การเจรญวปสสนาในขนธสตร VIPASSANĀ MEDITATION PRACTICE

IN KHANDHA SUTTA

พระสรจต ชนาสโภ (ทมกจจะ)

สารนพนธนเปนสวนหนงของการศกษา ตามหลกสตรปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต

สาขาวชาวปสสนาภาวนา

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

พทธศกราช ๒๕๖๑

การเจรญวปสสนาในขนธสตร

พระสรจต ชนาสโภ (ทมกจจะ)

สารนพนธนเปนสวนหนงของการศกษา ตามหลกสตรปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต

สาขาวชาวปสสนาภาวนา

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

พทธศกราช ๒๕๖๑

(ลขสทธเปนของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย)

Vipassanā Meditation Practice in Khandha Sutta

Phra Surajit Janasābho (Tumkitja)

A Research Paper Submitted in Partial Fullfilment of

the Requirements for the Degree of

Master of Arts

(Vipassana Meditation)

Graduate School

Mahachulalongkornrajavidyalaya University

C.E. 2018

(Copyright by Mahachulalongkornrajavidyalaya University)

ก

ชอสารนพนธ : การเจรญวปสสนาในขนธสตร

ผวจย : พระสรจต ชนาสโภ (ทมกจจะ)

ปรญญา : พทธศาสตรมหาบณฑต (วปสสนาภาวนา)

อาจารยทปรกษา : พระครพพธวรกจจานการ , ดร., ศน.บ. (ศาสนาและปรชญา), M.A. (Pali Literature), Ph.D. (Pali & Buddhist Studies)

วนเสรจสมบรณ : ๑ มนาคม ๒๕๖๒

บทคดยอ

สารนพนธฉบบนมวตถประสงค ๒ ประการ คอ ๑) เพอศกษาเนอหาและสาระส าคญในขนธสตร ๒) เพอศกษาการเจรญวปสสนาภาวนาในขนธสตร โดยการศกษาขอมลจากคมภร พทธศาสนาเถรวาทคอ พระไตรปฎก อรรถกถา ฎกา และคมภรอน ๆ หนงสอต าราทเกยวของ เรยบเรยงบรรยาย ตรวจสอบโดยอาจารยทปรกษา จากการศกษาพบวา

ขนธสตร เปนพระสตรทวาดวยขนธ ปรากฏอยในสงยตตนกาย นทานวรรค เปนพระสตรทพระพทธเจาทรงตรสถามตอบและทรงสอนพระราหลเกยวกบขนธ ๕ วาไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา อรยสาวกพจารณาอยางนยอมเกดความเบอหนาย คลายก าหนดในขนธ ๕ เมอเบอหนาย คลายก าหนด จตจงหลดพน เมอจตหลดพนแลวกรวาจต หลดพนแลว รชดวา ชาตสนแลว อยจบพรหมจรรยแลว ท ากจทควรท าเสรจแลว ไมมกจอน เพอความเปนอยางนอกตอไป

การปฏบตวปสสนาภาวนา ในคมภรทปรากฏในขนธสตร เปนการก าหนดรความเปนจรงของขนธ ๕ เพอความรแจง โดยอาศยขณกสมาธ ทตงมนเหนรปนามอยางชดเจน คอ นามรปปรจเฉทญาณ จนบรรลมรรคญาณ และผลญาณในทสด เรยกวา ปญญาวมตต ในขนธสตร บคคลผทปฏบตตามแนวทางของวปสสนาภาวนา ยอมไดรบผลของการปฏบตธรรมทตนไดประพฤตปฏบตดแลว โดยการเหนลกษณะของไตรลกษณ เมอเหนอยอยางนยอมเบอหนาย คลายก าหนดจากอปาทานขนธ ๕ จตยอมหลดพนจากกเลส บรรลเปนพระอรยบคคลในทสด

ข

Research Paper Title : Vipassanā Meditation Practice in Khandha Sutta

Researcher : Phra Surajit Janāsabho (Tumkitja)

Degree : Master of Arts (Vipassana Meditation)

Research Paper Supervisor

: Phrakru Pipithvarkijjanukarn, Dr., B.A. (Religion and

Philosophy), M.A. (Pali Literature),

Ph.D. (Pali & Buddhist Studies)

Date of Completion : March 1, 2019

Abstract

This research paper has two objectives: (1) to study the dhamma taught in

Khandha sutta, (2) to study how the insight meditation is practiced in Kandha Sutta.

Clarified and analyzed data are taken from the Theravāda Buddhist scriptures namely:

Tipitaka, commentaries, subcommentaries, and other related scriptures then

composed, explained in details, corrected and verified by advisor.

From The study, it found that Khandha Sutta described about the 5 aggregates,

containing in Saṃyutta Nikāya, Nidāna-vagga. It collected the dialogue between the

Buddha and Ven. Rāhula which concerns with the teaching of five Aggregates as

impermanence, suffering and non-self. A noble follower who has seen the truth thus,

being tired of and detaches from aggregates’ clinging. With the fading of passion,

he is liberated. When liberated, there is knowledge that he is liberated. He

understands that birth is exhausted, the holy life has been lived out, what can be done

is done, of this there is no more beyond.

Vipassanā practice found in the Khandha-sutta was the observing 5 aggregates

for receiving insight knowledges through momentary concentration. Practitioner got

the Vipassanā-ñāṇas such as Nāmarūpaparicchedañāṇa seeing true nature of name and

forms until he was liberated, called Paññā-Vimutti. In this Sutta, a man who practiced

Vipassana meditation, will get the good results, that is, he sees the three characteristics of

Existence, being detached from 5 aggregates’ clinging and liberated from defilement, attained

supreme state or Nibbāna, being a Noble One in final.

ค

กตตกรรมประกาศ

เกลาฯ ขอประทานโอกาสกราบขอบพระคณ เจาประคณสมเดจพระพทธชนวงศ อปสมมหาเถระ ศ. (พเศษ), ป.ธ.๙, M.A., Ph.D.) รองอธการบดมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณ ราชวทยาลย วทยาเขตบาฬศกษาพทธโฆส นครปฐม เปนอยางสงยงทไดเปดหลกสตรปรญญา พทธศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาวปสสนาภาวนานขนเพอใหโอกาสในการศกษา และปฏบตวปสสนาภาวนาอนสงผลใหเกลาฯ ไดเขามาศกษา และปฏบตวปสสนาภาวนาอยางตอเนองเปนเวลาถง ๗ เดอน อกทงสงผลใหเกดการปฏบตวปสสนาภาวนาแพรหลายไปทวประเทศ ดงเปนทประจกษชดในปจจบน

ขอนอมกราบ พระราชสทธาจารย ว. (หลวงปทองใบ ปภสสโร) ประธานสงฆ วดนาหลวง ทไดเมตตาเปนพระวปสสนาจารย ตลอดระยะเวลา ๑ เดอน ณ วดนาหลวง (อภญญาเทสตธรรม) จงหวดอดรธาน และพระภาวนาพศาลเมธ ว. (ประเสรฐ มนตเสว) และคณะวปสสนาจารยทกทาน ทไดเมตตาเปนพระวปสสนา ตลอดระยะเวลา ๔ เดอน ณ ส านกปฏบตธรรม“ธรรมโมล”และพระวปสสนาส านก มหาสสาสนเยกตา เมองยางกง สหภาพเมยนมาร ไดเมตตาสอนวปสสนาภาวนาตลอดระยะเวลา ๒ เดอน

กราบขอบพระคณทาน คณะกรรมการตรวจสอบสารนพนธ และคณะกรรมการควบคมสารนพนธ คอ พระมหาสมบรณ วฑฒกโร , ดร. คณบดบณฑตวทยาลย, พระเทพสวรรณเมธ, ดร. ผชวยอธการบด ฝายวชาการ รกษาการผอ านวยการส านกวชาการ, พระมหาโกมล กมโล, ผศ. ผอ านวยการวทยาลยสงฆ,0พระมหาณรงคฤทธ ธมมโสภโณ ผอ านวยการส านกงานวทยาเขต, พระครพพธวรกจจานการ, ดร. อาจารยทปรกษาสารนพนธ ขออนโมทนาและขอบคณ รศ.ดร. เวทย บรรณกรกล, ผศ.ดร. วโรจน คมครอง, ดร. ชยชาญ ศรหาน ไดใหความรความเขาใจการท าสารนพนธ การท าวจยครงนขออนโมทนา เจาหนาทหองสมด วทยาเขตบาฬศกษาพทธโฆส นครปฐม ทอ านวยความสะดวกในการใหบรการชวยเหลอมาโดยตลอด

สดทายน คณคาและประโยชนใด ๆ อนจะพงมจากสารนพนธเลมน ผวจยขอนอมถวายบชาคณพระศรรตนตรย และมอบเปนกตเวทตาคณ แก พระภาวนาธรรมาภรช ว. เจาอาวาสวดร าเปง (ตโปทาราม) จ.เชยงใหม ทไดเมตตาสนบสนนในการศกษาครงน และ พระสมหสมโภชน อนทวรโย เจาอาวาสวดอตะเภา ชวยแนะน าเกอกล เจาหนาทตรวจรปแบบ พระประเทอง ขนตโก และ พระสคนธ ปญญาธโร พรอมญาตโยมทกทานทถวายปจจยสตลอดทานผมอปการคณทก ๆ ทาน ทมสวนชวยเหลอในการท าสารนพนธในครงนส าเรจดวยด ขอบญกศลนจงเปนเหตปจจย แหงมรรค ผล นพพาน ตามก าลงอนทรยและปญญาญาณของทานดวยทกทาน ทกคนเทอญ

พระสรจต ชนาสโภ (ทมกจจะ)

๑ มนาคม ๒๕๖๒

ง

สารบญ

เรอง หนา

บทคดยอภาษาไทย ก

บทคดยอภาษาองกฤษ ข

กตตกรรมประกาศ ค

สารบญ ง

ค าอธบายสญลกษณและค ายอ ฉ

บทท ๑ บทน า ๑

๑.๑ ความเปนมาและความส าคญของปญหา ๑ ๑.๒ ค าถามวจย ๓ ๑.๓ วตถประสงคของการวจย ๓ ๑.๔ ขอบเขตการวจย ๓ ๑.๕ นยามศพทเฉพาะทใชในการวจย ๔ ๑.๖ ทบทวนเอกสารและงานวจยทเกยวของ ๔ ๑.๗ วธด าเนนการวจย ๙ ๑.๘ ประโยชนทไดรบจากการวจย ๙

