

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&deZpkjh jkT; chek LokLF; laj{k.k 6-24 deZpkjh jkT; chek LokLF; laj{k.k ds vUrZxr bZ-,l-vkbZ- ,DV] 1948 ds v/khu jkT; Hkj eas 31-25 yk[k chekdr O;fDr;ksa ,oa muds vkfJrksa dks 7 vLirky ¼4 bZ-,l-vkbZ- jkT; vLirky+ 3 bZ-,l-vkbZ- dkjiksjs”ku vLirky½ rFkk 3 vk;qosZfnd bdkbZ;ksa o 1 py fMLiSaljh lfgr 79 bZ-,l-vkbZ- fMLiSalfj;kas }kjk foLr`r fpfdRlk lsok,a ,oa lqfo/kk,a iznku dh tk jgh gSaA jkT; ljdkj chekd`r O;fDr;ksa ,oa muds vkfJrksa dks izkFkfed o f}rh; Lrj dh fpfdRlk lqfo/kk iznku djrh gSA bZ-,l-vkbZ- gSYFk ds;j ds vUrZxr vfr fof”k’V LokLF; lqfo/kk,a Hkh xSj ljdkjh ¼deZpkjh jkT; chek fuxe }kjk bEiSuYM½ vLirkyksa ds ek/;e ls nh tk jgh gSA 6-25 eq[; xfrfof/k;ka@miyfC/k;ka

• pj[kh nknjh esa 20&01&2020 rFkk 'kkgkckn ¼dq:{ks=½ esa 23&07&2020 rd chekdrksa ,oa muds ifjokjksa dks

fpfdRlk lqfo/kk,a iznku djus gsrw fpfdRlk chek O;olk;h iz.kkyh ¼vkbZ-,e-ih-½ dks ykxw dj fn;k x;k gSA

• jksVjh vEckyk dSalj o lkekU; gLirky] vEckyk dSUV dks fnukad 31&03&2020 ;k u;k gLirky ,EiSuy gksus rd ¼tks Hkh igys gks½ lh-th-,p-,l- Hkko nj vuqlkj udnh jfgr vk/kkj ij chekd`rksa dks f}rh; fpfdRlk lqfo/kk iznku djus gsrw iqu% foLrkj dj fn;k x;k gSA

• ljdkj }kjk rjkoM+h ¼djuky½] dSFky o dq:{ks= esa ,d MkDVj ubZ bZ-,l-vkbZ- fMLiSaljh [kksyus dh Lohdfr iznku dj nh xbZ gS] ftldh deZpkjh jkT; chek fuxe ls lS)kafrd Lohd`fr izkIr gks xbZ gSA ftldks 'kq: djus ckjs dk;Zokgh dh tk jgh gSA

• ljdkj }kjk uwag ¼esokr½ esa ubZ bZ-,l-vkbZ- fMLiSaljh [kksyus dh Lohd`fr

115

iznku dj nh xbZ gS rFkk deZpkjh jkT; chek fuxe }kjk nks MkDVj ubZ bZ-,l-vkbZ- fMLiSaljh [kksyus dh lS)kafrd Lohd`fr iznku dj nh xbZ gSA ftldks 'kq: djus ckjs dk;Zokgh dh tk jgh gSA

• ljdkj }kjk ukjk;.kx<+ ¼vEckyk½ esa ubZ bZ-,l-vkbZ- fMLiSaljh [kksyus dh Lohd`fr iznku dj nh xbZ gS rFkk deZpkjh jkT; chek fuxe }kjk ,d MkDVj ubZ bZ-,l-vkbZ- fMLiSaljh [kksyus dh lS)kafrd Lohd`fr iznku dj nh xbZ gSA ftldks 'kq: djus ckjs dk;Zokgh dh tk jgh gSA

6-26 ifj;kstuk@dk;Zdze&2019&20

• pj[kh nknjh esa ubZ bZ-,l-vkbZ- fMLiSljh [kksyukA

• chekdrksa ,oa muds vkfJrksa dks LokLF; foHkkx }kjk ,EiSUyM izkbZosV gLirkyksa

ds lkFk lh-th-,p-,l- Hkkonj vuqlkj izfriwfrZ vk/kkj ij f}rh; fpfdRlk lqfo/kk gsrw VkbZ&vi djukA

• chekdrksa ,oa muds vkfJrksa dks lh-th-,p-,l- Hkkonj vuqlkj udnh jfgr vk/kkj ij f}rh; fpfdRlk lqfo/kk gsrw izkbZosV gLirky VkbZ&vi djukA

• bZ-,l-vkbZ- fMLiSaljh u- 3] fglkj] jksgrd o djuky dks 30 fcLrjh; gLirky esa vixzsM djukA

• bZ-,l-vkbZ- fMLiSaljh u- 2 o fMLiSaljh u- 3] cgknqjx<+ dks nks MkDVj bZ-,l-vkbZ- fMLiSaljh ls rhu MkDVj bZ-,l-vkbZ- fMLiSaljh esa vixzsM djukA

• bZ-,l-vkbZ- fMLiSaljh iyoy dks nks MkDVj bZ-,l-vkbZ- fMLiSaljh ls rhu MkDVj bZ-,l-vkbZ- fMLiSaljh esa vixzsM djukA

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&fpfdRlk f”k{kk ,oa vuqla/kku 6-27 fpfdRlk f'k{kk vkSj vuqla/kku foHkkx dh LFkkiuk fpfdRlk f”k{kk ds mUu;u] foLrkj vkSj fu;eu gsrq jktdh; vf/klwpuk fnukad 4 flracj] 2014 dks dh xbZA gfj;k.kk

jkT; fofHkUu fpfdRlk] nar fpfdRlk] vk;q"k] uflaZx vkSj iSjk esfMdy laLFkkuksa ds ek/;e ls xq.koÙkkiw.kZ f'k{kk çnku dj jgk gSA jkT; esa ekStwnk dk;Z”khy laLFkkuksa dk fooj.k rkfydk 6-1 esa fn;k x;k gSA

rkfydk 6-1&jkT; esa ekStwnk foRrh; fpfdRlk laLFkkuksa dk fooj.k laLFkku Lkjdkjh xSj ljdkjh@futh dqy dqy lhVsa

fpfdRlk egkfo|ky; 5 7 12 ,e-lh-,p-@Mh-,e- 7 ,e-Mh-@,e- ,l- 393 iksLV xzstq,V fMIyksek 27 ,e-ch-ch-,l- 1710

nar egkfo|ky; 1 10 11 ch-Mh-,l- 1020 ,e-Mh-,l- 258

vk;qosZfnd egkfo|ky; 2 10 12 ch-,-,e-,l- 783 gkseksiSFkh egkfo|ky; & 1 1 Ckh-,p-,e-,l- 50 fQft;ksFksjsih egkfo|ky; 3 10 13 ch-ih-Vh- 705

,e-ih-Vh- 210 uflZx Ldwy 6 85 91 ,-,u-,e- 2833

Tkh-,u-,e- 3620

uflZx dkWyst 13 172 185 Ckh-,l-lh- 1780 ih-ch-ch-,l-lh- 1150 ,e-,l-lh- 244 ,u-ih-lh-lh* 20

,e-ih-,p-MCy;w- ¼,e½ 2 25 27 1620 L=ksr% fpfdRlk f”k{kk ,oa vuqla/kku foHkkx] gfj;k.kkA

116

6-28 blds vfrfjDr] 3 lkslk;Vh@ VªLV dks vko';drk çek.k i= tkjh fd;k x;k gS RkFkk futh {ks= esa fpfdRlk egkfo|ky; LFkkfir djus ds fy, 3 lkslk;Vh@VªLV dks vk”; i= tkjh fd;k x;k gSA esfMds;j dh bl lexz vkSj O;fäxr ç.kkyh ds Hkhrj fpfdRlk ç.kkyh ds egRo dks le>rs gq,] ljdkj us blds çpkj ds fy, dbZ dne mBk, gSaA iafMr nhun;ky mik/;k; LokLF; foKku fo'ofo|ky; ¼;w-,p-,l-½] djuky 6-29 ekuuh; eq[;ea=h dh v/;{krk esa fnukad 13&12&2014 dks ,d cSBd vk;ksftr dh xbZ ftlesa ;g fu.kZ; fy;k x;k fd xzke dqVsy] ftyk djuky esa ,d LokLF; dsaæ ds :i esa ,d LokLF; fo'ofo|ky; dh LFkkiuk dh tk,xhA rRi”pkr] fnukad 21&09&2016 dks LokLF; foKku fo'ofo|ky; vf/kfu;e] 2016 dks vf/klwfpr fd;k x;k rFkk bldk la'kks/ku fnukad 02&04&2018 dks vf/klwfpr fd;k x;k rnkuqlkj fo'ofo|ky; dk iqu% ukedj.k fd;k x;kA jkT; ljdkj us xzke dqVsy] ¼?kjkSaMk½ esa fpfdRlk fo'ofo|ky; dh LFkkiuk ds fy, xzke iapk;r }kjk Hkwfe miyC/k djkus dh ?kks"k.kk dh FkhA

• xzke iapk;r] dqVsy us LokLF; fo'ofo|ky; dh LFkkiuk ds fy, fpfdRlk f'k{kk vkSj vuqla/kku foHkkx dks 144 ,dM+ 2 ejys tehu iVVs ij nh gSA ifj;kstuk ds fØ;kUo;u ds dk;Z dks fnukad 12&12&2018 dks Hkkjr ljdkj dh ,d lh-ih-,l-;w-] esllZ fczt ,aM :Q daiuh ¼vkbZ½ fyfeVsM dks fn;k x;k gSA uD”ks vkSj Mh-ih-vkj- dh jkf'k 750-42 djksM+ #i;s ljdkj }kjk vuqeksfnr dh xbZ gSA fØ;kUo;u ,tSalh }kjk fo'ofo|ky; ds vkoklh; vkSj laLFkkxr Hkouksa ds fuekZ.k ds fy, dk;Z Bsdsnkj dks ns fn;k x;kA ;g ifj;kstuk 30 eghus esa iwjh gksxhA

• fo”ofo|ky; esa 700 csM ds lkFk lqij Lisf'k;fyVh g‚fLiVy] iksLV xzstq,V@ iksLV M‚DVjy Vhfpax ¼Mh-,e-@,e-lh-,p- dkslZ½ ds fy, ,dsMfed Cy‚d] ck;ksVsDuksy‚th] fjlpZ esfMflu] iz;ksxkRed fpfdRlk i}fr] ,Mokal fjlpZ lsaVj bu tsusfVDl] bE;wuksy‚th vkSj ok;jksy‚th tSls fjlpZ fMikVZesaV~l ds lkFk ,dsMfed Cy‚d gksxkA blesa vU; 'kS{kf.kd laLFkkuksa tSls MsaVy egkfo|ky;] QkesZlh egkfo|ky;] ekufld LokLF; laLFkku vkSj [ksy fpfdRlk Hkh gksxkA

• fo”ofo|ky; ds ifjlj esa uflaZx egkfo|ky; vkSj fQft;ksFksjsih egkfo|ky; dk fuekZ.k çhQSc VsDuksy‚th ds lkFk fd;k x;k gSA 'kS{kf.kd l= 2018&19 esa uflaZx d‚yst esa 40 lhVksa vkSj fQft;ksFksjsih d‚yst esa 30 lhVksa ij nkf[kyk fn;k x;kA

jktdh; fpfdRlk egkfo|ky;] fHkokuh 6-30 jkT; ljdkj] Hkkjr ljdkj ds dsaæ çk;ksftr ;kstuk ,e-vks-,p-,Q-MCY;w- ds rgr fHkokuh esa ,d ljdkjh fpfdRlk egkfo|ky; LFkkfir djus dh çfØ;k esa gS] tks ekStwnk ftyk vLirky dks vixzsM djds cuk;k tk,xkA fuekZ.k dk;Z esllZ fczt ,aM :Q] ,d dsaæh; lkoZtfud {ks= ds miØe dks fn;k x;k gSA dk;Zdkjh ,tSalh }kjk rS;kj dh xbZ MªkbZax vkSj Mh-ih-vkj- dh jkf'k 524-95 djksM+ #i;s gSA ifj;kstuk dks 27 eghus esa iwjk fd;k tk,xkA jktdh; fpfdRlk egkfo|ky; ,oa vLirky] than 6-31 jkT; ljdkj }kjk than esa ,d vkSj jktdh; fpfdRlk egkfo|ky; LFkkfir fd;k tk jgk gSA xzke iapk;r] gScriqj] ftyk than] us bl mís'; ds fy, fpfdRlk f'k{kk vkSj vuqla/kku foHkkx dks 24 ,dM+ tehu nh?kZdkfyd iês ij nh gSA ih-MCY;w-Mh- ¼ch- ,.M vkj-½ }kjk LFky ij pkj nhokjh dk fuekZ.k dk;Z fd;k tk jgk gSA ;g dk;Z

117

,p-,l-vkj-Mh-lh-&gfj;k.kk jkT; lM+d vkSj iqy fodkl fuxe dks fn;k x;k gSA izFke pj.k ds fy, vuqekfur ifj;kstuk ykxr 524 djksM+ #i;s vkSj f}rh; pj.k ds fy, 139 djksM+ #i;s gSA jktdh; fpfdRlk egkfo|ky; ,oa vLirky] xq#xzke 6-32 xq#xzke egkuxj fodkl çkf/kdj.k] uxj fuxe] xq#xzke vkSj Jh 'khryk ekrk nsoh Jkbu cksMZ us la;qä :i ls xkao [ksM+dh ektjk xq#xzke esa fuxe dh 29 ,dM+ tehu ij ,d u;s fpfdRlk egkfo|ky; dh LFkkiuk dh tk jgh gSA vuqekfur ifj;kstuk ykxr 500 djksM+ #i;s gSA ifj;kstuk ykxr 40%40%20 vuqikr ds :i esa xq#xzke egkuxj fodkl çkf/kdj.k] ¼th-,e-Mh-,-½ uxj fuxe] ¼,e-lh-th-½ xq#xzke vkSj Jh 'khryk ekrk nsoh Jkbu cksMZ ¼,l-,e-,l-Mh-,l-ch-½ }kjk lk>k dh tk,xhA fpfdRlk egkfo|ky; ds fuekZ.k dk dk;Z mrj izns”k jktdh; fuekZ.k fuxe ¼;w-ih-vkj-,u-,u-½ dks lkSaik x;k gSA jktdh; fpfdRlk egkfo|ky; ,oa vLirky] ukjukSy 6-33 jkT; ljdkj us xzke dksfj;kokl] ftyk egsUnzx<+ esa ljdkjh fpfdRlk egkfo|ky; dh LFkkiuk ds çLrko dks eatwjh ns nh gS vkSj 79 ,dM+ Hkwfe dks iVVs ij foHkkx ds uke dj nh xbZ gSA fuekZ.k dk;Z gfj;k.kk ih-MCY;-wMh- ¼ch- ,.M vkj-½ dks fn;k x;k gSA fMVsy izkstsDV fjiksZV vuqekfur ifj;kstuk ykxr 598 djksM+ #i;s ds lkFk rS;kj dj nh xbZ gSA “kghn glu [kku esokrh] jktdh; nUr egkfo|ky;] uygj] uwag 6-34 lkekftd&vkfFkZd :Ik ls fiNMs ftys uwag ds yksxksa ds ekSf[kd LokLF; dk [;ky j[kus ds fy, jkT; ljdkj ekStwnk “kghn glu [kku esokrh] jktdh; nUr egkfo|ky;] uygj] uwag esa ,d nUr egkfo|ky; LFkkfir dj jgh gSA ,p-,l-vkj-

Mh-lh- us 150 djksM+ :Ik;s dh vuqekfur jkf”k ls nUr egkfo|ky; ds fuekZ.k gsrq fdz;kUo;u ,tSUlh dk p;u fd;k gSA fjokM+h esa ,El dh LFkkiuk 6-35 dsaæh; foÙk ea=h us fnukad 1&2&2019 dks vius ctV Hkk"k.k esa gfj;k.kk esa 22 osa ,El dh LFkkiuk dh ?kks"k.kk dhA xzke eusBh] fjokM+h esa mä mís'; ds fy, xzke iapk;r dh 224 ,dM+ Hkwfe dh igpku dh xbZ gS] pwafd ;g Hkwfe vjkoyh o`{kkjksi.k {ks=] i;kZoj.k] ou vkSj tyok;q ifjorZu ea=ky; ds rgr yxk, x, ?kus ouLifr;ksa vkSj o`{kksa ls vkPNkfnr gS blfy, bl ifj;kstuk ds fy, vU; lkbV dh laHkkouk dk irk yxkus ds fy, jkT; ljdkj ls vuqjks/k fd;k x;k gS vkSj blds fy, ljdkj dh vf/klwpuk fnukad 02&08&2019 }kjk ,d lfefr dk xBu fd;k x;k gSA ftyk Qjhnkckn] fjokM+h] dSFky] dq#{ks= vkSj iapdwyk esa ljdkjh uflaZx d‚yst 6-36 ekuuh; eq[;ea=h us ftyk Qjhnkckn] fjokM+h] dSFky] dq#{ks= vkSj iapdqyk esa uflaZx d‚ystksa dh LFkkiuk ds fy, ?kks"k.kk,¡ dh FkhaA bu 6 uflaZx d‚ystksa ds fy, Hkwfe lHkh vfrØe.kksa ls eqä gS vkSj foHkkx ds uke ij iês ij nh xbZ gSA bu uflaZx d‚yst ds fuekZ.k dk dk;Z gfj;k.kk 'kgjh fodkl çkf/kdj.k ¼,p-,l-oh-ih-½ dks vkacfVr fd;k x;k gSA vkjs[k vkSj elkSnk izLrko fjiksZV jkf'k 194-30 djksM+ :Ik;s dks 'kklu }kjk vuqeksfnr fd;k x;k gSA fu"iknu ,tsalh us 6 uflaZx d‚ystksa ds fuekZ.k ds fy, Bsdsnkjksa dk p;u djds fuekZ.k dk;Z lkSaik gSA lHkh lkbVksa ij dke 'kq: gks x;k gS vkSj bls 22 eghus esa iwjk fd;k tk,xkA lQhnksa] thUn esa uflZax dkyst dh “kq:vkr 6-37 lQhnks] thUn esa 3 ikB;dze ,-,u-,e-] th-,u-,e- vkSj ch-,l-lh- uflZax esa

118

60 lhVksa ds lkFk uflZax dkyst dh Hkh “kq:vkr dh xbZ gSA ,El] fnYyh ds rgr ck<+lk >Ttj esa uS'kuy dSalj baLVhVîwV 6-38 uS'kuy dSalj baLVhVîwV] xkao ck<+lk >Ttj esa Hkkjr ljdkj dh ,d ifj;kstuk gS vkSj bls ,El] ubZ fnYyh }kjk ykxw fd;k x;k gSA jkT; ljdkj us bl ifj;kstuk ds fy, ,El] ubZ fnYyh dks 300 ,dM+ Hkwfe vkcafVr dh gSA 710 fcLrjksa okyk us'kuy dSalj baLVhVîwV Hkkjr dk lcls cM+k foÙkh; fuos'k gS] ftlesa ,dy vLirky esa 2]035 djksM+ #i;s dh ifj;kstuk ykxr ds lkFk NCI “kh’kZ dsUnz gksxk] ftlesa dSalj ls cpko vkSj mipkj ds fy, vuqla/kku gksxkA ;g laLFkku mÙkjh Hkkjr esa dSalj ds bykt ds fy, mUur çksV‚u lqfo/kk çnku djus okyk igyk dsaæ gksxkA ,El ubZ fnYyh us vc uS”kuy dSalj baLVhV;wV] >Ttj esa vkmV iSa”ksV lqfo/kkvksa dks 18&12&2018 ls vkSj bu iSa”ksV lqfo/kkvksa dks 14&01&2019 ls csfld v‚Udksy‚th ds Vªk;y ju dh 'kq#vkr dh gSA bldk igyk pj.k iw.kZr;k “kq: gks pqdk gSA xzke ck<+lk esa jk"Vªh; dSalj laLFkku] >Ttj dk mn~?kkVu 12&02&2019 dks Hkkjr ds ekuuh; ç/kku ea=h }kjk fd;k x;k FkkA 6-39 foHkkx dh vU; miyfC/k;ka

¼i½ Lukrd ,oa LukrdksRrj dkslksaZ esa izos”k ds fy, dsUnzhd`r la;qDr ijke”kZ&foHkkx dsUnzhd`r la;qDr ijke”kZ ds ek/;e ls vkWuykbZu lHkh Lukrd ,oa LukrdksRrj ikB;dzeksa ds fy, izos”k vk;ksftr dj jgk gSA ,e-Mh-@,e-,l-@,e-ch-ch-,l- ,oa ch-Mh-,l- ikB;dzeksa ds fy, izos”k vk;ksftr dj fy;s x;s gSaA

¼ii½ gfj;k.kk ulZ vkSj ulZ feMokbOl dkmafly&jkT; esa uflaZx f'k{kk ls tqM+h ços'k] ikBîØe] ijh{kk vkSj iathdj.k çfØ;k dks dkjxj cukus ds fy,] bl ljdkj us ,d

u;k vf/kfu;e "gfj;k.kk ulZ vkSj ulZ feM

okbOl ,DV] 2017" ykxw fd;k vkSj gfj;k.kk ulZ vkSj ulZ feM okbOl dkmafly dh LFkkiuk dh] ftlus rRdkyhu ekStwnk gfj;k.kk ulZ jftLVªs'ku dkmafly ¼,p-,u-vkj-lh-½ dh txg ys yh gS vkSj vc gfj;k.kk ulZ vkSj ulZ feM okbOl dkmafly gfj;k.kk jkT; esa uflaZx f'k{kk dk fu;eu dj jgh gSA blls igys gfj;k.kk ulZ iathdj.k ifj"kn ¼,p-,u-vkj-lh-½ us iatkc ulZ iathdj.k vf/kfu;e] 1932 dks viuk;k Fkk vkSj ,p-,u-vkj-lh- ds dk;Zdkjh fudk; 'kklh fudk; dh lajpuk esa jkT; ljdkj dk çfrfuf/kRo cgqr lhfer FkkA ,p-,u-vkj-lh- vius lhfer tukns'k ds lkFk dk;kZRed Fkk vkSj uflaZx f'k{kk ds {ks= esa yxkrkj c<+rh ekaxksa dk lkeuk djus esa l{ke ugha FkkA blfy,] ;g eglwl fd;k x;k fd gfj;k.kk jkT; esa ,d lqlaxr vkSj O;kid vf/kokl fudk; cukus dh vko';drk gSA

¼iii½ vk;q"eku Hkkjr gfj;k.kk LokLF; lqj{kk fe'ku&foHkkx us vk;q"eku Hkkjr fe'ku dks lQyrkiwoZd ljdkjh esfMdy d‚ystksa ls tqM+s vLirkyksa esa ykxw fd;k gSA igys pj.k esa] ;g ;kstuk lHkh ljdkjh vkSj ljdkjh lgk;rk çkIr esfMdy d‚ystksa vFkkZr~ ih-th-vkbZ-,e-,l-] jksgrd] ds-lh-th-,e-lh-] djuky ch-ih-,l-th-,e-lh- ¼MCY;w-½ [kkuiqj dyka] lksuhir] ,l-,p-ds-,e-th-,e-lh-] uygj] uwag vkSj ,e-,-,e-lh-] vxzksgk esa ykxw dh xbZ gSA iwjs ns'k esa ;kstuk ds rgr bykt fd, x, jksxh ds fy, igyk lQy nkok ds-lh-th-,e-lh-] djuky }kjk fd;k x;k gSA

¼iv½ mipkj ds fy, lLrh nok vkSj fo'oluh; çR;kjksi.k ¼,-,e-vkj-vkbZ-Vh-½& ,-,e-vkj-vkbZ-Vh- QkesZlh jkT; ds lHkh jktdh; fpfdRlk egkfo|ky; esa [kksys x, gS vkSj iw.kZr;k% dk;Zjr gSA ¼v½ ç/kkuea=h Hkkjrh; tuvkS"kf/k ifj;kstuk ds rgr jkT; ds lHkh ljdkjh fpfdRlk

119

egkfo|ky;ksa esa ç/kkuea=h Hkkjrh; tuvkS"kf/k dsaæ [kksys x, gSa tks iw.kZr% dk;Zjr gSA 6-40 dk;kZRed fpfdRlk egkfo|ky;ksa esa miyfC/k;ka

¼i½ iafMr Hkxor n;ky 'kekZ LokLFk; foKku fo”ofo|ky;] jksgrd • LokLFk; foKku fo”ofo|ky;] jksgrd dks

Qjojh] 2017 esa ,u-,-,-lh- xzsM&, ls lEekfur fd;k x;k vkSj ;g ns'k ds lHkh LokLF; fo'ofo|ky;ksa esa f}rh; jSad ij gSA

• ih-th-vkbZ-,e-,l- dks ;qok ekeys vkSj [ksy ea=ky; }kjk mR—"Vrk dsaæ ds :i esa vuqeksfnr fd;k x;k gSA LiksVZ~l nokbZ;ksa esa iksLV xzstq,V dkslZ tYn gh 'kq: fd, tk,axsA

• lhVh LdSu vkSj ,e-vkj-vkbZ lqfo/kkvksa dks o"kZ 2017 esa ,u-,-ch-,p }kjk ekU;rk izkIr gqbZA

• ck;ks&dsfeLVªh ySc dks o"kZ 2017 esa ,u-,-ch-,y- }kjk ekU;rk izkIr gqbZA

• LVsV v‚Q n vkVZ 120 csM /koUrjh ,isDl Vª‚ek lsaVj tuojh] 2018 ls 5 vk/kqfud vks-Vh] 22 csMsM vkbZ-lh-;w] Vªkb,t ,fj;k esa 30 csM vkSj ,d 3 VsLyk ,e-vkj-vkbZ ds lkFk pkyw fd;k x;k gSA fiNys 6 eghuksa esa 50]000 ls vf/kd ejhtksa dk bykt fd;k x;k gSA

• 200 fcLrj okyk ekr` vkSj f”k”kq ”kh’kZ vLirky dks gky gh esa pkyw fd;k x;k gSA ;g mÙkj Hkkjr dk lcls cM+k ,e-lh-,p- gSA

• dSalj mipkj ds fy, fyfu;j ,DlhysVj dh lqfo/kk dk fuekZ.k çfØ;k/khu gSA

• fo'ofo|ky; esa dSalj vkSj fofdj.k v‚Udksy‚th ij v/;;u ds fy, baMks tkikuh lg;ksx dh rjg fofHkUu fons'kh laxBu gSa] tktZ baLVhVîwV Q‚j Xykscy gsYFk] v‚LVªsfy;k ds lg;ksx ls LekVZ gsYFk ,DlVsaM izkStsDV gSA

• Js.kh 3 vkSj 4 ds deZpkfj;ksa ds fy, cgq&eaftyk] ubZ vkoklh; foax o fofHkUu fuekZ.k ifj;kstuk,a tSls eqnkZ?kj] [ksy pksV dsaæ çfØ;k/khu gSaA

¼ii½ Hkxr Qwy flag efgyk jktdh; fpfdRlk egkfo|ky;] [kkuiqj dyka] lksuhir

• fofHkUu fof'k"Vrkvksa esa laLFkku esa iksLV xzstq,V fMxzh vkSj fMIyksek ikBîØe 'kq: gks x, gSaA

• ok;jksy‚th ySc vkbZ-lh-,e-vkj- ds rgr LFkkfir dh tk jgh gS vkSj tYn gh ;g dk;Z'khy gks tk,xhA

• egkfo|ky; vLirky esa ,d Mk;fyfll ;wfuV LFkkfir dh xbZ gSA

¼iii½ “kghn glu [kku esokrh jktdh; fpfdRlk egkfo|ky;] uygj uwag esokr

• eYVh Mªx jsflLVsaV Vîwcjdqyksfll dk irk yxkus ds fy, lh-ch-,u-,-,-Vh- e'khu yxkbZ xbZ gSA

• ;ksx vkSj çk—frd fpfdRlk dsaæ dh LFkkiuk uoEcj] 2017 esa lsaVªy dkmafly Q‚j fjlpZ bu ;ksxk ,aM uspqjksiSFkh ds lg;ksx ls dh xbZ gSA

¼iv½ dYiuk pkoyk jktdh; fpfdRlk egkfo|ky;] djuky

• vLirky fnukad 13&04&2017 ls dk;kZRed gks x;k vkSj 100 ,echch,l Nk=ksa ds izFke cSp dks 'kS{kf.kd l= 2017&18 esa ços'k fn;k x;kA

• ,e-vkj-vkbZ- 1-5 VsLyk e'khu vkSj 64 Lykbl lhVh LdSu e'khu LFkkfir dh xbZ gSA

¼v½ egkjktk vxzlsu fpfdRlk egkfo|ky; vxzksgk] fglkj • fpfdRlk egkfo|ky; dks ,e-ch-ch-,l-

lhVksa esa 50 ls 100 dh o`f) dh vuqefr fey xbZ gS vkSj dbZ fof'k"Vrkvksa esa laLFkku esa fofHkUu iksLV xzstq,V fMxzh vkSj fMIyksek ikBîØe 'kq: gks x, gSaA

• ih-ih-ih- eksM ij dSFk&ySc 1 vxLr] 2018 ls dk;Z dj jgh gSA Vªkek lsaVj vkSj dSalj laLFkku dh LFkkiuk ikbZiykbu esa gSA

120

[kk| ,oa vkS’kf/k iz”kklu [kk| [k.M 6-41 jkT; [kk| iz;ksx”kkyk] gfj;k.kk] p.Mhx< ds uohuhdj.k gsrw 8-05 djksM+ :Ik;s ,Q-,l-,l-,-vkbZ- }kjk Lohdr fd, x, gS rFkk blds vfrfjDr 3-36 djksM+ :Ik;s jkT; ljdkj }kjk Lohdr fd, x, gSA blds vfrfjDr nwljh ftyk [kk| iz;ksx”kkyk] djuky ds uohuhdj.k gsrw 18-11 djksM+ :Ik;s dk izLrko ,Q-,l-,l-,-vkbZ- dks Hkst fn;k x;k gSA [email protected] 6-42 fnukad 30&09&2019 rd [kk| dkjksckjdrkZvksa dks 9]224 [kk| ykbZlSal rFkk 31]479 iathdj.k i= tkjh dj fn, x, gSA [kk| uewus 6-43 foŸk o’kZ 2018&19 esa dqy 2]992 [kk| uewus fy, x,A ftuesa ls 590 [kk| uewus ,Q-,l-,l- ,DV] 2006 vuqlkj ekud ds vuq:i ugha ik, x, ftu ij fu;ekuqlkj dk;Zokgh dh tk jgh gSA xqVdk iku elkyk ij izfrcU/k 6-44 vk;qDr [kk| lqj{kk] gfj;k.kk ds vkns”k }kjk fnukad 07&09&2018 ls gfj;k.kk jkT; esa xqVdk iku elkyk ds fuekZ.k@fcdzh ,oa Hk.Mkj.k ij ,d o’kZ ds fy, izfrcU/k yxk fn;k x;k gSA rjy ukbVªkstu ij izfrcU/k 6-45 [kk| lqj{kk] vk;qDr gfj;k.kk }kjk gfj;k.kk esa [kk| inkFkkZsa o is; inkFkkZsa esa rjy ukbVªkstu ds feJ.k ij iw.kZ izfrcU/k vkxkeh vkns”k vkus rd yxk fn;k x;k gSA eksckby [kk| ijh{k.k iz;ksx”kkyk 6-46 ,Q-,l-,l-,-vkbZ-] ubZ fnYyh }kjk nks eksckby [kk| ijh{k.k iz;ksx”kkyk

miyC/k djokbZ xbZ gSA nksuksa eksckby [kk| ijh{k.k iz;ksx”kkykvksa ¼dyLVj 1 vkSj dyLVj 2½ }kjk jkT; esa vke turk dks lqjf{kr vkSj LoPN [kk| inkFkksaZ ds ckjs esa tkx:d djus ds fy, vfHk;ku pyk;k tk jgk gSA vkS’kf/k foax 6-47 [kk| ,oa vkS’kf/k iz”kklu foHkkx] gfj;k.kk }kjk jkT; ds fofHkUu Hkkxksa esa ,sls gkfudkjd gqDdkckjksa tksfd ;qokvksa dks fudksVhu ;qDr rEckdw lhjk dks ijkslrs gSa] buds fo:} dk;Zokgh djrs gq, vkS’kf/k vkSj dkWLesfVd /kkjk] 1940 ds vUrZxr 38 dkuwuh eqdnesa nk;j fd;s x;s gSaA 6-48 foHkkx dh l;qDr Vheksa }kjk jkT; Hkj esa yxHkx 410 Nkis ekjs x;sA yxHkx 2]992 dSfeLVks dh nqdkuksa ds ykbZlSal jn~n o 1]036 nqdkuksa ds ykbZlSal fuyfEcr fd;s x;s vkSj 63 eqdnes nk;j fd;sA mDr vof/k ds nkSjku 16]278 ij bdkbZ;ksa dk fujh{k.k fd;k x;k rFkk 3]259 lSEiy fy;s x;sA 6-49 foHkkx }kjk nok fuekZ.k ds 12 ykbZlSal] 42 lkSan;Z izlk/ku fuekZ.k ds ykbZlSal] 21 jDr dks’k ds ykbZlSal tkjh fd;s x;s vkSj 84 vLirkyksa dks vko”;d eknd vkS’kf/k;ksa ds iz;ksx ds fy, vkj-,e-vkbZ- lfVZfQdsV tkjh fd;s x;sA 6-50 gfj;k.kk jkT; vkS’kf/k iz;ksx”kkyk ds fuekZ.k gsrq 1 ,dM Òwfe[k.M lSDVj&3 ipdwyk es vkoafVr dh xbZ gS rFkk ljdkj }kjk Òou fuekZ.k gsrq 21-15 djksM+ :Ik;s dk vuqeku Lohdr djrs gq, 10 djksM+ :i;s jkf”k dk izko/kku fd;k gSA

________________________________________________________________ tu LokLF; 6-51 gfj;k.kk jkT; esa 31 ekpZ] 1992 rd lHkh xkaoksa esa de ls de ,d lqjf{kr L=ksr )kjk is;ty lqfo/kk,a iznku dj nh xbZ FkhA mlds i”pkr xkaoksa esa is;ty vkiwfrZ ds

fy, cuk, x, cqfu;knh <kapkssa dh c<+kSrjh ij /;ku dsfUnzr fd;k x;kA xkaoksa esa Iks;ty Lrj tula[;k dh dojst ds vuqlkj ls vkadk

mailto:[email protected]

mailto:fuekZ.k@fcdzh

121

tkrk gSA orZeku esa jkT; esa ikuh dh deh okys mu xkaoks esa tgka ikuh dk Lrj 55 yhVj izfr O;fDr izfrfnu ls de gks x;k gS] muesa ihus ds ikuh dh vkiwfrZ ds Lrj esa lq/kkj djus ij fo”ks’k /;ku fn;k tk jgk gSA pkyw foRrh; o’kZ ds nkSjku 226 fpfUgr xkaoksa dks doj djus dk y{; fu/kkZfjr fd;k x;k gS rFkk 15 tuojh] 2020 rd igpku fd, x, 70 xkaoksa dks Ik;kZIr is;ty vkiwfrZ )kjk ykHkkfUOkr fd;k tk pqdk gSA 6-52 foÙkh; o’kZ 2019&20 ds fy, xzkeh.k ,oa “kgjh {ks=ksa ds fy, jkT; ;kstuk rFkk jk’Vªh; xzkeh.k is;ty dk;ZØe ds dsUnzh; fgLls ds lkFk lkFk unh laj{k.k dk;ZØe ds rgr 1]490-58 djksM+ :Ik;s iwath ifjO;; jkT; ds vUrZxr iznku fd, x, gSa]15 tuojh] 2020 rd 1]027-22 djksM+ [kpZ fd, tk pqds gSaA 6-53 xzkeh.k is;ty c<+kSrjh dk;ZØe ds vUrxZr xkaoksa esa ekStwnk is;ty lqfo/kkvksa dks 55@70 yhVj izfr O;fDr izfr fnu c<+kus ds fy, lq/kkj ,oa lqn<+ djuk gSA xkaoksa esa vfrfjDr V;wcoSy yxk dj] ekStwnk ugj vk/kkfjr ;kstukvksa esa c<+kSrjh] u, ugj vk/kkfjr ty ?kjksa dk fuekZ.k] cqfLVax LVs”kuksa dk fuekZ.k] ekStwnk forj.k iz.kkyh dks lqn<+ djds lq/kkj fd;k tk,xkA bl dk;ZØe ds vUrxZr o’kZ 2019&20 ds nkSjku 380 djksM+ :Ik;s dk izko/kku gSA 15 tuojh] 2020 rd 335-91 djksM+ :Ik;s dh /kujkf”k [kpZ dh tk pqdh gSA 6-54 xzkeh.k is;ty vkiwfrZ ;kstukvksa dh c<+kSrjh ds fdz;kUo;u esa rsth ykus ds fy, jkT; o’kZ 2000&01 ls fofHkUu ifj;kstukvksa ds fy, ukckMZ ls /kujkf”k izkIr dj jgk gSA bl le; 954-92 djksM+ #i;s dh ykxr ls vkj-vkbZ-Mh-,Q-&XXI, XXII, XXIII o XXIV ds vUrxZr ukckMZ }kjk vuqeksfnr dh xbZ 12 ifj;kstukvksa dk dk;Z izxfr ij gSA ukckMZ ifj;kstukvksa dk foLrr fooj.k rkfydk 6-2 esa fn;k x;k gSA 6-55 ukckMZ )kjk is;ty vkiwfrZ dh c<+kSrjh dh nks ;kstuk ftu dh dqy ykxr

120-48 djksM+ :Ik;s gS] vkj-vkbZ-Mh-,Q- XXV

ds vUrxZr gky gh esa vuqeksfnr dh xbZ gS vkSj bu ifj;kstukvksa dk fooj.k rkfydk 6-3 esa fn;k x;k gSA rglhy ukjukSy ftyk egsUnzx<+ gfj;k.kk ds 122 xkaoksa ds fy, 40 yhVj izfr O;fDr izfrfnu ls c<kdj 70 yhVj izfr O;fDr izfrfnu djus ds fy, ugj vk/kkfjr is;ty ;kstuk dk dk;Z izkjEHk dj fn;k x;k gS] tcfd rglhy ,oa ftyk fglkj] gfj;k.kk esa

pkS/kjhokyh ekbZuj dh vkj-Mh- 20000-,y- ls 7 ty?kjksa ds fy, dPps ikuh ds izcU/k djus dk dk;Z tYn gh izkjEHk dj fn;k tk;sxk vkSj vxys foRrh; o’kZ 2020&21 esa ;g dk;Z rhoz xfr ls izkIr dj ysxkA 6-56 Lis”ky daiksuSaV lc Iyku ds vUrxZr ftu xkaoksa@cfLr;ksa esa T;knkrj tula[;k vuqlwfpr tkfr ds ?kj gSa] mu esa vfrfjDr uydwi yxk dj] ekStwnk ugj vk/kkfjr ;kstukvksa dh c<+kSrjh ,oe u, ugj vk/kkfjr ty?kj cukdj] cwfLVax LVs”kuksa dk fuekZ.k dj ds rFkk ekStqnk forj.k iz.kkyh dks etcwr cukdj Ik;kZIr ek=k esa is;ty iznku dh tkrh gSA o’kZ 2019&20 ds nkSjku bl dk;Zdze ds vUrxZr 15 djksM+ #i;s dk ctV izko/kku gS ftl ij 15&01&2020 rd 9-83 djksM+ #i;s [kpZ fd, tk pqds gSaA 6-57 xzkeh.k {ks=ksa esa LoPN vkSj loaf/kZr okrkoj.k ds fy, ekuuh; eq[;eU=h }kjk ,d fu.kZ; fy;k x;k gS fd egkxzke ;kstuk ds vUrxZr 10]000 ;k mlls vf/kd vkcknh okys cMs xkaoksa esa ey fudklh iz.kkyh iznku dh tk,A ;g ;kstuk ,d fo”kkydk;+ ;kstuk gS vkSj bls ykxw djus ds fy, cM+s iSekus ij /ku dh vko”;drk gksxhA leL;k dh O;kidrk dks /;ku esa j[krs gq, ;kstukvksa dks pj.kksa esa ykxw djus dk fu.kZ; fy;k x;k gSA pj.k&I esa 20 xkaoksa dks doj fd;k tk,xk pj.k&II esa 37 xkao “kkfey gksaxs rFkk pj.k&III esa vfrfjDr 71 xkao doj djus dk y{; gSA bl ds vykok ifj;kstuk ds xkaoksa esa ikuh dh vkiwfrZ Hkh

135 yhVj izfr O;fDr izfrfnu + 15 izfr”kr ¼;w-,-MCY;w-½ rd c<+kbZ tk,xhA

122

rkfydk 6-2&jkT; esa ukckMZ ifj;kstukvkssa dk foL`r fooj.k

rkfydk 6-3&tykiwfrZ ifj;kstukvksa esa lao/kZu

L=ksr% tu&LokLF; foHkkx] gfj;k.kkA

6-58 blds vykok bl ;kstuk esa lhost ¼ey½ ds mipkj vkSj blds lqjf{kr

dze la0

ifj;kstuk dk uke vkj- vkbZ Mh- ,Q-

vuqekfur ykxr ¼#i;s yk[k esa½

15&01&2020 rd fd;k x;k dqy [kpZ ¼#i;s

yk[k esa½ 1 5 ekStwnk ty?kjksa] ftuesa 24 xkao “kkfey gSa] ds

fy, ugjh ikuh dh c<kSrjh rFkk cq/kiqj] fpeukokl] esa u, ty?kjksa dk fuekZ.kA

XXI 9285-81 8022-05

2 62 <kf.k;ksa dks is;ty lqfo/kk,a iznku djus ds fy, ekStwnk ,l-ch-,l] vkbZ]ch],l] ls tksM+ukA

XXI 776-68 651-39

3 (d) 3 ty?kjksa uker% mxkyu] Hkdykuk o /keZ[ksM+h ds fy, ifEiax }kjk dPps ikuh dkizcU/k djukA

XXII 522-16 536-72

3 ([k)

6 ty?kjksa] uker% [ksM+h ykspc] tkyc] ukjk] fdUuj] jk[kh [kkjk vkSj “kkgiqj] ds fy, ifEiax }kjk dPps ikuh dk izcU/k djukA

XXII 1026-50 821-49

3 (x) enugsMh ty?kj ds fy, ifEiax }kjk dPps ikuh dk izcU/k djukA

XXII 246-39 224-87

4 4 ty?kjksa fu;kuk] [kjM+ vyhiqj] dqykuk rFkk e;M+ ds fy, ifEiax }kjk dPps ikuh dk izcU/k djukA

XXII 699-88 484-25

5 i`Fkyk vkSj iyoy [k.Mksa ds 84 xq.koRrk izHkkfor xkaoksa esa c<+ksrjh ty vkiwfrZ ;kstukA

XXII 18430-62 12129-93

6 14 xkaoks o 1 <k.kh] ds fy, xkao [kysVk esa ugj vk/kkfjr ty?kj cukdj ty vkiwfrZ esa c<+ksrjhA

XXIII 4439-00 3297-55

7 11 ty?kjks ds 15 xkaoks es ty vkiwfrZ esa c<+ksrjh o dPps ikuh dk izcU/k djukA

XXIII 2847-35 2817-86

8 25 xkaoks es ty vkiwfrZ esa c<+kSrjh ¼Cykd lrukyh½A

XXIII 12443-00 6064-02

9 80 xkaokas fQjkstiqj f>jdk o uxhuk cykWd esa ;equk QYM Iysu es xako vVck esa jSuhoSy yxkdj ty vkiqfrZA

XXIII 21090-00 17194-75

10 25 xakoksa o 3 <kf.k;ksa ds fy, xkao j/kqukFkiqjk lewg esa ugj vk/kkfjr ty?kj iznku djukA

XXIV 6602-60 3081-43

11 23 xakoksa o 4 <kf.k;ksa ds fy, xkao lkaiyh o dlkSyk esa ugj vk/kkfjr ty?kj iznku djukA

XXIV 5612-40 3165-52

12 rglhy vVsyh e.Mh ds 61 xakoksa ds fy,] xkao Hkkydh esa ugj vk/kkfjr ty?kj cukdj ikuh dh c<kSrjh djuk A

XXIV 11470-00 4409-45

dqy jkf”k 95492-39 62901-30

dze la0

ifj;kstuk dk uke vuqekfur ykxr ¼#i;s yk[k esa½

1 rglhy ukjukSy ftyk egsUnzx<+ gfj;k.kk ds 122 xkaoksa ds fy, 40 yhVj izfr O;fDr izfr fnu ls c<kdj 70 yhVj izfr O;fDr izfrfnu djus ds fy, ugj vk/kkfjr is;ty ;kstuk esa c<+kSrjh djukA

9494-25

2 rglhy ,oa ftyk fglkj gfj;k.kk esa pkS/kjhokyh ekbZuj dh vkj-Mh-20000-,y- ls 7 ty?kjksa ds fy, dPps ikuh dk izca/ku djukA

2554-15

dqqy jkf”k 12048-40

123

fuiVku ds fy, ey “kks/ku la;U=ksa ds fuekZ.k dh Hkh ifjdYiuk dh gSA pkyw foÙk o’kZ ds nkSjku bl ifj;kstuk ds xkaoksa esa ty vkiwfrZ c<+kus vkSj ey fudkl iz.kkyh fcNkus ds fy, izR;sd ij 5]000 yk[k :Ik;s dh /kujkf”k eatwj dh xbZ gSA dqy 10]000 yk[k :Ik;s dh /ku jk”kh ds fo:) vc rd 2]355-34 yk[k :Ik;s dh /kujkf”k [kpZ dh xbZ gSA 15 ifj;kstukvksa ds xkaoksa esa 135 yhVj izfr O;fDr izfrfnu ikuh dh vkiwfrZ esa o`f) dk dk;Z izxfr ij gS tc fd brus gh xkaoksa esa ey fudkl iz.kkyh fcNkus dk dke Hkh py jgk gSA pkyw foÙk o’kZ ds nkSjku ik;yV izkstSDV ds :Ik esa 9 xkaoksa esa 135 yhVj izfr O;fDr izfrfnu is;ty vkiwfrZ ds lkFk&lkFk 9 xkaoksa esa ey fudklh lqfo/kkvksa ds lkFk iznku djus dk izLrko gSA ;g egRokdka{kh dk;ZØe viuh izkjafHkd voLFkk esa gS ysfdu vxys foÙkh; o’kZ ls bl dk;Z ij rsth ykus vkSj xfr izkIr djus dh laHkkouk gSA 6-59 Hkkjr ljdkj )kjk izR;sd xzkeh.k ifjokj dks o’kZ 2024 rd dk;kZRed ?kjsyw duSD”ku ¼,Q-,p-Vh-lh-½ iznku djus ds mís”; ls ty thou fe”ku ¼ts-ts-,e½ izkjEHk fd;k x;k gSA gfj;k.kk esa 53-47 izfr”kr xzkeh.k ?kjksa ds Hkhrj ikuh duSD”ku gSaA 16&07&2019 rd ikbIM okVj lIykbZ ¼ih-MCY;w-,l-½ ds lkFk dqy ?kjsyw duSD”ku ds izfr”kr ds ekeys esa gfj;k.kk orZeku esa ns”k esa pkSFks LFkku ij gSA gfj;k.kk jkT; esa ty thou fe”ku izkjEHk fd;k tk pqdk gS rFkk bl y{; dks o’kZ 2022 rd iw.kZ djuk r; fd;k x;k gSA jkT; ty ,oe lhojst fe”ku ¼,l-MCY;w-,l-,e-½ ftyk ty ,oa lhojst fe”ku ¼Mh-MCY;w-,l-,e-½ vkSj xzke ty ,oa lhojst lfefr ¼oh-MCY;w-,l-lh-½ dks 13&12&2019 dks vf/klwfpr fd;k x;k gSA ty thou fe”ku ds vUrxZr iapk;rksa dks ?kjksa ds dojst ds fy, Ikwath dk;Z fdz;koU;u djus ds fy, l”kDr cuk;k tk jgk gSA ,d cM+s uhfrxr cnyko esa ubZ ty vkiwfrZ

ifj;kstukvksa ds lkFk&lkFk xzkeh.k ty vkiwfrZ ;kstukvksa ds lapkyu ,oa j[kj[kko ds fØ;kUo;u esa xzke ty ,oa lhojst lfefr ¼oh-MCY;w-,l-lh-½ dh lfØ; Hkkxhnkjh ds ek/;e ls LFkkuh; “kklu dks l”kDr cukus ij /;ku dsfUnzr fd;k tk,xkA 6-60 tu LokLF; vfHk;kfU=dh foHkkx tks vc rd dk;ZUo;u drkZ dk dk;Z djrk Fkk og vc iapk;rh jkt laLFkkuksa dh {kerkvksa dks c<+kus ds fy, ,d QSflfyVsVj dh Hkwfedk fuHkk,xkA ftyk ty ,oa lhojst fe”ku ¼Mh-MCY;w-,l-,e-½ ds v/;{k gksus ds ukrs ftyk mik;qDrksa ls vuqjks/k fd;k x;k gS fd os dk;ksZa dh izxfr dk tk;tk ysus ds fy, ekfld izxfr dh leh{kk cSBdsa vk;ksftr djsa rFkk mu eqn~nksa dks gy djsa tks ;kstuk ds dk;kZUo;u esa ck/kk mRiUu dj ldrs gSaA 6-61 dqy 92 “kgjksa esa ls 87 “kgjksa esa tu LokLF; vfHk;kaf=dh foHkkx )kjk is;ty vkiwfrZ ,oe~ ey fudklh lsokvksa dk j[kj[kko fd;k tk jgk gSA lHkh 87 “kgjksa esa ikbZiksa )kjk is;ty vkiwfrZ iznku dh tk pqdh gSA pkyw&for o’kZ ds nkSjku pqus gq, “kgjksa rFkk “kgjksa dh vuqeksfnr gqbZ dkyksfu;ksa esa ty forj.k rFkk c<kSrjh ds dk;ksZa dks djus ds fy, 14]706 yk[k :Ik;s dk izko/kku fd;k x;k gSA bl dk;ZØe ds vUrxZr 15&01&2020 rd 9]621-86 yk[k :Ik;s bLrseky fd, tk pqds gSa tcfd 5]084-14 yk[k :Ik;s dh “ks’k /kujkf”k 31&03&2020 rd mi;ksx gksus dh laHkkouk gSA 6-62 tgka rd ey fudklh ;kstukvksa dk lEcU/k gS jkT; esa ey fudklh dh lqfo/kk,a 87 “kgjksa ds eq[; Hkkxksa esa iznku dh tk pqdh gSA tcfd 4 “kgjksa esa ty fudklh lqfo/kk,a iznku djus dk dk;Z izxfr ij gS rFkk gky gh esa vf/klwfpr 5 “kgjksa esa vHkh dk;Z “kq: fd;k tkuk gSA pkyw foRr&o’kZ ds nkSjku “kgjh {ks=ksa esa ey fudklh lqfo/kk,a iznku djus ds fy, 20]505 yk[k :Ik;s dh /kujkf”k vuqeksfnr dh xbZ gS vkSj 15 tuojh]

124

2020 rd 16]867-65 yk[k :Ik;s dh /kujkf”k [kpZ dh tk pqdh gS rFkk “ks’k 3]637-35 yk[k :Ik;s 31&03&2020 rd mi;ksx gksus dh laHkkouk gSA 6-63 Hkkjr dh jkt/kkuh ij cM+s iSekus ij tula[;k Hkkj dks de djus ds mís”; ls Hkkjr ljdkj dk jk’Vªh; jkt/kkuh {ks= Iykfuax cksMZ ¼,u-lh-vkj-ih-ch-½ mixzg “kgjkas esa is;ty vkiwfrZ ,oa ey fudklh dh cqfu;knh lajpukvksa dks c<+kus ds fy, lrr iz;kl dj jgk gSA bl dk mís”; jkt/kkuh ls lVs “kgjksa esa yxHkx leku lsok,a iznku djuk vkSj ns”k dh jkt/kkuh fnYyh esa c<+rh tula[;k dks de djuk gSA jk’Vªh; jkt/kkuh {ks= Iykfuax cksMZ )kjk foÙkiksf’kr ;kstuk,a 75%25 ds “ks;fjax iSVuZ ij ykxw dh tkrh gSA ftl esa 75 izfr”kr fgLlk jk’Vªh; jkt/kkuh {ks= Iykfuax cksMZ ls rFkk 25 izfr”kr fgLlk jkT; dk gksrk gSA 6-64 orZeku esa 9 “kgjksa uker% xUukSj] [kj[kkSnk] >Ttj] gksMy] dykukSj] lkiayk] lksguk] csjh ,oa leky[kk esa ey fudklh ;kstukvksa esa lq/kkj ds fy, 72-09 djksM+ :Ik;s dh ykxr dh 9 ifj;ksuk,a jk’Vªh; jkt/kkuh {ks= Iykfuax cksMZ }kjk vuqeksfnr dh xbZ gSa rFkk ;g ;kstuk,a dk;kZUo;u ds fofHkUu pj.kksa esa izxfr ij gSaA pkyw foÙk o’kZ esa jk’Vªh; jkt/kkuh {ks= Iykfuax cksMZ }kjk 30 djksM+ :Ik;s etwaj fd, x, gSa rFkk bl ij 15 tuojh] 2020 rd 7-02 djksM+ :Ik;s [kpZ fd, tk pqds gSaA 6-65 ekulwu ds nkSjku fofHkUu “kgjksa es dbZ LFkku izkd`frd <yku ds dkj.k ck<+ ds fy, vfr laosnu”khy gSaA izHkkfor bykdksa esa ck<+ dh jksdFkke ds fy, cjlkrh ikuh dh fudklh ds fy, Ik;kZIr cqfu;knh <kapks ds fuekZ.k dh vko”;drk gksrh gSA fiNys rhu n”kdksa ds nkSjku ck<+ ls izHkkfor vfr laosnu”khy izeq[k “kgjksa esa ,d dkQh etcwr vkSj yphyk cjlkrh ikuh dh fudklh ds fy, cqfu;knh <kapk fodflr fd;k x;k gSA o’kZ

2019&20 ds nkSjku tks dk;Z izxfr ij gaS mu dk;ksZa dks iw.kZ djus ds fy, 20 djksM+ :Ik;s dh /kujkf”k vkcafVr dh xbZ gS vkSj 15 tuojh] 2020 rd 6-35 djksM+ :Ik;s dh /kujkf”k [kpZ dh xbZ gSA “ks’k jkf”k dks 31&03&2020 rd [kpZ djus dh laHkkouk gSA 6-66 “kgjh {ks=ksa ds fy, Lis”ky daiksusV lc Iyku ¼,l-lh-,l-ih-½ ds vUrxZr vuqlwfpr tkfr dh vf/kd tula[;k okys {ks=ksa esa ty vkiwfrZ@ey fudklh lqfo/kk,a iznku rFkk vixzsM dh tk jgh gSaA bu /kujkf”k;ksa dk mi;ksx bafnjk xka/kh is;ty vkiwfrZ ;kstukvksa ds vUrxZr cukbZ xbZ ljapukvksa dh ns[k&js[k ds fy, Hkh fd;k tk jgk gSA “kgjksa dh vuqlwfpr tkfr dh vf/kd vkcknh okyh cfLr;ksa@dkyksfu;ksa esa ewyHkwr lsok,a iznku djus ds fy, o’kZ 2019&20 ds nkSjku is;ty ds fy, 294 yk[k :Ik;s vkSj ey fudklh ds fy, 995 yk[k :Ik;s dh /kujkf”k fu/kkZfjr dh xbZ gSA 15 tuojh] 2020 rd Lis”ky daiksusaV lc Iyku ds vUrxZr “kgjh is; ty ;kstukvksa ,oa “kgjh ey fudklh ;kstukvksa ij Øe”k% 196-56 yk[k :Ik;s vkSj 507-60 yk[k :Ik;s [kpZ fd, tk pqds gSaA 6-67 tu LokLFk; vfHk;kf=adh foHkkx us 124 ey “kks/ku la;U=ksa dk fuekZ.k fd;k gSa ftuesa og ey “kks/ku la;U= Hkh “kfey gaS tks dh ?kXxj rFkk ;equk dSpeSUV {ks= esa vkrs gSA rFkk tu LokLFk; vfHk;kaf=dh foHkkx us dfe;ksa dh igpku dh gS vkSj ubZ Lohd`r dkyksfu;ksa es lhoj fcNkus ds vykok u;s ey “kks/ku la;U=ksa ds fuekZ.k vkSj ekStqnk ey “kks/ku la;U=ksa ds uohuhdj.k dks 31&12&2020 rd iwjk djus dh rS;kjh dj yh xbZ gSA 6-68 Hkwfexr ty Hk.Mkj esa fprkatud deh dks /;ku esa j[krs gq,] gfj;k.kk ljdkj us mipkfjr xSj ihus ;ksX; ty ds iqu% mi;ksx ij uhfr dks vf/klwfpr fd;k gS tks dkQh O;kid gS vkSj csdkj ikuh dks mi;ksx

125

esa ykus ds fy,] LVSaMMZ ifjpkyu izfØ;k ds vuwlkj lEcfU/kr ifj;kstuk fuekZ.k ds fy, l`tu MsVkcsl] fuxjkuh vkSj dk;ZUo;u ds fy, ,d fo”ks’k lSy dk xBu “kkfey gSA bl lEcU/k esa lEHkkfor xSj ihus ;ksX; ikuh ds mi;ksx ls lEcfU/kr cMs miHkksDrkvksa vFkkZr

fo|qr la;U=ksa uxj fuxe] m|ksxkssa vkSj flapkbZ dh igpku dj yh xbZ gS rFkk lHkh fgr/kkjdksa ds lkFk izkjafEHkd cSBdsa dh tk jgh gSaA mipkfjr xSj ihus ;ksX;@vif”k’V ty ds iqu% mi;ksx ds fy;s O;kid dk;Z ;kstuk Hkh rS;kj dh xbZ gSA

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& Ekfgyk ,oa cky fodkl foHkkx 6-69 Ekfgyk ,oa cky fodkl foHkkx] gfj;k.kk }kjk efgykvksa rFkk cPpksa ds fodkl ,oa l”kfDrdj.k ds fy, dbZ ;kstuk,a pykbZ tk jgh gSA jkT; ljdkj efgykvksa ds l”kfDrdj.k ds fy, opuc} gSA foHkkx dk eq[; m}s”;@y{;] uhfr;ksa vkSj izksxzkeksa }kjk efgykvksa ds lkekftd rFkk vkfFkZd l”kfDrdj.k dks izksRlkfgr djuk] cPpksa dks vf/kdkjksa ds izfr tkx:d djuk] lh[kus dh {kerk c<+kuk] iks’k.k] laLFkkfud leFkZu bR;kfn gSA foHkkx dk ctV o’kZ 2014&15 esa 1]114-15 djksM+ :i;s ls c<+dj o"kZ 2019&20 esa 1]496-98 djksM+ :Ik;s gks x;k gSA bl foÙk o’kZ esa fnlEcj] 2019 rd 790-55 djksM+ :Ik;s dh jkf”k fofHkUu foHkkxh; ;kstukvksa vkSj dk;Zdzeksa ij O;; dh xbZ gSA csVh cpkvks csVh i<+kvks 6-70 ekuuh; iz/kkuea=h }kjk 22 tuojh] 2015 dks csVh cpkvks&csVh i<+kvks jk’Vªh; dk;Zdze dh “kq:vkr ikuhir esa dh xbZ Fkh ftldk mn~ns”; i{kikfr fyax tkap dks jksduk] yMfd;ksa o ckfydkvksa ds vfLrRo] lqj{kk ,oa f”k{kk dks lqfuf”pr djuk gSA bl dk;Zdze ds fdz;kUo;u ds fy, gfj;k.kk jkT; ds 12 ftyksa dks pquk x;k ftudk f”k”kq fyax vuqikr vlarqfyr FkkA blds i”pkr o’kZ 2016 esa ;g dk;Zdze “ks’k 8 ftyksa esa rFkk ekpZ] 2018 esa esokr ftys esa vxzsf’kr fd;k x;kA jkT; ljdkj us dk;Zdze ds lQy fdz;kUou ds fy, lHkh leqnk;ksa] lkekftd laxBuksa vkSj xSj&ljdkjh laxBuksa dks ,d lka>k eap ij ykus ds fy, fofHkUu dne mBk,A gfj;k.kk esa f”k”kq fyax vuqikr nj tks o’kZ 2011 dh

tux.kuk vuqlkj 830 Fkk] o’kZ 2019 esa c<+dj 923 rd igq¡p x;k gSA fnukad 08&03&2016 dks jkT; ljdkj dks f”k”kq fyax vuqikr esa lq/kkj ykus gsrq lEekfur fd;k x;kA ftyk ;equkuxj dks fnukad 24&01&2017 dks ckfydk f”k{kk ds {ks= esa vuqdj.kh; izn”kZu ds fy, lEekfur fd;k x;k FkkA ekuuh; iz/kkuea=h us ftyk lksuhir ds mik;qDr dks fnukad 08&03&2018 dks csVh cpkvks&csVh i<+kvks dh rhljh o’kZxkkaB ds volj ij ih-lh- rFkk ih-,u-Mh-Vh- vf/kfu;e ds fdz;kUo;u ds fy, lEekfur fd;k x;kA gfj;k.kk jkT; dks iw.kZ :Ik ls leFkZu] ekxZ n”kZu] ns[kjs[k rFkk csVh cpkvks&csVh i<+kvks vfHk;ku ds y{; dks iwjk djus ds fy, lEekfur fd;k x;kA ftyk djuky dks izHkko”kkyh lkeqnkf;d xBcU/ku] ftyk dq:{ks= dks ih-lh- ,oa ih-,u-Mh-Vh- vf/kfu;e dks ykxw djus vkSj ftyk >Ttj dks dU;k f”k{kk ds fy, ;ksX; cukus ij fnukad 24&01&2019 dks lEekfur fd;k x;kA gfj;k.kk jkT; dks csgrj izn”kZu ds fy, p;fur fd;k x;k vkSj ftyk egsUnzx< vkSj fHkokuh dks fiNys 5 o’kksaZ esa f”k”kq fyax vuqikr esa mRd`’B dk;Z ds fy, fnukad 07&08&2019 dks lEekfur fd;k x;kA iz/kku ea=h ekr`Ro oanuk ;kstuk ¼ih-,e-,e-oh-okbZ-½ 6-71 Hkkjr ljdkj }kjk 01&01&2017 ls bfUnjk xka/kh ekr`Ro lg;ksx ;kstuk dk uke cny dj iz/kku ea=h ekr`Ro oanuk ;kstuk dj fn;k x;k gSA ;g ;kstuk jk’Vªh; [kk| lqj{kk vf/kfu;e] 2013 ds vuq:i jkT; ds lHkh ftyksa esa pykbZ tk jgh gS ftldk

126

[kpkZ dsUnz o jkT; ds chp 60%40 ds vuqikr esa gSA ;g ;kstuk xHkZorh ,oa nw/k fiykus okyh ekrkvksa ds chp LokLF; laca/kh O;ogkj vkSj iks"k.k esa lq/kkj ykus esa enn djsxh rkfd dqiks’k.k ds izHkko dks de fd;k tk lds] tSls fd LVafVax] osfLVax vkSj vU; lacaf/kr leL;k,aA bl ;kstuk ds varxZr xHkZorh o nw/k fiykus okyh ekrkvksa dks 5]000 :Ik;s dh jkf”k rhu fdLrksa esa nh tkrh gSA ;kstuk ds “kq: gksus ls vc rd 3]43]946 ykHkik=ksa ij 147-03 djksM+ :i;s dh jkf”k O;; dh xbZ gSA ou LVkWi dsUnz ¼l[kh½ 6-72 fgalk ls ihfM+r efgykvksa dks pj.kc} rjhds ls ,d Nr ds uhps lHkh lqfo/kk,a tSls fd fpfdRlk lqfo/kk] iqfyl lgk;rk] dkuwuh lgk;rk] ekufld ,oa lkekftd dkmalfyax] vLFkkbZ vkoklh; lgk;rk iznku djus ds m}s”; ls ou LVkWi dsUnz dh LFkkiuk dh xbZ gSA jkT; esa efgykvksa ds fy;s ou LVkWi dsUnz **l[kh** dh LFkkiuk izFke pj.k esa ftyk djuky] xq:xzke] Qjhnkckn] fglkj] fjokMh] fHkokuh ,oa ukjukSy esa dh xbZA blds vfrfjDr o"kZ 2018&19 esa “ks’k ftyksa esa 15 ou LVkWi dsUnz pyk, x,A bl ;kstuk ds vUrxZr jkT; esa vc rd dqy 6]061 ¼efgyk,a muds cPpksa lfgr½ dslksa dk fuiVku fd;k tk pqdk gSA bl ;kstuk ds rgr vc rd 254-27 yk[k :i;s dh jkf'k O;; dh xbZ gSA vkidh csVh&gekjh csVh 6-73 gfj;k.kk ljdkj }kjk o’kZ 2015 esa ?kVrs fyax vuqikr dh leL;k dks de djus rFkk yM+dh ds tUe ds izfr lekt dh lksp dks cnyus ds fy, vkidh csVh&gekjh csVh ;kstuk jkT; ljdkj }kjk ykxw dh xbZA ftlds vUrxZr vuqlwfpr tkfr rFkk xjhc ifjokjksa dks igyh csVh ds tUe ij 21]000 :Ik;s rFkk lHkh oxZ ds ifjokjksa dks nwljh csVh ds tUe ij 21]000 :Ik;s dh jkf”k nh tkrh gSA ;g jkf”k ckfydk dks 18 o’kZ dh vk;q iw.kZ gksus ij ¼yxHkx 1 yk[k :Ik;s½ mlds mi;ksx

ds fy, nh tk;sxhA gfj;k.kk ljdkj }kjk rhljh csVh ds tUe ij Hkh ;g ykHk nsus dk izko/kku fd;k x;k gSA ;kstuk ds vUrxZr ekl fnlEcj] 2019 rd 2]03]385 ckfydkvksa dks ykHk iznku fd;k tk pqdk gSA gfj;k.kk dU;k dks’k 6-74 gfj;k.kk dU;k dks’k jkT; esa ekpZ] 2015 dks ckfydkvksa ,oa efgykvksa ds fodkl o mUufr ds fy;s xfBr fd;k x;k gSA efgyk ,oa cky fodkl foHkkx }kjk dks’k ds rgr izkIr jkf”k dh ns[kjs[k dh tk;sxhA bl dks’k ds cSad [kkrs esa vc rd 69-88 yk[k :i;s dh jkf”k tek dh xbZ gSA vk;dj foHkkx }kjk vk;dj ,DV dh /kkjk 12 , , ds vUrxZr pSfjVsCky lkslkbZVh dk iathdj.k rFkk /kkjk 80th ds varxZr NwV iznku dh xbZ gSA fnlEcj] 2019 rd 52-41 yk[k :i;s dh jkf”k ckfydkvksa ,oa efgykvksa ds mRFkku ds fy, O;; dh xbZ gSA lqdU;k le`f} [kkrk ;kstuk 6-75 ;g ;kstuk 22&01&2015 dks pykbZ xbZ Fkh ftldk mn~ns”; vlarqfyr fyxakuqikr dh leL;k ls fuiVus rFkk csVh ds tUe ds izfr yksxksa dh lksp esa ldkjkRed cnyko ykuk gSA ;kstuk ds vUrxZr ckfydk ds tUe ls ysdj 10 o’kZ rd dh vk;q rd [kkrk [kksyk tk ldrk gSA jkT; esa vc rd dqy 4]90]081 [kkrs [kqyok;s tk pqds gSA Ikks’k.k vfHk;ku 6-76 Ikks’k.k vfHk;ku ekuuh; iz/kkuea=h }kjk 8 ekpZ] 2018 dks jkTkLFkku ds >qa>uq ftys esa “kq: fd;k x;kA Ikks’k.k vfHk;ku dk y{; 0&6 o’kZ dh vk;q ds cPpksa] fd”kksfj;ksa] xHkZorh efgykvksa rFkk Lruiku djkus okyh ekrkvksa ds iks’k.k Lrj esa lq/kkj djus ls gSA Ikks’k.k vfHk;ku jkT; ds lHkh ftyksa esa pj.kc} rjhds ls ykxw gSaA Ikks’k.k vfHk;ku ds igys pj.k esa 2 ftys ¼uwg o ikuhir½ dks “kkfey fd;k x;k rFkk nwljs pj.k esa 10 ftyksa uker% dSFky] djuky] dq:{ks=] fHkokuh] ;equkuxj] xq:xzke] iyoy]

127

jksgrd] fljlk rFkk lksuhir dks p;fur fd;k x;k] ckdh ftyksa dks rhljs pj.k ds rgr lekfo’V fd;k x;kA lkeqnkf;d vk/kkfjr dk;Zdzeksa dks izR;sd eghus ds 8osa vkSj 22osa fnu izR;sd vkaxuokM+h esa vk;ksftr fd;s x,A xzkeh.k LokLF;] LoPNrk vkSj iks"k.k fnol eghus ds 15oas fnu LokLF; foHkkx vkSj xzke iapk;r ds vfHklj.k esa fu;fer rkSj ij vk;ksftr fd, x,A fofHkUu Lrj ij vfHklj.k dk;Z ;kstuk cukus ds fy, jkT;] ftyk ,oa CykWad Lrj ij leUo; desfV;ksa dk xBu fd;k x;kA lesfdr cky laj{k.k ;kstuk ¼vkbZ-lh-ih-,l-½ 6-77 lesfdr cky laj{k.k ,EczSyk ;kstuk gS ftlds vUrxZr t#jrean cPpksa dh ns[kjs[k o dkuwu dk mYya?ku djus okys fd”kksjksa ls lEcfU/kr fofHkUu ;kstukvksa dks lekfo’V fd;k tk jgk gSA ;g dk;Zdze gfj;k.kk LVsV pkbZYM izksVsD”ku lkslk;Vh ¼,p-,l-lh-ih-,l-½ ds ek/;e ls pyk;k tk jgk gSA ftyk Lrj ij bl ;kstuk dks ykxw djus ds fy, ftyk mik;qDr dh v/;{krk es ftyk cky laj{k.k lfefr ¼Mh-lh-ih-;w-½ rFkk ftyk cky laj{k.k desVh dk xBu fd;k x;k gS ftlds vUrxZr t#jrean cPpksa dks mudh ns[kjs[k] lqj{kk] fodkl rFkk iquokZl miyC/k djokbZ tk jgh gSA 82 cky ns[kjs[k laLFkk;sa ljdkjh] v)Zljdkjh rFkk xSj ljdkjh lLFkkvksa }kjk pykbZ tk jgh gSA ;s laLFkk,a jkT; esa 47 [k.Mksa esa 3]500 cPpksa dks doj dj jgh gSA gfj;k.kk esa lHkh ftyksa esa fd”kksj U;k; lfefr vkSj cky dY;k.k lfefr dk;Z dj jgh gSA lesfdr cky fodkl lsok ;kstuk 6-78 Lkesfdr cky fodkl lsok ;kstuk ¼vkbZ-lh-Mh-,l-½ ljdkj dh izeq[k ;kstuk gS ftldk mn~ns”; 0&6 lky rd ds cPpksa ds LokLF;] iks’k.k Lrj] euksoSKkfud o lkekftd fodkl esa lq/kkj djuk rFkk e`R;qnj] dqiks’k.k ,oa Ldwy NksM+us okys cPpksa dh la[;k dks de djuk gSA orZeku esa vkbZ-lh-Mh-,l- ;kstuk ds

vUrxZr 148 ifj;kstuk;sa ¼127 xzkeh.k +

21 “kgjh½ 25]962 vkaxuokM+h dsUnzksa ftuesa 512 feuh vkaxuokM+h dsUnz Hkh “kkfey gSa] ds ek/;e ls pykbZ tk jgh gSaA blds ek/;e ls jkT; ljdkj }kjk fu/kkZfjr eki n.Mks ds vuqlkj iwjd iks’kkgkj iznku fd;k tk jgk gS tks xHkZorh ,oa nw/k fiykus okyh ekrkvksa dks 600 dSyksjh o 18&20 xzke izksVhu] cPpks dks 500 dSyksjh o 12&15 xzke izksVhu rFkk dqiksf’kr cPpks dks 800 dSyksjh vkSj 20&25 xzke izksVhu fn;k tkrk gSA iwjd iks’kkgkj dh njks dks 7 :i;s ls 9-50 :i;s izfr ekrk] 6 :i;s ls 8 :i;s izfr cPpk o 9 :i;s ls 12 :i;s izfr dqiksf’kr ckyd izfrfnu dj fn;k x;k gSA iwjd iks’kkgkj dk;Zdze ds rgr 8-06 yk[k cPpks o 2-56 yk[k xHkZorh o nw/k fiykus okyh ekrkvksa dks lekfo’V fd;k x;k gSA cPpksa vkSj efgykvksa dks iznku fd;s tk jgs iwjd iks’k.k ds iks’k.k ewY; dks c<+kus ds fy, fuEu igy dh xbZ gSA