บทท ๒ เนอหาและสาระส าคญในขนธสตร ๑๐

๒.๑ เนอหาและสาระส าคญในขนธสตร ๑๐ ๒.๒ ความหมายของขนธ ๕ ๑๑ ๒.๓ หลกธรรมในขนธสตร ๑๖ ๒.๔ สภาวธรรมของขนธ ๕ ในขนธสตร ๓๐ ๒.๕ สรปทายบท ๔๒

บทท ๓ การเจรญวปสสนาในขนธสตร ๔๔

๓.๑ ความหมายของการเจรญวปสสนา ๔๔ ๓.๒ การก าหนดขนธ ๕ ในการเจรญวปสสนา ๔๕ ๓.๓ อารมณของการเจรญวปสสนาในขนธสตร ๕๖ ๓.๔ การเจรญวปสสนาในขนธสตร ๖๕ ๓.๕ ผลของการเจรญวปสสนาในขนธสตร ๗๓ ๓.๖ สรปทายบท ๗๖

จ

บทท ๔ สรปผลการวจยและขอเสนอแนะ ๗๘

๔.๑ สรปผลการวจย ๗๘ ๔.๒ ขอเสนอแนะ ๗๙

บรรณานกรม ๘๑

ภาคผนวก ๘๔

ประวตผวจย ๙๑

ค ำอธบำยสญลกษณและค ำยอ

อกษรยอในสารนพนธฉบบน ใชอางองจากพระไตรปฎกภาษาบาล/พระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พ.ศ. ๒๕๓๙ สวนคมภรอรรถกถาบาล/ภาษาไทย ใชภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

การอางองพระไตรปฎก จะระบ เลม/ขอ/หนา หลงอกษรยอชอคมภร เชน ท.ส. (บาล) ๙/๒๗๖/๙๗., ท.ส. (ไทย) ๙/๒๗๐/๙๘. หมายถง ทฆนกาย สลกขนธวคคปาล ภาษาบาล เลม ๙ ขอ ๒๗๖ หนา ๙๗ ฉบบมหาจฬาเตปฎก ๒๕๐๐, ทฆนกาย สลกขนธวรรค ภาษาไทย เลม ๙ ขอ ๒๗๐ หนา ๙๘ ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๓๙

สวนคมภรอรรถกถา จะระบชอยอคมภร ลาดบเลม (ถาม)/หนา เชน อง.จตกก.อ. (ไทย) ๒/๒๓๒/๔๔๐. หมายถง องคตตรนกาย มโนรถปรณ จตกกนบาตอรรถกถา ภาษาไทย เลม ๒ ขอ ๒๓๒ หนา ๔๔๐ ฉบบมหาจฬาอรรถกถา

สวนคมภรฎกา จะระบชอยอคมภร ลาดบเลม/ขอ/หนา เชน สารตถ.ฏกา (ไทย) ๓/๑๖/๒๑๙. หมายถง สารตถทปนฎกา ภาษาไทย เลม ๓ ขอ ๑๖ หนา ๑๒๙ ตามลาดบ ดงน

๑. ค ำอธบำยค ำยอในภำษำไทย

ก. ค ำยอชอคมภรพระไตรปฎก

พระวนยปฎก

เลม ค ำยอ ชอคมภร ภำษำ ๔ ว.ม. (บาล) = วนยปฏก มหาวคคปาล (ภาษาบาล) ๕ ว.ม. (ไทย) = วนยปฎก มหาวรรค (ภาษาไทย)

พระสตตนตปฎก

เลม ค ำยอ ชอคมภร ภำษำ ๑๐ ท.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค (ภาษาไทย) ๑๑ ท.ปา. (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย ปาฏกวรรค (ภาษาไทย) ๑๒ ม.ม. (บาล) = สตตนตปฏก มชฌมนกาย มลปณณาสกปาล (ภาษาบาล) ม.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย มลปณณาสก (ภาษาไทย) ๑๓ ม.ม. (บาล) = สตตนตปฏก มชฌมนกาย มชฌมปณณาสกปาล (ภาษาบาล) ๑๔ ม.อ. (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก (ภาษาไทย) ๑๕ ส.ส (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค (ภาษาไทย) ๑๖ ส.น. (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย นทานวรรค (ภาษาไทย) ๑๗ ส.ข. (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย ขนธวารวรรค (ภาษาไทย) ๑๘ ส.สฬา. (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย สฬายตนวรรค (ภาษาไทย) ๑๙ ส.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย มหาวารวรรค (ภาษาไทย)

ช

๒๐ อง.ทก. (บาล) = สตตนตปฏก องคตตรนกาย เอกกนปาตปาล (ภาษาบาล) อง.ตก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ตกนบาต (ภาษาไทย) ๒๑ อง.จตกก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย จตกกนบาต (ภาษาไทย) ๒๓ อง.นวก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย นวกนบาต (ภาษาไทย) ๒๔ อง.ทสก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ทสกนบาต (ภาษาไทย) ๒๕ ข.ข. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปา ะ (ภาษาไทย) ข.ส. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย สตตนบาต (ภาษาไทย) ๒๙ ข.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย มหานทเทส (ภาษาไทย) ๓๓ ข.อ.ป. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย อปทาน (ภาษาไทย)

พระอภธรรมปฎก

เลม ค ำยอ ชอคมภร ภำษำ ๓๔ อภ.สง. (บาล) = อภธมมปฏก ธมมสงคณปาล (ภาษาบาล) อภ.สง. (ไทย) = อภธรรมปฎก ธรรมสงคณ (ภาษาไทย) ๓๕ อภ.ว. (ไทย) = อภธรรมปฎก วภงค (ภาษาไทย)

ข. ค ำยอชอคมภรฎกำ

ฎกำพระสตตนตปฎก

ค ำยอ ชอคมภร ภำษำ ท.ม.ฏกา. (บาล) = ทฆนกาย ลนตถปกาสน มหาวคคฏกา (ภาษาบาล)

ค. ค ำยอชอคมภรอรรถกถำ

อรรถกถำพระวนยปฎก

ค ำยอ ชอคมภร ภำษำ ว.มหา.อ. (ไทย) = วนยปฎก สมนตปาสาทกา มหาวภงคอรรถกถา (ภาษาไทย)

อรรถกถำพระสตตนตปฎก

ค ำยอ ชอคมภร ภำษำ ท.ม.อ. (บาล) = ทฆนกาย สมงคลวลาสน มหาวคคอฏ กถาปาล (ภาษบาล) ท.ม.อ. (ไทย) = ทฆนกาย สมงคลวลาสน มหาวรรคอรรถกถา (ภาษบาล) ม.ม.อ (ไทย) = มชฌมนกาย ปปญจสทน มลปณณาสกอรรถกถา (ภาษาไทย) ส.น.อ. (ไทย) = สงยตตนกาย สารตถปปกาสน นทานวรรคอรรถกถา (ภาษาไทย) ส.ม.อ. (ไทย) = สงยตตนกาย สารตถปปกาสน มหาวรรคอรรถกถา (ภาษาไทย) ข.ป.อ. (ไทย) = ขททกนกาย สทธรรมปกาสน ปฏสมภทามรรคอรรถกถา (ภาษาไทย)

ซ

อรรถกถำพระอภธรรมปฎก

ค ำยอ ชอคมภร ภำษำ อภ.สง.อ. (บาล) = อภธมมปฏก ธมมสงคณ อฏ สาลนอฏ กถาปาล (ภาษาบาล) อภ.สง.อ. (ไทย) = อภธรรมปฎก ธมมสงคณ อฏ สาลนอรรถกถา (ภาษาไทย)

บทท ๑

บทน ำ ๑.๑ ควำมเปนมำและควำมส ำคญของปญหำ โลกมนษยทกวนน ซงมแตความสบสนและวนวาย ในการด ารงชวตทถกตองและไมเขาใจ เพราะอวชชาคอ ความไมร ถอวาเปนปญหาของมนษยทยงใหญไมวาจะยคปจจบนหรอแมแตพทธกาลเองกตาม ในหลกธรรมค าสอนทางพระพทธศาสนาเถรวาท เปนศาสนาทมงเนนสจธรรมความเปนจรงอนประเสรฐของชวตเรยกวาอรยสจ ๔ ประการ ไดแก ทกขสจ สมยสจ นโรธสจ และมรรคสจ๑ เหลานเปนความจรงทท าใหบคคลเขาถงความเปนพระอรยบคคลได๒ ซงปรากฏในพระพทธศาสนาเทานน โดยตองปฏบตตามหลกศล สมาธ ปญญา จนเหนสภาวธรรมทงหลายมความเกดขน ตงอย ดบไป ทนอยไดยาก เปนทกข ไมอยในอ านาจ ตวอยางเชน ชวตทมความเกด ความแก ความเจบ ความตาย อยางไมสนสดในวฏสงสาร เพราะอวชชาความไมรเปนเหตจงน ามาซงความทกขมากมาย พระพทธองคจงสรปวาอปาทานขนธ ๕ เปนทกข หรอกลาวอกนยหนงคอ การปรากฏขนของขนธ ๕ ทงหลายเปนทกข การดบของรปนามคอความสขอยางยงนนคอพระนพพาน

ความจรงแททปรากฏใหจตรบร คอ ทกข ทกขในทน หมายถงสภาพธรรมทปรากฏ คอ ธรรมชาตทงปวงทรบรไดทางตา ห จมก ลน กาย ใจ อนตกอยในสภาพไมคงทเปลยนแปลงไปตามเหตปจจยอยตลอดเวลา และบงคบบญชาไมได อนไดแก รป เสยง กลน รส อารมณสมผส และความรสกนกคดตาง ๆ แมแตความสขกเปนทกข เพราะเมอเกดแลวกมอาการเปลยนแปลงดบไปทกครง เพราะเกดจากความไมรทกข สงผลใหไมเหนโทษแหงความเสอมของรปนาม จงไมมความสะดงหวาดกลวตอภยมรณะอนอยใกลตว มแตความหลงในลาภ ยศ สรรเสรญ สมบต สข ยดมนอยในกามคณทง ๕ อนเปนอารมณ มความเพลดเพลนใน รป เสยง กลน รส สมผส อารมณตาง ๆ ยอมท าใหสตวทงหลายเวยนวายในวฏฏะภพ อนม ๓๑ ภมเปนทไป จากภพนไปสภพนนยากทจะออกจากภพชาตได เพราะความไมรในทกข

ชวตประกอบดวยขนธ ๕ ไดแก รป เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณ ซงขน ๕ ประกอบดวยจตใจและรางกาย แบงออกเปน ๒ สวน๓ ไดแก ๑) นามธรรม เปนสวนทสมผสดวยใจประกอบดวย เวทนาขนธ ไดแก สวนทเปนความรสกสข ทกขหรอเฉย ๆ สญญาขนธ สวนทก าหนดหมายรหรอจ าอารมณนน ๆ ได เชน ขาว ด า แดง เปนตน สงขารขนธเปนความปรงแตงของจตใหดหรอชวหรอเปนกลาง ๆ สวนวญญาณขนธเปนความรบร หรอแจงอารมณทางอายตนะ ๖ มการเหน

๑ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๘๖/๓๒๔. ๒ ว.ม. (ไทย) ๕/๒๘๘/๑๐๔. ๓ ข.ข. (ไทย) ๒๕/๔/๕.