• QksVhZQkbZM rsy lHkh ftyksa esa o nksuksa iathjh IykaV esa gSQsM ds ek/;e ls miyC/k djok;k tk jgk gSA

• QksVhZQkbZM xsagw dk vkVk 6 ftyksa uker% vEckyk] djuky] lksuhir] dSFky] dq:{ks=] iapdwyk gSQsM ds ek/;e ls miyC/k djok;k tk jgk gSA

• iathjh IykaV xq:xzke o ?kjkS.Mk }kjk vkaxuokM+h dsUnzkas ds ykHkkfFkZ;ksa ds fy, QksVhZQkbZM iathjh rS;kj dh tk jgh gSA

• vkaxuokM+h dsUnzksa esa jk'ku cukus ds fy, Mcy QksVhZQkbZM ued dk iz;ksx fd;k tk jgk gSA

vkaxuokM+h dsUnzksa dk fuekZ.k 6-79 vkaxuokM+h dsUnz fuekZ.k ;kstuk dk vkjEHk o’kZ 2002&03 esa bl m}s”; ds lkFk gqvk fda cPpksa o vkbZ-lh-Mh-,l- dh ykHkkFkhZ efgykvksa dks LoPN lkQ lqFkjk okrkoj.k iznku djus ds fy, ifjlEifr l`ftr djuk gSA orZeku esa ,d vkaxuokM+h

128

dsUnz dk fuekZ.k 9-95 yk[k :i;s dh ykxr ls djok;k tk jgk gSA ;g dk;Z eq[; dk;Zdkjh vf/kdkjh] ftyk ifj’kn }kjk djok;k tkrk gSA orZeku foÙk o’kZ 2019&20 ds ctV esa vkaxuokM+h dsUnz fuekZ.k ds fy, 13]000 yk[k :i;s dk izko/kku gSA

o’kZ 2014&15 ls vc rd 3]788 vkaxuokM+h dsUnzksa ds fuekZ.k ds fy, 48]478-92 yk[k dh jkf”k O;; dh tk pqdh gSA bl vof/k ds nkSjku 2]731 vkaxuokMh dsUnzksa dk fuekZ.k iwjk gks pqdk gSA

***

129

iapk;rh jkt rFkk xzkeh.k ,oa “kgjh fodkl

__________________________________________________

fodkl ,oa iapk;r foHkkx eq[;r% xzkeh.k {ks=ksa esa fdz;kfUor dh tk jgh fofHkUu fodkl ;kstukvksa dh fuxjkuh rFkk iapk;rh jkt laLFkkvksa ds fdz;kdykiksa dk fu;eu rFkk rkyesy ds fy, mRrjnk;h gSA xzkeh.k fodkl gsrw ljdkj }kjk fuEufyf[kr dne mBk;s x;s gSaA LoPN Hkkjr fe”ku&xzkeh.k 7-2 gfj;k.kk jkT; esa LoPN Hkkjr fe”ku lkslkbZVh] LoPN Hkkjr fe”ku&xzkeh.k dks jkT; ds xzkeh.k {ks=ksa esa lQy o fdz;ko;u ds vUrZxr fodkl ,oa iapk;r foHkkx es iathd`r fd;k x;k gSA is;ty ,oa LoPNrk ea=ky;] Hkkjr ljdkj] ubZ fnYyh }kjk dsUnz vkSj jkT; ljdkj }kjk fuf/kdj.k vuqikr 60%40 fd;k x;k gSA bl dk eq[; m)s”; lkQ&lQkbZ] LoPNrk es lq/kkj vkSj xzkeh.k {ks=ksa esa lkekU; thou dh xq.koÙkk esa lq/kkj ykus gsrw LoPN Hkkjr fe”ku xzkeh.k ykxq fd;k x;k gSA bl Ldhe ds vUrZxr orZeku ljdkj ds dk;Zdky ds nkSjku 6]31]866 O;fDrxr ?kjsyw “kksSpky;kas dk fuekZ.k djok;k x;k gS vkSj gfj;k.kk jkT; [kqys eas “kkSp eqDr ?kksf’kr fd;k tk pqdk gSA Bksl rjy dpjk izcU/ku 7-3 LoPN Hkkjr fe”ku ¼xzkeh.k½ ds vUrZxr Bksl rjy dpjk izcU/ku izkstSDV ds fy, izR;sd xzke iapk;r esa ?kjksa dh dqy la[;k ds vk/kkj ij vf/kdre 7 yk[k :i;s] 12 yk[k :i;s] 15 yk[k :i;s o 20 yk[k #i;s mu xzke iapk;rksa ds fy, gS ftuesa ?kjksa dh dqy la[;k dze”k% 150] 300] 500 vkSj 500 ls vf/kd gS] fu/kkZfjr dh xbZ gSA blds vfrfjDr ykxr dh iwfrZ jkT;@xzke iapk;r] nwljs L=ksr tSls foÙk deh”ku Q.M] lh-,l-vkj-] LoPN Hkkjr dks’k vkSj ih-ih-ih- ekWMy ds }kjk dh tkuh gSA lHkh 22 ftyksa ds 390-57 djksM+ #Ik;s dh jkf”k ds 1]395 Bksl

rjy dpjk izcU/ku izkstsDV ds fy, jkT; ;kstuk Lohd``fr desVh ¼,l-,l-,l-lh-½ }kjk Lohd`r gks pqds gSS] ftlesa ls 722 Bksl dpjk izca/ku o 555 rjy dpjk izca/ku dh ifj;kstuk;sa iwjh gks pwdh gS o 172 Bksl dpjk izca/ku o 412 rjy dpjk izca/ku dh ifj;kstukvksa dk dk;Z izxfr ij gSA o’kZ 2019&20 esa okf’kZd fdz;kUo;u ;kstuk ¼,-vkbZ-ih-½ ds vUrZxr Hkkjr ljdkj }kjk Bksl o dpjk rjy izca/ku dh 1]377 ifj;kstukvksa gsrw 198-98 djksM+ #i;s Lohdr fd;s x;s gS ftlesa ls 119-39 djksM+ #i;s dsUnzh; fgLlk o 79-59 djksM+ #i;s jkT; ljdkj dk fgLlk gksxkA [kqys esa “kkSp eqDr iapk;r 7-4 gfj;k.kk jkT; fnuakd 22&06&2017 dks [kqys es “kkSp eqDr ?kksf’kr fd;k tk pqdk gSA vc LoPN Hkkjr fe”ku ¼xzkeh.k½ dk tksj vks-Mh-,Q- $ tksfd [kqys esa “kkSp eqDr dh fLFkfr dks cuk;s j[kus ,oa Bksl rjy dpjk izc/ku ij gSA LoPN losZ{k.k xzkeh.k o’kZ 2019 ds vUrxZr gfj;k.kk jkT; dks ns”k Hkj esa nwljk LFkku izkIr gqvk gSA blds lkFk gh mÙkjh {ks= ds jkT;ksa esa gfj;k.kk jkT; dks izFke LFkku izkIr gqvkA ftyk Qjhnkckn o fjokM+h dks Hkh ns”k Hkj esa nwljk o rhljk LFkku izkIr gqvk gSA xzke lfpoky;ksa dh LFkkiuk 7-5 xzke iapk;rksa dks laLFkkxr :i nsus vkSj lkFk gh muds dke&dkt esa ikjnf”kZrk ykus ds fy,] fodkl ,oa iapk;r

7

130

foHkkx us 2015&16 ds nkSjku lHkh xzke iapk;r ds fy, xzke lfpoky; ;kstuk cukbZ FkhA xzke lfpoksa ds Lohd`r inksa dks /;ku esa j[krs gq,] lHkh xzke iapk;rksa dks 2]294 lewgksa ¼izR;sd lewg es 3&4 xzke iapk;r½ eas j[kk x;k gSA bl iz;kstu ds fy, jktho xka/kh lsok dsUnz] iapk;r ?kj ;k fdlh xzke iapk;rksa eas miyC/k vU; mi;qDr leqnk; bZekjr dks mUur fd;k tk,xk vkSj cqfu;knh vkbZ-Vh lqfo/kk,a ¼cqfu;knh <kaps vkSj gkMZos;j½ xzke lfpoky; LFkkfir djus ds dze esa iznku fd;s tk;saxsA fnukad 30&10&2019 rd 1]855 xzke lfpoky; jkT; es LFkkfir fd;s tk pqds gSA ikap o’kksaZ ds izFke pj.k esa xzke lfpoky; DyLVj Lrj ij LFkkfir fd;s tk;saxsA blds ckn nwljs pj.k eas xzke lfpoky; “ks’k xzke iapk;rksa esa LFkkfir fd;s tk;saxsA xzke lfpoky; dh ;kstuk “kq: djus dk eq[; mn~~ns”; xzke iapk;r vkSj lHkh foHkkxksa ds xzke&Lrj ds inkf/kdkfj;ksa dks ,d Nr ds uhps csgrj dkedkt vkSj leUo; ykus ds fy, j[kk x;k gSA ;g ;kstuk xzke iapk;r vkSj vU; xzkeh.k fodkl dh izfdz;k esa yxh ,tSafl;ksa ds dke&dkt esa {kerk] ikjnf”kZrk vkSj tokcnsgh lqfuf”pr djsxhA egkRek xka/kh xzkeh.k cLrh ;kstuk 7-6 bl ;kstuk ds vUrxZr vuqlwfpr fiNM+h tkfr] fiNMs Js.kh ¼d½ ,oa xjhch js[kk ls uhps thou ;kiu djus okys izR;sd ik= ifjokj dks 100 oxZ xt ds vkoklh; IykWV eq¶r vykV fd, tk jgs gSA ftl Hkwfe ij IykWV vkacfVr fd;s tkus gS] ogka thou dh ewyHkwr Lkqfo/kk,a tSls fctyh] ihus dk ikuh ,oa iDdh xfy;ka ,oa ukfy;ka fodflr dh tk,axhA bl ;kstuk ds rgr 3-87 yk[k ifjokjkas dks migkjukek ds ek/;e ls LokfeRo dk vf/kdkj 30&11&2014 rd iznku fd;k tk pqdk gSA ftu xzke iapk;rksa esa “kkeykr Hkwfe miyC/k gS] mUkesa “ks’k ik= ifjokjksa dks IykWV miyC/k djokus dh izfdz;k tkjh gSA ,sls xkaoksa] ftuesa IykWV vkacVu ds fy,

mi;qDr Hkwfe miyC/k ugha gS] muesa iapk;rksa dh Hkwfe dk fuft Hkwfe ls rcknyk djds vFkok Hkwfe vf/kxzg.k djds Hkw[k.M vykV fd;s tk,axsA ljdkj dk bu cfLr;ksa eas ikuh dh ikbZiykbZu vkSj fctyh dh ykbZuksa dks fcNkus gsrw foÙkh; lgk;rk iznku djus dk bjknk gSA o’kZ 2018&19 ds fy, 5]000 yk[k #i;s dh jkf”k izLrkfor gS ftlesa ls vc rd 1]099-38 yk[k #i;s dh jkf”k tkjh dh xbZ gSA o’kZ 2019&20 ds fy, 50 djksM+ #i;s dh jkf”k izLrkfor gS] ftlesa ls vc rd 14-20 djksM+ #i;s dh jkf”k tkjh dh xbZ gSA LoZ.kt;arh egk xzke fodkl ;kstuk 7-7 ljdkj }kjk ;kstukc) fodkl ds fy, 10]000 ;k blls vf/kd tuLka[;k okys xkao esa xzkeh.k tula[;k dks “kgjh vkcknh dh vksj foLFkkfir gksus ls jksdus gsrw ,d ubZ ;kstuk ^LoZ.kt;arh egk xzke fodkl ;kstuk* “kq: djus dk QSlyk fy;k x;k gSA ;g ;kstuk o’kZ 2016&17 ls 2020&21 rd 5 o’kZ dh vof/k ds fy, r; dh xbZ gSA Ldhe dk mns~~n”; cM+s xkoksa dks O;kikj] foi.ku lqfo/kk] lkekftd ,ao <kapkxr fodkl] f”k{k.k laLFkku ,ao ekuo fodkl vkfn ls fodflr djuk gS] rkfd xzkeh.k yksxksa dks “kgjksa dh vksj foLFkkfir gksus ls jksdk tk ldsA bu xkoksa esa lhojst dh O;oLFkk Hkh miyC/k djokbZ tk;sxhA Ldhe dh dqy vuqekfur ykxr 1]46]100 yk[k #i;s gSA Ldhe dk vuqeksnu foÙk foHkkx }kjk djok fy;k x;k gSA o’kZ 2017&18 ds fy;s 13]500 yk[k #Ik;s dh jkf”k Lohdr dh xbZ] ftleas lss 8]405-91 yk[k #Ik;s dh jkf”k [kpZ dh xbZ gSA o’kZ 2018&19 ds fy;s foÙk foHkkx }kjk ctV dh jkf”k dk çko/kku tu LokLF; vfHk;kaf=d foHkkx ds ctV esa fd;k x;k gSA gfj;k.kk xzkeh.k fodkl ;kstuk 7-8 ;kstuk dk mn~~ns”; vk/kkjHkwr lqfo/kkvksa dks miyC/k djok dj rFkk muesa lq/kkj djds tSls xfy;ksa dk iDdk djuk] xans ikuh dh mfpr fudklh] lkeqnkf;d Hkouksa@

131

pkSikyksa dk fuekZ.k ,oa eqjEer bR;kfn dk orZeku eas mfpr rjhds ls ekufp=.k vkSj vkbZ-Vh- vk/kkfjr iz.kkyh dk mi;ksx djrs gq, xzkeh.k {ks=ksa ds thou Lrj esa lq/kkj ykuk gSA o’kZ 2018&19 ds fy;s 45]000 yk[k #i;s dh jkf”k dk ctV çko/kku fd;k x;k gSa] ftlesa ls 44]930 yk[k #i;s dh jkf”k vc rd tkjh dh tk pqdh gSA foÙk o’kZ 2019&20 ds fy;s 50]000 yk[k #i;s dh jkf”k dk ctV çko/kku fd;k x;k gSa] ftlesa ls 99-94 yk[k #i;s dh jkf”k vc rd tkjh dh tk pqdh gSA LoPNrk esa lq/kkj gsrw xzke iapk;rks dks foRrh; lgk;rk Ldhe 7-9 xkoksa dh LoPNrk esa lq/kkj ykus gsrw xzke iapk;rksa }kjk 10]229 ls vf/kd xzkeh.k lQkbZ deZpkjh yxk;s x;s FksA lQkbZ deZpkfj;ksa dks HkÙkk iznku djus ds fy;s

ljdkj }kjk foÙkh; lgk;rk iznku dh tkrh gSA bl dk;Z ds fy;s vkjEHk esa vDrqcj] 2007 ls izR;sd lQkbZ deZpkjh dks 3]525 #i;s izfr ekg feyrs Fks] ftls ckj&ckj la”kksf/kr djds fnukad 12&09&2019 dks 12]500 :Ik;s izfrekg fd;k x;k gSA o’kZ 2017&18 ds fy;s 13]100 yk[k #i;s dh jkf”k Lohd`r dh xbZ Fkh] ftlesa ls 12]580 yk[k #Ik;s dh jkf”k [kpZ dh xbZA o’kZ 2018&19 ds fy;s 14]000 yk[k :Ik;s dh jkf”k izLrkfor dh xbZ gS] ftlesa ls 12]649-87 yk[k #i;s dh jkf”k [kpZ dh xbZA foÙk o’kZ 2019&20 fd fy;s 130 djksM+ #Ik;s dh jkf”k izLrkfor dh xbZ gS] ftlesa ls 83-04 djksM+ #i;s dh jkf”k vc rd tkjh dh tk pqdh gSA

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& xzkeh.k fodkl foHkkx egkRek xka/kh jk"Vªh; xzkeh.k jkstxkj xkjUVh ;kstuk 7-10 ;g ;kstuk jkT; ds leLr ftyksa esa 1 vizSy] 2008 ls xzkeh.k {ks=ksa ds ,sls ifjokjksa ds O;Ld lnL;ksa dks ,d foRrh; o"kZ esa 100 fnuksa rd dk vdq'ky xkjUVh jkstxkj eqgS;k djokus gsrw ykxw dh tk jgh gSA dqy jkstxkj dk 1@3 fgLlk efgykvksa ds fy, vkjf{kr gSA bl ;kstuk esa dk;Z dj jgs Jfedksa dks 284 #i;s izfr fnol U;wure etnwjh fnukad 1 vizSy] 2019 ls nh tk jgh gS tks fd ns”k esa lcls vf/kd gSSA 7-11 bl dk;Zdze dks izHkko'kkyh <ax ls ykxw djus gsrq vU; foHkkxksa tSls fd ou] d`f"k] flapkbZ] Ldwy f”k{kk] efgyk o cky fodkl] iapk;r] eRL;] tu&LokLF;] foi.ku fuxe] Hkou ,oa lM+d fuekZ.k rFkk jsyosa bR;kfn ls rkyessy djds xkaoks esa mi;ksxh ifjlEifÙk;ksa dk fuekZ.k lqfuf”pr djuk gSA bl ;kstuk ds vUrxZr 9 tuojh] 2020 rd 279-42 djksM #i;s dh jkf'k O;; djds 58-94 yk[k ekuo fnolksa ¼59 izfr”kr½ dk l`tu fd;k tk pqdk gS] ftuesa ls 26-45 ¼45

izfr”kr½ yk[k ekuo fnol vuqlwfpr tkfr;ksa ds fy, o 30-11 yk[k ¼51 izfr”kr½ efgykvksa ds fy, l`ftr fd, x, gSaA bl ;kstuk ds vaUrxZr okf"kZd ;kstuk 2020&21 ds fy, 350 djksM+ dk ifjO;; dsUnz o jkT; ljdkj ds 90%10 ds fgLls ds :i esa izLrkfor fd;k x;k gSA iz/kkuea=h vkokl ;kstuk&xzkeh.k ¼ih-,e-,-okbZ- th-½

7-12 bl ;kstuk ds vUrxZr lekftd vkfFkZd x.kuk&2011 ds vk/kkj ij ykHkkfFkZ;ksa dh igpku dh tkrh gS o os ifjokj ftuds ikl 0]1]2 dejksa dk dPpk edku gksA bl ;kstuk ds varxZr ykHkkFkhZ dks dqy 1-20 yk[k #i;s dh vkfFkZd lgk;rk eSnkuh {ks=ksa esa rFkk 1-30 yk[k #i;s igkM+h o dfBu {ks=ks esa miyC/k djokbZ tkrh gSA blds vfrfjDr 0-12 yk[k #i;s dh jkf”k “kkSpky; fuekZ.k o eSnkuh {ks=ksa esa 90 fnu rFkk igkM+h o dfBu {ks=ks esa 95 fnuksa rd eujsxk ds vUrxZr etnwjh edku ds fuekZ.k gsrw miyC/k djokbZ tkrh gSA blds vfrfjDr jkT; ljdkj }kjk 0-18 yk[k #i;s dh vfrfjDr jkf”k rhljh fd”r ds lkFk nh tkrh gSA

132

7-13 bl ;kstuk ds vUrxZr o’kZ 2019&20 esa 9 tuojh] 2020 rd dqy 4]549 edkuksa dk fuekZ.k fd;k x;k gS o 5]860 edku fuekZ.kk/khu gS rFkk dqy 43-67 #i;s dh jkf”k [kpZ dh tk pqdh gSA okf"kZd ;kstuk 2020&21 ds fy, 170 djksM+ #i;s dk ifjO;; dsUnz o jkT; ljdkj ds 60%40 ds fgLls ds :i esa izLrkfor fd;k x;k gSA Lkkaln LFkkuh; {ks= fodkl ;kstuk ¼,e-ih-ySMl½ 7-14 ;g ;kstuk Hkkjr ljdkj }kjk 23 fnlEcj] 1993 esa ykxw dh xbZA bl ;kstuk ds vUrxZr Hkkjr ljdkj }kjk izR;sd yksd lHkk] jkT; lHkk rFkk euksfur lnL; dks ,d o"kZ esa 5 djksM+ #i;s dh jkf'k izxfr dk;ksZ ds fy, miyC/k djokbZ tkrh gSA bl ;kstuk ds varxZr fnlEcj] 2019 rd 19-50 djksM+ #i;s O;; djds 414 dk;ksZ dks iw.kZ fd;k tk pqdk gS rFkk 729 dk;Z izxfr ij gSaA fo/kk;d vkn'kZ xkze ;kstuk 7-15 fo/kk;d vkn”kZ xzke ;kstuk ds varxZr ljdkj us gj o’kZ izR;sd fo/kkulHkk fuokZpu {ks= dks 2 djksM+ #i;s dh jkf”k nsus dk fu.kZ; fy;k gSA ;g jkf”k ,d ;k ,d ls vf/kd xkaoks esa [kpZ dh tk ldrh gSA ;fn fdlh xkao dh vkcknh 5]000 rd gS rks ¼mls 0-50 djksM+ #i;s] ;fn vkcknh 5]000&10]000 rd gS rks ,sls esa 1 djksM+ #i;s rFkk ;fn vkcknh 10]000 ls vf/kd gS rks ml xkao dks 2 djksM+½ #i;s *fo/kk;d vkn”kZ xzke ;kstuk* ds rgr fn;s tkrs gSA bl ;kstuk ds varxZr for o’kZ 2019&20 esa 64-53 djksM+ #i;s dh jkf”k tkjh dh xbZ gSA 7-16 ekuuh; eq[;ea=h th us fo/kkulHkk esa ?kks’k.kk dh Fkh fd izR;sd fo/kk;d vius fo/kkulHkk {ks= ds fodkl ds fy, 5 djksM+ #i;s dh jkf”k ds dk;Z djok ldrs gSA bu dk;ksZa dks djokus ds fy, lHkh mik;qDrksa dks funsZ”k tkjh dj fn;s x;s gS fd fo/kk;dks }kjk miyC/k djokbZ xbZ fodkl dk;ksZ dh lwph vuqlkj dk;ksZa dks izkFkfedrk

ds vk/kkj ij rqjUr djok;sA okf"kZd ;kstuk 2020&21 ds fy, 180-20 djksM+ #i;s dk ifjO;; jkT; ljdkj ds fgLls ds :i esa izLrkfor fd;k x;k gSA “;kek izlkn eq[kthZ :cZu fe”ku 7-17 Hkkjr ljdkj }kjk “;kek izlkn eq[kthZ :cZu fe”ku dh “kq:vkr fnukad 21 Qjojh] 2016 dks fd;k x;k FkkA bl fe'ku dk eq[; mís'; vkfFkZd] lkekftd vkSj cqfu;knh lqfo/kk,a miyC/k djkdj xzkeh.k {ks=ksa esa lq/kkj djrs gq, ns'k dk LFkk;h ,oa larqfyr {ks=h; fodkl djuk gSA ^#cZu DyLVj* eSnkuh vkSj rVh; {ks=ksa esa yxHkx 25]000 ls 50]000 vkcknh okys rFkk e:Hkwfe] ioZrh; ;k tutkrh; {ks=ksa esa 5]000 ls 15]000 rd dh vkcknh okys HkkSxksfyd :i ls ,d&nwljs ds lehi cls xkaoksa dk ,d DyLVj gksxkA lHkh p;fur DyLVjksa dk 3 ls 5 o’kksZa ds varxZr fodkl fd;k tk,xkA 7-18 bl ;kstuk ds rgr jkT; ds 3 pj.kksa esa 10 p;fur lewgksa ds 152 xkaoksa dh igpku dh xbZ gSA bu lewgksa ds lhekorhZ xkoksa dks 3 ls 5 o’kkasZ esa vkfFkZd xfrfof/k;ka] bUQzkLVªDpj lqfo/kk,a] dkS”ky fodkl ,oa LFkkuh; m|ferk iznku djds fodflr fd;s tk,axsA bl ;kstuk ds varxZr o’kZ 2019&20 rd dqy 377 dk;Z fnlEcj] 2019 rd vkjEHk fd;s x;s gS o 32 dk;Z iw.kZ fd;s tk pqds gaS rFkk dqy 70-43 djksM+ #Ik;s dh jkf”k [kpZ dh tk pqdh gSA bl ;kstuk ds varxZr okf"kZd ;kstuk 2020&21 ds fy, 245 djksM+ #i;s dh jkf'k dsUnz o jkT; ds fgLls ds #i esa jkf”k izLrkfor dh xbZ gSA Lkesfdr okVj'kSM izca/ku dk;Zdze 7-19 ;g dk;Zdze izkd`frd lalk/ku tSlsfd feV~Vh] ouLifr vkSj ikuh dk mi;ksx] laj{k.k o fodkl ds }kjk ikfjfLFkfrd larqyu dks cuk;s j[kus ds fy, vfuok;Z gSA ftlds QyLo:i feV~Vh dk {kj.k] izkd`frd ouLifr ds mRFkku o Hkwty ds Lrj dks de gksus ls cpko djuk gSA ;g dk;Zdze jkT; ds

133

13 ftyksa dze”k% vEckyk] fHkokuh] xq:xzke] fglkj] >Ttj] esokr] egsUnzx<] iyoy] iapdqyk] jksgrd] fjokM+h] lksuhir o ;equkuxj esa ykxw fd;k tk jgk gSA bl dk;Zdze ds vUrZxr o’kZ 2019&20 esa 16-03 djksM+ #i;s dh jkf”k uoEcj] 2019 rd [kpZ dh tk pqdh gSA ty laj{k.k vkSj ty lap;u ;kstuk 7-20 ;g ;kstuk o’kZ 2016&17 ds nkSjku jkT; esa Hkwty ds vfrnksgu gksus okys [k.Mksa esa vf/klwfpr ty laj{k.k vkSj ty lap;u ds fy, dk;kZfUor dh xbZ gSA bl ;kstuk ds rgr dsanzh; o jkT; ljdkj }kjk 21-22 djksM+ #i;s dh jkf”k tkjh dh xbZ FkhA dsanzh; Hkwty cksMZ us 11 ftyksa ds 22 vfrnksgu [k.Mksa dks vf/klwfpr fd;k gSA bl ubZ ;kstuk dk dk;Z Hkwty ds vfrnksgu okys [k.Mksa esa ty laj{k.k o ty lap;u djus ds fy, vfuok;Z gS rkfd Hkwfexr ty dk Lrj c<k;k tk ldsA bl ;kstuk esa o’kZ 2019&20 esa uoEcj] 2019 rd 4-49 djksM+ #i;s [kpZ fd;s tk pqds gSA flapkbZ n{krk fuf/k&ukckMZ 7-21 bl ubZ ;kstuk dks foÙkh; o’kZ 2019&20 ls jkT; ds igpku fd;s x, 36 fiNMs vkSj egRoiw.kZ [kaMksa esa Hkwty dks fjpktZ djus ds fy, laj{k.k o dVkbZ ds dk;Z djus ds fy, ykxw fd;k tk,xkA bu ;kstukvksa ds varxZr o’kZ 2020&21 ds fy, 50 djksM+ #i;s dh jkf”k dsUnz ,oa jkT; ds fgLls ds #i esa izLrkfor dh xbZ gSA nhu n;ky vUr;ksn~; ;kstuk&jk"Vªh; xzkeh.k vkthfodk fe'ku ¼,u-th-,y-,e-½ 7-22 jk"Vªh; xzkeh.k vkthfodk fe'ku 01&04&2013 ls jkT; esa pj.kc} rjhds ls ykxw fd;k x;k gSA o’kZ 2019&20 esa fnlEcj] 2019 rd 10]040 u;s Lo;a lgk;rk lewg cuk;s x, gSa rFkk dqy 42-58 djksM+ #i;s dh jkf'k [kpZ dh xbZ gSA nhu n;ky mik/;k; ;kstuk&xzkeh.k dkS”ky ;kstuk ¼th-ds- okbZ-½ 7-23 ;g ;kstuk Hkkjr ds xzkeh.k xjhc

;qokvksa dks izf”k{k.k vkSj fu;qfDr iznku djus ds fy, gSA blds vUrxZr lkekU; ykxr ekudks ds :i esa lnL;rk ysus okys izf”k{k.k vkSj fu;qfDr ls lacaf/kr ykxr dks dk;Zdze ds rgr vuqefr nh tkrh gS vkSj /ku dh x.kuk ,d ifj;kstuk ds fy, vkaofVr y{; ds vuqlkj dh tkrh gSA ;g ;kstuk ihiqy izkstsDV ikVZujf”ki ekWMy ij dke djrh gS vkSj ;g jkf”k jkT; xzkeh.k vkthfodk fe”ku ds ek/;e ls nh tkrh gSA o’kZ 2019&20 esa fnlEcj] 2019 rd 8-44 djksM+ #i;s dh jkf”k [kpZ dh xbZ gSA efgyk fdlku l'kfDrdj.k ifj;kstuk 7-24 ;g ;kstuk xzkeh.k fodkl ea=ky; }kjk [k.M cokuh [ksM+k ¼fHkokuh½] ekrugsy ¼>Ttj½ o ukjukSan ¼fglkj½ esa izkjfEHkd vk/kkj ij ”kq# dh xbZ gSA bl ;kstuk dk m}s”; lkeqnkf;d izcaf/kr lLVsuscy ,xzhdYpj dks ¼lh-,e-,l-,-½ dks c<+kok nsus ds ek/;e ls NksVs vkSj lhekar /kkjd d`f’k dks etcwr djus ds fy, ¼lh-,e-,l-,-½ LFkkuh; #i ls miyC/k lalk/kuksa dk mi;ksx vkSj izkd`frd izfdz;kvksa dk lcls vPNk ykHk ysuk ”kkfey gSA bl ;kstuk ds vUrxZr fnlEcj] 2019 rd dqy 0-39 djksM+ #i;s dh jkf'k [kpZ dh tk pqdh gSA LVkVZ&vi foyst ,aVsªizhU;ksjf”ki izksxzke 7-25 ;g ,u-vkj-,y-,e- dh ,d mi&;kstuk gS tks xzkeh.k ;qokvksa ds m|eksa dks ”kq# djus vkSj mudh lgk;rk djus ds fy, gSA bl ;kstuk dk dqy m}s”; xzkeh.k m|eksa dks ”kq# djus] lgk;rk djus ds fy, vkfFkZd fodkl dks izksRlkfgr djus ,oa xjhch o csjkstxkjh dks de djus ds fy, ljdkj ds iz;klksa dks ykxw djuk gSA o’kZ 2019&20 esa fnlEcj] 2019 rd 1-97 djksM+ #i;s dh jkf'k [kpZ dh xbZ gSA okf"kZd ;kstuk 2020&21 dss fy, bu ifj;kstukvksa ds vUrxZr 200 djksM+ #i;s dh jkf'k dsUnz o jkT; ljdkj ds fgLls ds :i esa izLrkfor dh xbZ gSA

134

'kgjh cqfu;kfn <+kapkxr fodkl 7-26 'kgjh LFkkuh; fudk; egRoiw.kZ Lok;Rr'kklh laLFkk;sa gSa tksfd 'kgjh {ks=ksa esa HkkSfrd ewy <kapk vkSj ukxfjd lqfo/kk,sa iznku djrh gSaA orZeku esa jkT; dh 35 izfr'kr ls vf/kd vkcknh ¼2011 dh tux.kuk ds vuqlkj½ 'kgjh {ks=ksa esa jgrh gSA jkT; esa 87 ikfydk,a gS ftuesa ls 10 uxjfuxe] 19 uxjifj"knsa rFkk 58 uxj ikfydk,a gSaA ljdkj ;g lqfuf'pr djus ds fy, izfrc} gS fd jkT; esa lHkh uxj ikfydk,a ljdkj dks etcwr djus vkSj etcwr laLFkkuksa ds #i es mHkjrh gS] ljdkj dk m}s'; uxj fuxeksa dks leFkZu vkSj lqfo/kk iznku djuk] rkfd uxj fuxe vkRefuHkZj vkSj vius Lrj ij fodkl fu.kZ; ysus es l{ke gksA 7-27 'kgjh LFkkuh; fudk; foHkkx dh ctV O;oLFkk esa fiNys o"kksZ dh vis{kk dkQh o``f} gqbZ gSSA orZeku foRr o"kZ 2019&20 ds nkSjku 'kgjh vk/kkjHkwr lajpuk o ewyHkwr lqfo/kkvksa ij cy nsrs gq, jkT; ctV esa 4]619-37 djksM+ #i;s jkf'k dh O;oLFkk dh xbZ gSA LekVZ flVh 7-28 Hkkjr ljdkj] 'kgjh fodkl eU=ky; }kjk LEkkVZ flVh fe'ku 'kq# fd;k x;kA Hkkjr ljdkj }kjk ;g dsUnz izk;ksftr ;kstuk ds #i es lapkfyr fd;k tk,xk rFkk dsUnz ljdkj }kjk izfr o"kZ izfr 'kgj 100 djksM+ #i;s dh fofÙk; lgk;rk nsus dk izLRkko gSA jkT; ljdkj }kjk Hkh leku jkf'k ds #i LekVZ flVh esa ;ksxnku fd;k tkuk gSA QkLV VªSd LekVZ 'kgjksa ds vUrxZr 21 ebZ] 2016 dks Qjhnkckn dk p;u fd;k x;k rFkk fnukad 28&06&2017 rhljs nkSj esa djuky dks crkSj LekVZ flVh p;fur fd;k x;kA Qjhnkckn LekVZ flVh 7-29 fo'ks"k m}~s'; okgu uker% Qjhnkckn LekVZ flVh fyfeVsM fnukad 20&09&2016 dks LFkkfir fd;k x;k Fkk] tksfd dEiuh vf/kfu;e ds rgr iathd`r

fd;k x;k FkkA eq[; dk;Zdkjh vf/kdkjh] ifj;kstuk izca/ku lykgdkj ¼ih-,e-lh-½ fu;qDr dj fn, x, gSA

• Qjhnkckn LekVZ flVh fyfeVsM dks dqy 390 djksM+ #i;s tkjh fd, x, gSA ftlesa 196 djksM+ #i;s Hkkjr ljdkj ds fgLls ds :Ik esa o 194 djksM+ #i;s jkT; ljdkj ds fgLls ds #i esa 'kkfey gSA

• uxj fuxe Qjhnkckn ds LekVZ flVh izLrko esa 2 ?kVd 'kkfey gS] vFkkZr fodklkRed izLrkoksa ij v/kkfjr {ks= vkSj iSu flVh izLrkoA

• Qjhnkckn LekVZ flVh fyfeVsM ds rgr dqy 49 ifj;kstuk,a gS ftudh dqy ykxr 2]580-93 djksM+ #i;s gSA

miyfC/k;ka 7-30 49 ifj;kstukvksa esa ls nks ifj;kstuk,a LekVZ 'kkSpky; ¼10 LFky½ vkSj vksiu ,;j LekVZ fte ¼5 LFky½ dks iwjk dj fy;k x;k gS vkSj 595-85 djksM+ #i;s dh ykxr okyh vU; 15 ifj;kstuk;sa 'kq# dh xbZ gSa o dk;Z izxfr ij gSA fnukad 08&09&2019 dks ekuuh; iz/kku ea=h }kjk izeq[k ifj;kstukvksa esa ls baVhxzsVsM dekaM daVªksy lsaVj dk mn?kkVu fd;k x;k gSA izeq[k lEekfur ifj;kstukvksa ds fooj.k esa vksiu ,;j LekVZ fte] jsu okVj gkjosfLVax] LekVZ ikdZ ¼lSDVj&21 ch½- jk"Vªh; jktekxZ 44 ds 5 bUVj lsD”kuksa dk lkSan;Zdj.k] cM[ky jksM dk fodkl ¼cM[ky eksM ls ck;ikl eksM rd½- ,dhd`r deku vkSj fu;a=.k dsanz ¼vkbZ-lh-lh-lh-½ vkSj cjgh u+{k= okfVdk vkfn dk fuekZ.k 'kkfey gS Tkcfd 7 ifj;kstuk,a ftldh ykxr 190-86 djksM+ #i;s vFkkZr fMtkbu ds fy, flLVe baVhxzsVj dk p;u] fodkl] dk;kZUo;u] vkWijs'u rFkk LekVZ flVh ds vkink olwyh ckny dk j[k&j[kko] cM[ky >hy dk;kdYi Hkkx ,&ysd csM VªhVesaV] cM[ky >hy dk;kdYi] eq[; can dks etcwr cukuk rFkk bZ-ih-lh- vk/kkj ij