๒

การไดยน การไดกลน การไดลมรส การไดกระทบถก การไดคดนก๔ ๒) รปธรรมเปนสวนประกอบรางกาย พฤตกรรมตาง ๆ ทประกอบดวยธาต ๔ คอ ธาตดน ธาตน า ธาตลม และธาตไฟ ซงธรรมทงสองมลกษณะทเฉพาะ นามธรรมเปนธรรมชาตทนอม หาอารมณ และรปนามเปนธรรมชาตทเสอมสลายไป ดบไป เพราะความรอนบาง ความเยนบาง แมวาจะมธรรมชาตทแตกตางกน แตลกษณะทงสองตางองอาศยกน กลาวคอนามธรรมอาศยรปเปนทตง เชน รอารมณทางตาเรยกวาจกขวญญาณ ประกอบดวยรปธรรมคอตาและสตาง ๆ สวนนามคอ จตทถกรปเขากระทบ ถาขาดอยางใดอยางหนง เชน รปทปราศจากนามเรยกวาตาย แมวาขนธ ๕ จะเปนตวทกข เปนโทษ แตการจะออกจากทกขกตองอาศยขนธ ๕

การเจรญวปสสนาภาวนาเปนการด าเนนไปสเปาหมายแหงความหลดพนซงถอวาเปนเปาหมายทสงสดในพทธศาสนา โดยหลกปฏบตในพระพทธศาสนาสามารถจ าแนกได ๒ ประเภท คอ ๑) สมถกรรมฐาน อนเปนกรรมฐานทมงเนนฝกอบรมจต ใหเหมาะสมกบจรตของแตละบคคล เพอความเหมาะสมกบลกษณะอปนสย ทแตละคนแตกตางกนไป เพอใหเกดความสงบจนจตตงมนเปนสมาธ ถงขนไดฌานในระดบตาง ๆ และ ๒) วปสสนากรรมฐาน เปนการอบรมปญญาใหเกดความรแจงตามความเปนจรง หรอเรยกอกอยางวา การเจรญปญญา รชดตามความเปนจรงตรงตอสภาวะทปรากฏของขนธ ๕ ซงในกรรมฐานทง ๒ ประเภทน มเพยงวปสสนากรรมฐานเทานนทสามารถเขาถงสภาวะแหงความหลดพนจากทกข ทเนองดวยความยดมนในขนธ ๕ ไดอยางเดดขาด แตการปฏบตในวปสสนากรรมฐาน เพอใหบรรลเปาหมายไดนน ตองอาศยความเขาใจในหลกการปฏบตวปสสนา ดงนนหลกในการปฏบตจงมความส าคญในเจรญภาวนาเปนอยางยง เพอใหด าเนนไปสเปาหมายอยางถกตอง เพอความหลดพนจากทกขทงปวงไมตองมการเกดอก ไมตองเวยนวายในกองทกขอกตอไป

ดงนนจากความเปนมาและความส าคญของปญหาในเบองตน จงเปนประเดนใหผวจย มความสนใจทจะ ศกษาการปฏบตวปสสนาในขนธสตร เพอเปนการเสรม สรางความร ความเขาใจในเนอหาหลกธรรมทส าคญ และสามารถนอมน ามาเปนแนวทางในการปฏบตวปสสนาภาวนา และแกไขความสงสยตาง ๆ ของผปฏบตธรรมเกยวกบการเจรญวปสสนาไดอยางถก ตองตรงตามหลกธรรมทพระพทธองคทรงแสดงไวอนจะเปนแนวทางใหเจรญสตและปญญา เพอมารแจงความจรงของสงทงหลายทงปวงในโลกวา ชวตประกอบดวยขนธ ๕ ซงเปนสวนของรปธรรมและนามธรรม ทปราศจากตวเรา เขา เธอ ปญญาทเขาไปรความจรงถงสภาวะลกษณะรปนาม โดยความไมเทยง เพราะเกดดบตลอดเวลา เปนทกข เพราะอยในสภาพเดมไมได เปนอนตตาเพราะไมใชตวตนบงคบบญชาไมได ปญญาทเกดขนนเรยกวา “วปสสนาญาณ” ทสงผลใหเกดอรยมรรค ประหารกเลสระดบอนสย บรรลเปนพระอรยบคคล ๔ ตามล าดบจนถงอมตะธรรมคอพระนพพาน

๔ ส .ข. (ไทย) ๑๗/๔๘/๖๗-๖๗.

๓

๑.๒ ค ำถำมวจย ๑.๒.๑ เนอหาและสาระส าคญในขนธสตรเปนอยางไร ๑.๒.๒ การเจรญวปสสนาในขนธสตรเปนอยางไร

๑.๓ วตถประสงคของกำรวจย ๑.๓.๑ เพอศกษาเนอหาและสาระส าคญในขนธสตร ๑.๓.๒ เพอศกษาการเจรญวปสสนาในขนธสตร

๑.๔ ขอบเขตกำรวจย

ในการศกษาวจยฉบบน เป นการวจ ยเช ง เอกสาร (Documentary Research)

โดยผวจยไดก าหนดขอบเขตการวจยเปนสองสวน คอ ขอบเขตดานเอกสารเพอก าหนดเอกสารทใชในการวจยครงน และขอบเขตดานการศกษาเพอก าหนดขอบเขตเนอหาประเดนตาง ๆ ทจะศกษาในการวจยครงน มรายละเอยดดงน

๑.๔.๑ ขอบเขตดำนเอกสำร

ในงานวจยครงนผวจยแบงเอกสารส าหรบการวจยออกเปน ๒ สวน คอ เอกสารชนปฐมภม (Primary Source) ไดแก พระไตรปฎก อรรถกถา โดยผวจยเลอกใชเพยงคมภรตอไปน คอ ๑) พระไตรปฎก ผวจยใชพระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๓๙ ฉบบทพมพเมอ มถนายน ๒๕๓๙ ๒) อรรถกถา ผวจยใชอรรถกถาภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย เอกสารชนทตยภม (Secondary Source) ผวจยใชเอกสาร หนงสอ ต ารา บทความ และสออเลกทรอนกสของพระเถระ นกปราชญ ผเชยวชาญและนกวชาการทางพระพทธศาสนาในสวนทเกยวของกบงานวจยน

๑.๔.๒ ขอบเขตดำนกำรศกษำ

ในดานการศกษาครงน ผวจยศกษาเฉพาะเนอหาและหลกธรรมทเกยวของกบการเจรญวปสสนาภาวนา ศกษาเนอหาทเกยวกบธรรมปรยายทเปนไปในสวนแหงการช าแรกกเลสและหลกการเจรญวปสสนาในขนธสตร ตามหลกคมภรพระพทธศาสนาเถรวาท โดยการศกษาขอมลคมภรอรรถกถา ปกรณวเสสอน ๆ หนงสอ เอกสาร ต ารา ผลงานทางวชาการและรายงานการวจยตาง ๆ ทเกยวของ แลวน ามาสรป เรยบเรยง น าเสนอแบบบรรยายเชงพรรณนา

๔

๑.๕ นยำมศพทเฉพำะทใชในกำรวจย ๑.๕.๑ ขนธ ๕ หมายถง ขนธ แปลวา กอง, หมวด, หม, สวนในทางพทธศาสนาหมายถง

รางกายของมนษย คอแยกรางกายออกเปนสวน ๆจ าแนกไว ๕ สวนคอ รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ ๑.๕.๒ ขนธสตร คอ พระสตรวาดวยขนธทปรากฏอย ในพระสตตนตปฎก สงยตตนกาย นทานวรรค พระสตรเกยวกบพระราหลทลถามปญหากบพระผมพระภาคเกยวกบขนธ ๕ วาไมเทยงเปนทกข เปนอนตตา อรยาสาวกพจารณาอยางน ยอมเกดความเบอหนาย คลายก าหนดในขนธ ๕ เมอเบอหนาย คลายก าหนด จตจงหลดพน เมอจตหลดพนแลว กรชดวา ชาตสนแลวอยจบพรหมจรรย ท ากจทควรท าเสรจแลว ไมมกจอน เพอความเปนอยางนอกตอไป ๑.๕.๓ วปสสนำภำวนำ หมายถง วปสสนาในทนใชเพอพจารณาขนธ ๕ ใชเพอ อปาทานขนธ ๕ ใชเพอพจารณาไตรลกษณ ใชเพอเปนการพจารณาขนธ ๕ ปราการ คอ ๑) รปอยางใดอยางหนง ทงทเปนอดต อนาคต และปจจบนภายในหรอภายนอกหยาบหรอละเอยด เลวหรอประณต ไกลหรอใกลกตาม นเรยกวา รปขนธ ๒) เวทนาอยางใดอยางหนง ทงทเปนอดต อนาคต และปจจบนภายในหรอภายนอกหยาบหรอละเอยด เลวหรอประณต ไกลหรอใกลกตาม นเรยกวา เวทนาขนธ ๓) สญญาอยางใดอยางหนง ทงทเปนอดต อนาคต และปจจบนภายในหรอภายนอกหยาบหรอละเอยด เลวหรอประณต ไกลหรอใกลกตาม นเรยกวา สญญาขนธ ๔) สงขารเหลาใดเหลาหนง ทงทเปนอดต อนาคต และปจจบนภายในหรอภายนอก หยาบหรอละเอยด เลวหรอประณต ไกลหรอใกลกตาม นเรยกวา สงขารขนธ ๕) วญญาณอยางใดอยางหนง ทงทเปนอดต อนาคต และปจจบนภายในหรอภายนอก หยาบหรอละเอยด เลวหรอประณต ไกลหรอใกลกตาม นเรยกวา วญญาณขนธภกษทงหลาย เหลานเรยกวา ขนธ ๕ ประการ