135

pkSM+hdj.k] fMtkbu] vfHk;akf=dh] [kjhn rFkk cl fMiks dk fuekZ.k] vkWfIVdy Qkbcj cSdcksu usVodZ ds fuekZ.k ds fy, flLVe baVhxzsVj dk p;u] flVh cl lapkyu ds fy, fuft vkWijsVj ds p;u ds fy, ;ksX;rk vkSj izLrko ds fy, vuqjks/k djuk rFkk ljdkjh izkFkfed fo|ky; dk fuekZ.k djuk] lar uxj fufonk pj.k ds vUrxZr gSA djuky LekVZ flVh 7-31 djuky LekVZ flVh ds fy, fo'ks"k mn~s'; okgu dk xBu 01&08&2017 dks fd;k x;k Fkk rFkk ds-,l-lh-,y- dEiuh vf/kfu;e ds rgr 08&12&2017 dks iathdr fd;k x;k gSA ,l-ih-oh- us ds-ih-,e-th- dks ifj;kstuk izcU/ku lykgdkj ds #i esa fnukad 10&08&2018 dks fu;qDr fd;k ,oa fnukad 01&10&2018 dks ds-ih-,e-th- ds lkFk le>kSrk fd;k x;kA

• djuky LekVZ flVh fyfeVsM dks dqy 110 djksM+ #i;s ftlesa 60 djksM++ #i;s Hkkjr ljdkj ds fgLls ds :Ik esss “kgjh fodkl ea=ky; }kjk o 50 djksM+ #i;s jkT; ljdkj }kjk tkjh fd, x, gSA

• uxj fuxe djuky ds LekVZ flVh izLrko esa 2 ?kVd 'kkfey gS] vFkkZr fodklkRed izLrkoksa ij vk/kkfjr {ks= vkSj iSu flVh izLrkoA

• djuky LEkkVZ flVh fyfeVsM ds rgr dqy 57 ifj;kstuk,a gS ftudh dqy ykxr 1]171-83 djksM+ #;;s gSA

miyfC/k;ka 7-32 57 ifj;kstukvksa esa ls 5 ifj;kstuk,a] ftldh ykxr 21-15 djksM+ #i;s gS] ftlesa dj.k ikdZ esa ykbV vkSj lkmaM 'kks] dj.k rky esa E;qftdy QkamuVsu] 'kgj dh fuxjkuh dk dk;Z o lhVh cl lfoZl vkSj dUosa'ku gkWy dk dk;Z iwjk gks pqdk gS] tcfd 17 ifj;kstuk,a ftldh ykxr 167-13 djksM+ #i;s ftuesa vksiu ,;j LekVZ fte o esfMVs”ku {ks=] LekVZ ;wfVfyVh] fu/kkZfjr

lkbfdy VSªd] lka>h lkbfdy ¼ih-ch-,l-½] ukfy;ka] jksM] ikdZ esa okbZ&QkbZ bR;kfn izxfr ij gSA gkykafd 2 ifj;kstuk,a vFkkZr eqxy ugj easa okf.kfT;d LFkku dk fuekZ.k vkSj iqjkuh lCth eaMh esa Hkwfexr ikfdZx dk fodkl ftldh ykxr 293-8+3 djksM+ #i;s gS] VsMfjax LVst esa gSA gfj;k.kk uxj fuxe foKkiu] 2016 7-33 gfj;k.kk jkT; us foKkiuks ds fu;eu ds fy, gfj;k.kk uxj fuxe foKkiu] 2016 dh vf/klwpuk fnukad 23&03&2018 dks vf/klwfpr fd;k] tks uxjikfydkvksa ds fy, jktLo dk ,d cMk L=ksr gSA csgrj fofu;eu ds fy, ,d la”kks/ku 13&02&2019 dks vf/klwfpr fd;k x;kA flVh cl lsok Qjhnkckn dh fLFkfr 7-34 flVh cl lsok ifj;kstuk dks lh-vks-,l-vkbZ vkSj lh-lh-vkbZ }kjk vuqeksfnr fd;k x;k gSA Qjhnkckn VªkaliksVZ lfoZl flVh fyfeVsM ¼,Q-Vh-,l-lh-,y-½ uked fo”ks"k izk;kstu okgu dk xBu daiuh vf/kfu;e] 2013 dks ,d la”kks/ku vf/klwfpr fd;k x;k FkkA 1- flVh cl lsok fu;kstu&fMekaM

,lslesV ds vk/kkj ij nks izdkj dh cl lsokvksa uker% QhMj lfoZlst 2 eSVªksa LVs”kuksa vkSj baVªk flVh ds rgr izLrkfor gSA QhMj cl lsok&69 fdyksehVj dh dqy #V yackbZ ds 10 ekxksZ ij vkSj izR;sd ekxZ 3&4 feuV ds gsMos ij de ls de ,d esVªks LVs”ku dh lsok djrk gS] tks vkerkSj ij 40 lseh&yks&Qyksj ¼650 ,e-,e- eafty mapkbZ½ ds csMs ds vkdkj ds lkFk esVªks gsMos ds lkFk fladzukbt fd;k tkrk gSA lh-,u-th- bZ/ku okrkuqdwfyr feuh clsA baVkZ flVh vkijs”ku&50 lseh&yks QykSj ¼650 ,e-,e- eafty ÅapkbZ½ lh-,u-th ds lkFk yxHkx 10 feuV

136

ds 97 fdyksehVj dh dqy #V yackbZ okys 10 ekxksZ ij lh-,u-th bZ/ku xSj okrkuwdwfyr feuh clsA

2- 595 clksa ds csMs ds fy, 2031 rd 463 djksM #i;s dh dqy vuqekfur ykxr r; dh xbZ gSA fuft vkiWjsVjksa }kjk clksa ds csMs dks viuh ykxr ij [kjhn] lapkfyr vkSj j[kj[kko fd;k tk,xk] cl VfeZuyksa dks izf/kdj.k }kjk fodflr fd;k tk,xkA

LoPN Hkkjr fe”ku Ldhe 7-35 LoPN Hkkjr fe”ku dk m)s”; izkIr djus ds fy, gfj;k.kk ljdkj leqnk; dks xq.kkRed lQkbZ lsok,a miyC/k djokus ds fy, izfrc} gSA LoPN Hkkjr fe”ku ds vUrxZr 71]000 O;fDrxr ?kjsyw ”kkSpky; ds y{;ksa ds fo#} 64]884 ¼91 izfr”kr½ O;fDrxr ?kjsyw “kkSpky; fufeZr fd, x, gSA 4]081 lhVks ds y{; ds fo#} 4]011 ¼98 izfr”kr½ lkeqnkf;d “kkSpky; lhVks dk fuEkkZ.k fd;k x;k gSA 6]313 lkoZTfud “kSpky;ksa ds y{; ds fo#} 6]808 ¼108 izfr”kr½ lkoZtfud “kkSpky;ksa dk fuekZ.k fd;k x;k gSA

• gfj;k.kk ds 4 'kgj ¼djuky] iapdqyk] jksgrd vkSj xq#xzke½ 'kgjh LFkkuh; fudk; LoPN losZ{k.k&2019 esa Hkkjr ds “kh"kZ 100 'kgjksa dh jSafdax esa gSA

• gfj;k.kk jkT; ds lHkh 80 'kgjh LFkkuh; fudk;ksa dks vks-Mh-,Q- ¼[kqys esa “kkSp eqDr½ ?kksf"kr fd;k tk pqdk gSA

• vkokl vkSj 'kgjh ekeyksa ds ea=ky; us 12 'kgjh LFkkuh; fudk; ¼lksuhir] cgknqjx<] >Ttj] rjkoMh] Fkkuslj] ukjukSy] rkoMw] ege] fjsokMh] cokuh[ksMk] thUn vkSj lkaiyk½ dks vks-Mh-,Q-$ ?kksf"kr fd;k gSA

• 11 'kgjh LFkkuh; fudk; ¼xq#xzke] djuky] jksgrd] vEckyk] xUukSj] iapdqyk] ;equkuxj] ikuhir] ?kjkS.Mk]

fglkj rFkk jknkSj½ dks vks-Mh-,Q-$$ ?kksf"kr fd;k x;k gSA

• djuky 'kgjh LFkkuh; fudk; dks LoPN losZ{k.k 2019 rFkk 2020 esa dpjk eqDr 'kgj ds fy, 3 LVkj jsfaVax ls lEekfur fd;k x;k gSA

• igyh frekgh esa LoPN losZ{k.k yhx 2020 ds nkSjku uxj ikfydk csjh us 25]000 ls de vkcknh okys 'kgjksa dh Js.kh esa izFke LFkku izkIr fd;k gSA

• LoPN losZ{k.k 4 tuojh] 2020 ls “kq# gqvk gS vkSj fiNys o"kZ dh dfe;ksa dk ewY;kadu djus ds ckn] LoPN losZ{k.k&2020 esa jSafdax esa lq/kkj ds fy, vko”;d dne mBk, tk jgs gSaA

• bl ;kstuk ds rgr Hkkjr ljdkj }kjk 122-69 djksM+ #i;s rFkk jkT; ljdkj }kjk 169-75 djksM+ #i;s tkjh fd, x, gSA

• pkyw foRr o"kZ 2019&20 ds nkSjku 60 djksM+ #i;s dk ctV izko/kku fd;k x;k gSA

• gfj;k.kk ljdkj us Rofjr LoPNrk dojst dks c<+kok nsus vkSj jkT; ds 'kgjh {ks=ksa esa [kqys esa “kkSp dh izFkk dks [kRe djus ds fy, 'kgjh LFkkuh; fudk;ksa ds chp izfrLi/kkZ dh Hkkouk iSnk djus vkSj izsfjr djus ds m)s”; ls LoPN Hkkjr ;kstuk “kq# dh gSA uxj fuxe okMZ ds fy, 2 yk[k #i;s] uxj ifj"kn okMZ ds fy, 1 yk[k #i;s rFkk uxj ikfydk lfefr ds fy, 0-50 yk[k #i;s gj 3 eghus ds ckn loZJs"B okMZ dks fn, tk,xsaA ;g iqjLdkj ;kstuk jsftMsaV osyQs;j ,lksfl,”uksa dh miyfC/k;ksa dh Hkh igpku lfEefyr djrh gS] ftUgksusa 'kgjh LFkkuh; fudk;ksa esa LoPNrk iqjLdkj ds fy, bZekunkjh ls iz;kl fd, gSA loZJs"B izn”kZu djus okys jsftMsaV osyQs;j ,lksfl,”ku dk p;u

137

ftyk Lrjh; LoPNrk lfefr vkSj 50]000 #i;s dh jkf”k izR;sd ftys ds ,d pkSFkkbZ esa vkj-MCY;w-,- dks iqjLdkj jkf”k ds #i esa iznku fd;k tk,xkA

Bksl dwMk izcU/k 7-36 jkT; ds ukxfjdksa dks oSKkfud izcU/ku] Bksl dwMk ddZV fu’iknu vkSj LoPN ,oa LokLF;izn okrkoj.k miyC/k djokus ds fy, lHkh 87 'kgjh LFkkuh; fudk;ksa esa 4 vif”k"V ls mtkZ vkSj 10 vif”k"V ls [kkn cukus ds fy, dqy 14 lesfdr Bksl vif”k"V lewgksa dk xBu fd;k x;k gS ftlesa ls 2 lewgksa uker% xq#xzke&Qjhnkckn vkSj lksuhir&ikuhir esa lHkh 'kgjh LFkkuh; fudk;kas dks doj djus rFkk dpjs dk i`Fkdhdj.k vkSj fuiVku lqfo/kkvksa ds lkFk ifjdYiuk dh xbZ gSA

• xq#xzke&Qjhnkckn vkSj lksuhir& ikuhir 2 lewgksa ds fy, dk;Z iznku fd;k x;k gSA Mksj Vw Mksj dysD”ku vkSj VªkaliksVs'ku nksuksa lewgkas xq#xzke vkSj Qjhnkckn esa fd;k tk jgk gSA

• iapdqyk dyLVj esa uhykeh izfd;k iwjh gks xbZ gS] rduhdh vkSj foRrh; ewY;kadu fd;k x;k gS vkSj ifj;kstuk dks lh-vks-,l-vkbZ- vkSj lh-lh-vkbZ-ls vuqeksnu ds fy, izLrqr fd;k x;k gSA

• flrEcj] 2019 esa fjokMh] fHkokuh] Qrsgkckn vkSj iqUgkuk dyLVj ds fy, fufonk,a vkeaf=r dh xbZ gSaA fjokMh] Qrsgkckn vkSj iqUgkuk lewgksa ds fy, ,dy cksyh izkIr gqbZ gS vkSj ,dy cksyh ij fopkj djus vkSj [kksyus ds fy, Qkby dks eatwjh nh tk jgh gSA

• 1]427 okMksZ esa Mksj Vw Mksj dysD”ku “kq# gqvk vSj 975 okMksZ esa lkslZ lsxzhxs”ku “kq# gqvkA

dk;kdYi vkSj “kgjh ifjorZu ds fy, vVy fe”ku ¼,-,e-vkj-;w-Vh-½ 7-37 vkokl vkSj 'kgjh ea=ky;] Hkkjr ljdkj dh ver ;kstuk ds rgr ;g mYys[k fd;k x;k gS fd bl ;kstuk ds rgr p;fur 'kgjksa ds 'kgjh {ks=ksa esa gfjr {ks=ksa ds fodkl ds lkFk ty fudklh iz.kkyh] gj ?kj esa ihus ds ikuh dh vkiwfrZ vkSj ,d lhojst dusD”ku nsus dk vk”oklu fn;k x;k gSA 'kgjh ifjorZu vkSj dk;kdYi ds fy, vVy fe”ku ve`r ;kstuk Hkkjr ljdkj dh ,d izeq[k ;kstuk gS] tks gfj;k.kk ds 18 'kgjh LFkkuh; fudk;ksa dks “kkfey djrh gSA Hkkjr ljdkj }kjk gfj;k.kk jkT; ds fy, 2]565-74 djksM+ #i;s okf"kZd dk;Z ;kstuk gsrq eatwj fd, x, gSA bl ;kstuk dk m}~s”; ty vkiwfrZ vkSj lhojst iz.kkyh ds usVodZ dks etcwr djuk vkSj 'kgjh {ks=ksa ds fodkl ds lkFk mfpr ty fudklh iz.kkyh gSA bl ;kstuk ds rgr 2]493-05 djksM+ #i;s dh ykxr okys dk;Z izxfr ij gS vkSj bl lky iwjk gksus dh laHkkouk gSA 7-38 lHkh ve`r 'kgjh LFkkuh; fudk;ksa ds HkkSxksfyd lwpuk iz.kkyh ¼th-vkbZ-,l-½ ,fIyds”ku&vk/kkfjr ekLVj IYkku rS;kj djus ds fy, ,d dsUnz izk;ksftr ;kstuk izxfr ij gS vkSj bl lky iqjk gksus dh laHkkouk gSA bl ;kstuk dk m}s”; Hkksxksfyd lwpuk iz.kkyh ¼th-vkbZ-,l-½ dk mi;ksx djds lkekU; fMftVy ft;ksa&lanfHkZr vk/kkj ekufp= vkSj Hkwfe mi;ksx ekufp= fodflr djuk gSA ftlls 'kgjh {ks=ksa esa cqfu;knh lqfo/kkvksa dh csgrj ;kstuk cukbZ tk ldsxhA

• gfj;k.kk esa 18 'kgjh LFkkuh; fudk; tSls xq:xzke] iapdqyk] vEckyk “kgj& lnj] ;equkuxj&txk/kjh] djuky] fglkj] jksgrd] Qjhnkckn] ikuhir] dSFky] fjokMh] fHkokuh] Fkkuslj] lksuhir] cgknqjx<] iyoy] fljlk vkSj thUn dks bl ;kstuk ds rgr doj fd;k x;k gS] tgka vkt rd dke py jgk gSA

138

• bl ;kstuk ds rgr pkyw foRr o"kZ esa 470-21 djksM+ #i;s dk ctV izko/kku fd;k x;k gS rFkk vxys foRr o"kZ 2020&21 ds fy, 1]026-29 djksM+ #i;s dk ctV izko/kku dh ekax dh xbZ gSA

• 18 ver dLcksa esa “kklu lq/kkj ds fy,] vkuykbZu fcfYMax Iyku dh vuqefr] vkWuykbZu csfld flVhtu lfoZlst tSls dqN egRoiw.kZ lq/kkjksa dks “kkfey djus dk dk;Z vFkkZr tUe@ e`R;q izek.k i= tkjh djuk] Hkwfe dk E;wVs”ku] vkWuykbZu VsaMfjax izfd;k ds fy, vkWuykbZu&[kjhn] uxjikfydk dj dk vkWuykbZu Hkqxrku] ikuh@ lhojst “kqYd ykxw fd;k x;k gSA ;kstuk ds rgr lHkh ikfydkvksa dh osclkbVsa cukbZ vkSj pkyw dh xbZ gSA lHkh ve`r “kgjksa dh dzsfMV jsafVax Hkh ukfer dzsfMV jsfVax ,tsafl;ksa ds ek/;e ls vkadh xbZ gS] ftlds }kjk ver “kgjksa dh _.k ;ksX;rk vkadh tkrh gSA Hkkjr ljdkj }kjk 20-79 djksM+ #i;s dh izksRlkgu jkf”k jkT; esa lq/kkj djus ds fy, iznku dh xbZ gSA

vkWuykbu ukxfjd lsok,a 7-39 'kgjh LFkkuh; fudk; foHkkx us ljy iksVZy ij 135 lsokvksa dks vkWuykbZu vkjEHk fd;k gS] vkjEHk dh xbZ izeq[k lsok,a gS] tUe vkSj e`R;q] fookg iathdj.k] Hkou fuekZ.k ;kstuk dh Lohd`fr] vfXu”keu lsok,a] ty vkSj lhoj dusD”ku o fcfyax vkSj fofHkUu O;olk; ykblsalA

• izeq[k vkxkeh lsok,a] • Hkwfe mi;ksx esa ifjorZu • foKkiu • izeq[k lsokvksa dh ;kstuk • jkLrs dk vf/kdkj • fdjk;k vkSj iVVk

• nQu@ngu&Hkwfe dk;Z izca/ku iz.kkyh 7-40 fodflr fd, x, izeq[k ekWM;wy ifj;kstuk dh ifjHkk"kk] vuqeku rS;kj djuk ,ao Lohd`fr] iz”kklfud vkSj ctV vuqeksnu] rduhdh Lohd`fr] fodzsrk iathdj.k] dk;Z vkcaVu] bZ&ekiu iqLrd] fcy izlaLdj.k gSA lHkh ekWM;wy dk fodkl bu gkml vkbZVh lsy }kjk fd;k x;k Fkk vkSj dk;Z{kerk QhMcSd ds fy, 8 uxj ikfydkvksa esa ik;yV izkstSDV iqjk fd;k x;k gSA flLVe orZeku esa flD;ksfjVh vkWfMV ds v/khu gS vkSj flD;ksfjVh vkWfMV iwjk gksus ds ckn ykWUp fd;k tk,xkA dk;Z izca/ku iz.kkyh ds ykHk fuEu izdkj ls gS%&

• 'kgjh LFkkuh; fudk;ksa dk iwjk MkVk] vuqeksnu] Hkqxrku ,d gh eap ij miyC/k gksxk

• /ku ds mi;ksx dh ikjnf”kZrk vkSj fuxjkuh c<+k,xkA

• dkxtjfgr dk;Z tks vuqeksnu ds fy, le; dh cpr djsxkA

• eq[;ky; }kjk dk;Z dh izxfr dh vkWuykbu fuxjkuhA

• lMdkas] Hkouksa] ikdksaZ vkfn ds fodkl dk;kasZa dk iwjkuk ys[kk tks[kk] ekewyh vkSj izeq[k eqjEer dk;Z djus ds mn”s; ls cuk;k tk,xkA

th-vkbZ-,l-&vk/kkfjr laifRr dj losZ{k.k 7-41 jkT; ds lHkh 'kgjh LFkkuh; fudk;ksa esa dsnzhd`r th-vkbZ-,l- vk/kkfjr laifRr dj losZ{k.k 04&10&2018 dks “kq# fd;k x;k gSA izksiVhZ losZ gkbZ jstwys'ku] Mªksu bestjh vkSj lSVsykbZV bestjh ds vk/kkj ekufp= ds #i esa losZ{k.k fd;k tk jgk gSA gj ?kj esa ,d fof”k"V laifRr vkbZ-Mh- ¼gkml uacfjax½ gksxkA th-vkbZ-,l-&vk/kkfjr laifRr dj losZ{k.k ds ykHk fuEu izdkj ls gSA

• 'kgjh {ks=ksa esa laifRr;ksa dk MkVk ,u-vkbZ-lh- DykmM ij gksLV fd;k tk,xk ftls eq[;ky; }kjk izcaf/kr fd;k tk,xkA

139

• 'kgjh LFkkuh; fudk;ksa }kjk laifRr dj ds laxzg ds fy, eq[;ky; }kjk fuxjkuh djukA

• NwV ds izHkko ds vkdyu esa enn djsxkA

• bl iz.kkyh ds ifj.kkeLo#i ekStwnk jktLo dh rqyuk esa laifRr vk/kkfjr dj jktLo esa 30&40 izfr”kr dh o`f} gksxhA

• lHkh laifr;ka ft;ks VSx dh tk,xh tks ;kstuk vkSj fnu izfrfnu ds fodkl dk;ksZ ds fy, lgk;d gksaxhA

• MkVk dh vkuykbu miyC/krk ukxfjdksa dks vius laifRr dj dks ns[kus esa enn djsxh] laifr dj dk vkdyu Lo;a dj ldrh gS] vkWuykbu Hkqxrku dj ldrh gSA

• blls laifRr dj ds laxzg esa ikjnf”kZrk vkSj rsth ls fuiVku gksxkA

• MkVk ls ikfydkvksa dk vkdyu gksxk vkSj uhfr;ksa ds dk;kZfUor dk le;≤ ij fo'ys’k.kA

Mcy ,aVªh vdkmafVax flLVe 7-42 foHkkx jktLo laxzg vkSj ctV fu;kstu dh n{krk esa lq/kkj djus ds fy, jkT; ds lHkh uxj ikfydkvksa esa udnh vk/kkfjr ys[kkadu ls ,dhdr vk/kkfjr ¼Mcy ,aVªh ys[kk½ foRrh; izca/ku iz.kkyh esa LFkkuakrfjr djus dh izfd;k esa gSA vkWuykbu vkosnu ds fodkl ds fy, ,tsalh ds p;u ds fy, vkj-,Q-ih- igys ls gh vkeaf=r fd;k tk pqdk gS vkSj izfd;k/khu gSA lh-,- QeksZ ds p;u ds fy, vkj-,Q-ih- igys ls gh vkeaf=r fd;k tk pqdk gS vkSj izfd;k/khu gSA ebZ] 2020 ds var rd] foHkkx udnh vk/kkfjr ys[kkadu ls jkT; dh lHkh ikfydkvksa esa ,dhd`r dzfed vk/kkfjr ¼nksgjh izfof"V ys[kkadu½ foRrh; izca/ku iz.kkyh esa LFkkuarfjr gks tk,xkA dzfed vk/kkfjr Mcy ,aVªh vdkmafVax flLVe ds ykHk fuEu izdkj ls gS%&

• lHkh izdkj ds ysunsu dk 'kgjh LFkkuh; fudk;ksa okbZt ntZ djus dh vkWuykbu O;oLFkk gksxhA

• ;g 'kgjh LFkkuh; fudk;ksa dh okLrfod fofRr; izn”kZu vkSj fofRr; fLFkfr dks fn[kk,xkA

• flLVe 'kgjh LFkkuh; fudk;ksa ds fy, vius fuos”k dks izkFkfedrk nsus ds fy, Hkkxhnkjh ctV dks l{ke djsxkA

• 'kgjh LFkkuh; fudk;ksa viuh dzsfMV jsfVax ds vk/kkj ij uxjikfydk ckaM QyksV tkjh djus dh fLFkfr esa gksxsA

• cSysal “khV okLrfod le; ds vk/kkj ij tkjh dh tk,xhA

• 'kgjh LFkkuh; fudk;ksa dh lHkh ifjlaifRr;ksa dk MkVk vk/kkfjr ¼Mcy ,aVªh ys[kk½ iz.kkyh esa ntZ fd;k tk,xk tks orZeku esa 'kgjh LFkkuh; fudk;ksa esa miyC/k ugha gSA

• flLVe 'kgjh LFkkuh; fudk;ksa esa ,d leku ctV gSM iz;ksx esa enn djsxkA

,p-vkj-,e-,l- 7-43 foHkkx jkT; ds lHkh 'kgjh LFkkuh; fudk;ksa ds fy, vkWuykbu ,p-vkj-,e-,l- ykxw djus dh izfd;k esa gSA foHkkx }kjk ,u-vkbZ-lh- vkWuykbu ,siyhds'ku dk mi;ksx fd;k tk jgk gSA izfdz;k foHkkx }kjk “kq# dh xbZ gS vkSj Qjojh] 2020 ds var rd iwjk gksus dh laHkkouk gSA ,p-vkj-,e-,l- ds ykHk fuEu izdkj ls gS%&

• 'kgjh LFkkuh; fudk;ksa ds lHkh deZpkfj;ksa ds fy, lsok iqfLrdk ds fooj.k lfgr lsok fjdkMZ fMftVy izk#i esa vkWuykbu ,p-vkj-,e-,l- iksVZy ij miyC/k gksxkA

• Ekkuo lalk/ku izca/ku&vuqiz;ksx ekuo lalk/ku izca/ku thou pdz dk iw.kZ Lokpyu lqfuf”pr djsxk&fu;ksftr dk;Zcy dh lexz mRikndrk esa lq/kkj djus ds fy, jkT; Hkj ds uxjikfydkvksa ds Hkhrj fdjk;k ls fjVk;j rd fd;k tk;sxkA

140

• yho eSustesaV] vVsaMsl eSustesaV] ,-lh-vkj-] VªkalQj vkSj iksfLVax] izzeks”ku vkfn dks vkWuykbu fd;k tk,xkA

• Hkjs x, vkSj fjDr inksa dk MkVk gsM vkWfQl dks miyC/k gksxk tks lHkh 'kgjh LFkkuh; fudk;ksa esa LVkfQax dk v/;;u djus esa enn djsxkA

lHkh uxj ikfydkvksa ds fy, osclkbZV 7-44 lHkh 'kgjh LFkkuh; fudk;ksa dh osclkbZVsa gsM vkfQl }kjk fodflr dh tk jgh gS] tks lkexzh izca/ku iz.kkyh esa foHkkx dh osclkbV ds lkFk ,dhdr gSA gsM vkWfQl lfgr lHkh 'kgjh LFkkuh; fudk;ksa dh osclkbV flD;ksfjVh vWkfMV ds rgr gS vkSj flD;ksfjVh vkWfMV lfVZfQdsV feyus ds ckn ykWUp dh tk,xhA lHkh osclkbVksa dks ,u-vkbZ-lh- DykmM ij gksLV fd;k tk,xk ftls gsM vkWfQl }kjk izcaf/kr fd;k tk,xkA lHkh uxj ikfydkvksa ds fy, osclkbZV ds ykHk fuEu izdkj ls gSA

• lHkh vkWuykbu lsokvksa dks osc iksVZy ds ek/;e ls forfjr fd;k tk,xkA

• gSM vkWfQl }kjk izdkf”kr dh tkus okyh lHkh tkudkjh@funsZ”k@lwpuk,a@vkns”k vkfn Lopkfyr #i ls Hkh 'kgjh LFkkuh; fudk;ksa dh osclkbVksa ij iznf”kZr fd, tk,xsA

• gksfLVax osclkbV dh ykxr] futh osclkbVksa ds lapkyu vkSj j[k&j[kko dh

ykxr ds izca/ku ds fy, 'kgjh LFkkuh; fudk;ksa ds [kpZ dks de djsxkA

14osa dsUnzh; foÙk vk;ksx 7-45 14osa dsUnzh; foÙk vk;ksx dh flQkfj”k ij dsUnz izk;ksftr Ldhe ds vUrZxr o"kZ 2019&20 ds fy, 905-27 djksM+ #i;s dk ctV izko/kku ¼576-91 djksM+ #i;s uxj fuxeksa rFkk 328-36 djksM+ #i;s uxj ifj"knksa@uxj ikfydkvksa ds fy,½ fd;k x;k gS rFkk uxj ikfydkvksa dks 730-11 djksM+ #i;s tkjh fd, tk pqds gaSA jkT; foÙk vk;ksx 7-46 jkT; foÙk vk;ksx ;kstuk esa pkyw foÙk o"kZ 2019&20 ds nkSjku 1]200 djksM+ #Ik;s dk ctV izko/kku fd;k x;k rFkk uxj ikfydkvksa dks 540 djksM+ #i;s tkjh fd, tk pqds gaSA vfXu”keu lsok,a dk lqn`<+hdj.k 7-47 pkyw foÙk o"kZ 2019&20 ds nkSjku gfj;k.kk jkT; esa vfXu”keu lsok dks lqn`<+hdj.k djus ds fy, vfXu”keu midj.kksa@okguksa dh [kjhn ds fy, 4-65 djksM+ #i;s [kpZ fd, x;s gSA vkxkkeh foÙk o"kZ 2020&21 esa 25 djksM+ #Ik;s dh jkf”k 30 NksVs Qk;j VsaMj] 20 Qkse dzS”k VsaMj] 20 ,Mokal jsLD;w VsaMj] 32 esVl] 2 gkbZMªksfyad IysVWQkeZ dh [kjhn o 55 ehVj dh mpkbZ vkSj 2 VuZ Vscy ySMj ds midj.k gsrw ctV izko/kku dh ekax dh xbZ gSA

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& jkT; “kgjh fodkl izkf/kdj.k iz/kku ea=h vkokl ;kstuk 7-48 iz/kkuea=h vkokl ;kstuk dk eq[; mís”; “kgjksa es jg jgs vkfFkZd :i ls detksj oxZ rFkk fuEu vk; oxZ dks ?kj fuekZ.k@ [kjhn ;k foLrkj gsrw lgk;rk iznku djuk gSA ykHkkfFkZ;ksa dh detksj foÙrh; fLFkfr dks /;ku esa j[krs gq, jkT; ljdkj }kjk dsUnzh; va”k ds 1-50 yk[k #i;s ds vfrfjDr] jkT; va”k 1 yk[k #i;s rd ¼foLrkj bdkbZ;ksa ds

vfrfjDr½ dh foÙkh; lgk;rk nsus dk çko/kku fd;k gSA 7-49 fMekaM losZ esa 3]61]365 yk[k vkosnu&i= izkIr gq, rFkk lR;kiu mijkUr 2]48]657 bZ-MCY;w-,l- ykHkkfFkZ;ksa dh foLr`r ifj;kstuk fjiksVZ (ch-,y-lh- 67]411 Mh-;wt- + ,-,p-ih- 1]80]879 Mh-;wt-++ + vkbZ-,l-,l-vkj- 367 Mh-;wt-++) jkT; rFkk dsUæh; ljdkj }kjk LohÑr fd;s tk pqdh gSa] ftlds fy, dqy 5]880-72 djksM+ :Ik;s dh foÙkh;

mailto:?kj%20fuekZ.k@%20%20%5Bkjhn

mailto:?kj%20fuekZ.k@%20%20%5Bkjhn

141

lgk;rk dk izko/kku gS ftlesa ls 3]612-34 djksM+ #i;s dsUnzh; va”k rFkk 2]268-38 djksM+ #i;s ds jktdh; va”k gSaA 7-50 fnukad 31&12&2019 rd ykHkkFkhZ }kjk Lo;a fufeZr ?kVd ds vUrZxr] 49]691 ?kjksa@ykHkkfFkZ;ksa dh ft;ksVSfxax dh tk pqdh gSa rFkk 35]156 ?kjksa dh ft;ksVSfxax LohÑr dj nh xbZ gSA 605 bZ-MCY;w-,l- vkoklh; bZdkbZ;ksa dk fuekZ.k dk;Z iw.kZ gks pqdk gS rFkk 7]398 vkoklh; bZdkb;ksa dk fuekZ.k dk;Z izxfr ij gSA blds vfrfjDr fdQk;rh edku ?kVd ds vUrxZr] VkÅu ,.M dUVªh Iykfuax foHkkx us 6]973 bZ-MCY;w-,l- ¶ySV~l ds fy, ih-,e-,-okbZ- LohÑr ykHkkfFkZ;ksa ls vkosnu vkefU=r fd;s Fks ftlds ,ot esa 6]083 vkosnu izkIr gq;as gSaA ch-,y-lh- ?kVd ds lHkh 67]411 ykHkkfFkZ;ksa ds edku 31&12&2020 rd cu tkus dh vk”kk gS rFkk 1]80]879 lLrs ?kjksa@ ¶ySV~l dk fuekZ.k fe”ku vof/k 2022 rd iw.kZ gksus dh vk”kk gSA cSadks }kjk 4]262 lh-,y-,l-,l- vkosndksa dks vuqnku _.k iznku djus dh Lohd`fr nh tk pqdh gSA 7-51 Hkkjr ljdkj }kjk 342-62 djksM+ #Ik;s ds dsUnzh; va”k jkT; ljdkj dks tkjh fd, x;s gaS rFkk jkT; ljdkj }kjk 212-74 djksM+ #i;s lacaf/kr “kgjh LFkkuh; fudk;ksa dks tkjh dj fn;s gSaA ;kstuk ds vUrxZr 31&12&2019 rd 76-40 djksM+ #Ik;s dh vuqnku jkf”k Mh-ch-Vh-&ih-,Q-,e-,l- ek/;e ls ykHkkfFkZ;ksa dks tkjh dh tk pqdh dh gSA foÙkh; foHkkx }kjk o’kZ 2019&20 esa ;kstuk ds vUrZxr 355 djksM+ #i;s dk izko/kku fd;k x;k gSA nhu n;ky vaR;ksn;k ;kstuk ¼,u-;w-,y-,e-½ 7-52 xjhcksa dh lqn<+ vk/kkjHkwr cqfu;knh laLFkkvksa ds ek/;e ls “kgjh xjhc ifjokjks dh xjhch ,oa fo’kerkvks dks ykHkdkjh

Lojkstxkjkas ,oa dq“ky ifjJfed jkstxkj ds voljksaas rd mudh igqap dks lqyHk cukdj mudh vkthfodk esa LFkk;h lq/kkj djuk gSA fe“ku fofHkUu pj.kksa esa “kgjh fujkfJrks dks lqlfTtr ,oa vko“;d lsokvksa ls ;qDr vkJ; miyC/k djkus ij /;ku dsfUnzr djrk gSA blds vfrfjDr fe“ku “kgjh iFk fodszrkvksa dh vkthfodk gsrw mUgas ;qDr LFkku miyC/k djkus] LkaLFkkxr _.k miyC/k djkus ,oa lkekftd lqj{kk vkSj dkSS“ky miyC/k djkus ij Hkh /;ku dsfUnzr djrk gS rkfd mudh igqap c<+rs gq, cktkj rd gks ldsA 7-53 fnukad 31&12&2019 rd 518 Lo;a lgk;rk lewgksa ¼,l-,p-th-½ dk XkBu fd;k tk pqdk gS] 3]982 mEehnokjksa dks izf”k{k.k fn;k x;k gS] 2]481 mEehnokj izf”k{k.kk/khu gSa rFkk 2]667 mEehnokjksa dks izekf.kr fd;s x;s] 218 ykHkkfFkZ;ksa rFkk 6 lewgksa dks lw{e m|e LFkkfir djus gsrq C;kt vuqnkfur _.k miyC/k djok;k x;k gSA jkT; ds 80 “kgjksa esa VkÅu oSafMx desVht+ dk xBu fd;k tk pqdk gSA jkT; esa losZ ds nkSjku 80 “kgjksa esa 1]01]950 “kgjh iFk foØsrkvksa dh igpku dh x;h gS rFkk VkÅu oSf.Max desVh dh LohÑfr ds ckn LohÑr “kgjh iFk foØsrkvksa dks oSafMx dh txg miyC/k djokbZ tk,xhA ,d vU; losZ esa jkT; esa 19]015 “kgjh cs?kj O;fDr;ksa dh igpku dh xbZ gSA jkT; esa 103 vLFkk;h@LFkk;h jSuclsjs ds vfrfjDr “kgjh cs?kjksa ds jkgr gsrq 39 iksVkZ dsfcu “kSYVj LFkkfir fd, x, gSa rFkk “kgjh cs?kj O;fDr;ksa ds vkJ; gsrq 30 u, izh&QSfczdsVsM “kSYVlZ dk fuekZ.k fd;k tk jgk gS ftlesa ls 24 izh&QSfczdsVsM “kSYVlZ dk fuekZ.k gks pqdk gSA jkT; ds cTkV 2019&20 esa bl ;kstuk ds vUrZxr 87-93 djksM #i;s dk izko/kku fd;k x;k gSA