๑.๖ ทบทวนเอกสำรและงำนวจยทเกยวของ ๑.๖.๑ เอกสำรชนปฐมภม (Primary Source) ทเกยวของ

๑) คมภรพระไตรปฎก ทปรากฏขอมลทเกยวของกบการเจรญวปสสนาในขนธสตรไวหลายแหง เชน ปรากฏในพระสตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก สฬายตนวภงสตร ทไดแสดงลกษณะของขนธ กบการเจรญวปสสนา ความวา “ธรรมทควรก าหนดรดวยปญญาอนยง เปนอยางไร” ควรจะตอบวา อปาทานขนธ ๕ คอ (๑) รปปาทานขนธ (๒) เวทน-ปาทานขนธ (๓) สญญปาทานขนธ (๔) สงขารปาทานขนธ (๕) วญญาณปาทานขนธ ธรรมเหลานชอวาธรรมทควรก าหนดรดวยปญญาอนยง เมอพจารณาเหนเปนโทษอยอปาทานขนธ ๕ ยอมไมถงความพอกพนขนตอไป เขายอมละตณหาทน าไปสภพดวยความเพลดเพลนยนด ชวนใหเพลดเพลนในอารมณนน ๆ ยอมละความ

๕

กระวนกระวายทเปนไปทางกาย ทเปนไปทางใจละความเดอดรอนทเปนไปทางกาย ทเปนไปทางใจ ละความเรารอนทเปนไปในทางกาย ทเปนไปทางใจได๕

พระสตตนปฎก สงยตตนกาย มหาวารวรรค อาคนตกะสตร วาดวยอปมาดวยอาคนตกะ ไดแสดงลกษณะ การเจรญวปสสนาในขนธสตร ความวา “ธรรมทบคคลรยงแลวควรก าหนดรนนไดแก อปาทานขนธ (กองอนเปนทตงแหงความยดมน) ๕ ประการอปาทานขนธ ๕ ประการ (อปาทานขนธคอเวทนา) สญญปาทานขนธ (อปาทานขนธคอสญญา) สงขาร-ปาทานขนธ (อปาทานขนธคอสงขาร) วญญาณปาทานขนธ (อปาทานขนธคอวญาณ) นคอธรรมทบคคลรยงแลวก าหนดร”๖ปรากฏในพระสตตนตปฎก องคตตรนกายจตกกนบาต อภญญาสตร วาดวยธรรมทรยงทไดแสดงลกษณะของการเจรญวปสสนาในขนธสตร ความวา “อปาทานขนธ ๕ นเรยกวา ธรรมทบคคลรยงแลวควรก าหนดร”๗ เปนตน

๒) คมภรอรรถกถาทปรากฏในปปญจทน มลปณณาสก ในสตปฏฐานสตร อธบายวา มหาภตรปทงอปาทายรป เมอเปนเชนนในเวทนาบรรพน พระโยคาวจร จะเหนเพยงรปนามเทานนวา วตถเปนรป เจตสกธรรมมผสสะเปนท ๕ เปนนามและในขอน รปไดแกรปขนธนามไดแก อรปขนธทง ๔ เพราะฉะนน จงมเพยงเบญจขนธเทานน เพราะวา เบญจขนธทจะพนจาก รปนาม หรอนามทจะพนไปจากเบญจขนธไมม เมอวเคราะหดวาเบญจขนธมอะไรเปนเหตกจะเหนวามอวชชาเปนตนเหต แตนนจะยกเบญจขนธขนสไตรลกษณดวยอ านาจนามรปพรอมทงปจจยวานเปนเพยงปจจยและสงทอาศยปจจยเกดขน ไมมอยางอนทเปนสตวหรอบคคล มเพยงกองสงขารลวน ๆ เทานน แลวพจารณาตรวจตราไปวา อนจจง ทกขง อนตตา ตามล าดบแหงวปสสนา ยงวปสสนาใหถงทสด แลวตงอยในพระอรหตตมรรค ปรากฏในปปญจสทน มลปณณาสกอรรถกถา แหงธรรมทายาทสตร อธบายวา การพจารณาเหนอปาทานขนธ ๕ โดยสภาวะมความเปนของเทยง เปนตนเปน วปสสนา๘

๓) ปกรณวเสสวสทธมรรค พระพทธโฆสาจารย ไดแสดงลกษณะของขนธ ๕ ทเกยวกบการปฏบตวปสสนาภาวนาไวหลายเลม เชน แสดงภมปญญาไวในขนธนเทศวา ธรรมทงหลายอนแยกประเภทเปน ขนอายตนะ ธาต อนทรย สจจะ และปฏจจสมปบาท เปนภมของปญญาน เปนตน๙

๑.๖.๒ เอกสำรชนทตยภม (Secondary Source) ทเกยวของ

๑) พระโสภณมหาเถระ (มหาส สยาดอ) ไดแสดงหลกการปฏบตการก าหนดพจารณาสภาวธรรมทเปนจรงของรปนามซงเกดขนตามความจรง ตามทแสดงไวแลวนน และสามารถจะละกเลสทงหลายไดดวย ดงนน โยคพงจ าไววาจะตองเนนใสใจก าหนดเฉพาะปจจบนธรรมทานน นคอ

๕ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๔๓๑- ๔๓๒/๔๙๐-๔๙๑. ๖ ส .ม. (ไทย) ๑๙/๑๕๙/๘๘. ๗ อง.จตกก. (ไทย) ๒๑/๒๕๔/๓๗๑. ๘ ม.ม.อ. (ไทย) ๑/๒๕๘/๒๕๙. ๙ พระพทธโฆสเถระ, คมภรวสทธมรรค, แปลเรยบเรยงโดย สมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภ

มหาเถร), พมพครงท ๑๐, (กรงเทพมหานคร: บรษท ประยรวงศพรนตง จ ากด, ๒๕๕๓), หนา ๗๒๐.

๖

เหตผลในการทแนะน าใหโยคควรก าหนดธรรมทเปนปจจบน ซงจะไดยกหลกฐานเพอใหโยคไดเกดความมนใจ และสามารถวนจฉยไดดวยญาณของตนเอง ซงเรยกวา ธมมวตถานญาณ๑๐

๒) พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต) แสดงหลกปฏบตวปสสนาภาวนาไวในหนงสอพทธธรรมวา โดยสาระส าคญ หลกสตปฏฐาน ๔ บอกใหทราบวาชวตของเราน มจดทควรใชสตก ากบดแลทงหมดเพยง ๔ แหงเทานนเอง คอ รางกายและพฤตกรรมของกาย ๑ เวทนา คอ ความรสกสขทกขตาง ๆ ๑ ภาวะจตทเปนไปตาง ๆ ๑ ความคดนกไตรตรองนก ถาด าเนนชวตโดยมสตคมครองจดทง ๔ นแลวกจะชวยใหเปนอยอยางปลอดภย ไรทกข มความสขผองใสและเปนปฏปกษ และปฏปทาน าไปสความรแจงอรยสจธรรม มนษยเปนผทสามารถฝกอบรมและพฒนาตนเองตามหลกไตรสกขา และด าเนนชวตใหดงามโดยปฏบตตามหลกธรรมค าสงสอนของพระพทธเจาเกยวกบอรยมรรคมองค ๘ จนบรรลเปาหมายสความเปนมนษยทสมบรณได๑๑

๓) พระภททนตะ อาสภมหาเถระ แสดงแนวทางปฏบตวปสสนาไวในหนงสอ วปสสนาภาวนาทปนฎกา วาหลกในการเจรญวปสสนาภาวนานน พงเรมสงทเหนไดงายและชดตอรปในอารมณทก าหนดนน นามเปนอารมณทละเอยดปราณต เหนไดยากยงกวารป ดงนนในระยะเรมแรกของวปสสนาภาวนายานกบคคลพงใหก าหนดรปกอน๑๒

๔) พระภาวนาพศาลเมธ ว. (ประเสรฐ มนตเสว) ไดอธบายไวในหนงสอ วปสสนาภาวนาทไมไดถกเขยนไวในพระไตรปฏก วา วธท าลายเครองปดบงไตรลกษณ ๓ ประการมอยเพยงทางเดยวกคอ การปฏบตตามหลกสตปฏฐาน ๔ นอกจากนไมมทางใดอกเลย สตปฏฐาน ๔ เทานนทสามารถสามารถท าลาย วปลาส และท าใหเกดวปสสนาปญญา เหนความจรงของรปนามได๑๓

๕) พระครเกษมธรรมทต (สรศกด เขมร ส) ไดอธบายไวในหนงสอ “วปสสนาภม ๖”ความวา วปสสนาภมทพระพทธองคทรงแสดงนน มอย ๖ ภมดวยกน เรยกวา วปสสนาภม ๖ แตเมอยอวปสสนาภมลงแลวคงได ๒ อยางคอ รปธรรมกบนามธรรม กลาวสน ๆ วา รปนาม การเจรญวปสสนานนจะตองมรปนามเทานนเปนอารมณ หรอเปนกรรมฐาน หรอเปนทตงของวปสสนา เรยกวา ทางเดนของวปสสนา คอ รปนามเทานน วปสสนา แปลวา เหนแจง เหนวเศษ ซงไดแก “ตวปญญา” นนเอง หมายถงวาเปนความรเหนของจรงตามความเปนจรง ของจรงกคอรปนาม ตามความเปนจรง

๑๐ พระมหาโสภณมหาเถระ (มหาส สยาดอ), วปสสนำชน หลกกำรวปสสนำภำวนำ, แปลโดย

จ ารญธรรมดา (กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจ ากด ประยรสาสนไทย การพมพ, ๒๕๕๓), หนา ๑๖๙. ๑๑ พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต), แกนแทพระพทธศำสนำ, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพการศาสนา

๒๕๔๓), หนา ๖๓ - ๗๔. ๑๒ พระภททนตะ อาสภมหาเถระ อคคมหากมมฏฐานาจรยะ, วปสสนำภำวนำทปนฎกำฉบบพมพ

รวมเลมใน ๑๐๐ป อคคมหำกมมฏฐำนำจรยะ , (กรงเทพมหานคร: บรษท อมรนทรพรนตงแอนดพบลชซง (มหาชน) จ ากด, ๒๕๕๔), หนา ๒๓๑.

๑๓ พระภาวนาพศาลเมธ ว. (ประเสรฐ มนตเสว), วปสสนำภำวนำ ทไมไดถกเขยนไวในพระไตรปฏก, (กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจ ากด ประยรสาสนไทย การพมพ, ๒๕๕๘), หนา ๓๗๙.

๗

กคอ รปนามมสภาพ อนจจง คอ ไมเทยง ทกขง คอเปนทกขทนอยในสภาพเดมไมได อนตตา คอ บงคบบญชาไมได ดงนนการเจรญ วปสสนา กตองก าหนดรอยทรปนาม ตามเปนจรงวา มสภาพไมเทยง เปนทกข ทนอยในสภาพเดมไมได และบงคบบญชาไมได๑๔

๑.๖.๓ งำนวจยทเกยวของ

๑) พระมหำสนนท จนทโสภโณ (ดษฐสนนท) ไดศกษาวจยเรอง “การศกษาค าสอนเรองไตรลกษณในพระพทธศาสนาเถรวาท” จากการศกษาวจยดงกลาวพบวา เรองไตรลกษณ เปนค าสอน ทใชกบทกสงทกอยาง พระพทธองค ทรงสอนในเรองไตรลกษณ ทเปนลกษณะเกยวของ กบชวต ของมนษย ทประกอบดวย รปธรรม นามธรรม เพราะหลกธรรม ค าสอนของพระพทธองค เปน สจธรรมของชวต ทสอนใหมนษย รชวตตามความเปนจรง ด าเนนชวตใหสอดคลองกบความจรง เพอน าชวตไปสความพนทกข ทเรยกวา พระนพพาน ซงเปนจดหมายสงสดของชวต๑๕

๒) พระมหำสเรส สเรโส (แจมแจง) ไดศกษาวจยเรอง “การศกษาวเคราะหวธการก าหนดรปนามในอรยาปถปพพะในการเขาปฏบตวปสสนาภาวนา” จากการศกษาวจยดงกลาวพบวา การก าหนดรปนาม การทจะก าหนดรปนามนน เราตองรจกรปกบนามเสยกอน เชนขณะตาเหนรป หไดยนเสยง ขนธ ๕ เกดแลว ขนธ ๕ นนแหละเปนรปกบนาม ตวอยาง เวลาเหนนาฬกา นาฬกาเปนรป ตาเปนรป เหนนาฬกางาม ๆ แลวใจสบาย ความสบายนนเปนเวทนา จ านาฬกาไดวางามความจ าไดนนเปนสญญา แตงใจใหเหนวางามเปนสงขาร เหนนาฬกา ผเหนเปนวญญาณคอจกขวญญาณจต เปนจตดวงหนงเกดทางจกขทวาร ตาเหนรปครงหนงครบขนธ ๕ พอด ยอขนธ ๕ ลงเปน ๒ คอ รปคงเปนรปไวตามเดม เวทนา สญญา สงขาร วญญาณทง ๔ ขนธน ยอลงเปนหนงเรยกวา นาม เมอยอลงมาในแนวปฏบตจงเหลอเพยงรปกบนามเทาน๑๖

๓) พระสมหสนต เขมจำโร (แสงประสทธ) ไดศกษาวจยเรอง “ศกษาหลกธรรมและการปฏบตวปสสนาภาวนาในมหาทกขกขนธสตร” จากการศกษาวจยดงกลาวพบวา ผเรมปฏบตวปสสนาควรมการเตรยมความพรอมใหเหมาะแกการฝกดวย เพราะในปาชา ๙ มความนาเกลยดเปนอารมณในการเพงและมความเปลยนแปลงในการพจารณาสามญลกษณะ ไดแก อนจจง ทกขง อนตตา ดงนน ผปฏบตจะตองเปนผทมจตเขมแขง อกทงจะตองเปนผทมจตปราศจากเครองกงวล คอ ปลโพธ ตาง ๆ พรอมทจะเหนความจรงตรงไปตรงมา เมอไดขณกสมาธ ยอมเปนบาทฐานในการเจรญวปสสนา การ

๑๔ พระครเกษมธรรมธต (สรศกด เขมร ส), วปสสนำภม, พมพครงท ๕, (กรงเทพมหานคร: บรษท

บญศรการพมพ จ ากด, ๒๕๕๘), หนา ๑๕. ๑๕ พระมหาสนนท จนทโสภโณ (ดษฐสนนท), “การศกษาค าสอนเรองไตรลกษณในพระพทธศาสนา

เถรวาท”, วทยำนพนธพทธศำสตรมหำบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย , ๒๕๔๓) หนา ๓๓.

๑๖ พระมหาสเรส สเรโส (แจมแจง), “การศกษาวเคราะหวธการก าหนดรปนามในอรยาปถปพพะในการเขาปฏบตวปสสนาภาวนา”, วทยำนพนธพทธศำสตรมหำบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๑), หนา ๔๒.

๘

เพงความนาเกยด คอ ยอมเหนรปของอสภะ ยอมมสภาวะปรากฏในเวทนา สญญา สงขาร และวญญาณ๑๗

๔) พรรณรำย รตนไพฑรย ไดศกษาวจยเรอง “การศกษาวธปฏบตวปสสนากรรมฐานตามแนวสตปฏฐาน ๔ ศกษาแนวการสอนของพระธรรมธรราชมหามน (โชดก าณสทธ)” จากการศกษาวจยดงกลาวพบวา ขนธ ๕ หมายถง ขนธ แปลวา กอง, หมวด, หม, สวน ในทางพทธศาสนาหมายถง รางกายของมนษย คอ แยกรางกายออกเปนสวน ๆ จ าแนกไว ๕ สวนคอ รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ ในการเจรญวปสสนาในขนธสตร วธการก าหนดขนธ ๕ เปนเพยงสภาวธรรมเทานน เชน รป เปนตน มความเกดดบอยอยางนตลอดเวลาตามธรรมชาต ถามสตระลกรโดยไมอาศยตณหา และทฏฐ เขาไปยดมนถอมนในรป๑๘

๕) นนทพล โรจนโกศล ไดศกษาวจยเรอง “การศกษาวเคราะหแนวคดเรองขนธ ๕ กบการบรรลธรรมในพระพทธศาสนาเถรวาท” จากการศกษาวจยดงกลาวพบวา การเกดและการดบ เพราะเปนของแปรปรวน คอ เปลยนแปลงแปรสภาพไปเรอย ๆ เพราะอยไดชวขณะ ๆ เพราะแยงตอความเทยง คอ สภาวะทถกพจารณาเปนสงไมเทยงนนขดกนเองในตวกบความเทยง จะเหนวา รปขนธ เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ และวญญาณ กลาวคอ ขนธ ๕ มความเกยวของกบ อนจจลกษณะ ไดแก ความสบตอแหงขนธ ๕ ปดบง อนจจลกษณะ พฤตกรรมทแสดงใหเหนถงอนจจลกษณะ เชน การเดนของมนษย เปนตน๑๙

จากการทบทวนเอกสารและงานวจยทเกยวของงานวจยทเกยวกบการปฏบตวปสสนาภาวนาเพอเปนกระบวนการทเปนไปของขนธ ๕ ยงไมชดเจน พบแตรายงานการวจยทมเนอหาเกยวของกบหลกธรรมอน ซงกเพยงพอตอการวจยครงน ท าใหผวจยไดอาศยหลกการ แนวคด เพอเปนฐานในการศกษาเนอหาและสาระส าคญทเกยวกบการเจรญวปสสนาภาวนาในขนธสตรตามหลกทถกตอง จงเปนเหตใหผวจยสนใจทจะน ามาศกษาใหมความชดเจนยงขน

๑๗ พระสมหสนต เขมจาโร (แสงประสทธ), “ศกษาหลกธรรมและการปฏบตวปสสนาภาวนาในมหา

ทกขกขนธสตร”, วทยำนพนธพทธสำสตรมหำบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๗), หนา ๕๕-๕๖.

๑๘ พรรณราย รตนไพฑรย, การศกษาวธปฏบตวปสสนากรรมฐานตามแนวสตปฏฐาน ๔ ศกษาแนวการสอนของพระธรรมธรราชมหามน (โชดก าณสทธ), วทยำนพนธพทธศำตรมหำบณฑต, สาขาวชาพระพทธศาสนา, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๔), หนา ๑๑๗-๑๑๘.

๑๙ นนทพล โรจนโกศล , “การศกษาว เคราะหแนวคดเรองขนธ ๕ กบการบรรลธรรมใน

พระพทธศาสนาเถรวาท”, วทยำนพนธพทธศำสตรมหำบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๘), หนา. ๙๖.