142

vkokl 7-54 vkokl cksMZ+] gfj;k.kk }kjk LFkkiuk o’kZZ] 1971 ls ysdj 31&12&2019 rd 95]687 fofHkUu Js.kh ds edkuksa ds fuekZ.k dk dk;Z fd;k x;kA ftlesa ls 71]852 edku vkfFkZd :Ik ls detksj oxZ ,oa fuEu vk; oxZ ds fy, gSA 7-55 fnukad 26&10&2014 ls 31&12&2019 rd fofHkUu oxksaZ ds fy, 19]925 QySVl dk fuekZ.k dk;Z iwjk fd;k tk pqdk gSA ftlesa ls 18]115 bZ-MCY;w-,l- edku ch-ih-,y- ifjokjksa ds fy,] 279 ¶ySVl lsokjr o HkwriwoZ lSfudksa ,oa v/kZ lSfud cyksa esa dk;Zjr deZpkfj;ksa@vf/kdkfj;ksa ds fy, vkSj 1]531 edku vU; oxZ ds fy, cuk;s x;s gSA 26&10&2014 ls 30&11&2019 rd edkuksa ds fuekZ.k dk;ksaZ ij dqy 609-09 djksM+ #Ik;s [kpZ fd;s x;s gSA fnukad 01&04&2019 ls 31&12&2019 rd 268 edku cuk;s x;s gS ftUgsa cuokus esa 41-44 djksM+ #Ik;s dh ykxr yx pqdh gSA 7-56 vc 6]590 fofHkUu Js.kh ds edkuksa dk fuekZ.k dk;Z fofHkUu LFkkuksa ij izxfr ij gS ftuesaa ls 1]058 edku vkfFkZd :i ls detksj oxZ 4]872 edku ch-ih-,y- oxZ ds yksxksa ds fy, rFkk 660 edku vU; oxZ ds fy, gSaA 7-57 vkokl cksMZ gfj;k.kk us 11]239 IykV uxj ,oa xzke vk;kstuk foHkkx] gfj;k.kk ls vftZr fd;s gSa bu IykVksa ij ch-ih-,y-@ bZ-MCY;w-,l- ifjokjksa ds fy, rhu eaftyk QySVl cuk;s tk jgs gSA 24]205 edkuksa dk fuekZ.k dk;Z iwjk dj fy;k x;k gS rFkk 4]872

bZ-MCY;w-,l- edku ch-ih-,y- ifjokjksa ds fy, fuekZ.kk/khu gSA 7-58 vkokl cksMZ gfj;k.kk us gfj;k.kk “kgjh fodkl izkf/kdj.k ¼,p-,l-oh-ih-½ ls 192-02 ,dM Hkwfe fglkj] Qrsgkckn] vxzksgk] djuky] phdk] pj[kh nknjh] txk/kjh] lQhnksa] fljlk] xksgkuk ,oa >Ttj eas bZ-MCY;w-,l- rFkk nwljs oxZ ds fuekZ.k ds fy, vftZr dh gSA cksMZ us 50-96 ,dM Hkwfe Qjhnkckn] >Ttj] egsUnzx<] jksgrd] iapdqyk] fiatkSj] iyoy o fjokMh esa lsokjr o HkwriwoZ lSfudksa ,oa v/kZ lSfud cyksa esa dk;Zjr deZpkfj;ksa@vf/kdkfj;ksa ds fy, Hkh edku cukus ds fy, Hkh vftZr dh gSA 7-59 vkokl cksMZ gfj;k.kk us gfj;k.kk “kgjh fudk; foHkkx ls 27-24 ,dM+ Hkwfe djuky] phdk] pj[kh nknjh rFkk tqykuk esa bZ-MCY;w-,l- rFkk nwljs oxZ ds fuekZ.k ds fy, Hkh vftZr dh gSA vkokl cksMZ gfj;k.kk us 'kgjh fudk; foHkkx ls 35-69 ,dM+ Hkwfe fofHkUu LFkkuksa ij lsokjr o HkwriwoZ lSfudks ,oa v/kZ lSfud cyksa esa dk;Zjr deZpkfj;ksa@ vf/kdkfj;ksa ds fy;s edku cukus ds fy, xq:xzke] iyoy o lkaiyk esa vftZr dh gSA 7-60 vkokl cksMZ gfj;k.kk djuky ,oa fglkj esa vkfFkZd :i ls detksj oxZ ds yksxksa ds fy, fy;s 4]254 bZ-MCy;w-,l- ¶ySVl dk fuekZ.k 'kq: djsxkA vkokl cksMZ gfj;k.kk 3]306 VkbZi&, rFkk 2]869 VkbZi&ch ds ¶ySVl Qjhnkckn] >Ttj] jksgrd] fiatkSj] fjokMh] egsUnzx< o xq:xzke esa lsokjr o HkwriwoZ lSfudks ,oa v/kZ lSfud cyksa esa dk;Zjr deZpkfj;ksa@vf/kdkfj;ksa ds fy;ss Hkh fuekZ.k 'kq: djsxkA

***

143

Lkkekftd {ks=

__________________________________________________

fodkl ;kstukvksa dk eq[; mÌs”; lkekftd dY;k.k esa o`f) ,oa turk dh HkykbZ ds lkFk ekuo fodkl gSA fdlh Hkh fodkl”khy ,oa mHkjrh gqbZ vFkZO;oLFkk esa lkekftd {ks= egRoiw.kZ Hkwfedk vnk djrk gSA

vuqlwfpr tkfr;ka ,oa fiNM+s oxZ dY;k.k 8-2 gfj;k.kk ljdkj vuqlwfpr tkfr;ksa ,oa fiNMs oxksZa ds dY;k.k ds fy;s iw.kZr;k opuc} gS rFkk buds lkekftd& vkfFkZd rFkk “kS{kf.kd fodkl gsrw fofHkUu ;kstuk,a ykxw dh tk jgh gSaA gfj;k.kk jkT; vuqlwfpr tkfr vf/kfu;e] 2018 ds varxZr vuqlwfpr tkfr ds vf/kdkjksa vkSj lqj{kk mik;ksa ls oafpr djus ds lEca/k esa fof”k’V f”kdk;rksa dh tkap vkSj iwNrkN ds fy;s jkT; vuqlwfpr tkfr vk;ksx dk xBu fd;k x;k gSA gfj;k.kk lQkbZ deZpkjh vk;ksx us jkT; esa lQkbZ deZpkfj;ksa ds dY;k.k ds fy;s dk;Z djuk “kq: dj fn;k gSA eq[;ea=h fookg “kxqu ;kstuk 8-3 ^^eq[;ea=h fookg “kxqu ;kstuk^^ ds varxZr xjhch js[kk ls uhps jgus okys vuqlwfpr tkfr] foeqDr tkfr vkSj Vijhokl tkfr] vU; vkfFkZd :Ik ls detksj oxksZa] fo/kokvksa ,oa fujkfJr efgykvksa dks viuh ;k viuh csVh dh “kknh ds volj ij 11]000 :Ik;s ls 51]000 #Ik;s rd dh lgk;rk iznku dh tkrh gSA efgyk f[kykfM;ksa dks Hkh mudh “kknh ds fy;s bl ;kstuk ds rgr ykHk iznku fd;k tkrk gSA ;fn nqYgk@nqYgu gfj;k.kk dk fuoklh gS rks lkeqfgd fookg ds fy, Hkh bl Ldhe ds vUrxZr fnukad 13&12&2019 ls 51]000 #Ik;s dh foÙkh; lgk;rk iznku dh tkrh gSA o’kZ 2019&20 ds fy;s 10]000 yk[k

#i;s dk izko/kku fd;k x;k gS ftlesa ls 6]883-36 yk[k #Ik;s dh jkf”k 20]592 fookgksa ij 30&11&2019 rd [kpZ dh tk pqdh gSA eq[;ea=h lkekftd&lejlrk vUrZtkrh; fookg “kxqu ;kstuk 8-4 vuqlwfpr tkfr ds O;fDr;ksa dh lkekftd fLFkfr dks etcwr djus ds fy;s muds lkFk varZZtkrh; fookg djus okys nEifRr dks izksRlkfgr fd;k tkrk gSA ^^eq[;ea=h lkekftd lejlrk varZZtkrh; fookg “kxqu ;kstuk^^ ds rgr ,sls fookfgr tksMksa dks 2]50]000 #Ik;s dk izksRlkgu iznku fd;k tkrk gSA 30&11&2019 rd ,sls 258 tksMksa ij 381-45 yk[k #Ik;s [kpZ fd;s x;s gSaA blh izdkj fnO;kaxtu ds lkFk fookg djus ij izksRlkgu nsus ds fy;s Hkh ;kstuk fopkjk/khu gSA Mk0 ch-vkj- vEcsMdj vkokl uohuhdj.k ;kstuk 8-5 ^^Mk0 ch-vkj- vEcsMdj vkokl uohuhdj.k ;kstuk^^ ds varxZr xjhch js[kk ls uhps thou ;kiu djus okys vuqlwfpr tkfr] foeqDr] ?kqeUrq ,oa Vijhokl tkfr ds O;fDr;ksa dks muds ?kj dh ejEer ds fy;s 50]000 #Ik;s dh vuqnku jkf”k iznku dh tkrh gSA o’kZ 2019&20 ds fy;s 5000 yk[k #Ik;s dk izko/kku fd;k x;k gS rFkk 2]729-20 yk[k #i;s dh jkf”k 6]256 ykHkkfFkZ;ksa ij 30&11&2019 rd [kpZ dh tk pqdh gSA

8

144

8-6 vuqlwfpr tkfr rFkk fiNMs oxZ ds es/kkoh ,oa xjhc Nk=ksa dks izksRlkfgr djus rFkk viuh f”k{kk iw.kZ djus ds fy;s ^^Mk0 vEcsMdj es/kkoh Nk= ;kstuk^^ rFkk dsanzh; izk;ksftr iksLV eSfVªd Nk=o`fRr ;kstukvksa ds varxZr Nk=ofRr iznku dh tkrh gSA vuqlwfpr tkfr ,ao fiNMs oxZ ds

mEehnokjksa dks izfrf’Br laLFkkuksa ds ek/;e ls flfoy lsok;sa ijh{kk] cSafdax@jsyos@ ,l-,l-lh-@,p-Vh-bZ-Vh- ,oa ,u-bZ-bZ-Vh-@ ts-bZ-bZ- vkfn fofHkUu izfr;ksfxrkvksa ,oa izos”k ijh{kkvksa dh rS;kjh djus ds fy;s eq¶r dksfpax iznku dh tk jgh gSA

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& gfj;k.kk vuqlwfpr tkfr foÙk ,oa fodkl fuxe 8-7 gfj;k.kk vuqlwfpr tkfr foÙk ,oa fodkl fuxe dk eq[; mís”; jkT; ds vuqlwfpr tkfr ds O;fDr;ksasa dk lkekftd rFkk vkfFkZd Lrj Åapk mBkuk gSA fuxe bl le; rhu izdkj dh Ldheksa uker% cSadksa ds lg;ksx ls] jk’Vªh; vuqlwfpr tkfr foÙk ,oa fodkl fuxe ¼,u-,l-,-Q-Mh-lh-½ ds lg;ksx ls] jk’Vªh; lQkbZ deZpkjh foÙk ,oa fodkl fuxe ¼,u-,l-ds-,-Q-Mh-lh-½ ds lg;ksx ls ifjpkyu dj jgk gSA 8-8 Hkkjr ljdkj dh fgnk;rksauqlkj] fuxe vuqlwfpr tkfr ds mu ifjokjksa dks ftudh orZeku esa okf’kZd vk; xzkeh.k {ks=ksa esa 49]000 #i;s rFkk “kgjh {ks=ksa esa 60]000 #i;s rd gks rFkk mldk uke ch-ih-,y- losZ fyLV essa gks] dks fofHkUu vk; miktZu ;kstukvksa tSls HkSal ikyu] HksM+ ikyu] i”kq pkfyr xkfM+;ka] peMk+ rFkk peM+s ls cuk lkeku] dfj;kuk dh nqdku] pk; dh nqdku] pwfM+;ksa dh nqdku] vkVk pDdh] c<+bZfxjh] lkbcj dSQs] QksVksxzkQh] vkWVks&fjD”kk vkfn ds fy, vkfFkZd lgk;rk miyC/k djokrk gSA jk’Vªh; vuqlwfpr tkfr foÙk ,oa fodkl fuxe ds lg;ksx ls pykbZ tk jgh ¼,p-,l-,-Q-Mh-lh-½ ;kstuk ds rgr 50 izfr”kr vuqlwfpr tkfr ds vkosndksa dh ikfjokfjd okf’kZd vk; xzkeh.k rFkk “kgjh {ks=ksa esa 1-50 yk[k #i;s rd rFkk 50 izfr”kr vuqlwfpr tkfr ds vkosndksa dks] ftudh ikfjokfjd okf’kZd vk; xzkeh.k rFkk “kgjh {ks=ksa esa 1-50 yk[k #i;s ls

3 yk[k #i;s rd gks] dks fofHkUu vk; mikTkZu ;kstukvksa ds fy, _.k fn;k tkrk gSA ,u-,l-,Q-Mh-lh- ;kstukvksa ds varxZr dksbZ vk; lhek ugha gS] ik=rk ds fy, dsoy O;olk; gh vk/kkj gSA cSadksa ds lg;ksx 8-9 fuxe cSadksa ds lg;ksx ls pykbZ tk jgh vk; miktZu ;kstukvksa] ftudh ;kstuk ykxr 1-50 yk[k #i;s rd gks] ds fy, vkfFkZd lgk;rk miyC/k djokrk gSA gfj;k.kk vuqlwfpr tkfr foÙk ,oa fodkl fuxe ¼,p-,l-,-Q-Mh-lh-½ ;kstuk ykxr dk 50 izfr”kr vuqnku] ftldh vf/kdre lhek 10]000 #i;s gS rFkk 10 izfr”kr lhekUr /ku rFkk “ks’k jkf”k cSadksa ds ek/;e ls miyC/k djokrk gSA jk’Vªh; vuqlwfpr tkfr foÙk ,oa fodkl fuxe ¼,u-,l-,Q-Mh-lh-½ 8-10 jk’Vªh; vuqlwfpr tkfr foÙk ,oa fodkl fuxe ¼,u-,l-,Q-Mh-lh-½ ds lg;ksx ls pykbZ tk jgh ;kstukvksa ds varxZr fuxe ,u-,l-,Q-Mh-lh- }kjk fofHkUu Ldheksa ds varxZr Lohdr ;kstuk bdkbZ ykxr dk vuqlj.k djrk gSA ,u-,l-,Q-Mh-lh-] gfj;k.kk vuqlwfpr tkfr foÙk ,oa fodkl fuxe rFkk ykHkkFkhZ ,u-,l-,Q-Mh-lh- }kjk Lohd`r ;kstuk ds vuqikr esa viuk va”knku djrs gSA bu ;kstukvksa ds varxZr fuxe dk fgLlk vuqeksfnr bdkbZ ykxr dk 10 izfr”kr rd gksrk gSA ,u-,l-,Q-Mh-lh- ds lg;ksx ls pykbZ tk jgh ;kstukvksasa ds varxZr fuxe ;kstuk ykxr dk 50 izfr”kr vuqnku ds :i

145

esa mUgha O;fDr;ksa dks nh tkrh gS] tks xjhch js[kk ls uhps thou ;kiu dj jgs gSA vuqnku dh vf/kdre lhek 10]000 #i;s gSA jk’Vªh; lQkbZ deZpkjh foÙk ,oa fodkl fuxe ¼,u-,l-ds-,Q-Mh-lh-½ ds lg;ksx ls 8-11 jk’Vªh; lQkbZ deZpkjh foÙk ,oa fodkl fuxe ¼,u-,l-ds-,Q-Mh-lh-½ ds lg;ksx ls pykbZ tkus okyh ;kstuk ds varxZr fuxe ,u-,l-ds-,Q-Mh-lh- }kjk fofHkUu Ldheksa ds varxZr Lohdr ;kstuk bdkbZ ykxr dk vuqlj.k djrk gSA ,u-,l-ds-,Q-Mh-lh-] gfj;k.kk vuqlwfpr tkfr foÙk ,oa fodkl fuxe rFkk ykHkkFkhZ ,u-,l-ds-,Q-Mh-lh- }kjk Lohdr ;kstuk ds vuqikr esa viuk va”knku djrs gSA bu ;kstukvkas ds varxZr fuxe dk fgLlk vuqeksfnr bdkbZ

ykxr dk 10 izfr”kr rd dk gksrk gSA ,u-,l-ds-,Q-Mh-lh- ls lEcfU/kr ;kstukvksa ds varxZr vuqnku dk dksbZ izko/kku ugha gSA 8-12 fuxe }kjk o’kZ 2019&20 esa ¼ekg flrEcj] 2019 rd½ 1]261 ykHkHkksfx;ksa dks fofHkUu ;kstukvksa ds varxZr Lojkstxkj gsrw 1]137-66 yk[k+ #i;s dh vkfFkZd lgk;rk miyC/k djokbZ xbZ gS] ftlesa 72-63 yk[k+ #i;s dh vuqnku jkf”k “kkfey gSA fuxe }kjk 15]000 ifjokjksa dks fofHkUu vk; miktZu ;kstukvksa ds varxZr 15]281-50 yk[k #i;s] ftlesa 1]497-50 yk[k #i;s dh vuqnku jkf”k “kkfey gS] tks fd vkfFkZd lgk;rk miyC/k djok, tkus dk izLrko gSA o’kZ 2016&17 ls 2018&19 ds dk;Zdze@Ldheokj y{; vkSj miyfC/k;k¡ rkfydk 8-1 esa n”kkZ;h xbZ gSA

rkfydk 8-1& o’kZ 2016&17 ls 2018&19 ds dk;Zdze@Ldheokj HkkSfrd vkSj foÙkh; miyfC/k;k¡ dk;Zdze@Ldhe dk uke 2016&17 2017&18 2018&19

HkkSfrd foRrh; ¼yk[k+ #i;s½



1- df’k ,oa lgk;d {ks= d½ i”kqikyu 3355 1827-90 3143 1705-74 2579 1411-18 [k½ ewxhZ ikyu 1 0-50 x½ HksM ikyu 90 66-24 103 77-90 80 66-80 ?k½ lqvj ikyu 85 44-40 60 31-00 33 20-20 M+) >ksVk cqXxh@Å¡V xkM+h@ jsM+k@[kPpj xkMh

9 6-10 12 9-40 6 4-60

Pk½ e/kqeD[kh ikyu 1 1-50 2- vkS|ksfxd {ks= 135 92-45 103 68-60 40 34-45 3- okf.kT; ,oa O;kikj {ks= 1426 992-77 1332 969-67 1262 988-05 4- O;olkf;d ,oa Lojkstxkj {ks= d½ fo|qr pkfyr 1 1-00 5 6-60 [k½ dkuwuh is”kk 2 2-00 4 5-40 Xk½ QksVkxzkQh 4 3-60 1 1-00 5- ,u-,l-,Q-Mh-lh- ls lgk;rk izkIr Ldhe

103 198-50 123 304-33 82 231-50

6- ,u-,l-ds-,Q-Mh-lh- ls lgk;rk izkIr Ldhe

15 20-21 13 20-75 34 29-15

dqy 5220 3250-57 4894 3191-99 4128 2800-93 L=ksr%& vuqlwfpr tkfr foÙk ,oa fodkl fuxe] gfj;k.kkA

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& gfj;k.kk fiNMs+ oxZ ,oa vkfFkZd #i ls detkssj oxZ dY;k.k fuxe 8-13 gfj;k.kk fiNMs+ oxZ ,oa vkfFkZd :i ls detkssj oxZ dY;k.k fuxe fiNMs+ oxZ] vYila[;d leqnk; vkSj fnO;kax yksxksa ds vkfFkZd mRFkku gsrw dk;Z dj jgk gSA fuxe }kjk o’kZ 2019&20 esa 5]000 fiNMs+ oxZ ds

yksxksa dks 25 djksM+ #i;s] 3]000 vYila[;d leqnk; ds yksxksa dks 15 djksM+ #i;s rFkk 2]000 fu%”kDr yksxksa dks 10 djksM+ #i;s dh foÙkh; lgk;rk iznku djus dk y{; j[kk gS ijUrq foÙkh; o’kZ 2019&20 ds nkSjku fuxe dks jk’Vªh; fuxe }kjk dksbZ jkf”k izkIr ugha gqbZA fuxe }kjk 283 fiNMs+ oxZ ds yksxksa dks

146

1-91 djksM+ #i;s] 158 vYila[;d leqnk; ds yksxksa dks 1-32 yk[k #i;s rFkk 357 fu%”kDr yksxksa dks 2-89 djksM+ #i;s dh jkf”k o’kZ 2018&19 ds Q.M esa ls 30&09&2019 rd forfjr dh tk pqdh gSA lkekftd U;k; ,oa vf/kdkfjrk cq<+kik lEeku HkÙkk ;kstuk 8-14 ,sls o`) O;fDr tks vius lk/kuksa ls thou;kiu djus esa vleFkZ gksa vkSj foRrh; lgk;rk dh vko”;drk gks] dks lkekftd lja{k.k iznku djus ds m}s”; ls izkjfEHkd Lrj ij la;qDr iatkc ds le; 01&04&1964 ls o`)koLFkk iSaa”ku ;kstuk “kq: dh xbZ FkhA iSaa”ku dh nj] tks ;kstuk izkjEHk gksus ds le; 15 #Ik;s ekfld Fkh] esa le;≤ ij c<+kSrjh dh xbZ FkhA gfj;k.kk ljdkj }kjk ;g ;kstuk 01&11&1966 ls viukbZ xbZ vkSj 2]382 ykHkik=ksa dks dqy 24]680 #i;s dh jkf”k dh iSa”ku dh vnk;xh dh xbZA o’kZ 1987 esa o`)koLFkk iSaa”ku dk mnkjhdj.k djrs gq, 65 o’kZ ;k blls vf/kd vk;q ds O;fDr;ksa dks 17&06&87 ls 100 #i;s ekfld nj ls iSaa”ku dh vnk;xh dh xbZ FkhA 8-15 jkT; ljdkj }kjk bl ;kstuk dk vkSj mnkjhdj.k djrs gq;s ^^o`)koLFkk iSa”ku ;kstuk&1991 ls izkjEHk dh xbZ ftls vc ^^o`)koLFkk lEeku HkÙkk ;kstuk** dk iquZuke fn;k x;k gSA ;g ;kstuk 1 tqykbZ] 1991 ls pkyw dh xbZA bl ;kstuk ds

vUrxZr 60 o’kZ ;k blls vf/kd vk;q ds o`) O;fDr] ftudh ifr@iRuh dh lHkh lk/kuksa ls okf’kZd vk; 2 yk[k #i;s ls vf/kd u gks] dks bl ;kstuk dk ykHk fn;k tk jgk gSA bl ;kstuk dk m}s”; t:jreanksa fo”ks’kdj lekt ds fu/kZu oxksZa tSls d`f’k et+nwj] xzkeh.k nLrdkj] vuqlwfpr tkfr@fiNM+s oxkaasZ ds lnL;ksa o y?kq rFkk e/;eoxhZ; fdlkuksa vkfn dks] o`)koLFkk HkÙkk dk ykHk nsuk lqfuf”pr djuk gSA o’kZ 1991 ls vDrwcj] 1999 rd 100 #i;s ekfld nj ls iSaa”ku nh tkrh Fkh] tks uoEcj] 1999 ls c<+kdj 200 #i;s ekfld dj nh xbZ FkhA uoEcj] 2004 ls blesa vkSj c<+kSrjh djrs gq;s 300 #i;s ekfld ,oa 1 ekpZ] 2009 dks 500&700 #i;s izfrekl rFkk blesa vkSj c<+ksrjh djrs gq, 01&01&2014 ls 1]000 #i;s izfrekl iSa”ku dh xbZ FkhA fnukad 01&01&2015 ls o`)koLFkk lEeku HkÙkk dh njsa c<+kdj 1]200 #i;s] fnukad 01&01&2016 ls 1]400 #i;s] fnukad 01&11&2016 ls 1]600 #i;s] fnukad 01&11&2017 ls 1]800 #i;s izfrekl izfr ykHkik= dh xbZ gS rFkk fnukad 01&11&2018 ls 2]000 #i;s izfrekl izfr ykHkik= dh xbZ gSA o’kZ 2019&20 esa 4]070 djksM+ #i;s ds ctV esa ls 1]918-53 djksM+ #i;s dh jkf”k 30&09&2019 rd [kpZ dh xbZ gSA bl ;kstuk ds rgr o’kZokj ykHkkfFZk;ksa dk fooj.k rkfydk 8-2 esa fn;k x;k gSA

rkfydk 8-2&o)koLFkk lEeku HkÙkk ;kstuk] fo/kokvksa ,oa fujkfJr efgykvksa dks iSa”ku ;kstuk o fnO;kaxtu iSaa”ku ;kstuk ds rgr o’kZokj ykHkkfFZk;ksa dk fooj.k

¼djksM #i;s½ o’kZ o)koLFkk lEeku HkÙkk ;kstuk fo/kokvksa ,oa fujkfJr

efgykvksa dks iSa”ku ;kstuk fnO;kaxtu iSa”ku ;kstuk

ykHkkfFZk;ksa dh la[;k [kpkZ

ykHkkfFZk;ksa dh la[;k

[kpkZ

ykHkkfFZk;ksa dh la[;k [kpkZ

2015&16 1419026 2065-01 610321 875-16 141462 203-73 2016&17 1439020 2518-25 632691 1101-46 144226 252-43 2017&18 1512436 2965-55 666808 1305-77 151932 296-78 2018&19 1569616 3479-01 695455 1540-44 160433 352-94 2019&20 (30&9&2019 rd½

1639045

1918-53

716795

843-52

166817

195-21

L=ksr: - lkekftd U;k; ,oa vf/kdkfjrk foHkkx] gfj;k.kkA

147

fo/kokvksa ,oa fujkfJr efgykvksa dks iSa”ku 8-16 o’kZ 1980&81 esa gfj;k.kk esa

“fo/kokvksa ,oa fujkfJr efgykvksa dks iSa”ku

;kstuk” izkjEHk dh xbZ FkhA bl ;kstuk dk m}s”; ,slh efgykvksa dks] tksfd Lo;a vius lk/kuksa ls vkthfodk dekus esa vleFkZ gksa rFkk mUgsa jkT; ls foÙkh; lgk;rk dh vko”;drk gks] lkekftd lqj{kk iznku djuk gSA iSa”ku dh nj] tksfd ;kstuk ds izkjEHk esa 50 #i;s izfrekl Fkh] le;≤ ij c<+kbZ xbZA iSa”ku dh nj 01&01&2014 ls c<+kdj 1]000 #i;s izfrekl izfr ykHkik= dh xbZA fnukad 01&01&2015 ls iSa”ku 1]200 #i;s izfrekl dh xbZ FkhA fnukad 01&01&2016 ls bl ;kstuk ds vUrxZr ljdkj }kjk njksa dks c<+krs gq, iSa”ku 1]400 #i;s] fnukad 01&11&2016 ls iSa”ku 1]600 #i;s] fnukad 01&11&2017 ls 1]800 #i;s izfrekl izfr ykHkik= dj nh xbZ gS rFkk fnukad 01&11&2018 ls 2]000 #i;s izfrekl izfr ykHkik= dh xbZ gSA o’kZ 2019&20 esa 1]653 djksM+ #i;s ds ctV esa ls 843-52 djksM+ #i;s dh jkf”k 30&09&2019 rd [kpZ dh xbZ gSA bl ;kstuk ds rgr o’kZokj ykHkkfFZk;ksa dk fooj.k rkfydk 8-2 esa fn;k x;k gSSA gfj;k.kk fnO;kaxtu iSa”ku 8-17 fnO;kaxtu dks lkekftd lqj{kk iznku djus ds fy, o’kZ 1981&82 esa

“gfj;k.kk fnO;kaxtu iSa”ku ;kstuk” vkjEHk dh xbZ FkhA bl ;kstuk dk m}s”; ,sls fnO;kax] tks vius lk/kuksa ls vkthfodk dekus esa vleFkZ gksa vkSj ftUgsa ljdkj ls foÙkh; lgk;rk dh vko”;drk gks] dks lkekftd lqj{kk iznku djuk gSA iSa”ku dh njsa] tks ;kstuk ds izkjEHk esa 50 #i;s ekfld Fkh] esa 01&11&1999 ls c<+kSrjh djrs gq, 300 #i;s izfrekl dh xbZA ljdkj }kjk 100 izfr”kr fu%”kDr dh iSa”ku 01&01&2006 ls c<+kdj 300 #i;s ls 600 #i;s izfrekl dh xbZ rFkk blesa vkSj c<kSrjh djrs gq, 60 izfr”kr fnO;kax dh iSa”ku 500 #i;s ,oa 100 izfr”kr

fnO;kax dh iSa”ku 750 #i;s izfrekl dh xbZ gSA iSa”ku dh nj esa 01&01&2014 ls vkSj o`f) djrs gq, lHkh nksuksa Jsf.k;ksa dh iSa”ku c<+kdj 1]000 #i;s izfrekl dj nh xbZA ljdkj }kjk bl ;kstuk ds vUrxZr 01&01&2015 ls iSa”ku dh nj dks c<+kdj 1]200 #i;s izfrekl fd;k x;k FkkA fnukad 01&01&2016 ls bl ;kstuk ds vUrxZr ljdkj }kjk njksa dks c<krs gq, iSa”ku 1]400 #i;s izfrekl izfr ykHkik= dj nh xbZ FkhA vc fnukad 01&11&2016 ls bl ;kstuk ds vUrxZr ljdkj }kjk njksa dks c<krs gq, iSa”ku 1]600 #i;s rFkk fnukad 01&11&2017 ls iSa”ku 1]800 #i;s izfrekl izfr YkkHkik= dj nh xbZ gS rFkk fnukad 01&11&2018 ls 2]000 #i;s izfrekl izfr ykHkik= dh xbZ gSA o’kZ 2019&20 esa 405 djksM+ #i;s ds ctV esa ls 195-21 djksM+ #i;s dh jkf”k 30&09&2019 rd [kpZ dh xbZ gSA bl ;kstuk ds rgr o’kZokj ykHkkfFZk;ksa dk fooj.k rkfydk 8-2 esa fn;k x;k gSSA ykMyh lkekftd lqj{kk HkÙkk 8-18 gfj;k.kk jkT; esa o`)koLFkk lEeku HkÙkk ;kstuk dh rtZ ij ftu ifjokjksa esa dsoy yM+dh@yM+fd;ka gS] ds fy, fnukad 01&01&2006 ls ^ykMyh lkekftd lqj{kk HkRrk ;kstuk^ “kq: dh xbZ gSA izkjEHk esa 300 #i;s izfrekl izfr ifjokj iSa”ku nh tkrh FkhA bl ;kstuk ds vUrxZr ekrk vFkok firk ds 45osa tUefnu ls 15 o’kZ ds fy, ifjokj dks iathd`r fd;k tkrk gSA ekrk vFkok firk esa ls ,d dh e`R;q gksus ij nwljk ikVZuj dks bl ;kstuk dk ykHk fn;k tkrk gSA fnukad 01&04&2007 ls ljdkj }kjk iSa”ku dh nj esa 300 #i;s ls 500 #i;s dh o`f) dh xbZ rFkk ik=rk ds fy, vk;q lhek 55 o’kZ ls ?kVk dj 45 o’kZ dh xbZ gSA fnukad 01&04&2014 ls HkÙkk dh nj esa o`f) djrs gq, 1]000 #i;s izfrekl dh xbZ FkhA ljdkj }kjk bl ;kstuk ds vUrxZr 01&01&2015 ls iSa”ku dh nj dks c<+kdj 1]200 #i;s izfrekl fd;k x;k FkkA

148

rkfydk 8-3&ykMyh lkekftd lqj{kk HkÙkk Ldhe@fujkfJr cPpks dks foÙkh; lgk;rk Ldhe ds rgr ykHkkfFZk;ksa dk fooj.k ¼djksM+ #i;s½

o’kZ ykMyh lkekftd lqj{kk HkÙkk Ldhe fujkfJr cPpks dks foÙkh; lgk;rk ykHkkfFZk;ksa dh

la[;k [kpkZ ykHkkfFZk;ksa dh la[;k [kpkZ

2015&16 27988 40-80 162111 101-49 2016&17 29765 51-23 183687 123-04

2017&18 32718 62-77 205023 182-99 2018&19 37350 79-11 133739 251-70 2019&20 ¼30&9&2019 rd½

39720

45-77 139783

146-53

L=ksr: - lkekftd U;k; ,oa vf/kdkfjrk foHkkx] gfj;k.kkA

fnukad 01&01&2016 ls bl ;kstuk ds vUrxZr ljdkj }kjk njksa dks c<+krs gq, HkÙkk 1]400 #i;s izfrekl izfr ykHkik= dj fn;k x;k gSA vc fnukad 01&11&2016 ls bl ;kstuk ds vUrxZr ljdkj }kjk njksa dks c<+krs gq, iSa”ku 1]600 rFkk fnukad 01&11&2017 ls iSa”ku 1]800 #i;s izfrekl izfr YkkHkik= dj nh xbZ gS rFkk fnukad 01&11&2018 ls 2]000 #i;s izfrekl izfr ykHkik= dh xbZ gSA o’kZ 2019&20 esa 99-25 djksM+ #i;s ds ctV esa ls 45-77 djksM+ #i;s dh jkf”k 30&09&2019 rd [kpZ dh xbZ gSA bl ;kstuk ds rgr o’kZokj ykHkkfFZk;ksa dk fooj.k rkfydk 8-3 esa fn;k x;k gSSA fujkfJr cPpks dks foÙkh; lgk;rk 8-19 ;g jkT; ljdkj dh ;kstuk gS] ftlds vUrxZr cPps dh 21 o’kZ rd dh vk;q rd mlds ekrk&firk@lja{kd dks tksfd uhps n”kkZ;s fofHkUu dkj.kksa ds dkj.k fujkfJr gS] dks 01&03&2009 ls 200 #i;s izfrekl izfr cPpk foÙkh; lgk;rk nh tkrh Fkh rFkk ,d ifjokj esa vf/kdre nks cPpksa dks foÙkh; lgk;rk iznku dh tkrh gSA bl ;kstuk ds vUrxZr tuojh] 2014 ls 500 #i;s izfrekl izfr cPpk dh foÙkh; lgk;rk nh tk jgh FkhA vc fnukad 01&11&2016 ls 700 #i;s fnukad 01&11&2017 ls 900 #i;s izfrekl izfr cPpk dh foÙkh; lgk;rk nh tk jgh gS rFkk fnukad 01&11&2018 ls 1]100 #i;s izfrekl izfr ykHkik= dh xbZ gSA o’kZ 2019&20 esa 254 djksM+ #i;s ds ctV esa

ls 146-53 djksM+ #i;s dh jkf”k 30&09&2019 rd [kpZ dh xbZ gSA bl ;kstuk ds vUrxZr ykHkkfFZk;ksa dk fooj.k rkfydk 8-3 esa fn;k x;k gSSA d”ehjh foLFkkfir ifjokjksa dks foÙkh; lgk;rk 8-20 tEew ,oa d”ehj ls foLFkkfir gksdj jkT; ds fofHkUu “kgjkas esa jg jgs d”ehjh ifjokjksa dks] 1]000 #i;s izfrekl izfr lnL; dh nj ls vf/kdre 5]000 #i;s izfr ifjokj foÙkh; lgk;rk iznku dh tkrh gSA ;g ;kstuk 01&04&2006 ls izkjEHk dh xbZ gSA orZeku esa bl ;kstuk ds vUrxZr 9 ykHkik= ykHk izkIr dj jgs gSA o’kZ 2019&20 esa 3 yk[k #i;s dk ctV izko/kku gS ftlesa ls 0-54 yk[k #i;s dh jkf”k 30&09&2019 rd [kpZ dh xbZ gSA ckSuk HkÙkk ;kstuk 8-21 gfj;k.kk jkT; ds fofHkUu “kgjksa esa jg jgs ckSus O;fDr;ksa dks 1]600 #i;s izfrekl izfr ykHkik= dh nj ls HkÙkk fn;k tkrk gSA iq:’k vkosnd ds fy, dn 3 QqV 8 bap ;k blls de rFkk efgyk vkosnd ds fy, dn 3 QqV 3 bap ;k blls de ¼60 izfr”kr fnO;kaxrk ds cjkcj½ ekfld iSa”ku izkIr djus ds fy, ;ksX; gSA ;g ;kstuk 01&06&2006 ls ykxw dh xbZ gS vkSj izkjEHk esa 300 #i;s izfrekl HkÙkk fn;k tkrk FkkA fnukad 01&01&2016 ls ljdkj }kjk HkÙkk dh nj c<kdj 1]400 #i;s izfrekl izfr ykHkik= dj fn;k x;k FkkA vc fnukad 01&11&2016 ls ljdkj }kjk HkÙkk dh nj c<+kdj 1]600

149

#i;s] fnukad 01&11&2017 ls iSa”ku 1]800 #i;s izfrekl izfr YkkHkik= dj nh xbZ gS rFkk fnukad 01&11&2018 ls 2]000 #i;s izfrekl izfr ykHkik= dh xbZ gSA o’kZ 2019&20 esa 10 yk[k #i;s ds ctV esa ls 3-88 yk[k #i;s dh jkf”k 30&09&2019 rd [kpZ dh xbZ gSA fdUuj HkÙkk ;kstuk 8-22 gfj;k.kk jkT; ds fofHkUu “kgjksa esa jg jgs fdUujksa dks] ftudh vk;q 18 o’kZ ls de u gks vkSj flfoy ltZu }kjk vkosnd ds fdUuj gksus ckjs tkjh izek.k i= miyC/k djok;k tk;sxkA ;g ;kstuk 01&06&2006 ls ykxw dh xbZ gS vkSj izkjEHk esa 300 #i;s izfrekl HkÙkk fn;k tkrk FkkA fnukad 01&01&2016 ls ljdkj }kjk HkÙkk dh nj c<+kdj 1]400 #i;s izfrekl izfr ykHkik= dj fn;k x;k FkkA vc fnukad 01&11&2016 ls ljdkj }kjk HkRrk dh nj c<kdj 1]600 #i;s fnukad 01&11&2017 ls iSa”ku 1]800 #i;s izfrekl izfr YkkHkik= dj nh xbZ gS rFkk fnukad 01&11&2018 ls iSa”ku 2]000 #i;s izfrekl izfr YkkHkik= dj nh xbZ gSA o’kZ 2019&20 esa 10 yk[k #i;s ds ctV esa ls 3-80 yk[k #i;s dh jkf”k ¼30&09&2019½ rd [kpZ dh xbZ gSA jktho xka/kh ifjokj chek ;kstuk 8-23 gfj;k.kk ljdkj }kjk 01&04&2006 ls jktho xka/kh ifjokj chek ;kstuk jkT; esa fdz;kfUor dh tk jgh gSA ;kstuk ds rgr gfj;k.kk dk izR;sd vf/koklh] ftldh vk;q 18 ls 60 o’kZ ds chp gks vkSj mldk uke oksVj fyLV ,oa jk”ku dkMZ esa ntZ gks] nq?kZVuko”k e`R;q vkSj LFkkbZ :Ik ls iw.kZ fnO;kax gksus dh voLFkk esa gfj;k.kk jkT; ;k ckgj Hkh ykHkik= dks chfer ;k ykHkik= dh lHkh lalk/kuksa ls ldy okf’kZd vk; 2-50 yk[k #Ik;s ls vf/kd u gksA o’kZ 2019&20 dk ctV izko/kku 8-75 djksM+ #Ik;s j[kk x;k gS] tksfd cSdykWx vkSj vnkyr ds ekeyksa dks fuiVkus ds fy, fd;k x;k gSA

M+k0 “;kek izlkn eq[kthZ nq?kZVuk lgk;rk ;kstuk 8-24 bl ;kstuk ds rgr ,d yk[k #Ik;s dh jkf”k dk ykHk fn;k tkrk gS 18 ls 70 o’kZ rd dh vk;q ds O;fDr dks bl ;kstuk ds rgr 1 yk[k #i;s nq?kZVuk esa e`R;] 1 yk[k #i;s iw.kZ ,oa nksukas vka[kksa ds uqdlku ;k nksuks] gkFkksa ;k iSjksa dh gkfu ;k ,d vka[k ds ,oa gkFk ;k iSj ds nq?kZVuk esa uqdlku doj fd;k tkrk gSA o’kZ 2019&20 dk ctV izko/kku 3]500 yk[k #Ik;s ds fo:} 1]374 yk[k #i;s dh jkf”k ¼30&09&2019½ rd [kpZ dh xbZ gSA jk’Vªh; ifjokj ykHk ;kstuk 8-25 ;g ;kstuk Hkkjr ljdkj dh vkfFkZd lgk;rk ls pykbZ tk jgh gSA bl ;kstuk ds vUrxZr xjhch js[kk ls uhps jgus okys ifjokj ds eqf[k;k ds thfodksiktZd ¼iq#’k ;k efgyk½ lnL; dh e`R;q gksus ds mijkUr ihfM+r ifjokj dks] ftldh vk;q 18 ls 60 o’kZ ds chp gks] 20]000 #Ik;s dh jkf”k ,d eq”r vkfFkZd lgk;rk iznku dh tkrh gSA o’kZ 2019&20 dk ctV izko/kku 13 djksM+ #Ik;s ds fo:} 4-27 djksM+ #i;s dh jkf”k ¼30&09&2019½ rd [kpZ dh xbZ gSA eUncqf) cPpksa dks foÙkh; lgk;rk 8-26 ;g ;kstuk o’kZ 2008&09 ls izkjEHk gSA gfj;k.kk jkT; esa vkSipkfjd f”k{kk ls oafpr ,sls eUncqf) cPpksa ftudh ckSf)d {kerk ¼vkbZ-D;w-½ 50 ls de vFkok U;wure fnO;kaxrk 60 izfr”kr vFkok blls vf/kd ,oa vk;q 18 o’kZ ls de gS rFkk ftuds ekrk firk dh ekfld vk; U;wure ekfld nj vFkok de gS] dks ekl uoEcj] 2016 ls 1]000 #i;s izfrekl dh nj ls foÙkh; lgk;rk nh tkrh gSA o’kZ 2019&20 dk ctV izko/kku 1]490 yk[k #i;s ds fo:} 958-80 yk[k #i;s dh jkf”k ¼30&09&2019½ rd [kpZ dh xbZ gSA

150

rstkc geys ls ihfM+r efgykvksa vkSj yM+fd;ksa ds fy, foÙkh; lgk;rk 8-27 lkekftd U;k; ,oa vf/kdkfjrk foHkkx] gfj;k.kk }kjk rstkc geys ls ihfM+r efgykvksa rFkk yM+fd;ksa dks vkSj vf/kd etcwrh ls vkxs c<+us gsrw ^^rstkc geys ls

ihfM+r efgykvksa vkSj yM+fd;ksa ds fy, foÙkh; lgk;rk^^ gsrw o’kZ 2019&20 ds ctV izko/kku ds rgr 20 yk[k #Ik;s ds fo:} 1-87 yk[k #i;s dh jkf”k ¼30&09&2019½ rd [kpZ dh xbZ gSA

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&LorU=rk lSukuh dY;k.k 8-28 gfj;k.kk jkT; ds LorU=rk lSukfu;ksa@mudh fo/kokvksa dks nh tkus okyh jkT; lEeku iSa”ku 01&04&2014 ls 20]000 :Ik;s ls c<+kdj 25]000 #i;s izfrekl ¼750 #i;s izfrekl fu;r fpfdRlk HkÙkk lfgr½ dj nh xbZ gSA LorU=rk lSukfu;ksa rFkk mudh ifRu;ksa dh e`R;q ds ckn mudks feyus okyh jkT; lEeku iSa”ku mudh csjkstxkj vfookfgr yM+fd;ksa rFkk 75 izfr”kr fodykax vfookfgr csjkstxkj yM+dksa dks iznku dh tk,xhA vxj muds ,d ls vf/kd ;ksX; cPps gSa rks os lHkh iSa”ku esa cjkcj ds gdnkj gksaxsA lEeku iSa”ku ds vfrfjDr fofHkUu vU; ;kstuk,a@lqfo/kk,a Hkh jkT; esa

LorU=rk lSukfu;ksa@muds vkfJrksa dh HkykbZ ds fy, py jgh gS tks fuEu izdkj ls gS%&

• jkT; ds LorU=rk lSukuh dh e`R;q ij nkg laLdkj ds [kpZ ds fy, foÙkh; lgk;rk 03&07&2009 ls 1]500 #i;s ls c<+kdj 5]000 :i;s dj nh xbZ gSA

• gfj;k.kk jkT; ds LorU=rk lSukuh@ vkbZ-,u-,- dkfeZdksaa rFkk mudh fo/kokvksa dks mudh iq=h] iksrh rFkk vkfJr cguksa dh “kknh gsrw nh tkus okyh foÙkh; lgk;rk 20&08&2009 ls 21]000 #i;s ls c<+kdj 51]000 #i;s izR;sd “kknh ds fy, dj nh xbZ gS pkgs ,d o’kZ esa ,d ls vf/kd “kknh D;ksa u gksA

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& jkT; lSfud cksMZ 8-29 jkT; ljdkj ns”k ds lSfudksa] HkwriwoZ lSfudksa }kjk dh xbZ ns”k lsok vkSj muds ifjokjksa }kjk fn, x, loksZre cfynku ds ,ot+ esa buds dY;k.k ds fy, opuc) gSA jkT; ljdkj }kjk “kkS;Z iqjLdkj fotsrkvksa dks ,d eq”r udn iqjLdkj jkf”k miyC/k djokbZ tk jgh gSA “kkS;Z iqjLdkj fotsrkvksa dks tks udn jkf”k ¼;q) ds nkSjku vkSj “kkfUr ds le;½ miyC/k djokbZ tk jgh gS mls rkfydk 8-4 esa n”kkZ;k x;k gSA 8-30 jkT; ljdkj fnukad 5&10&2007 ls iwoZ ds ohjrk iqjLdkj fotsrkvksa dks izfro’kZ

“kkS;Z iqjLdkj jkf”k miyC/k djokrh gSA “kkS;Z iqjLdkj fotsrkvksa dks nh tkus okyh jkf”k rkfydk 8-5 esa n”kkZ;k x;k gSA 8-31 jkT; ljdkj }kjk lHkh lSfudksa ds vkfJrksa dks foÙkh; lgk;rk iznku dh tkrh gSA iznku dh tkus okyh foÙkh; lgk;rk jkf”k dks rkfydk 8-6 esa n”kkZ;k x;k gSA 8-32 jkT; ljdkj }kjk ;q) lsok ind@ vlk/kkj.k lsok iqjLdkj fotsrkvksa dks jkf”k ,d eq”r udn iqjLdkj ds :i esa nh tkrh gS mls rkfydk 8-7 esa n”kkZ;k x;k gSA

mailto:ind@vlk/kkj.k

mailto:ind@vlk/kkj.k

151

Rkkfydk 8-4&“kkS;Z iqjLdkj ,oa fotsrkvksa dks izkIr gksus okyh ,d eq”r udn iqjLdkj dh jkf”k ¼jkf”k :i;s esa½

Ø0la0 ;q) ds le; “kkS;Z iqjLdkj ,d eq”r udn iqjLdkj

1 ijeohj pØ 2]00]00]000 2 egkohj pØ 1]00]00]000 3 ohj pØ 50]00]000 4 lsuk@ukSlsuk@ok;q lsuk eSMy ¼”kkS;Z½ 21]00]000 5 eSU”ku&bu fMLiSp ¼”kkS;Z½ 10]00]000 “kkfUr ds le; “kkS;Z iqjLdkj 1 v”kksd pØ 1]00]00]000 2 dhfrZ pØ 51]00]000 3 “kkS;Z pØ 31]00]000 4 lsuk@ukSlsuk@ok;q lsuk eSMy ¼”kkS;Z½ 10]00]000 5 eSU”ku&bu fMLiSp ¼”kkS;Z½ 7]50]000

Rkkfydk 8-5&“kkS;Z iqjLdkj fotsrkvksa dks nh tkus okyh okf’kZd iqjLdkj jkf”k ¼jkf”k :i;s esa½

Ø0l0 “kkS;Z iqjLdkj Okkf’kZd iqjLdkj jkf”k

1 ijeohj pØ 3]00]000 2 v”kksd pØ 2]50]000 3 egkohj pØ 2]25]000 4 dhfrZ pØ 1]75]000 5 ohj pØ 1]25]000 6 “kkS;Z pØ 1]00]000 7 lsuk@ukSlsuk@ok;q lsuk eSMy ¼”kkS;Z½ 50]000 8 eSU”ku&bu fMLiSp ¼”kkS;Z½ 30]000

Rkkfydk 8-6&lSfudksa ds vkfJrksa dks foÙkh; lgk;rk ¼jkf”k :i;s esa½

Ø0 la0 foÙkh; lgk;rk jkf”k

1 HkwriwoZ lSfud dh fo/kokvksa dks vkSj 60 o’kZ ls vf/kd vk;q ds HkwriwoZ lSfud ¼gj o’kZ@izfr o’kZ 400 :i;s dh okf’kZd c<+kSrjh dh tk;sxh½ f}rh; fo”o ;q) ds lsokfuo`r lSfudksa dks vkSj mudh fo/kokvksa dks foÙkh; lgk;rk

4]200

10]000 2 iSjk@VsVªk gkse Iysftd HkwriwoZ lSfud

¼gj o’kZ@izfr o’kZ 400 :i;s dh okf’kZd c<+kSrjh dh tk;sxh½ 4]200

3 HkwriwoZ lSfudksa ds vukFk cPpksa ds fy, foRrh; lgk;rk ¼gj o’kZ@izfr o’kZ 400 :i;s dh okf’kZd c<+kSrjh dh tk;sxh½

4]200

4 v;ksX; HkwriwoZ lSfudksa dks foRrh; lgk;rk ¼gj o’kZ@izfr o’kZ 400 :i;s dh okf’kZd c<+kSrjh dh tk;sxh½

4]200

5 vU/ks gq, HkwriwoZ lSfudks dks foRrh; lgk;rk ¼gj o’kZ@izfr o’kZ 400 :i;s dh okf’kZd c<+kSrjh dh tk;sxh½

4]200

6 vkj-vkbZ-,e-lh- dks lgk;rk vuqnku rFkk dSMsV@vxaj{kd ftUgksaus ,u-Mh-,-@vks-Vh-,-@vkbZ-,e-,- uoy rFkk ok;q lsuk vdkneh ;k vU; jk’Vªh; Lrj dh j{kk vdkneh ls lQyrkiwoZd izf”k{k.k izkIr fd;k gks mUgsa foRrh; lgk;rk

50]000

1]00]000

7 ;q) esa ekjs x;s lsuk ds lSfudksa dh fo/kokvksa ds vkfJrksa dks ikfjokfjd iSa”ku tks dsUnzh; ljdkj ls izkIr dj jgs gSA ¼gj o’kZ@izfr o’kZ 400 :i;s dh okf’kZd c<+kSrjh dh tk;sxh½

4]200

L=ksr% lSfud rFkk v/kZlSfud dY;k.k foHkkx] gfj;k.kkA

152

Rkkfydk 8-7&;q) lsok ind fotsrk dks iznku dh tkus okyh ,d eq”r udn iqjLdkj jkf”k ¼jkf”k :i;s esa½ Ø0la0 iqjLdkj dk uke ,d eq”r udn iqjLdkj

1 loksZre ;q) lsok eSMy 7]00]000 2 mRre ;q) lsok eSMy 4]00]000 3 ;q) lsok eSMy 2]00]000 4 ije fof”k’V lsok eSMy 6]50]000 5 vfr fof”k’V lsok eSMy 3]25]000 6 fof”k’V lsok eSMy 1]25]000


Rkkfydk 8-8&lsuk eSMy fotsrk ,oa muds vkfJrksa dks iznku dh tkus okyh izksRlkgu iqjLdkj jkf”k ¼jkf”k :i;s esa½ Ø0la0 iqjLdkj dk uke ,d eq”r udn iqjLdkj Okf’kZd iqjLdkj jkf”k

1 lsuk eSMy] vlk/kkj.k lsok@dke ds izfr fu’Bk dks tks iqjLdkj 31&03&2008 ds ckn vkSj 19&02&2014 ls igys fn;k x;kA

34]000 3]500

2 lsuk eSMy] vlk/kkj.k lsok@ fu’Bk ls dke djus ij iqjLdkj tks 19&02&2014 ds ckn fn;k x;kA

1]75]000 &


8-33 gfj;k.kk ljdkj lSfudksa dks lsuk eSMy] vlk/kkj.k lsok@fu’Bk ls dk;Z djus okys j{kk lSfudksa dks izksRlkgu jkf”k iznku djrh gS ftls rkfydk 8-8 esa n”kkZ;k x;k gSA

8-34 vktknh ls iwoZ ohjrk iqjLdkj fotsrkvksa vkSj mudh fo/kokvksa dks jkT; ljdkj }kjk ekSfnzd vuqnku@iSa”ku fn;k tkrk gS tks rkfydk 8-9 esa n”kkZ;k x;k gSA

Rkkfydk& 8-9 vktknh ls iwoZ ohjrk iqjLdkj fotsrkvksa vkSj mudh fo/kokvksa dks ekSfnd vuqnku@iSa”ku ¼jkf”k :i;s esa½

Ø0l0 iqjLdkj dk uke jkf”k 1 foDVksfj;k ØkWaal 15]000 2 feyhVjh ØkWal 10]000 3 feyhVjh eSMy 5]000 4 bafM;u vkMZj vkQ eSfjV 3]000 5 Hkkjrh; vlk/kkj.k lsok eSMy 2]000 6 eSa”ku bu fMLiSp ¼dsoy vktknh ls iwoZ “kkS;Z iqjLdkj½ 2]000


Rkkfydk& 8-10 vktknh ls iwoZ ohjrk iqjLdkj fotsrkvksa vkSj mudh fo/kokvksa dks ekSfnzd vuqnku@iSa”ku ¼jkf”k :i;s esa½

Ø0l0 “kkS;Z iqjLdkj dk uke jkf”k 1 v”kksd pØ 17]00]000 2 dhfrZ pØ 10]00]000 3 “kkS;Z pØ 7]00]000 4 lsuk eSMy ¼xySaVªh½ 3]50]000 5 iqfyl eSMy ¼xySaVªh½ 1]50]000


153

8-35 jkT; ljdkj iSjk feyhVjh Qksjfll vkSj iqfyl dfeZ;ksa dks ,d eq”r uxn iqjLdkj dh jkf”k miyC/k djokrh gSA “kkS;Z iqjLdkj fotsrkvksa dk izfro’kZ nh tkus okyh jkf”k rkfydk 8-10 esa n”kkZ;h xbZ gSA 8-36 jkT; ljdkj vuqxg vk/kkj ij j{kk cyksa ds “kghnksa ds vkfJr dks f}rh;] rrh; vkSj prqFkZ Js.kh esa ljdkjh lsok iznku dj jgh gSA blds vfrfjDr] jkT; ljdkj mu “kghnksa ds vkfJrksa dks vuqxg jkf”k Hkh iznku djrh gSA ;g vuqnku jkf”k ljdkjh fgnk;rksauqlkj mu lHkh ß;q) esa ?kk;yÞ ekeyksa esa iznku dh tkrh gS tks Hkkjr ljdkj }kjk 24&03&2016 ds ckn ls vf/klwfpr ,oa j{kk izkf/kdj.k }kjk ?kksf’kr fdlh dk;Zokgh ;k fdlh fo”ks’k {ks= esa dk;Zokgh ds nkSjku ?kfVr gqbZ gS dks ;g vuqx`g jkf”k 50 yk[k #i;s nh tkrh gS] o 5 yk[k #Ik;s ls 15 yk[k #i;s rd dh vuqxg jkf”k mu fu%”kDrksa dks] mudh

fu%”kDr izfr”krk ds vk/kkj ij iznku dh tkrh gS tks ;q)] mxzoknh] vkbZ-bZ-Mh- foLQksV o dk;Zokgh ,oa fo”ks’k dk;Zokgh ds nkSjku ;q) esa ?kk;y dks Hkkjr ljdkj dh vf/klwpuk vuqlkj iznku dh tkrh gSA ;g jkf”k Hkkjr ljdkj }kjk iznku dh tkus okyh foÙkh; lgk;rk ds vfrfjDr gksxhA 8-37 vc jkT; ljdkj }kjk v/kZ lSfud cyksa ds “kghnksa vkfJr dks vuqx`g jkf”k Hkh iznku dh tkrh gS tks fo’ke ifjfLFkfr;ksa esa “kghn gksrs gS ;k vius ljdkjh rSukrh ds dkj.k ;q) ;k vkardh geys esa fu%”kDr gks tkrs gSA 50 yk[k #Ik;s vuqx`g jkf”k fu%”kDr gksus dh ifjfLFkfr esa o 15 yk[k #Ik;s ls 35 yk[k #Ik;s rd mudh fu%”kDrk ds vk/kkj ij nh tkuh gS tks izkd`frd vkink] pquko] cpko dk;Z] vkUrfjd lqj{kk vkfn ds nkSjku fu%”kDr gks tkrs gSA

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&jkstxkj 8-38 jkstxkj foHkkx izkfFkZ;ksa dk iathdj.k] vf/klwfpr fjfDr;ksa ds fo:) lEizs"k.k] jkstxkj bPNqdksa dks O;kolkf;d ekxZn'kZu] jkstxkj esyksa ds ek/;e ls futh {ks= esa izkfFkZ;ksa ds lek;kstu rFkk laxfBr laLFkkiukvksa ls ekuo 'kfDr ds vkadM+s ,df=r djus dk dk;Z djrk gSA l{ke ;qok ;kstuk 8-39 gfj;k.kk ljdkj }kjk gfj;k.kk Lo.kZ t;arh mRlo ij ik= LukrdksRrj csjkstxkjksa dks csjkstxkjh HkRrk o 100 ?kaVs ekun dk;Z ds fy, ekuns; iznku djus ds

fy, “f”kf{kr ;qok HkRrk vkSj ekusn; ;kstuk&

2016” dks 1 uoEcj] 2016 ls “kq: fd;k x;kA ;g ;kstuk l{ke ;qok ;kstuk ds uke ls yksdfiz; gSA iathd`r foKku] bUthfu;fjax] foKku led{k] okf.kT;] dyk Lukrdksa dks Hkh ckn esa bl ;kstuk esa “kkfey dj fy;k x;kA vxLr] 2019 ls 10$2 ikl dks Hkh bl ;kstuk esa lfEefyr dj fy;k x;k gSA

8-40 bl ;kstuk ds rgr ik= LukrdksRrj csjkstxkjksa dks 3]000 #Ik;s rFkk ik= Lukrd csjkstxkjksa dks 1]500 #Ik;s rFkk 10$2 ikl csjkstxkjksa dks 900 #Ik;s izfrekg csjkstxkjh HkÙkk ,oa 100 ?k.Vs dk;Z djus ds ,ot esa 6]000 #Ik;s izfrekg ekuns; iznku fd;k tk jgk gSA fofHkUu ftyksa esa fnuakd 31&12&2019 rd dqy 1]41]528 ¼LukrdksRrj 46]583 o Lukrd 61]757 rFkk 10$2 ikl 33]188½ vkosnu vuqeksfnr fd, x,A ;kstuk ds izkjaHk ls 31 fnlEcj] 2019 rd dqy 94]807 ¼LukrdksRRkj 43]248] Lukrd 48]900 rFkk 10$2 ikl 2]659½ l{ke;qokvksa dks fofHkUu foHkkxksa eas ekun dk;Z iznku fd;k x;k gSA ;kstuk ds izkjEHk ls 31&12&2019 rd dqy 346-33 djksM+ #Ik;s csjkstxkjh HkÙks ,ao 292-39 djksM+ #Ik;s ekuns; ds fy, forfjr fd, tk pqds gSaA ;kstuk ds rgr 10]906 l{ke ;qokvksa dks dkS”ky izf”k{k.k fn;k tk pqdk gSA

154

csjkstxkjh HkÙkk ;kstuk 8-41 foHkkx 10$2] Lukrd o led{k ;qok tksfd l{ke ;kstuk ds v/khu ik= ugha gS ds fy, csjkstxkjh HkÙkk ;kstuk dk fØ;kUo;u dj jgk gSA foRr o’kZ 2019&20 esa vizSy] 2019 ls flrEcj] 2019 rd 26]592 ykHkkfFkZ;ksa dks dqy 15-76 djksM+ #Ik;s csjkstxkjh HkÙkk forfjr fd;k tk pqdk gSA 8-42 30 uoEcj] 2019 rd jkstxkj ds bPNqd 7]51]210 izkfFkZ;ksa us foHkkx dh osclkbZV www.hrex.gov.in ds ek/;e ls foHkkx esa viuk iathdj.k djok;k gS vkSj 2]824 izkfFkZ;ksa dks lh-,u-oh-,DV] 1959 ds v/khu vf/klwfpr fjfDr;ksa ds fo:) lek;ksftr fd, x, gSaA l{ke lkjfFk@l{ke j{kd 8-43 foHkkx us csjkstxkj ;qokvksa dks jkstxkj iznku djus ds fy, fofHkUu futh laLFkkuksa ds lkFk Hkkxhnkjh dh gSA l{ke gfj;k.kk vfHk;ku ds vUrxZr 57]185 ;qokvksa dks Mªkboj ¼l{ke lkjfFk½ rFkk lqj{kk xkMZ ¼l{ke j{kd½ ds :Ik esa vksyk] mcj rFkk th4,l] teSVks vkSj Lohxh ds lkFk ,e-vks-;w- ds vUrxZr jkstxkj miyC/k djok;k x;k gSA 8-44 foHkkx us lsok iznkrk ds lkFk vuqcU/k ds v/khu djuky] iyoy rFkk ukjk;.kx< esa fd, x, 4 egk jkstxkj esyksa ds ek/;e ls 7]403 csjkstxkj ;qokvksa dks futh {ks= esa jkstxkj ds volj miyC/k djok, x,A blds vfrfjDr 504 foHkkxh; jkstxkj esyksa ds vk;kstu ls 34]108 ;qokvksa dk lek;kstu futh {ks= esa djok;k x;kA o’kZ 2019&20 esa foHkkx izR;sd ftys esa =Sekfld

jkstxkj esyksa ds vfuok;Z vk;kstu ds ek/;e ls U;wure 10]000 ;qokvksa dks futh {ks= esa jkstxkj miyC/k djokus ds fy, izfrc) gSA 8-45 orZeku esa foHkkx dh 8 lsok,a ljy iksVZy ij vkuykbZu dh tk pqdh gSaA foHkkx nks iksVZyksa www.hrex.gov.in o www.hreyahs.gov.in ds ek/;e ls vkWuykbZu dk;Z dj jgk gSA O;kolkf;d ekxZn”kZu 8-46 O;kolkf;d ekxZn”kZu f”kf{kr ;qokvksa ds O;fDrRo fodkl dk l”kDr lk/ku gSA blh Øe esa 30&11&2019 rd O;kolkf;d ekxZn”kZu dk;ZØe ds varxZr 5]046 O;kolkf;d izopuksa ds ek/;e ls 1]38]164 izkfFkZ;ksa dkss O;olkf;d ekxZn”kZu fn;k tk pqdk gSA ekWMy dSfj;j lSUVj 8-47 o’kZ 2015 esa 100 izfr”kr dsUnz vuqnkfur ;kstuk ds vUrxZr ekWMy dSfj;j lSUVj] fglkj dh LFkkiuk dh xbZ gS] ftldk mn~ns”; ;qokvksa dk l”kfDrdj.k gS] rkfd os vius dkS”ky dk fodkl dj vius O;olkf;d y{;ksa dks izkIr dj ldsaA ekWMy dSfj;j lSaVj] fglkj us vc rd 11 jkstxkj esys vk;ksftr fd, x, gSa ftlesa 464 fu;qfDr;k¡ futh {ks= esa djokbZ xbZ gSA jkstxkj dk;kZy;ksa dh bUVjfyafdx 8-48 Hkkjr ljdkj }kjk jk"Vªh; dSfj;j lsok iksVZy ij jkstxkj dk;kZy;ksa dh bUVjfyafdx gsrq 267 yk[k #i;s dh jkf”k dh Loh—fr gfj;k.kk ljdkj dks nh xbZ gSA foÙk o’kZ 2019&20 esa foHkkx dk dqy ctV 470-20 djksM+ #i;s gSA

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& Je dY;k.k 8-49 Je foHkkx dk eq[; dk;Z jkT; esa vkS|ksfxd “kkfUr ,oa lkeatL; cuk, j[kuk rFkk dk;ZLFky ij Jfedksa dh lqj{kk] LokLF; ,oa dY;k.k lqfuf”pr djuk gSA 8-50 Je foHkkx Jfedksa dh vkfFkZd vko';drkvkas dks /;ku esa j[krs gq;s o"kZ esa

nks ckj tuojh o tqykbZ ekg esa U;wure etnwjh vf/kfu;e] 1948 ds vUrxZr U;wure osru dh njsa la'kksf/kr djrk gSA jkT; esa vdq'ky Jfed ds fy, U;wure osru dh njsa fnukad 01&11&2015 dks 7]600 #i;s izfrekg fu/kkZfjr dh xbZ Fkh rFkk orZeku esa fnukad 01&07&2019 ls gfj;k.kk jkT; esa U;wure

http://www.hrex.gov.in/

http://www.hrex.gov.in/

http://www.hreyahs.gov.in/

155

osru dh njsa vdq'ky 9]024-24 #i;s] v/kZdq'ky ¼,½ 9]475-43 #i;s] v/kZdq'ky ¼ch½ 9]949-19 #i;s] dq'ky ¼,½ 10]446-65 #i;s] dq'ky ¼ch½ 10]969 #i;s rFkk mPp dq'ky 11]517-45 #i;s fuEu vuqlkj fu/kkZfjr dh xbZ gSaA 8-51 jkT; esa efgykvkas ds fy, jkstxkj voljksa esa c<kSsrjh gsrq lwpuk ,oa izks|kSfxdh rFkk blls lEcfU/kr laLFkkuksa dks iatkc nqdkukr ,oa okf.kfT;d laLFkku vf/kfu;e] 1958 ds vUrxZr efgyk Jfedksa dks jkf= ikyh esa dk;Z djus dh NwV iznku djrk gSA ;g NwV bl 'krZ ds lkFk nh tkrh gS fd fu;ksDrk efgyk Jfedksa dks dk;Z ?kaVksa ds nkSjku iw.kZ lqj{kk ,oa ;krk;kr ds lk/kuksa dh iw.kZ miyC/krk djok;sxkA bl vf/kfu;e dh /kkjk 30 ds varxZr 01&01&2019 ls 18&10&2019 rd dqy 23 laLFkkvksa esa NwV iznku dh xbZ ftlls 1]412 efgyk Jfed ykHkkfUor gqbZaA 8-52 cslgkjk ,oa izoklh cPpksa ds fy;s ftyk ikuhir rFkk ;equkuxj esa 2 iquZokl dsUnzksa dh LFkkiuk dh xbZ gSA bu iquZokl dsUnksa esa izoklh o cslgkjk cPpksa dks eq¶r jgus] O;olkf;d f'k{kk ,oa [kkus ihus dh lqfo/kk iznku dh tkrh gSA jkT; ljdkj }kjk foÙk o"kZ 2019&20 ds nkSjku 60 yk[k #Ik;s dh jkf'k iznku dh xbZ gSA 8-53 iz/kkuea=h Je ;ksxh eku&/ku ;kstuk ds rgr 18 ls 40 o"kZ dh vk;q okyk dksbZ Hkh vlaxfBr Jfed bl ;kstuk esa 'kkfey gks ldrk gSA ;g ;kstuk dk;Z'khy vk;q ds nkSjku NksVh lLrh jkf'k ds ekfld ;ksxnku 60 o"kZ dh vk;q izkIr djus ds ckn 3]000 #i;s dh ,d fuf'pr iSa'ku iznku djrh gSA ftldh vf/klwpuk fnukad 07&02&2019 dks tkjh dh tk pqdh gSA iz/kkuea=h y?kq O;kikjh eku/ku ;kstuk ¼ih-,e-&,y-oh-,e-okbZ-½ 8-54 **iz/kkuea=h y?kq O;kikjh eku /ku

;kstuk ds rgr 18 ls 40 dh vk;q okyk dksbZ Hkh vlaxfBr Jfed bl ;kstuk esa 'kkfey gks ldrk gSA ;g ;kstuk dsoy ,sls y?kq O;kikfj;ksa ds fy, gksxh ftudk Loa; ?kksf"kr okf"kZd dkjksckj 1-5 djksM+ #i;s ds ekfld ;ksxnku 60 o"kZ dh vk;q izkIr djus ds ckn 3]000 #i;s dh ,d fuf'pr iSa”ku iznku djrh gSA ftldh vf/klwpuk fnukad 22&07&2019 dks tkjh dh tk pqdh gSA dkj[kkuk vf/kfu;e] 1948 8-55 y?kq m|ksxksa dks lqfo/kk nsus ds fy;s gfj;k.kk ljdkj us dkj[kkuk vf/kfu;e] 1948 ds izko/kkuksa dks ljy cukus gsrw bl la'kks/ku dk izLrko fd;k gSA la'kks/ku ds mijkUr@vuqlkj 20 Jfedksa ls de okys dkj[kkus ¼fo|qr 'kfDr ds lkFk½ rFkk 40 Jfedksa ls de okys dkj[kkus ¼fo|qr 'kfDr ds fcuk½ dkj[kkuk vf/kfu;e] 1948 ds nk;js esa ugha vk;saxsA bl la'kks/ku esa vksoj VkbZe dk;Z dk le; 75 ?k.Vs ls 150 ?k.Vs c<+kus dk izko/kku gSA ;g la'kkss/ku igyh ckj ikbZ xbZ mYya?kukvksa@vijk/k dkss dEikmafMax djus dh lqfo/kk iznku djrk gS rFkk m|ksxksa esa jkf+= ikyh ds nkSjku efgyk Jfedksa dks dke djus dh NwV iznku djrk gSA dkj[kkuk ¼gfj;k.kk la'kks/ku½ fo/ks;d] 2018 gfj;k.kk fo/kku lHkk esa ikfjr gks pqdk gS vkSj ekuuh; jk"Vªifr egksn; dks vuqefr gsrw Hkstk x;k gSA dkj[kkuksa ds Iykuksa ds uD”kksa dk vkWuykbu tek djuk 8-56 O;kikj djus esa vklkuh ds izko/kkuksa dh vuqikyuk rFkk HkkSfrd Li'kZ dks [kRe djus ds fy,] ljdkj us QSlyk fy;k gS fd dkj[kkuk vf/kfu;e] 1948 ds vUrZxr ikl gksus okys uD'kksa dks gfj;k.kk m/ke lao?kZu dsUnz dh ,dy f[kMdh iz.kkyh ds ek/;e ls foHkkx dh lkbZV hrylabour.gov.in ij vkVksdSM vFkok vU; laxr izk:i esa flQZ vkuykbu tek gksaxsA