๙

๑.๗ วธด ำเนนกำรวจย ในการศกษาวจยฉบบน เปนการวจยเชงเอกสาร (Documentary Research) ผวจยได

ก าหนดขนตอนการวจย ดงน ๑.๗.๑ รวบรวมขอมลจากเอกสารชนปฐมภม (Primary source) ไดแก พระไตรปฎก

อรรถกถา ๑.๗.๒ รวบรวมขอมลจากเอกสารชนทตยภม (Secondary source) ไดแก และหนงสอ ต ารา วารสาร บทความทางวชาการ และงานวจยทเกยวของ ๑.๗.๓ เรยบเรยงขอมลและตรวจสอบความถกตองกบคมภรพระไตรปฎก ๑.๗.๔ สรปใหตอบปญหาการวจยทตงไว ๑.๗.๕ ตรวจสอบความถกตองสมบรณโดยอาจารยทปรกษาและผเชยวชาญ ๑.๗.๖ แกไข ปรบปรง น าเสนอผลงาน

๑.๘ ประโยชนทไดรบจำกกำรวจย ๑.๘.๑ ท าใหทราบเนอหาและสาระส าคญในขนธสตร ๑.๘.๒ ท าใหทราบการเจรญวปสสนาในขนธสตร

บทท ๒

เนอหาและสาระส าคญในขนธสตร

พระพทธศาสนามหลกธรรมทท าใหศาสนบคคล ละอปทานขนธ ๕ โดยอาศยหลกธรรมในขนธสตร วาดวยขนธ คอ พระผมพระภาคเจาทรงแสดงธรรมแกพระราหลเกยวกบขนธ ๕ มรปขนธเปนตนวา ไมเทยง เปนทกข มความแปรผนเปนธรรมดาจงไมควรยดมน วาเปนของเรา หรอเปนอตตาของเรา เมออรยสาวกเหนอยางน ยอมเบอหนาย คลายก าหนดในขนธ ๕ นน เมอเบอหนาย คลายก าหนด จตจงหลดพนได ผวจยจงก าหนดประเดนหวขอการศกษาไวดงตอไปน คอ

๒.๑ เนอหาและสาระส าคญในขนธสตร ๒.๒ ความหมายของขนธ ๕ ๒.๓ หลกธรรมในขนธสตร ๒.๔ สภาวธรรมของขนธ ๕ ในขนธสตร ๒.๕ สรปทายบท

๒.๑ เนอหาและสาระส าคญในขนธสตร ๒.๑.๑ ทมาของขนธสตร

หลกธรรมทพระผมพระภาคไดทรงแสดงหลกธรรม ทเปนดานแหงความทกขและหลกธรรมดบทกขและปฏปทาเปนเครองด าเนนไปสความดบทกข ทปรากฏในนทานวรรค โดยเฉพาะพระสตร ททลถามปญหาทเกยวกบการออกจากทกขทปรากฎในขนธสตร เปนพระสตรวาดวยขนธทปรากฏในราหลสงยต๑ พระผมพระภาคทรงแสดงในขนธสตรราหลสงยต แปลวา ประมวลเรองของพระราหล หมายถง พระสตรทเกยวกบ พระราหลทลถามปญหากบพระผมพระภาคเกยวกบขนธ ๕ วา เทยงหรอไมเทยง พระผมพระภาคทรงแสดงในลกษณะถามตอบ โดยพระองคตรสถาม พระราหลเปนผตอบ มพระสตรทงหมด ๒๒ สตร จดแบงเปนวรรคได ๒ วรรค วรรคท ๑ ม ๑๐ สตร ไวแกพระราหล ขณะพระผมพระภาคประทบอย ณ พระเชตวน อารามของอนาถบณฑกเศรษฐ เขตกรงสาวตถ ครงนน ทานพระราหลเขาไปเฝาพระผมพระภาคถงทประทบถวายอภวาทแลวนง ณ ทสมควร ไดกราบทลพระผมพระภาคดงนวา “ขาแตพระองคผเจรญ ขอประทานพระวโรกาส ขอพระผมพระภาคโปรดแสดงธรรมแกขาพระองคโดยยอ ซงขาพระองคไดฟงแลว จะพงหลกออกไปอยคนเดยวไมประมาท มความเพยร อทศกายและใจอยเถด”

๑ ส .น. (ไทย) ๑๖/๑๘๘/๒๘๙.

๑๑

๒.๒ ความหมายของขนธ ๕ ขนธ ๕๒ เปนกระบวนการของชวตทองอาศยซงกนและกน ขนธ ๕ ขนธนน แปลวา กอง,

หมวด, หม, สวน ในทางพทธศาสนา หมายถง รางกายของมนษย คอ แยกรางกายออกเปนสวน ๆ จ าแนกไว ๕ สวน คอ รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ๓ รปขนธเปนสวนกาย นามขนธทงสเปนสวนใจ ซงชวตมนษยนนประกอบดวยกายกบใจ ตอไปผวจยจะไดอธบายความหมายของขนธ ๕ ตามล าดบดงตอไปน

๒.๒.๑ รปขนธ

รป คอ สวนทประกอบฝายรปธรรมทงหมด รางกายพฤตกรรมทงหมดของรางกาย หรอสสารและพลงงานฝายวตถพรอมทงคณสมบตและพฤตการณตาง ๆ ของสสารพลงงานเหลานน เราจะเหนวารปธรรมทงหมดนแยกออกเปนธาต ๔ ชนด คอ ธาตดน ธาตน า ธาตไฟ และธาตลม

“รป” มาจากภาษาบาล แปลวา เปดเผย หรอ “รป” ธาต แปลวา แตกสลาย ผนแปร ประกอบดวย อ ปจจย เปน อ การนต นปงสกลงค ภาษาไทยน ามาใชในค าวา “รป”๔

“รป” ในความหมายวา ภว หมายถง รปภพ เชน “รปปตตยา มคค ภาเวต (เจรญมรรคเพอเขาสรปภพ)๕

“รป” ในความหมายวา นมตตะ หมายถง เคร องหมาย เชน“อชฌตต อรปสญ พหทธา รปาน ปสสต (ผมอรปสญญาภายในเหนรปทงหลายภายนอก)๖

“รป” ในความหมาย วณณะ หมายถง ส เชน “จกขญจ ปฏจจ รเป จ อปปชชต วญญาณ (วญญาณเกดขนเพราะอาศยจกขและรปารมณ)”๗

“รป” ในความหมาย ปจจยะ หมายถง เหตปจจย เชน “สรปา ภกขเว อปปชชนต ปาปกา อกสลา ธมมา โน อรปา (ธรรมทเปนบาปอกศล มรปจงเกดขนไมมรปไมเกดขน)”๘

“รป” ในความหมายวา ขนธะ หมายถง รปขนธ เชน “ยงกญจ รป อตตานาคตปจจปปนน (รปอยางใดอยางหนงทเปนอดต อนาคตและปจจบน)”๙

๒ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๑/๑. ๓ พรรณราย รตนไพฑรย,“การศกษาวธปฏบตวปสสนากรรมฐานตามแนวสตปฏฐาน ๔ ศกษาแนวการ

สอนของพระธรรมธรราชมหามน (โชดก าณสทธ),”วทยานพนธพทธศาตรมหาบณฑต, สาขาวชพระพทธศาสนา, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๔), หนา ๑๑๗-๑๑๘.

๔ ม.ม. (บาล) ๑๒/๓๐๖/๓๓๘. ๕ อภ.สง. (บาล) ๓๔/๑๖๐/๕๗. ๖ ม.ม. (บาล) ๑๓/๒๔๘/๒๙๔. ๗ ม.ม. (บาล) ๑๒/๔๐๐/๔๓๑. ๘ อง.ทก. (บาล) ๒๐/๘๓/๑๐๖. ๙ ว.ม. (บาล) ๔/๒๒/๒๙.

๑๒

รปขนธ หมายถง ธรรมชาตทเปนสวนประกอบฝายรปธรรมทงหมด รางกายและพฤตกรรมทงหมดของรางกายมความแตกสลายไปดวยปจจยภายนอก เชน อณหภม ไมเหมาะใหรปด ารงอย ปจจยภายใน เชน ธาตขาดความสมดลกน ไดแก ธาตดน ธาตน า ธาตไฟ และธาตลม๑๐

กลาวไดวา รปขนธเปนกองหรอสวนของรปรางหนาตา รางกาย หรอฝายตวตน สวนกองรปหรอรปขนธแท ๆ เมอยงไมองหรอไมเปนเหตปจจยประชมรวมกบขนธอน ๆ ทง ๔ ขนธกจะมสภาพเปนเพยงกลมกอนของธาตทง ๔ คอ ธาตดน ธาตน า ธาตไฟ และธาตลม ซงเปนเพยงสรระยนต ทนอนเปนทอนเปนกอนเฉยอยนนเอง อายตนะภายในทง ๖ คอ ตา ห จมก ลน กายและใจหรอทวาร ๖ อนคอประตหรอชองทางทใชตดตอกบโลกภายนอกทง ๖ ตางกลวนตองแฝงอาศยอยหรอเปนสวนหนงของกองรปขนธนนเอง

๒.๒.๒ เวทนาขนธ

เวทนา คอ ความรสก ถารสกพอใจเปนสข อยากใหอยตอไปเรยกวา สขเวทนาถารสก ไมพอใจไม เปนสข อยากใหดบไปพนไปเรยกวา ทกขเวทนา ความรสกเ ปนกลางเรยกวา อทกขมสขเวทนา เวทนาเกดจากผสสะทางประสาททง ๕ และทางใจเปนลกษณะการเสพอารมณท รบรเปนกจกรรมของจตชนรบยงไมมการกระท าตออารมณ๑๑

เวทนาขนธ คอ การเสวยอารมณ หรอความรสกทมตอสงทถกรบรซงเกดขนทกครงทมการรบรเปนความรสกสข สบาย ถกใจ ชนใจ ไมสขไมทกข ซงเกดจากผสสะ ๖ คอสมผสทางตา ทางห ทางจมก ทางลน ทางกายและทางใจ เมอจตรบรอารมณ หรอวตถทงสองสงนกระทบกน (ผสสะ) ทาง ๕ ทวารใดทวารหนง เปนรปทนาพอใจปรากฏ สขเวทนาหรอโสมนส เวทนา เมอจตรบรอารมณหรอวตถทงสองสงนกระทบกน (ผสสะ) ทาง ๕ ทวารใดทวารหนง เปนรปทไมนาพอใจปรากฏทกขเวทนาหรอโทมนส เวทนา เมอจตรบรอารมณ หรอวตถทงสองสงนกระทบกน (ผสสะ) ทาง ๕ ทวารใดทวารหนง ท าใหเกดความพอใจหรอไมพอใจปรากฏอเบกขาเวทนา สวนเวทนาทเกดขนได เพราะใจทรบร การกระทบกบอารมณ ๖ ม รป เสยง กลน รสสงตองกายและธรรมารมณ (อดต อนาคต) อารมณนตรงกบศพททางจตวทยาวาสงเรา จงกลาวไดวา เวทนาเกดจากผสสะทางประสาททง ๕ และทางใจนนขนอยกบเวทนา อารมณ คอ สงทท าใหเกดความนาพอใจและไมนาพอใจหรอกลาง ๆ เวทนาเปนลกษณะประการหนงของจต๑๒

เวทนาเปนลกษณะประการหนงของวญญาณเมอรการกระทบจงท าใหเกดความพอใจไมพอใจ เวทนาสามารถจ าแนกตามนยของการรบอารมณม ๒ ประการ ไดแก กายกเวทนา คอ เวทนาทางกาย เจตสกเวทนา คอเวทนาทางใจ เวทนายงสามารถจ าแนกตามสภาวธรรมได ๓ ประการไดแก สขเวทนา คอความรสกสขสบายทงทางกายและทางใจ ทกขเวทนา คอความรสกทกขไมสบายทงทาง

๑๐ สนท ศรส าแดง, ปรชญาเถรวาท, พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๘), หนา ๑๕๔-๑๕๙.