156

Je vf/kfu;eksa ds rgr tkWap lwph vuqlkj fujh{k.k 8-57 O;kikj lq?kkj dk;Z;kstuk/O;kikj djus esa vklkuh ds izko/kkuksa dh vuqikyuk esa] ljdkj us QSlyk fy;k gS fd ikjn”khZ fujh{k.k iz.kkyh ds rgr lHkh Je vf/kfu;ekss esa fd;s tkus okys fujh{k.k] Je vk;qDr vFkok eq[; dkj[kkuk fujh{kd }kjk Lohdr tkap lwph ds vuqlkj fd;s tk;saxsaA ,dy okf’kZd fjVuZ 8-58 Je foHkkx] gfj;k.kk ljdkj us fu;eksa dk ljyhdj.k djus ds fy;s cgqr dne mBk;s gSa ftlesa bl ckr ij cy fn;k x;k gS fd ekStwnk lwpuk izkS|ksfxdh dks bLrseky djrs gq, ekStwnk dkuwuksa dks ljy cuk;k tk;sA O;kikj lq/kkj ;kstuk] 2016 lqxe; O;kikj] ftlds vkS|ksfxd uhfr ,oa lao/kZu foHkkx] okf.kT; ,oa m|ksx ea=ky;] Hkkjr ljdkj dk vuqlj.k djrs gq, Je foHkkx us lHkh Je dkuwu ds rgr ,dy okf"kZd fjVuZ Hkjus dks eatwjh nh gSA Hkou ,oa vU; lfUuek.kZ deZdkj dY;k.k vf/kfu;e] 1996 8-59 Hkou ,oa vU; lfUuek.kZ deZdkj dY;k.k vf/kfu;e] 1996 dh /kkjk 2(i) ds rgr vkus okyh lHkh ljdkjh laLFkkvksa esa dk;Zjr fuekZ.k Jfedksa ds lqj{kk LokLF; ,oa dY;k.k dks lqfuf'pr djus ds fy, ljdkj us QSlyk fy;k gS fd ,sls lHkh ljdkjh foHkkx tks Bsdsnkjksa ds ek/;e ls fuekZ.k dk;Z djokrs gSa ,sls lHkh foHkkx muds v/khu py jgh lHkh [email protected] dk;ksZ rFkk muesa dk;Zjr fuekZ.k Jfedksa dk iathdj.k djokuk lqfuf'pr djsxsaA Je foHkkx us bl lEcU/k easa lHkh iz'kkldh; lfpoksa] foHkkxk/;{kksa] mik;qDrksa ,oa dqyifr;ksa dks fn'kkfunsZ'k tkjh fd;s gSaA O;kikj djus esa vklkuh ds lq/kkj 8-60 O;olk; lq/kkj dk;Z ;kstuk dh ifjikyuk esa vkSj fujh{k.k vf/kdkfj;ksa }kjk dkj[kkuksa esa tkdj HkkSfrd tkap+ }kjk iathdj.k fjiksZV Hkjus dh t:jr rFkk

dkj[kkuk uD'ks dk lR;kiu djuk lekIr fd;k x;k gSA O;kikj djus esa vklkuh ds lq/kkj ds izksRlkgu ds fy, dkj[kkuk uD'kksa dh Lohd`fr ds fy, vfXu 'ke.k foHkkx rFkk gfj;k.kk jkT; iznw’k.k fu;a=.k cksMZ ls iwoZ izkIr fd;s tkus okys vukifr izek.k i= dh izFkk dks lekIr fd;k x;k gSA ctV 8-61 foHkkx dk o"kZ 2019&20 dk uku&jSdfjax Lohd`r ctV 302 yk[k #i;s gS ftlesa ls 157-95 yk[k #i;s flrEcj] 2019 rd [kpZ fd;s tk pqds gSaA foHkkx dk o"kZ 2020&21 ds fy, uku&jSdfjax ctV vko';drk vuqlkj ;kstuk foHkkx dks Hkstk tkuk gSA gfj;k.kk Hkou ,oa vU; lfUuekZ.k deZdkj dY;k.k cksMZ dh miyfC/k;ka 8-62 gfj;k.kk Hkou ,oa vU; lfUuekZ.k deZdkj dY;k.k cksMZ }kjk fofHkUu ;kstuk,a tSls fd ekr`Ro ykHk] fir`Ro ykHk] f”k{kk ds fy;s foÙkh; lgk;rk] dU;knku ;kstUkk] vkSt+kj [kjknus gsrw lgk;rk] eq[;ea=h efgyk lEeku ;kstuk] flykbZ e”khu ;kstuk] lkbZfdy ;kstuk] cPpksa dh “kknh ij lgk;rk iSrd ij tkus ij fdjk;k] eq¶r Hkze.k lqfo/kk] viax@v{ke cPpksa dks foÙkh; lgk;rk] viaxrk lgk;rk@iSa”ku] fpfdRlk] ?kkrd fcekfj;ksa ds fy;s foÙkh; lgk;rk] edku [kjhnus ds fy;s foÙkh; lgk;rk] ikfjokfjd iSa”ku] e`R;q lgk;rk] eq[;ea=h lkekftd lqj{kk ;kstuk] nkg laLdkj lgk;rk] viathdr Jfedksa dh e`R;q gksus ij vkfFkZd lgk;rk] dzSp o pyrh&fQjrh “kkSpky; vkSj yscj “kSM bR;kfn ;kstuk,a pykbZ tk jgh gSaA 8-63 bl ;kstuk ds vUrxZr o’kZ 2014&15 ls 2018&19 esa ch-vks-lh-MCy;w- ds ykHkkfFkZ;ksa ds :Ik esa 63]843 dks 7]42]37]305 #i;s] 1]94]283 dks 37]37]15]675 #i;s] 1]64]541 dks 74]47]60]270 #i;s] 61]622 dks 1]43]37]02]477 #i;s vkSj 1]24]082 dks 2]59]21]67]305 #i;s dze”k% dY;k.k ;kstuk

157

ds vUrxZr forfjr fd;s x,A Hkou ,oa vU; lfUuekZ.k deZdkj dY;k.k cksMZ }kjk ykHkkfFZk;ksa dh la[;k o forfjr dh xbZ jkf”k dk fooj.k o’kZokj rkfydk 8-11 esa fn;k x;k gSA gfj;k.kk Je dY;k.k cksMZ dh miyfC/k;ka 8-64 gfj;k.kk Je dY;k.k cksMZ }kjk vkS|ksfxd ,oa okf.kfT;d Jfedksa o muds vkfJrksa ds fy, fofHkUu 22 dY;k.kdkjh ;kstuk,a pykbZ tk jgh Fkha rFkk fnukad 15&01&2019 ls cksMZ }kjk pykbZ tk jgh dY;k.kdkjh ;kstukvksa esa la”kks/ku o rhu ubZ ;kstukvksa tSls fd ¼Jfed ds yM+ds o mldh Lo;a dh 'kknh ij 'kxqu ds :Ik esa foÙkh; lgk;rk] Jfed dY;k.k ;kstuk ds varxZr Jfedksa dks vf/kd ls vf/kd Je dY;k.k ;kstukvksa dk ykHk fnyokus okys izca/kdksa dks iqjLdkj o dksfpax Qhl ;kstuk ds varxZr Jfedksa ds cPPkksa dks O;olkf;d dkslksZa esa ijh{kkvksa dh dksfpax o ;w-ih-,l-lh- ,oa ,p-ih-,l-lh- dh izkjfEHkd ijh{kk ikl djus ij eq[; ijh{kk rS;kjh gsrw foÙkh; lgk;rk½ dk

lapkyu fd;k x;k gS fofHkUu ;kstukvksa ds rgr 01&01&2019 ls 15&10&2019 rd Jfedksa dks 66]651 ykHkksa ds forj.k ij 31-26 djksM+ #i;s dh jkf”k [kpZ dh xbZA Jfedksa dks le; ij cksMZ dh ;kstukvksa dk ykHk igqapkus ds mn~ns”; ls cksMZ dh dY;k.kdkjh xfrfof/k;ksa dh lsok,a rFkk mDr vf/kfu;e ds rgr va”knku dh izkfIr dks vkWuykbZu dj fn;k x;k gS rFkk va”knkrkvksa dk MkVk Je foHkkx] gfj;k.kk ds oSc iksVZy hrylabour.gov.in ij vkWuykbZu QhM fd;k tk jgk gS ftlds rgr 34]27]582 va”knkrkvksa dk MkVk mDr oSc iksVZy ij QhM gks pqdk gSA dY;k.kdkjh ;kstukvksa ds vkWuykbZu gksus ls ;kstukvksa ds ykHk dk Hkqxrku Mh-ch-Vh- ds ek/;e ls Jfedksa ds vk/kkj lhfMM [kkrksa esa fd;k tk jgk gSA blds vfrfjDr gfj;k.kk flyhdksfll iquZokl uhfr ds rgr cksMZ }kjk 7-84 djksM+ #i;s dh jkf”k [kpZ dh xbZA Hkou ,oa vU; lfUuekZ.k deZdkj dY;k.k cksMZ }kjk ykHkkfFZk;ksa dh la[;k o forfjr dh xbZ jkf”k dk fooj.k rkfydk 8-11 esa fn;k x;k gSA

rkfydk 8-11&Hkou ,oa vU; lfUuekZ.k deZdkj dY;k.k cksMZ }kjk ykHkkfFZk;ksa dh la[;k o forfjr dh xbZ jkf”k dk fofoj.k o’kZokj

o’kZ ykHkkfFkZ;ksa dh la[;k forfjr dh xbZ jkf”k ¼#i;s½ 2014&15 63843 74237305 2015&16 194283 373715675 2016&17 164541 744760270 2017&18 61622 1433702477 2018&19 124082 2592167305

L=ksr: Je foHkkx] gfj;k.kkA

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& [ksy RkFkk ;qok ekeys 8-65 gky esa gfj;k.kk ds f[kykfM;ksa us varZjk"Vªh; [ksy txr esa ns'k dk xkSjo c<+kus esa vge Hkwfedk vnk dh gSA gfj;k.kk ds f[kykfM;ksa us varZjk"Vªh; Lrj ij [ksyksa esa vPNk çn'kZu djds ns'k dk xkSjo c<+k;k gSA o"kZ 2019&20 esa foHkkx dk ctV izko/kku 468-69 djksM+ #i;s fd;k x;k gSA jkT; ds 3]122 f[kykfM;ksa dks mudh o"kZ 2016&17] 2017&18 o 2018&19 ¼31&12&2018 rd½ dh jk"Vªh; rFkk varZjk"Vªh; Lrj dh [ksy miyfC/k;ksa ds

vk/kkj ij foÙkh; o"kZ 2019&20 esa 150-40 djksM+ #i;s ¼31&10&2019 rd½ dh jkf'k bZuke ds :i esa çnku dh xbZ gSA [ksy egkdqaHk 8-66 o"kZ 2019&20 esa [ksy ,oa ;qok dk;Zdzze foHkkx }kjk ftyk Lrjh; [ksy egkdqEHk dk vk;kstu 15 [ksykas esa vksiu dSVsxjh ¼iq:"k ,oa efgyk½ fnukad 31&10&2019 ls 2&11&2019 rd djok;k x;kA bu [ksyksa ds vk;kstu ds fy, 4-09 djksM+ #i;s dh jkf”k [kpZ dh tkuh gSA o"kZ

158

2019&20 esa foHkkx }kjk jkT; Lrjh; [ksy egkdqEHk dk vk;kstu 15 [ksyksa esa ¼iq:"k ,oa efgyk½ fnukad 8&11&2019 ls 10&11&2019 djok;k x;kA bl izfr;ksfxrk ds vk;kstu gsrw 1-33 djksM+ #i;s dh jkf”k [kpZ dh tkuh gSA iafMr nhu n;ky mik/;k; eSeksfj;y dCcM~Mh çfr;ksfxrk 8-67 iafMr nhu n;ky mik/;k; eSeksfj;y dCcM~Mh çfr;ksfxrk dk vk;kstu fnukad 22&02&2019 ls 24&02&2019 rd fglkj eas fd;k x;kA bl çfr;ksfxrk esa Hkkjr o"kZ dh loZJs"B Vheksa us fgLlk fy;kA ;g ns”k esa lcls vf/kd bZukeh jkf”k okyh dCcM~Mh izfr;ksfxrk gS ftleas çFke] f}rh;] rrh; rFkk prqFkZ LFkku çkIr djus okyh Vhe dks Øe'k 1 djksM+] 50 yk[k] 25 yk[k rFkk 11 yk[k #i;s dh jkf'k bZuke ds :i esa nh xbZA jkT; Lrjh; v[kkM+k çfr;ksfxrk 8-68 foHkkx }kjk jkT; Lrjh; v[kkM+k çfr;ksfxrk dk vk;kstu fnukad 25 ls 27 Qjojh] 2019 rd dSFky ¼efgyk½ rFkk Qjhnkckn ¼iq:"k½ esa djok;k x;kA blds vk;kstu ij yxHkx 23 yk[k #i;s [kpZ fd;s x;sA gfj;k.kk dsljh esa çFke LFkku izkIr djus okys dks 1]51]000 #i;s] f}rh; dks 1]00]000 #i;s o r`rh; LFkku çkIr djus okys dks 51]000 #i;s rFkk gfj;k.kk dqekj vjsuk esa çFke LFkku izkIr djus okys dks 51]000 #i;s] f}rh; dks 31]000 #i;s rFkk r`rh; LFkku çkIr djus okys dks 21]000 #i;s dh bZuke jkf'k nh xbZA vf[ky Hkkjrh; Ýh&LVkbZy dq'rh çfr;ksfxrk 8-69 vf[ky Hkkjrh; Ýh&LVkbZy dq'rh çfr;ksfxrk dk vk;kstu fnukad 22 ls 24 ekpZ] 2019 rd 'kghnh fnol ij ikuhir ¼efgyk rFkk iq:"k½ esa djok;k x;k ftlesa Hkkjr o"kZ ds loZJs"B igyokukssa us fgLlk fy;kA çFke] f}rh;] r`rh; rFkk prqFkZ LFkku çkIr djus okyh Vhe dks Øe'k 1 djksM+ #i;s] 50 yk[k #i;s] 25 yk[k #i;s rFkk

10 yk[k #i;s dh bZuke jkf'k nh xbZ tks fd iwjs ns'k esa fdlh Hkh dq'rh izfr;ksfxrk esa fotsrkvksa dks nh tkus okyh lcls cMh bZuke jkf'k gS A ;ksx çfr;ksfxrk 8-70 ftyk Lrjh; ;ksx çfr;ksfxrk,sa ekl vxLr] 2019 esa lHkh ftyksa eas vk;ksftr djokbZ xbZ rFkk bl ij 2]20]000 #i;s [kpZ fd, x;s vkSj izR;sd ftys dks 10 gtkj #i;s dh jkf”k nh xbZ A [ksy ljapuk 8-71 jkT; ds 19 ftyksa esa ls izR;sd ftys dks lqfo/kk dsUæksa ds fuekZ.k dk dk;Z iw.kZ djus ds fy, yxHkx 3-25 djksM++ #i;s dh jkf”k nh xbZA vEckyk Nkouh [ksy LVsfM;e esa QqVc‚y flaFksfVd ljQsl o ,FkySfVDl VªSd iSosfy;u o vU; dk;ksaZs dks iw.kZ djus ds fy, yxHkx 85 djksM+ :i;s dh vfxze jkf”k nh xbZA vEckyk Nkouh [ksy LVsfM;e esa yxHkx 12-96 djksM+ #i;s dh ykxr ls [ksy Nk=kokl dk dk;Z Hkh çxfr ij gSA vEckyk eas yxHkx 13-70 djksM+ #i;s dh ykxr ls vkyoSnj Lohfeax iwy dk fuekZ.k Hkh djok;k tk jgk gSA ftyk fglkj ds 5 xkaoksa uker% dkiM+ks] ek<k] egtn] [ksM+h tkyc rFkk cqM+kuk gsrw izR;sd dks yxHkx 3 djksM+ #i;s] ftyk dSFky ds xkao nqlSu rFkk equkjsgM+h ds 2 [ksy LVsfM;e izR;sd dks yxHkx 3 djksM+ #i;s] ftyk dq:{ks= ds xkao lek.kk ckgw rFkk ektjk jksM+ku esa 2 [ksy LVsfM;e izR;sd dks yxHkx 3 djksM :Ik;s dh ykxr ls fuekZ.k dk;Z ds fy, jkf”k tkjh dh xbZA 8-72 ftyk jksgrd ¼flykuk½] pj[kh nknjh ¼leliwj½] ikuhir ¼flokg½] thUn ¼ujokuk½ dks yxHkx 19-77 djksM+ #i;s] 20-79 djksM #i;s] 27-53 djksM #i;s vkSj 6-88 djksM #i;s dh ykxr ls [ksy LVsfM;e dk fuekZ.k djok;k tk jgk gS ftlds fy, 5 djksM+ #i;s 3 ftyksa ¼jksgrd] pj[kh nknjh o ikuhir½ rFkk 2 djksM #i;s thUn ds fy, Loh—fr tkjh dh xbZ gSA fHkokuh] Qjhnkckn] djuky rFkk

159

dq:{ks= esa flaFksfVd ,FkySfVd VªSd dk fuekZ.k iw.kZ gks pqdk gS tcfd Qrsgkckn] vEckyk] fglkj o dSFky ds [ksy LVsfM;e dk fuekZ.k dk;Z çxfr ij gSA o’kZ 2019&20 [ksy midj.kksa dh [kjhn ds fy, 10 djksM #i;s ds ctV dk izko/kku fd;k x;k gSA [ksy midj.kksa dh [kjhn funs”kd] LiykbZt o fMliksty foHkkx gfj;k.kk }kjk dh tkuh gSA [ksy ulZjh o [ksy vdsMeh 8-73 mHkjrs ;qok f[kykfM;ksa dks [ksy çf'k{k.k nsus gsrq ljdkjh rFkk futh Ldwyksa esa [ksy ulZfj;ka vykWV dh xbZ gSaA orZeku esa jkT; ds fHkUu&fHkUu ftyksa eas 446 [ksy ulZfj;ka vkSj 3 vkoklh; [ksy vdsMeh py jgh gSaA ;qok dk;ZØe ,oa lkgfld xfrfof/k;ka 8-74 o"kZ 2019&20 esa foHkkx us dbZ ;qok dk;ZØe ,ao lkgfld xfrfof/k;ksa dk vk;kstu fd;kA 10 fnolh; ftyk Lrjh; lkaL—frd dk;Z'kkyk dk vk;kstu 1 ls 30 twu ds e/; jkT; ds çR;sd ftys esa fd;k x;k] ftlesa dqy 1]100 ;qod o ;qofr;ksa us fgLlk fy;k] ftl ij 15-40 yk[k #i;s [kpZ gq,A u'khys inkFkksaZ ds nq"çHkkoksa ij jkT; ds çR;sd ftys esa 2 fnolh; fopkj xks"Bh dk vk;kstu 27 o 28 ebZ] 2019 dks fd;k x;k ftleas 2]200 ;qokvksa us Hkkx fy;kA bu fopkj xks"Bh;ksa ds vk;kstu ij 5-28 yk[k #i;s dk [kpZ vk;kA ftyk Lrjh; ;qok mRlo dk vk;kstu 03&10&2019 ls 04&10&2019 ¼nks

fnu½ esas jkT; ds çR;sd ftys esa vk;ksftr djok;k x;k ftlds fy, 38-66 yk[k #i;s dh foÙkh; jkf”k esa ls 1-76 yk[k #i;s izR;sd ftys ds fy, çnku fd, x,A ekuns; rFkk vU; HkÙkksa gsrw 9-74 yk[k #i;s dh jkf”k jkT; ;qok vk;ksx ds v/;{k dks iznku dh xbZA Þuorajx 'kghnkas dks ueuß ;qokvksa ds dk;ZØe dk vk;kstu fnukad 10&08&2019 dks pj[kh nknjh esa vk;ksftr djok;k x;kA MkD;wesaVªh fQYe cukus vkSj jsfM;ks ftUxy ds dk;ZØe ds fy, 8-07 yk[k #i;s dh jkf”k [kpZ dh xbZ A bl dk;ZØe esa jkT; ds yxHkx 20]000 ;qokvksa us çfrHkkfxrk dhA ftyk [ksy dkSafly pj[kh nknjh dks bl dk;Zdze ds fy, 80 yk[k #i;s dh Loh—fr iznku dh xbZ gSA dksfM;kyk] _f"kds'k esa fnukad 20&04&2019 ls 12&06&2019 rd 4 jhoj jkf¶Vax dSEiksa dk vk;kstu fd;k x;k ftuesa 168 ;qod o ;qofr;ksa us Hkkx fy;kA 8-75 {ks=h; ty ØhMk laLFkku] ikSax MSe] dkaxM+k ¼fgekpy çns'k½ esa 2 csfld okVj LiksVZl dkslksZa dk vk;kstu 11&06&2019 ls 08&07&2019 rd fd;k x;k ftlesa 77 ;qod o ;qofr;ksa us Hkkx fy;kA eSDyksMxat] /keZ'kkyk ¼fgekpy çns'k½ esa 14 ls 21 flrEcj o 22 ls 29 flrEcj] 2019 rd 2 dSEiksa dk vk;kstu ioZrkjksg.k] VªSfdax rFkk j‚d dykbZfEcax gsrq fd;k x;k ftuesa 76 ;qod o ;qofr;ksa us Hkkx fy;kA

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& i;ZVu 8-76 gfj;k.kk i;ZVu us i;ZVu ds {ks= esa mRd`"V ;ksxnku ds fy, ns”k ds i;ZVu ds uD”ks ij ,d izeq[k LFkku gkfly dj fy;k gSA i;ZVu foHkkx dk eq[; dk;Z jkT; esa i;ZVu ds cqfu;knh <kaps dks fodflr djuk vkSj jkT; esa i;ZVu dks c<+kok nsuk gSA gfj;k.kk i;ZVu us iwjs jkT; esa jktekxksZa ij if{k;ksa ds uke ij 44 i;ZVd LFky LFkkfir fd;s gSa tksfd i;ZVdksa ds chp vR;ar yksdfiz;

gSaA buesa ls dqN i;ZVu dsanz /kjksgj LFkyksa] >hyksa] i{kh vH;kj.k vkSj xksYQ dkslZ ds fudV fLFkr gSaA ;s i;ZVu dsanz i;ZVdksa dks foLr`r fdLe dh Ik;ZVu lqfo/kk,a miyC/k djokrs gSa ftuesa eYVh dtu jsLrjka] LokLF; Dyc] QkLV QwM dsanz] ukSdk;u dkuQzSal cPpksa ds ikdZ vkfn “kkfey gSaA buesa ls dqN fjtksVZ rks dbZ ,dM esa QSys gq;s gSA gfj;k.kk i;ZVu ds ikl orZeku esa 857 okrkuqdwfyr dejs] 14 MkSjesVjh vkSj 55 lEesyu dsUnz@lekjksg@

160

cgqm)s'kh; gkWy gSaA blds vfrfjDr gfj;k.kk i;ZVu ds ikl 42 jsLrjka] 5 QkLV QwM dsanz vkSj 31 ckj Hkh gSaA gfj;k.kk i;ZVu fofHkUu i;ZVd LFkyksa ij 14 iSVªksy iEi Hkh pyk jgk gSA gfj;k.kk ,dek= ,slk jkT; gS tgka gksVy izcU/ku ls lEcfU/kr ikap laLFkku dq:{ks=] jksgrd] ikuhir] Qjhnkckn o ;equkuxj esa dk;Zjr gS tks fd ns'k ds lRdkj f'k{kk ds loksZPp fudk;] uS”kuy dkamfly Qkj gksVy eSusteSaV o dSVfjax VSDuksykWth] uks,Mk ¼ftldh LFkkiuk Ik;ZVu ea=ky;] Hkkjr ljdkj }kjk dh xbZ gS½ ls lEcfU/kr gSA d`".kk lfdZV 8-77 dq:{ks= dks eq[; i;ZVu xarO; ds #i esa fodflr djus ds fy, Ik;ZVu ea=ky;] Hkkjr ljdkj us vk/kkjHkwr Ik;ZVu lajpuk fodflr djus ds fy, d`".kk lfdZV ds rgr fpfUgr fd;k gSA rnkuqlkj bl izkstSDV ds vUrZxr czge~ljksoj] T;ksfrlj ukjdkrjh] lUufgr ljksoj vkfn LFkkuksa ij Ik;ZVu lEcfU/kr vk/kkjHkwr lajpuk dks fodflr fd;k tk,xkA i;ZVu foHkkx] gfj;k.kk }kjk bl ifj;kstuk esa Jhen~Hkxor xhrk o egkHkkjr Fkhe ij vk/kkfjr 3&Mh eYVhehfM;k 'kks] ifjdzek iFk ij eqjky isafVax vkSj egkHkkjr lEcfU/kr vkVZQSDVl] czge~ljksoj ij ykbZV ,.M lkamM “kks] T;ksfrlj ij egkHkkjr ;q) {ks= ds 48 dksl Fkhe vk/kkfjr ikdZ LFky dks blesa lfEEkfyr fd;k x;k gSA 8-78 bl ;kstuk dks Hkkjr ljdkj] i;ZVu ea=ky; dh foÙk lgk;rk ls iwjk fd;k tk;sxk ftldk ,d foLr`r izLrko@ ifj;kstuk fjiksVZ jkf'k 99-51 djksM+ #Ik;s dh rS;kj dj Hkkjr ljdkj dks Hksth x;h FkhA ftlds ifj.kke Lo:Ik Hkkjr ljdkj] i;ZVu ea=ky; us 97-34 djksM+ #Ik;s dh Lohd`fr tkjh dh xbZ o 77-88 djksM+ #Ik;s dh jkf”k lwpuk dsUnz] xftcks] ikfdaZx] lkbust cksMZ] cSapksa] izdk”k O;oLFkk] “kkSpky;ksa vkSj ?kkV

bR;kfn ds fuekZ.k ds fy, tkjh dj nh xbZ gSA 8-79 Lons”k n”kZu ;kstuk ds d`".kk lfdZV pj.k&2 ds rgr jkf”k 97-06 djksM+ #Ik;s dh Mh-ih-vkj- ¼foLrr ifj;kstuk fjiksVZ½ tks fd JhenHkxor xhrk vkSj egkHkkjr ls lEcfU/kr egRoiw.kZ i;ZVu@rhFkZ LFkyksa tksfd dq#{ks=] dSFky] than] djuky] ikuhir vkSj esokr vkfn ftyksa esa fLFkr gS] ij Ik;ZVu lEcU/kh cqfu;knh <kaps ds fodkl gsrq i;ZVu ea=ky;] Hkkjr ljdkj dks fnukad 22&03&2018 dks Hksth tk pqdh gSA blds vfrfjDr 33-45 djksM+ #Ik;s dh jkf”k dh ,d vU; Mh-ih-vkj- ¼foLrr ifj;kstuk fjiksVZ½ rS;kj djds laxzgky; xzkaV Ldhe ds vUrZxr xhrk Kku] laLFkku] dq:{ks= ds fodkl ds fy, lkaLd`frd ea=ky; Hkkjr ljdkj dks fnukad 23&05&2018 dks Lohd`fr gsrq Hksth tk pqdh gSA gSfjVst lfdZV fjsokMh&egsUnzx<&ek/kox< 8-80 Lons'k n'kZu ;kstuk ds varZxr gSfjVst lfdZV esa fjsokMh&egsUnzx<&ek/kksx< esa Ik;ZVu vk/kkfjr vk/kkjHkwr <akps dks fodflr djus ds fy, 99-75 yk[k #i;s dh jkf”k dk izLrko fnukad 27&03&2017 dks i;ZVu ea=ky;] Hkkjr ljdkj dks Lohd`fr gsrw Hkstk x;k gSA i;ZVu ea=ky; }kjk bl fjiksVZ ds vk/kkj ij lkbV ij ;k=k dj yh xbZ gS o vc i;ZVu ea=ky;] Hkkjr ljdkj us dqN fVIif.k;ka Hksth gSa ftu ij fopkj fd;k tk jgk gSA blds vfrfjDr egsUnzx<&fdys ds fodkl ds fy, o jkuh egy] ckoM+h ds vkarfjd o ckgjh {ks= ds fodkl ds fy, rFkk ek/kksx< fdys dks NksMdj fdys ds vklikl ds {ks= dks fodflr djus ds fy, 29-60 djksM+ #i;s dh jkf”k dh ifj;kstuk ekuuh; eq[;ea=h] gfj;k.kk }kjk Lohd`fr dh tk pqdh gS rFkk 29-60 djksM+ #i;s fodkl dk;Z ds fy, tkjh dh tk pqdh gSA nksuksa ds fodkl dk;Z izxfr ij gSA

161

ih-vkj-,-,l-,-Mh- Ldhe ds vUrZxr ifj;kstuk,a 8-81 fnukad 31&10&2018 dks ihyxzhest jhtwosus”ku ,.M Lizhpqvy vk;qxesaVs”ku MªkbZo Ldhe ds vUrZxr Hkkjr ljdkj] Ik;ZVu ea=ky; dks ukMk lkgc xq:}kjk ifj;kstuk ds fodkl ds fy, 11-12 djksM+ #Ik;s dh ,d ih-ih-vkj- izkFkfed ifj;kstuk fjiksVZ fopkj o vuqeksnu ds fy, Hksth xbZ FkhA fnukad 27&11&2018 dks Hkkjr ljdkj ds i;ZVu ea=ky; ds lkFk bl ckjs ,d cSBd Hkh gks pqdh gSA fopkj foe”kZ mijkUr ea=ky; us mijksDr ifj;kstuk dks eatwjh ns nh gS o jkT; ljdkj dks bl ifj;kstuk ij la”kksf/kr Mh-ih-vkj- foLrr ifj;kstuk fjiksVZ rS;kj djus ds fy, dgk gS fnukad 03&05&2019 dks Hkkjr ljdkj ds i;ZVu ea=ky; dks 72-29 djksM+ #i;s dh jkf”k dh la”kksf/kr Mh-ih-vkj- Hksth xbZ gS ftlesa ekrk eUlk nsoh eafnj] iapdwyk o dkyh ekrk eafnj] dkydk dks Hkh “kkfey fd;k x;k FkkA bl izkstsDV ij fopkjfoe”kZ o izLrqfrdj.k ds mijkUr ea=ky; us dkyh ekrk eafnj dks bl izLrko es ls gVk fn;k gSA blds ckn fnukad 05&09&2019 dks 44-90 djksM dh ,d la”kkf/kr ih-ih-vkj- i;ZVu ea=ky; dks eatqjh o jkf”k tkjh djus gsrw Hksth gqbZ gSA izdk”k vkSj /ofu 'kks 8-82 dsanz ljdkj dh 5-40 djksM+ #Ik;s dh foÙkh; enn ls jksgrd esa ,d izdk”k vkSj /ofu 'kks vkbZ-Vh-Mh-lh- }kjk LFkkfir fd;k x;k gSA ftldk mn?kkVu Hkkjr ljdkj ds Ik;ZVu ea=h us fnukad 12&09&2018 dks fd;k FkkA blh izdkj vkbZ-Vh-Mh-lh- ds }kjk gh ;knfoanzk xkMZu fiatkSj esa Hkh izdk”k vkSj /ofu “kks LFkkfir fd;k tk jgk gSA bl ifj;kstuk ds fdz;kUo;u gsrw i;ZVu ea=ky;] Hkkjr ljdkj us 6 djksM+ #Ik;s dh jkf”k Lohdr djrs gq, dsUnzh; foÙkh; lgk;rk ds :Ik esa 3 djksM+ #Ik;s dh jkf”k vkbZ-Vh-Mh-lh- dks tkjh dj nh gSA

Lo.kZ t;Urh flU/kq n'kZu o ekuljksoj ;k=k 8-83 gfj;k.kk ljdkj us flU/kq n'kZu rhFkZ ;k=k Ldhe] 2017 gsrw 10]000 #Ik;s izfr O;fDr@rhFkZ&;k=h] dSyk'k ekuljksoj ;k=k gsrw 50]000 #Ik;s izfr O;fDr@rhFkZ ;k=h vkSj xq# n'kZu ;kstuk ds fy, Jh gtwj lkfgc xq#}kjk ¼uansM lkfgc½] Jh uudkuk lkfgc] Jh gsedq.M lkfgc rFkk Jh iVuk lkfgc gsrw 6]000 #Ik;s izfr O;fDr@rhFkZ ;k=h foÙkh; lgk;rk nsus dk fu.kZ; fy;k gSA ;g jkf'k 50 O;fDr;kas@rhFkZ ;kf=;ksa dks izksRlkgu ds #i esa nh tk,xhA ftlds fy, foHkkxh; okf"kZd ;kstuk 2019&20 eas 40 yk[k #Ik;s dh jkf'k dk izko/kku fd;k x;k gSA esys@R;kSgkj 8-84 Hkkjrh; gFkdj?kk vkSj gLrf”kYi dks c<kok nsus ds fy, vUrjkZ"Vªh; lwjtdq.M f'kYi esyk gj o"kZ Qjojh eghus esa vk;ksftr fd;k tkrk gSA bl esys esa ?kjsyw vkSj fons”kh nksukas feykdj yxHkx 12 yk[k ls vf/kd i;ZVd vkrs gSaA gj lky 1]000 ls vf/kd f”kYidkj esys esa Hkkx ysrs gSa vkSj vius mRiknksa dks lQyrkiwoZd iznf”kZr@csprs gSaA 1989 ls Hkkjr ds lHkh jkT;ksa dks muds f”kYi] O;atu o dyk vkSj laLd`fr dk izn”kZu djus dk volj feyrk gSA esys dk 33oka laLdj.k 1 Qjojh] 2019 ls 18 Qjojh] 2019 dks vk;ksftr fd;k tk pqdk gSA esys esa egkjk’Vª us Fkhe jkT; ds #i esa Hkkx fy;kA blds vfrfjDr] FkkbZyS.M us esys ds fy, ikVZuj ns”k ds #i esa Hkkx fy;kA 8-85 ;knfoanzk xkMZu] fiatkSj esa 6 o 7 tqykbZ] 2019 dks ,d okf"kZd eSaxks esys dk vk;kstu fd;k x;kA ;g Qyksa ds jktk ds izsfe;ksa ds fy, ,d lqugjk ekSdk FkkA gfj;k.kk] iatkc] fgekpy] mÙkjizns'k vkSj mÙkjk[k.M ds cgqr lkjs vke mRikndksa us blesa Hkkx fy;kA fofHkUu vkeksa dh izfl) fdLeksa tSls fd n'kgjh] pkSlk] yaxMk] vkezikyh] ckEcsxzhu] jSVksy] efYydk vkSj jkedsyk ¼,d vpkj dh fdLe½ bR;kfn vkSj

162

vkeksa ls cuk, x, mRikn bl esys esa iznf”kZr fd;s x,A fo”oizfl} ;knfoUnzk xkMZu] fiatkSj esa 21 fnlEcj ls 22 fnlEcj] 2019 rd gSfjVst esys dk vk;kstu fd;k x;kA 8-86 varjkZ"Vªh; xhrk t;arh egksRlo izR;sd o"kZ dq#{ks= esa vk;ksftr fd;k tkrk gSA bl 7 fnlEcj] ls 23 fnlEcj] 2018 rd xhrk ta;rh egksRlo dk v;kstu dq:{ks= esa fd;k x;k gSA bl o’kZ 13 o 14 vizSy] 2019 dks ;knfoUnzk ckx] fiatkSj esa cSlk[kh esys dk

vk;kstu fd;k x;kA blds vfrfjDr izR;sd o’kZ 1 flrEcj o 27 flrEcj dks dze”k% gfj;k.kk i;ZVu fnol rFkk varjkZ’Vªh; i;ZVu fnol euk;k tkrk gSA gfj;k.kk i;ZVu fnol ij vyx&2 i;ZVu LFkyksa ij Ldwyksa ds fo|kfFkZ;ksa dh fofHkUu izfr;ksfxrk,¡ vk;ksftr dh tkrh gSA foÙkh; o’kZ 2019&20 ds fy, i;ZVu ds fodkl gsrw foHkkxh; ;kstuk esa jkf”k 3]940 yk[k #i;s dk izko/kku fd;k gSA

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& i;kZoj.k vkSj tyok;q ifjorZu 8-87 ,u-,-ih-lh-lh- ds fn”kk funsZ”kksa ds vuqlkj] jkT; Lrjh; tyok;q ifjorZu dk;Z ;kstuk fofHkUu ljdkjh foHkkxksa ls ijke”kZ ds ckn rS;kj fd;k x;k gS vkSj ftlds fy, i;kZoj.k foHkkx uksMy ,tSalh gSA jkT; lapkyu lfefr us jkT; Lrjh; tyok;q ifjorZu dk;Z ;kstuk dks igys gh eatwjh ns nh gSA o’kZ 2019&20 ds nkSjku 25 yk[k #i;s dh jkf”k foÙk foHkkx }kjk nh XkbZA tyok;q ifjorZu ij jkT; Lrjh; Iyku dk l`tu 8-88 ijLij foHkkxksa dh dk;Z”kkykvksa vkSj ,l- ,- th- dh cSBdks ls fuEufyf[kr nks ifj;kstuk,a Lohd`r dh xbZ ftUgsa tyok;q ifjorZu ij jk’Vªh; vuqewyu dks’k ls ykxw fd;k tk,xkA

• gfj;k.kk esa tyok;q jsftysUV d`f’k dks Åij mBkus ds fy, gfj;k.kk jkT; }kjk 250 tyok;q LekVZ xkao LFkkfir djus ds fy, 22-09 djksM dh jkf”k Lohd`r dh xbZ gSA bl ifj;kstuk ds rgr d`f’k foHkkx gfj;k.kk jkT; ds 10 ftyksa uker% djuky] fljlk] dSFky] Qrsgkckn] dq#{ks=] vEckyk] ;equkuxj] than] ikuhir vkSj lksuhir esa 100 tyok;q LekVZ xkaoksa dk fodkl fd;k tk jgk gSA bl ifj;kstuk dk m}s”; c<rs rkieku]

de gksrs ikuh ds Lrj vkSj vU; dkjdksa ds dkj.k d`f’k ij tyok;q ds izfrdwy izHkko dks nwj djuk gSA bl ifj;kstuk dk eq[; dkj.k mn~ns”; fdlkuksa dk tyok;q ifjorZu ds izHkko tSls fd c<rs rkieku] de gksrs ikuh ds Lrj vkSj vU; dkjdksa ij dkcw ikuk gSA

• xzkeh.k {ks=ksa ij DykbesV psat jSflySal fcfYMax ds fy, i;kZoj.k ea=ky; }kjk 27-14 djksM #i;s dh jkf”k eatwj dh xbZ gS ftlesa ls 7-56 djksM #i;s dh jkf”k ifj;kstuk ds dk;kZUo;u ds fy, fnukad 03&05&2018 dks d`f’k foHkkx dks tkjh dj nh xbZ gSA

• jkT; LVhfjax desVh }kjk fuEufyf[kr 2 ifj;kstukvksa dks vuqefr ns nh xbZ gS tks fd vc bu ifj;kstukvksa dks ,u-,-,Q-lh-lh- ds rgr QafMx ds fy, i;kZoj.k ea=ky;] ou ,oa tyok;q ifjorZu dks vkxs Hkst fn;s x;s gS&%

1. i;kZoj.k ea=ky;] ou ,oa tyok;q ifjorZu }kjk lh-lh-,l-] ,p-,-;w-]vkbZ-lh-,-vkj-&lh-vkbZ-vkj-ch-] fglkj }kjk d`f’k tSo fofo/krk ikdZ ds fodkl ds fy, 25 djksM+ #i;s rd dh QafMx dh xbZA

2. tyok;q ifjorZu okrkuqdwfyr gfj;k.kk dh rS;kjh ds fy, i;kZoj.k ea=ky;] ou ,ao tyok;q ifjorZu dks 18 djksM+

163

#i;s dh QafMx ,p-,-vkj-,l-,-lh-] lh-lh-,l-],p-,-;w-] fglkj }kjk izLrqr dh xbZ gSA

tyok;q ifjorZu ij jkT; dk;Z ;kstuk dk la”kks/ku 8-89 tyok;q ifjorZu (,l- ,- ih- lh-lh-) ij dk;Z ;kstuk lfpo] i;kZoj.k ea=ky;] ou ,ao tyok;q ifjorZu }kjk okafNr ds :Ik eas yf{kr jk’Vªh; fu/kkZfjr v”kanku (vkbZ-,u-Mh-lh-) ds rgr fd, x, izfrc}rkvksa ds izdk”k esa la”kks/ku dh izfdz;k ds rgr gSA tyok;q ifjorZu ij jkT; dk;Z ds la”kks/ku dh izfdz;k “kq: dj nh xbZ gSA tyok;q ifjorZu ij jkT; dk;Z ;kstuk ds iquZjh{k.k ds ekeys esa tyok;q ifjorZu ij jkT; lykgdkj lewg dh cSBd esa igys gh ppkZ gks pqdh gSA vkbZ-,u-Mh-Mh-lh ds y{;ksa ds vuqlkj tyok;q

ifjorZu dk;Z ;kstuk ds iqujh{k.k ds fy, 8 dk;Z lewg dk xBu fd;k x;kA fo”ks’k i;kZoj.k U;k;ky;] Qjhnkckn rFkk dq:{ks= 8-90 i;kZoj.k lEcfU/kr ekeyksa dk fuiVkjk djus ds fy, Qjhnkckn vkSj dq#{ks= esa nks fo”ks’k i;kZoj.k U;k;ky; LFkkfir fd;s x, gS vkSj tks fd ty ¼iznw’k.k fu;a=.k ,oa jksdFkke½ vf/kfu;e] 1974] ok;q ¼iznw’k.k fu;a=.k ,oa jksdFkke½ vf/kfu;e] 1981] i;kZoj.k lja{k.k vf/kfu;e] 1986] Hkkjrh; ou vf/kfu;e] oU; thou vf/kfu;e vkSj iatkc Hkwfe jksdFkke vf/kfu;e ¼ih-,y-ih-,-½ ds ekeyksa dks ns[krs gSA o’kZ 2018&19 esa 201-30 yk[k #i;s dh jkf”k Lohdr dh xbZ gSA fo”ks’k Ik;kZoj.k U;k;ky;] Qjhnkckn&dq:{ks= ds laLFkkfir rFkk fuiVk,a x, dslksa dk fooj.k

rkfydk-8-12 esa fn;k x;k gSA rkfydk 8-12&fo”ks’k Ik;kZoj.k U;k;ky;] Qjhnkckn& dq:{ks= esa laLFkkfir rFkk fuiVk,a x, dslksa dk fooj.k

fo”ks’k Ik;kZoj.k

U;k;ky; 2017&18 2018&19 2019&20

laLFkkfir dslksa dh la[;k

fuiVk,a x, dslkas dh la[;k

laLFkkfir dslks dh la[;k

fuiVk,a x, dslksa dh la[;k

laLFkkfir dslksa dh la[;k

fuiVk,a x, dslksa dh la[;k

Qjhnkckn 315 519 168 320 136 236 dq:{ks= 93 282 428 385 209 198

L=ksr% funs”kd] i;kZoj.k foHkkx] gfj;k.kkA

Lo.kZ t;arh i;kZoj.k izf”k{k.k laLFkku dh LFkkiuk 8-91 foHkkx us vkbZ-,e-Vh- ekuslj esa i;kZoj.k izf”k{k.k LkaLFkku dh LFkkiuk ds fy, 1 ,dM+ dk IYkkV yxHkx 8 djksM+ #i;s esa [kjhnk gS rkfd i;kZoj.k ls lEcfU/kr leL;kvksa ls fuiVkus ds fy, fofHkUu fgr/kkjdks dks tkx:d djds ;ksX;rk ds Lrj dks c<k;k tk ldsA IykV dk dCtk ys fy;k x;k gS vkSj laLFkku dk uD”kk vkfdZVsDpj foHkkx }kjk rS;kj dj fn;k x;k gSA yksd fuekZ.k foHkkx ¼ch ,.M vkj½ ls 15-65 djksM+ #i;s dk jQ vuqeku Hkstk x;k gS] ftlesa

ls yxHkx 7-82 djksM+ #i;s foHkkx nsxk vkSj yxHkx 7-82 djksM+ #i;s gfj;k.kk jkT; iznw’k.k fu;a=.k cksMZ }kjk fn;s tk,axsaA 2019&20 ds nkSjku 500 yk[k #i;s dh jkf”k izkIr gqbZ gS tks fd yksd fuekZ.k foHkkx ¼ch- ,.M vkj-½ dks Hkou fuekZ.k gsrw LFkkukUrfjr dh xbZ gSA i;kZoj.k izf”k{k.k] f”k{kk vkSj tkx:drk dk;Zdze 8-92 i;kZoj.k foHkkx i;kZoj.kh iznw’k.k ds {ks= esa tkx:drk iSnk djus ds fy, lSehukj o dk;Z”kkyk vk;ksftr dj jgk gS vkSj i;kZoj.k lja{k.k ,ao izf”k{k.k ds fy, vko”;d dne mBk;s tk jgs gSaA o’kZ

164

2019&20 esa yksxksa dks tkx`r djus ds fy, 50 yk[k #i;s dh jkf”k foÙk foHkkx }kjk Lohd`r dh xbZA jkT; Lrjh; i;kZoj.k izHkko vkadyu izkf/kdj.k 8-93 jkT; Lrjh; i;kZoj.k ewY;kadu lfefr dk xBu rhu o’kZ ds fy, fnukad 30&01&2019 ls 29&01&2021 rd fd;k x;k FkkA foÙk foHkkx }kjk o’kZ 2019&20 ds fy, 135 yk[k #i;s dh jkf”k Lohd`r dh xbZ gSA Tkyok;q ifjorZu ij jkT; j.kfufrd Kku fe”ku dsUnz dh LFkkiuk djuk 8-94 foKku ,oa iz|kSfxd ea=ky; us gfj;k.kk jkT; esa jkT; j.kfufrd Kku fe”ku dsUnz ij tyok;q ifjorZu dh LFkkiuk djus ds fy, ikap o’kZ dh vof/k ds fy, yxHkx 2 djksM+ #i;s dh eatwjh ds fy, le>kSrk fd;k x;k gSA ;g izkstSDV i;kZoj.k ,oa tyok;q ifjorZu foHkkx] gfj;k.kk }kjk dk;kZfUor fd;k tk jgk gSA LVkQW HkrhZ dk dk;Z izfdz;k esa gSA jkT; ueHkwfe izkf/kdj.k dh LFkkiuk 8-95 i;kZoj.k] ou vkSj tyok;q ifjorZu ea=ky;] Hkkjr ljdkj ds }kjk tkjh ossVySaM ¼lj{k.k vkSj izcU?ku½ fu;e] 2017 ds rgr jkT; Lrjh; LVsV osVySaM vFkkfjVh dk xBu fd;k x;k gS ftlesa ossVySaM ds lj{k.k vkSj izcU?ku ds fy, jkT; Lrj ij igpku

nh tk,xhA jkT; Lrjh; LVsV osVySaM vFkkfjVh ds 13 eSEcj gSA ossVySaM ¼lj{k.k vkSj izcU/ku½ fu;e 2017 ds rgr rduhdh lfefr vkSj f”kdk;r lfefr Hkh cuk nh xbZ gSA ,uohl 8-96 i;kZoj.k] ou vkSj tyok;q ifjorZu ea=ky;] Hkkjr ljdkj ls izkIr 5]82]962 #i;s ls i;kZoj.k vkSj tyok;q ifjorZu foHkkx] gfj;k.kk esa i;kZoj.k lwpuk iz.kkyh gc dh LFkkiuk dh xbZ gSA ikfjfLFkfrd Dyc dh LFkkiuk 8-97 jkT; ljdkj us jkT; ds 22 ftyksa esa 5]250 bdks Dyc LFkkfir fd;s gSA ;s bdks Dyc o`{kkjksi.k dh rjg jkT; Hkj esa fofHkUu fdz;kdyki dj jgs gSa] vke yksxksa ds chp tkx:drk iSnk djuk gSA o’kZ 2019&20 esa 150 yk[k #i;s dh jkf”k foHkkx dks izkIr gqbZ gS tks fd jkT; ds 5]250 bdks Dycksa esa 2]000 #i;s izfr bdks Dyc ds fy, forfjr dh tk;sxhA LoPNrk dk;Z ;kstuk 8-98 i;kZoj.k] ou vkSj tyok;q ifjorZu ea=ky;] Hkkjr ljdkj ls LoPNrk dk;Z ;kstuk ds fy, 10 yk[k #i;s dh jkf”k Lohd`r dh xbZZ gSA ea=ky; ls iawth izkfIr gsrw vyx lss [kkrk [kqyok;k x;k gS vkSj ufn;ksa dh lQkbZ ds fy, tkx:drk vfHk;ku “kh?kz gh “kq: fd;s tk,xsaA

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& Lkgdkfjrk 8-99 ;kstuk foHkkx us jkT; ;kstukvksa ¼dY;k.k vkSj fodkl ;kstukvksa½ ds rgr 1]47]709-50 yk[k #i;s dk ifjO;; vkcafVr fd;k gS tks fd foÙk o"kZ 2019&20 ds nkSjku lgdkfjrk foHkkx }kjk dk;kZfUor dh tk jghs gSaA lgdkfjrk foHkkx }kjk 28 jkT; ;kstuk,a vkSj 7 ,u-lh-Mh-lh- çk;ksftr ;kstuk,a dk;kZfUor dh tk jgh gSaA 8-100 ljdkj us xUus dh vxsrh] e/;e] iNsrh fdLeksa dk jkT; lq>kfor ewY; dze'k%

340 #i;s] 335 #i;s] 335 #i;s izfr fDoaVy fu/kkZfjr fd;k gS ikuhir lgdkjh phuh feYt dk LFkkukarj.k] foLrkj vkSj vk/kqfudhdj.k] djuky lgdkjh phuh feYt dk foLrkj vkSj vk/kqfudhdj.k rFkk 'kkgkckn lgdkjh phuh feYt esa 60 ds-,y-ih-Mh- bFksu‚y la;a= dh LFkkiuk Øe'k% 355 djksM+ #i;s] 263 djksM+ #i;s o 99 djksM #i;s dh ykxr ls 'kq: dh xbZ gSA than vkSj iyoy lgdkjh phuh feyksa dh fijkbZ {kerk esa o`f) dh çfØ;k py jgh gSA

165

8-101 fijkbZ lhtu 2018&19 esa lHkh lgdkjh phuh feyksa us 354-96 yk[k fDoaVy

xUus dh fijkbZ djds 35-72 yk[k fDoaVy phuh dk mRiknu fd;k rFkk vkSlr 10-06

izfr”kr phuh olwyh izkIr dhA fijkbZ lhtu 2018&19 ds nkSjku lHkh lgdkjh phuh feyksa }kjk 1]206-15 djksM+ ewY; ds 355-17 yk[k fDoaVy xUus dh [kjhn dh xbZ rFkk lHkh lgdkjh phuh feyksa }kjk leLr xUuk jkf”k dk Hkqxrku jkT; ljdkj ls izkIr 350 djksM+ #i;s dh foRrh; lgk;rk mijkUr xUuk fdlkuksa dks dj fn;k x;k gSA fnukad 30&10&2019 rd] gfj;k.kk dh lgdkjh phuh feyksa }kjk jkT; ljdkj dks 2]549-49 djksM+ #Ik;s ns; gS tks fd ljdkj }kjk cdk;k xUus ds Hkqxrku gsrw o’kZ 2007&08 ls _.k ds :i eas fn, x,A visf{kr dkjksckj ,oa ykHk 8-102 foŸk o’kZ 2018&19 ds fy, gSQsM dk visf{kr dkjksckj ,oa ykHk dze”k% 12]307 djksM+ #i;s vkSj 41-47 djksM+ #i;s ¼dj ds ckn½ gSA jch 2019 lhtu ds nkSjku gSQsM us 39-18 yk[k ehfVªd Vu xsgwa dh [kjhn dh tks fd izns”k dh lHkh ,tsafl;ksa }kjk dh tkus okys dqy [kjhn dk yxHkx 42 izfr”kr FkkA gSQsM us vkbZ-,e-Vh-] jksgrd esa esxk QwM izkstSDV dh LFkkiuk ds fy, ifj;kstuk 179-75 djksM+ #Ik;s dh vuqekfur ykxr ds lkFk “kq: dh gSA ftlds fy, gSQsM us igys gh 75 lky dh yht+ ij ,p-,l-vkbZ-vkbZ-Mh-lh- ls 50 ,dM+ tehu yh gSA [kk| izlaLdj.k m|ksx ea=ky;] Hkkjr ljdkj ls vuqeksnu fnukad 21&2&2018 dks çkIr gqvk gS vkSj bl ifj;kstuk dks vuqeksfnr frfFk ls 30 eghus ds varjky esa iw.kZ fd;k tk,xkA eq[;ea=h nqX/k mRiknd izksRlkgu ;kstuk 8-103 Þeq[;ea=h nqX/k mRiknd izksRlkgu ;kstukß ds vUrxZr 33-30 djksM+ #Ik;s dk ctV izko/kku fd;k x;k gSA lgdkjh nqX/k mRikndksa dks nw/k dh xq.koÙkk ds vuqlkj 4 :Ik;s izfr yhVj ;k 5 :Ik;s izfr yhVj ds fglkc ls izksRlkgu jkf”k dk forj.k lh/ks [kkrs esa fn;k tkrk gSA lHkh 6 nqX/k la;a=ksa

ds uohuhdj.k@lq/kkjhdj.k djus ds fy, jk’Vªh; Ms;jh fodkl cksMZ us Ms;jh bUQzkLVªDpj MsoyiesUV QUM ;kstuk ds vUrxZr 5]421-25 yk[k #i;s dh Lohd`fr ns nh gSA 8-104 nw/k vkSj nqX/k mRiknksa ds [kk| lqj{kk vkSj xq.koÙkk ds igyqvksa ij [kjk mrjus okys 3 feYd IykaVks CkYyHkx<+] thUn vkSj jksgrd dks jk’Vªh; Ms;jh fodkl cksMZ }kjk DokfyVh ekdZ iznku fd;k x;k gSA ÞnqX/k lgdkjh lfefr;ksa dks lgk;rk ;kstukÞ ds vUrXkZr lgdkjh lfefr;ksa ds fy, o’kZ 2018&2019 ds nkSjku 700 Mh-ih-,e-lh-;w- [kjhns tk pqds gSA nqX/k mRiknd lgdkjh lfefr;ksa esa igys ls yxs gq, Mh-ih-,e-lh- ;wt-/,-,e-lh-;wt- dks Hkh vkWuykbu MkVk VªkalQj ds fy, midj.k fn, tk jgs gSA o’kZ 2018&19 esa jk’Vªh; d`f’k fodkl ;kstuk ¼vkj-ds-oh-okbZ-½ ds vUrxZr 127 foth dwyj] 132 Mhi Qzhtj rFkk 44 QSczhdsfVM feYd cwFk [kjhns tk pqds gSA 8-105 Je ,oa fuekZ.k izla?k ¼yscjQSM½ ds ç;klksa ls] çkFkfed lgdkjh Je vkSj fuekZ.k lfefr;ksa us 01&04&2018 ls 31&03&2019 ds nkSjku 468-55 djksM #i;s ds dk;Z fu’ikfnr fd, gSaA jkT; Je ,oa fuekZ.k izla?k us lgdkjh lfefr;ksa }kjk 500 djksM+ #i;s ds dk;Z dk y{; o’kZ 2019&20 esa fu/kkZfjr fd;k gSA lgdkjh Je vkSj fuekZ.k lfefr;ksa }kjk fd;k x, dk;Z dk fooj.k Rkkfydk 8-13 esa fn;k x;k gSA gfj;k.kk jkT; lgdkjh “kh’kZ cSad fyfeVsM 8-106 gfj;k.kk jkT; lgdkjh “kh’kZ cSad fy0 ¼gjdks cSaad½ us fnukad 01&04&2019 ls 31&12&2019 rd 6]318-27 djksM+ #i;s ds _.k iznku fd, gSaA jkT; ljdkj us gjdks cSad dks 50 djksM+ #i;s dh foÙkh; lgk;rk çnku dh gSA blh rjg jkT; ljdkj }kjk o"kZ 2018&19 ds nkSjku fjtoZ cSad vkWQ bafM;k ds

mailto:uohuhdj.k@lq/kkjhdj.k

166

izko/kku vuqlkj 19 esa ls 13 ftyk lgdkjh dsUnzh; cSadksa dks 10 izfr”kr lh-vkj-,-vkj- cuk, j[kus ds fy, 90 djksM+ #i;s dh foÙkh; lgk;rk çnku dh xbZ FkhA orZeku esa 19 ftyk lgdkjh dsUnzh; cSadksa vkSj gjdks cSaad ds ikl i;kZIr lh-vkj-,-vkj- gSA 8-107 gfj;k.kk jkT; lgdkjh —f"k vkSj xzkeh.k fodkl cSad fy0 (,p-,l-lh-,- vkj-Mh-ch-) us fnukad 01&04&2019 ls 31&12&2019

rd 4]073-37 yk[k #i;s ds _.k iznku fd, gSaA le; ij _.k vnk;xh C;kt ekQh izksRlkgu ;kstuk ds rgr fnukad 27&08&2014 ls 31&03&2019 rd 74]649 yxHkx _.knkrk fdlkuksa us 67-92 djksM+ #i;s dk ykHk mBk;k gSA ,deq”r C;kt jkgr ;kstuk ¼vks-Vh-,l-½ 2019 ds rgr] 10]003 fMQ‚YVlZ _f.k;ksa us 78-44 djksM #i;s dk ykHk mBk;k gSA

Rkkfydk 8-13& lgdkjh Je vkSj fuekZ.k lfefr;ksa }kjk fd, x, dk;ksZ ds foÙkh; y{; vkSj miyfC/k;ka

¼djksM :Ik;s es½

o"kZ Yk{; miyfC/k;ka ¼izfr”krrk½ 2014&15 335 178-98 53-42 2015&16 250 170-86 68-34 2016&17 300 252-32 84-11 2017&18 350 431-14 123-18 2018&19 450 468-55 104-12

***

167

vuqyXud 1-1&okf"kZd vkS|ksfxd mRiknu lwpdkad (vk/kkj o"kZ 2011&12=100)

Lkeqg fooj.k Hkkj lwpdkad

2013-14 2014-15 2015-16

10 [kkn~; mRiknks dk fuekZ.k 83-50 109-9 135-4 170-2 11 is; mRiknks dk fuekZ.k 12-57 75-9 78-5 79-3 12 rEckdw mRiknks dk fuekZ.k 0-75 105-0 112-9 120-8 13 diMk mRiknks dk fuekZ.k 40-43 169-7 203-8 198-1 14 ifj/kku mRiknks dk fuekZ.k 49-68 101-7 119-0 123-2 15 peMs ,oa blls lEcfU/kr mRiknks dk fuekZ.k 27-44 94-6 98-9 103-9

16 QuhZpj dks NksM+dj ydMh+ vkSj dkWdZ ds mRiknuksa dk fuekZ.k o LVªkW vkSj IykfVax lkexzh ds mRiknks dk fuekZ.k

3-09 209-6 186-3 177-1

17 dkxt ,oa dkxt mRiknks dk fuekZ.k 9-27 101-7 103-9 119-1

18 NikbZ vkSj fjdkWMsZM ehfM;k dh iztuu mRiknks dk fuekZ.k

4-16 155-7 160-6 156-7

19 dksd vkSj fjQkbaM isVªksfy;e mRiknks dk fuekZ.k 0-41 83-7 91-0 110-5 20 jklk;fud vkSj jklk;fud mRiknks dk fuekZ.k 23-19 124-2 113-7 108-7

21 QkekZL;wfVdYl ,oa vkS’k/kh; jlk;u vkSj ouLirh; mRiknks dk fuekZ.k

13-34 112-2 120-9 132-2

22 jcM+ vkSj IykfLVd mRiknks dk fuekZ.k 22-53 88-2 86-8 90-3 23 vU; xSj /kkrq mRiknks dk fuekZ.k 18-73 89-7 112-6 108-2 24 vk/kkjHkwr /kkrqvksas dk fuekZ.k 48-60 104-5 104-7 100-4

25 e”kkhujh vkSj midj.kksa dks NksMdj] x<s gq, /kkrq mRiknks dk fuekZ.k

32-54 126-8 145-9 123-5

26 daI;wVj] bysDVªkWfud vkSj vkWfIVdy mRiknks dk fuekZ.k

11-16 101-1 121-2 125-2

27 fctyh ds midj.kksa dk fuekZ.k 58-22 111-2 115-1 118-2 28 e”khujh midj.kksa dk fuekZ.k 106-63 130-9 125-3 170-3

29 eksVj okguksa] Vªsyjksa vkSj v/kZ Vªsyjksa mRiknks dk fuekZ.k

230-72 105-2 109-9 111-4

30 vU; ifjogu midj.kksa dk fuekZ.k 121-25 118-3 115-1 116-2 31 QuhZpj dk fuekZ.k 0-41 72-5 77-5 93-0 32 vU; fofuekZ.k 9-21 219-9 135-8 138-7 fofuekZ.k 927-83 114-7 120-3 128-7 fctyh 72-17 109-7 119-5 92-5 lkekU; lwpdkad 1000 114-4 120-3 126-1


168

vuqyXud 1.2&vkS|ksfxd mRikn oxksZ esa o`f)

¼vkS|ksfxd mRiknu lwpdkad vk/kkj o"kZ 2011&12¾100½

vkS|ksfxd leqg Hkkj lwpdkad

2013-14 2014-15 2015-16

o"kZ 2015&16 ds nkSjku 10 % ls vf/kd o`f) nj okys vkS|ksfxd oxZ 10 [kkn~; mRiknks dk fuekZ.k 83-50 14-0 23-2 25-7 17 dkxt ,oa dkxt mRiknks dk fuekZ.k 9-27 2-5 2-2 14-7 19 dksd vkSj fjQkbaM isVªksfy;e mRiknks dk fuekZ.k 0-41 &15-6 8-8 21-4 28 e”khujh midj.kksa dk fuekZ.k 106-63 4-0 &4-2 35-8 31 QuhZpj dk fuekZ.k 0-41 &23-3 6-9 20-0

o"kZ 2015&16 ds nkSjku 5 % ls 10 % o`f) nj okys vkS|ksfxd oxZ 12 rEckdw mRiknks dk fuekZ.k 0-75 6-5 7-6 7-0 15 peMs ,oa blls lEcfU/kr mRiknks dk fuekZ.k 27-44 2-7 4-5 5-1

21 QkekZL;wfVdYl ,oa vkS’k/kh; jlk;u vkSj ouLirh; mRiknks dk fuekZ.k

13-34 2-7 7-7 9-4

o"kZ 2015&16 ds nkSjku 5 % ls de o`f) nj okys vkS|ksfxd oxZ 11 is; mRiknks dk fuekZ.k 12-57 &13-2 3-4 1-0 14 iguus mRiknks dk fuekZ.k 49-68 3-3 17-0 3-5 22 jcM+ vkSj IykfLVd mRiknks dk fuekZ.k 22-53 15-6 &1-6 4-1

26 daI;wVj] bysDVªkWfud vkSj vkWfIVdy mRiknks dk fuekZ.k

11-16 &11-7 19-9 3-2

27 fctyh ds midj.kksa dk fuekZ.k 58-22 10-3 3-6 2-6

29 eksVj okguksa] Vªsyjksa vkSj v/kZ Vªsyjksa mRiknks dk fuekZ.k

230-72 6-6 4-5 1-4

30 vU; ifjogu midj.kksa dk fuekZ.k 121-25 2-0 &2-8 1-0 32 vU; fofuekZ.k 9-21 81-3 &38-2 2-2

o"kZ 2015&16 ds nkSjku udkjkRed o`f) nj okys vkS|ksfxd oxZ 13 diMk mRiknks dk fuekZ.k 40-43 24-4 20-1 &2-8 16 QuhZpj dks NksM+dj ydMh+ vkSj dkWdZ ds

mRiknuksa dk fuekZ.k o LVªkW vkSj IykfVax lkexzh ds mRiknks dk fuekZ.k

3-09 48-3 &11-1 &4-9

18 fjdkWMsZM ehfM;k dh NikbZ vkSj iztuu mRiknks dk fuekZ.k

4-16 14-0 3-1 &2-4

20 jklk;fud vkSj jklk;fud mRiknks dk fuekZ.k 23-19 19-4 &8-5 &4-4

23 vU; xSj /kkrq mRiknks dk fuekZ.k 18-73 &7-1 25-5 &3-9

24 vk/kkjHkwr /kkrqvksas dk fuekZ.k 48-6 &2-3 0-2 &4-1

25 e”kkhujh vkSj midj.kksa dks NksMdj] x<s gq, /kkrq mRiknks dk fuekZ.k

32-54 28-8 15-1 &15-4

L=ksr% vFkZ rFkk lkaf[;dh; fo”ys"k.k foHkkx] gfj;k.kkA

169

vuqyXud 2-1&gfj;k.kk ljdkj dh izkfIr;ka (djksM+ :i;sa)

ensa 2016&17 2017&18 2018&19 (l-v-)

2019&20 (c-v-)

1- jktLo izkfIr;ka (d+[k) 52496.82 62694.87 76828.11 82219.41

d) jkT; ds vius L=kSr (v$vk) 40221.80 50212.23 60066.16 61129.95 v) jkT; dk viuk dj jktLo (i ls ix)

34025.71 41099.38 50946.00 51105.00

i) Hkw &jktLo 16.09 18.07 20.00 25.00

ii) jkT; mRikn “kqYd 4613.13 4966.21 6450.00 7000.00 iii) fcdzh dj 23488.41 15608.92 11290.00 10900.00 iv) eksVj okguksa ij dj 1583.06 2777.56 2950.00 3500.00

v) LVkEi rFkk jftVsª”ku 3282.64 4192.49 6000.00 6500.00

vi) Ekky rFkk ;kf=;ksa ij dj

594.59 2317.47 21.00 0.00

vii) fctyh ij dj rFkk “kqYd

275.69 306.03 330.00 330.00

viii) oLrqvksa rFkk lsokvksa ij vU; dj rFkk ”kqYd

172.10 79.19 125.00 100.00

ix) jkT; oLrq ,oa lsok dj ¼,l-th-,l-Vh-½

- 10833.44 23760.00 22750.00

vk) jkT; dk viuk xSj&dj jktLo (i ls v)

6196.09 9112.85 9120.16 10024.95

i) C;kt izkfIr;ka 2309.79 2227.82 1862.08 1622.58 ii) ykHkka”k rFkk ykHk 5.90 7.53 24.97 25.64

iii) lkekU; lsok,a 318.50 656.37 531.62 523.51

iv) lkekftd lsok,a 1455.41 3896.79 4138.34 4656.55

v) vkfFkZd lsok,a 2106.49 2324.34 2563.15 3196.67

[k) dsUnzh; L=ksr (b$bZ) 12275.02 12482.64 16761.95 21089.46 b) dsUnzh; djksa dk Hkkx 6597.45 7297.52 8254.60 11216.64

bZ) dsUnzh; ljdkj ls lgk;rk vuqnku

5677.57 5185.12 8507.35 9872.82

2. iwathxr izkfIr;ka (i ls iii) 27284.61 25495.28 25950.98 29689.43

i) dtsZ dh izkfIr;ka 973.23 6340.93 5378.32 5449.44 ii) fofo/k iwathxr izkfIr;ka 26.27 39.87 40.00 1778.00

iii) m/kkj rFkk vU; _.k 26285.11 19114.48 20532.66 22461.99 dqy izkfIr;ka (1+2) 79781.43 88190.15 102779.09 111908.84 l-v-% la”kksf/kr vuqeku c-v-% ctV vuqeku L=ksr% LVsV ctV MkWdwesaUVlA

170

vuqyXud 2-2&gfj;k.kk ljdkj dk O;;

(djksM+ :i;sa) ensa 2016&17 2017&18 2018&19

(l-v-) 2019&20

(c-v-) 1- jktLo O;; (d+[k++x) 68403.43 73257.35 85334.81 94241.90 d) fodklkRed (i+ii) 46348.70 46168.16 55393.74 58884.53

i) lkekftd lsok,a 25473.49 28061.34 33034.86 36114.22

ii) vkfFkZd lsok,a 20875.21 18106.82 22358.88 22770.31

[k) xSj&fodklkRed (i ls v) 21630.78 26698.67 29715.35 35357.37 i) jkT; dh fo/kk,a 818.43 934.06 1089.18 1456.62 ii) foRrh; lsok,a 392.30 432.87 602.94 666.27

iii) C;kt dh vnk;xh rFkk _.k lsok,a

10541.91 11961.27 13846.56 16632.62

iv) iz”kklfud lsok,a 4178.55 4572.76 5695.51 5934.33

v) iSU”ku rFkk fofo/k lkekU; lsok,a

5699.59 8797.71 8481.16 10667.53

x) vU;* 423.95 390.52 225.72 0.00

2- iwathxr O;; (?k$M) 11378.00 14932.80 17444.28 17666.94

?k) fodklkRed (i ls ii) 10915.66 14395.53 16194.53 16087.12 i) lkekftd lsok,a 1592.36 3237.39 4809.01 4467.12

ii) vkfFkZd lsok,a 9323.30 11158.14 11385.52 11620.00

M+) xSj fodklkRed (i ls ii) 462.34 537.27 1249.75 1579.82 i) lkekU; lsok,a 399.37 480.90 1197.13 1471.82

ii) ljdkjh deZpkjh ds vkokl dks NksMdj dtsZ

62.97 56.37 52.62 108.00

3. dqy O;; (1+2=4+5+6) 79781.43 88190.15 102779.09 111908.84

4- dqy fodklkRed O;; (d+?ka) 57264.36 60563.69 71588.27 74971.65 5- dqy xSj&fodklkRed O;; ([k+M+)

22093.12 27235.94 30965.10 36937.19

6. vU;* (x) 423.95 390.52 225.72 0.00 l-v-% la”kksf/kr vuqeku c-v-% ctV vuqeku * LFkkuh; fudk;ksa rFkk iapk;rh jkt laLFkkvksa dh {kfriwfrZ rFkk leuqns”ku L=ksr% LVsV ctV MkWdwesaUVlA

171

vuqyXud 2-3&gfj;k.kk ljdkj dh foRrh; fLFkfr (djksM+ :i;sa)

ensa 2016&17 2017&18 2018&19 (l-v-)

2019&20 (c-v-)

1- vFkZ “ks’k iqLrdksa ds vuqlkj

d) egkys[kkdkj (-)733.40 426.73 (-)489.58 (-)327.75

[k) Hkkjrh; fjtZo cSad (-)736.51 433.96 (-)525.49 (-)363.66

2- jktLo ys[kk d) izkfIr;ka 52496.82 62694.87 76828.11 82219.41 [k) [kpZ 68403.43 73257.35 85334.81 94241.90

x) vf/k”ks’k/?kkVk (-)15906.61 (-)10562.48 (-)8506.70 (-)12022.49 3- fofo/k iwathxr izkfIr;ka 26.27 39.87 40.00 1778.00

4- iwathxr ifjO;; 6863.09 13537.91 15963.65 16259.67 5- yksd _.k

d) fy;k x;k _.k 28169.52 21489.76 34772.66 42767.35

[k) iqu% vnk;xh 5275.84 6338.85 17596.31 20257.15 x) fuoy 22893.68 15150.91 17176.35 22510.20 6- dtsZ vkSj is”kfx;ka a

d) is”kfx;ka (avfxze) 4514.91 1394.89 1480.63 1407.27 [k) olwfy;ka 973.23 6340.93 5378.32 5449.44 x) fuoy (-)3541.68 4946.04 3897.69 4042.17 7- vUrZjkT; lek;kstu - - - -

8- vkdfLed fuf/k dk ofu;kstu - - - -

9- vkdfLed fuf/k (afuoy) - - - - 10- y?qk cprsa] Hkfo’; fuf/k vkfn (afuoy)

1114.89 1226.31 802.00 453.00

11- tek rFkk is”kfx;ka vkjf{kr fuf/k vkSj mpr rFkk fofo/k (afuoy)

3379.02 1846.04 2723.14 (-)303.01

12- izs’k.k (afuoy) 57.66 (-)25.09 (-)7.00 (-)50.00 13- fuoy (o’kZ ds nkSjku ysu&nsu a) 1160.14 (-)916.13 161.83 148.20 14- o’kZ dk bfr ”ks‘k

iqLrdksa ds vuqlkj d- egkys[kkdkj 426.73 (-)489.58 (-)327.75 (-)179.55 [k- Hkkjrh; fjtZo cSad 433.96 (-)525.49 (-)363.66 (-)1215.46

l-v- % la”kksf/kr vuqeku c-v- % ctV vuqeku L=ksr% LVsV ctV MkWdwesaUVlA

172

vuqyXud 2-4&vkfFkZd oxhZdj.k ds vuqlkj gfj;k.kk ljdkj dk ctV O;; (djksM+ :i;sa)

ensa 2016&17 2017&18 2018&19 (l-v-)

2019&20 (c-v-)

I iz”kkldh; foHkkx (1 ls 7) 74515.93 83041.19 97544.97 104294.33 1- miHkksx O;; (i+ii+iii) 24822.84 29240.42 34327.00 38094.01

i) deZpkfj;ksa dk izfrHkkj 21640.00 26116.37 28510.90 30516.38

ii) oLrqvksa rFkk lsokvksa dh fuoy [kjhn j[k&j[kko lfEefyr gS

2939.21 2847.74 5303.04 7124.97

iii) mnkj gLrkarj.k 243.63 276.31 513.06 452.66

2- pkyw gLrkarj.k* 27292.58 30797.39 36690.77 41319.28 3- ldy iwath fuekZ.k 3950.13 6507.72 8809.46 8700.27 4- iwathxr gLrakrj.k 11948.15 9147.22 10239.86 10093.65 5- foRrh; ifjlEifr;ksa dh fuoy [kjhn 1965.66 5709.94 5598.67 4205.33 6- dtZ rFkk vfxze 4514.92 1394.89 1480.63 1407.27

7- HkkSfrd ifjlEifr;ksa dh fuoy [kjhn 21.65 243.61 398.58 474.52

II. foHkkxh; okf.kT;d midze (1 ls 6) 4328.17 4911.83 6086.86 6320.68

1- oLrqvksa rFkk lsokvksa dh [kjhn ftlesa j[k&j[kko lfEefyr gS

1269.68 1328.38 1595.94 1632.33

2- deZpkfj;ksa dk izfrHkkj 1548.89 1833.67 2540.17 2643.91 3- fLFkj iwath dk {k; (voewY;u) 40.88 43.89 43.91 43.92 4- C;kt 662.99 664.65 680.17 680.16 5- ldy iwath fuekZ.k 716.47 975.62 1147.52 1225.36 6- HkkSfrd ifjlEifr;ksa dh fuoy [kjhn 89.26 65.62 79.15 95.00

dqy O;; (I+II) 78844.10 87953.02 103631.83 110615.01 l-v-% la”kksf/kr vuqeku] c-v-% ctV vuqeku *pkyw gLrkrj.k esa vuqnku ,oa C;kt Hkh lfEefyr gSA L=ksr% LVsV ctV MkWdwesaUVl@vFkZ rFkk lkaf[;dh; fo”ys’k.k foHkkx] gfj;k.kkA

vkfFkZd losZ{k.k gfj;k.kk 2019&20 - web1.hry.nic.inweb1.hry.nic.in/budget/esurveyHin.pdf · ¼d½...

Documents

Transcript of vkfFkZd losZ{k.k gfj;k.kk 2019&20 - web1.hry.nic.inweb1.hry.nic.in/budget/esurveyHin.pdf · ¼d½...