๑๑ เรองเดยวกน, หนา ๑๓๔. ๑๒ อางแลว, หนา ๑๓๒.

๑๓

กายและทางใจ อทกขมสขเวทนา คอ ความรสกเฉย ๆ เวทนาขนธ คอความรสกสข ทกข เฉย ๆ เกดขนจากผสสะทางประสาททง ๕ และทางใจ เปนสวนทเปนนาม หรอเจตสก สญญาขนธ คอความจ าไดหมายร ๖ อยาง จ ารป เสยง กลน รส ทมากระทบกายประสาทเปนจดเรมตนของการเรยนรทงยงเปนบอเกดของความรขนพนฐานเปนสวนของเจตสก๑๓

กลาวไดวา เวทนาขนธเปนการเสวยอารมณ ความรสก ความรสกทเกดจากการรบรในรสของอารมณ คอความรสกรบรทยอมเกดขนจากสงทจตก าหนดหมาย หรอยด หรอกระทบนน ๆ จงหมายถง กองหรอหมวดหมของชวตทท าหนาทเสพเสวยในรสชาตของสงตาง ๆ ทเปนอารมณ กลาวคอ ความรสกทยอมตองเกดขน จากการเสพเสวยหรอรบรในสงตาง ๆ ทกระทบสมผส แบงออกเปน ๓ อนม สขเวทนา ทกขเวทนา และอทกขมสขเวทนา

๒.๒.๓ สญญาขนธ

สญญา หมายถง การหมายรน ความจ าไดหมายร คอ หมายรไวซง รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ และอารมณทเกดกบใจวา เขยว ขาว ด า แดง ดง เบา เสยงคน เสยงแมว เสยงระฆง กลนทเรยน รสมะปราง เปนตน และจ าได คอ รจกอารมณนนวาเปนอยางนน ๆ จะเหนไดวา สญญา ไดแกความทรงจ า กลาวคอจตนนมหนาทอกอยางหนงคอ จ า หมายถงจ าสงทไดเหน จ าเสยงทไดยน จ ากลนทไดสดดม จ ารสทเคยลม จ าสมผสทเคยแตะตอง และจ าสงทใจเคยคด และสญญากแบงเปน ๖ ตามทางรบร คอ

๑. สญญา ๖

๑) รปสญญา ไดแก กรยาอนก าหนดจ ารปได เชน รปสขาว รปสแดง รปสขาว รปสน าเงน รปสเหลอง เปนตน

๒) สททสญญา ไดแก กรยาอนก าหนดจ าเสยงได เชน จ าเสยงเบา จ าเสยงดง จ าเสยงคน จ าเสยงระฆง เสยงน าตก เสยงฟารอง เสยงฟาแลบ เสยงผหญง เสยงผชาย เสยงแมว เสยงชางรอง เปนตน

๓) คนธสญญา ไดแก กรยาอนก าหนดจ ากลนได เชน กลนทเรยน กลนอาหาร กลนเหมน กลนเนา กลนหอม เปนตน

๔) รสสญญา ไดแก กรยาอนก าหนดจ ารสได เชนรสเปรยวไดแก มะนาว มะมวง มะยม มะดน รสหวานไดแก น าตาล น าเชอม น าออย รสเคม ไดแก เกลอ น าปลา ไขเคม อาหารเคม รสเผด ไดแก พรก เปนตน

๕) โผฏฐพพสญญา ไดแก กรยาอนก าหนดจ าโผฏฐพพารมณได๑๔ เชน ลมพดมาสมผสกายรวา เยน หนาว แสงพระอาทตยมาสมผสอนหรอรอน น าเมอสมผสรวา น ารอน น าเยน น าอน เปนตน

๑๓ ส .สฬา. (ไทย) ๑๘/๒๕๔/๒๗๔. ๑๔ สมเดจพระมหาสมณเจากรมพระยาวชรญาณวโรรส, สารานกรมพระพทธศาสนา, (กรงเทพมหานคร:

โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๒๙), หนา ๔๖๗-๔๖๘.

๑๔

๖) ธมมสญญา คอความจ าเรองราวตาง ๆ หรอมโนภาพได คอ สามารถก าหนดรไดวาสงทเปนอารมณทใจนกถงนน มลกษณะอยางไร งาม นาเกลยด ไมเทยง เปนความด หรอความชว และสญญา ๑๐ คอ ก าหนดหมายความ “แนวความคดความเขาใจ ส าหรบใชก าหนดพจารณาเจรญกรรมฐาน คอ อนจจสญญา ก าหนดหมายความไมเทยงแหงสงขาร อนตตสญญา ก าหนดหมายความเปนอนตตาแหงธรรมทงปวง อสภสญญา ก าหนดหมายความไมงามแหงรางกาย อาทนวสญญา ก าหนดหมายโทษทกขของกาย อนมความเจบไขตาง ๆ ปหานสญญา ก าหนดหมายความ เพอละอกศลวตกและบาปธรรมทงหลาย วราคสญญา ก าหนดหมายวราคะวาเปนธรรมละเอยดประณต นโรธสญญา ก าหนดหมายนโรธวาเปนธรรมละเอยดประณต สพพโลเก อนภรตสญญา ก าหนดหมายความไมนาเพลดเพลนในโลกทงปวง สพพสงขาเรส อนฏฐสญญา ก าหนดหมายไมนาปรารถนาในสงขารทงปวง อานาปานสต สตก าหนดลมหายใจเขาออก”๑๕

กลาวไดวา สญญาขนธเปนความจ าไดหมายรในสงตาง ๆ คอสวนทท าหนาทในการจ านนเอง เปนอาการของจตท าหนาทหาขอมลทไดมาจากสมมตนนเองสงตอไปสจต สญญานเปนทงคณและโทษคอขนอยกบจตทฉลาดหรอโง ฉะนน สญญาจงเปนตวเชอมโยงไปถงสงขารและวญญาณ ถาสตปญญาไมดไมเหตผลไปจดจ าในสงทเปนโทษกจะกอใหเกดโลภะ โทสะและโลภะ กระท าการใด ๆ กจะน าพาไปในทางทตกต า เกดความเสอม ท าใหจตเกดความเศราหมอง เมอจตเศราหมองยอมกระท ากรรมทเปนอกศล ยอมสงผลใหเวยนวายตายเกดในในภพภมตาง ๆ ไมสนสด

๒.๒.๔ สงขารขนธ

สงขาร คอ สงปรงแตงทถกปจจยปรงแตงขน หมายถง สงทเกดแตเหต มาเปนปจจยปรงแตงกนขนมา กลาวคอ ธรรมหรอสงทเกดขน จากเหตตาง ๆ หรอสงตาง ๆ มาเปนปจจยแกกน และกนหรอปรงแตงกน จงยงผลใหเกดสงขารขน

“สงขาร” ในความหมาย ปญญาภสงขาร อปญญาภสงขาร อาเนญชาภสงขาร คอ เจตนาทกระท ากรรมอยางใดอยางหนง ตามสภาพทเปนกศล ไดแก ปญญาภสงขารกบอาเนญชาภ-สงขาร หรออกศล ไดแก อปญญาภสงขาร๑๖

“สงขาร” ในความหมาย สงขตะ หมายถง ปจจยาภสงขตธรรม คอธรรมทมปจจยสราง มความหมายครอบคลมขนธ ๕ หรอในความหมาย “สงขตะ” มความหมายกวางขวาง ครอบคลมขนธทง ๕ “สงขาร” จงมความหมายครอบคลมค าวา “สงขารขนธ”๑๗

สงขารทปรากฏในไตรลกษณจะมความนยทแตกตางจากสงขารในขนธ ๕ กลาวคอสงขารในไตรลกษณนน หมายถงสงทเกดขนตามอ านาจของสงปรงแตงหรอเหตปจจย ซงมความหมายตรงกบสงขตธรรม คอ อปาทนกสงขาร ไดแกสงขารทมชวตและมวญญาณครอง เชน มนษย สตวเดยรจฉานชนดตาง ๆ รวมทงเทวดา เปรต สตวนรก สวนสงขารในขนธ ๕ คอ รปเวทนา สญญา

๑๕ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๔๗๓/๓๔๐. ๑๖ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๐๕/๒๖๘. ๑๗ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๒๖/๓๐.

๑๕

สงขารและวญญาณ กรวมอยในสงขารของไตรลกษณ แตสงขารขนธนนหมายถงองคประกอบของจตเรยกวา เจตสก ซงท าหนาทปรงแตงจตใหคดด คดไมดหรอคดเปนกลาง ๆ คอไมดไมชว เรยกวา อภสงขาร๑๘ (สภาพทปรงแตง ธรรมมเจตนาเปนประธานอนปรงแตงผลแหงการกระท า เจตนาทเปนตวการในการท ากรรม) ตามทรรศนะพทธศาสนาม ๓ อยางคอ

๑) ปญญาภสงขาร คอ อภสงขารทเปนบญ คอสภาวะทปรงแตงจตด หรอเปนกศลหรอคดด ไดแกเจตนาทเปนกามาวจรและรปาวจร

๒) อปญญภสงขาร คอ อภสงขารทเปนปฏปกษตอบญคอบาปหรอสภาวะทปรงแตงจตชว หรอเปนอกศลหรอคดชว ซงไดแกอกศลเจตนาทงปวง

๓) อเนญชาภสงขาร คอ อภสงขารทเปนอเนญชา ซงเปนสภาวะทปรงแตงจตไมดไมชวหรอเปนอพยากฤตหรอกลาวอกอยางวาจตคดเปนกลาง ๆ ไดแกกศลเจตนาทเปนอรปาวจร ๔ หมายเอาภาวะจตทมนคงแนวแนดวยสมาธแหงจตตถฌาน อกนยหนง สงขาร ๓ ซงเปนสภาพทปรงแตง คอ กายสงขาร สภาพทปรงแตงกายไดแกอสสาสะและปสสาสะ คอลมหายใจเขาออก วจสงขาร คอสภาพทปรงแตงวาจา ไดแก วตกและวจาร จตตสงขาร คอ สภาพทปรงแตงใจไดแกสญญาและเวทนา๑๙

กลาวไดวา สงขารขนธเปนองคประกอบหรอคณสมบตตาง ๆ ของจตมเจตนาเปนตวน า ซงแตงจตใหดหรอชวหรอกลาง ๆ ปรบปรงแปรเปลยนความนกคดในจตใจและการแสดงออกทางกายวาจา ใหเปนไปตาง ๆ รวมความกคอ เครองปรงแตงจต ความคด และกรรม ทงสามอยางนจะเปนสงทเกดขนกบจตในอภธรรมเรยกวา เจตสก

๒.๒.๕ วญญาณขนธ วญญาณ คอ จตทเปนนามท าหนาทหรอท างานเสรมกน เมอไดรบผลงานอยางไรกสงให

จตไดรบรอยตลอดเวลาในรปขนธ เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธทงหมดในรปขนธทเปนสอส าคญเรยกวา อายตนะภายใน คอ ตา ห จมก ลน กายและใจ

ค าวา “วญญาณ” มาจากภาษาบาล ค าวา “ว+ า” ประกอบดวย ย ปจจย อ การนต ส าเรจรปเปน“วญญาณ” ค าวา “ว” แปลวา ตาง ๆ มากมาย และค าวา “ า” แปลวา “ร” ค าวา “วญญาณ” มความหมายทวไปครอบคลมเทากนกบค าวา “วญญาณขนธ”๒๐

วญญาณ หมายถง ความรแจงอารมณ คอความรทเกดขนเมออายตนะภายในและอายตนะภายนอกกระทบกน เชน รอารมณในเวลาเมอรปมากระทบตา เปนตน ไดแก การเหน การไดยน อาท วญญาณ ๖ คอ

๑๘ พระพรหมคณาภรณ, (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, พมพครงท ๑๒, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๑), หนา ๔๑๐.

๑๙ เรองเดยวกน, หนา ๔๙๖. ๒๐ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๒๖/๓๕.

๑๖

๑) จกขวญญาณ ความรอารมณทางตา (เหน) ๒) โสตวญญาณ ความรอารมณทางห (ไดยน) ๓) ฆานวญญาณ ความรอารมณทางจมก (ไดกลน) ๔) ชวหาวญญาณ ความรอารมณทางลน (รรส) ๕) กายวญญาณ ความรอารมณทางกาย (รสงตองกาย) ๖) มโนวญญาณ ความรอารมณทางใจ (รเรองในใจ)๒๑

วญญาณขนธ เปนธรรมชาตทรแจงอารมณตาง ๆ อาท เชน การเหนรป การไดยนเสยง การไดกลน การรรสเปนตน วญญาณตามนยแหงเบญจขนธนยอลงไดเปน ๒ คอรปขนธและนามขนธ สวนเวทนา สญญา สงขารและวญญาณเปนฝายนามขนธ ซงเปนธรรมชาตทนอมไปสอารมณ คอการรแจงอารมณทางประสาททง ๕ และทางใจ เปนลกษณะธรรมชาตทวจตรเปนธรรมชาตทสามารถรบอารมณทอยไกลไดและธรรมชาตนเกดขนทละขณะไมมสรระเปนธรรมชาตทสรางชวต เปนธรรมชาตทสบตอชวตในปจจบนภพ ธรรมชาตทสบตอชวตจากภพสภพและธรรมชาตทเปนรากฐานแหงสงทงหลาย

กลาวไดวา วญญาณขนธเปนธรรมชาตทรอารมณอนเกดจาก ตา ห จมก ลน กาย ใจ คอสงทมากระทบรปกรวารป นนคอวญญาณ ถารทางทางตา คอจกขวญญาณ ทางหกโสตวญญาณ ทางจมกฆานวญญาณ ทางลนกชวหาวญญาณ ทางกายกกายวญญาณ ทางใจกมโนวญญาณ ในขนธ ๕ ทกลาวมาแลวขางตนเปนเหตแหงการเกดของสตวในภมตาง ๆ

๒.๓ หลกธรรมในขนธสตร หลกธรรมทปรากฏในพระสตรนมหวขอหลกธรรม คอ เรองของขนธ ๕ ประการ เรอง

อปาทานขนธ เรองไตรลกษณ โดยไดแสดงไวเพอใชก าหนดในการปฏบตวปสสนาภาวนา ทประกอบดวยขนธ ๕ ซงยอแลวเหลอรปและนาม ตามหลกของสตปฏฐาน ๔ คอ กาย เวทนา จต และธรรม ผลทเกดจากการก าหนดพจารณา มสภาวะเกดขนกบผปฏบตโดยความเปนสามญญลกษณะจงเปนพระสตรทนาศกษาอกพระสตรหนง แตกมหลกธรรมอน ๆ ทเกยวเนองกนสามารถน ามาประยกตใชรวมกบพระสตรน จะไดกลาวตอไป

๒.๓.๑ ขนธ ๕ ในขนธสตร

ขนธสตร วาดวยขนธ พระผมพระภาคตรสวา “ภกษทงหลาย เราจกแสดงขนธ ๕ ประการ และอปาทานขนธ ๕ ประการ เธอทงหลายจงฟงขนธ ๕ ประการ คอ๒๒

๑) รปอยางใดอยางหนง ทงทเปนอดต อนาคต และปจจบนภายในหรอภายนอก หยาบหรอละเอยด เลวหรอประณต ไกลหรอใกลกตาม นเรยกวา รปขนธ

๒๑ พระพรหมคณาภรณ, (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๓๖๖-๓๖๗. ๒๒ ดรายละเอยดใน ส .ข. (ไทย) ๑๗/๔๘/๖๖.

๑๗

รปทเปนอดต คอ รปใดลวงไปแลว ดบไปแลว ปราศจากไปแลว แปรไปแลว ถงความดบแลว ถงความดบสนแลว ทเกดขนปราศจากไปแลว ทเปนอดต สงเคราะหเขากบสวนอดต ไดแก มหาภตรป ๔ และรปทอาศยมหาภตรป ๔ (อปาทายรป) นเรยกวา รปทเปนอดต

รปทเปนอนาคต คอ รปใดยงไมเกด ยงไมเปน ยงไมเกดพรอม ยงไมบงเกด ยงไมบงเกดเฉพาะ ยงไมปรากฏ ยงไมเกดขน ยงไมเกดขนพรอม ยงไมตงขน ยงไมตงขนพรอมทเปนอนาคต สงเคราะหเขากบสวนอนาคต ไดแก มหาภตรป ๔ และรปทอาศยมหาภตรป ๔ นเรยกวา รปทเปนอนาคต

รปทเปนปจจบน คอ รปใดเกดอย เปนอย เกดพรอม บงเกด บงเกดเฉพาะ ปรากฏ เกดขน เกดขนพรอม ตงขน ตงขนพรอม ทเปนปจจบน สงเคราะหเขากบสวนปจจบน ไดแก มหาภตรป ๔ และรปทอาศยมหาภตรป ๔ นเรยกวา รปทเปนปจจบน๒๓

รปทเปนภายในตน คอ รปใดของสตวนน ๆ ทเปนภายในตน มเฉพาะตน เกดในตน มเฉพาะ บคคล ทกรรมอนประกอบดวยตณหาและทฏฐยดถอ๑ ไดแก มหาภตรป ๔ และ รปทอาศยมหาภตรป ๔ นเรยกวา รปทเปนภายในตน

รปทเปนภายนอกตน คอ รปใดของสตวอน ของบคคลอนนน ๆ ทเปนภายในตน มเฉพาะตน เกดในตน มเฉพาะบคคล ทกรรมอนประกอบดวยตณหาและทฏฐยดถอ ไดแก มหาภตรป ๔ และรปทอาศยมหาภตรป ๔ นเรยกวา รปทเปนภายนอกตน ๒๔

รปหยาบ คอ จกขายตนะ โสตายตนะ สททายตนะ ฆานายตนะ คนธายตนะ ชวหายตนะ รสายตนะ กายายตนะ โผฏฐพพายตนะ นเรยกวา รปหยาบ

รปละเอยด คอ อตถนทรย ปรสนทรย ชวตนทรย กายวญญต วจวญญต อากาสธาต ลหตารป มทตารป กมมญญตารป อปจยรป สนตตรป ชรตารป อนจจตารป และกวฬงการาหาร กวฬงการาหาร นเรยกวา รปละเอยด

รปชนต า คอ รปใดของสตวนน ๆ ทนาดหมน นาเหยยดหยาม นาเกลยด นาต าหน ไมนา ยกยอง เปนชนต า รกนวาเปนชนต า สมมตกนวาเปนชนต า ไมนาปรารถนา ไมนารก ไมนาชอบใจ ไดแก รป เสยง กลน รส และโผฏฐพพะ นเรยกวา รปชนต า

รปชนประณต คอ รปใดของสตวนน ๆ ทไมนาดหมน ไมนาเหยยดหยาม ไมนาเกลยด ไม นาต าหน นายกยอง เปนชนประณต รกนวาเปนชนประณต สมมตกนวาเปนชน ประณต นาปรารถนา นารก นาชอบใจ ไดแก รป เสยง กลน รส และโผฏฐพพะ นเรยกวา รปชนประณต๒๕

รปไกล คอ อตถนทรย ฯลฯ กวฬงการาหาร หรอรปแมอน มอยในทไมใกล ในทไม ใกลชด ในทไกล ในทไมใกล นเรยกวา รปไกล

๒๓ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๓/๒. ๒๔ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๔/๒. ๒๕ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๕-๖/๒-๓.

๑๘

รปใกล คอ จกขายตนะ จกขายตนะ โสตายตนะ สททายตนะ ฆานายตนะ คนธายตนะ ชวหายตนะ รสายตนะ กายายตนะ โผฏฐพพายตนะ หรอรปแมอน มอยในทใกล ในทใกลชด ในทไมไกล ในทใกล นเรยกวา รปใกล๒๖

๒) เวทนาอยางใดอยางหนง ทงทเปนอดต อนาคต และปจจบนภายในหรอภายนอกหยาบหรอละเอยด เลวหรอประณต ไกลหรอใกลกตาม นเรยกวา เวทนาขนธ

เวทนาทเปนอดต คอ เวทนาใดลวงไปแลว ดบไปแลว ปราศจากไปแลว แปรไปแลว ถงความดบแลว ถงความดบสนแลว ทเกดขนปราศจากไปแลว ทเปนอดต สงเคราะหเขากบสวนอดต ไดแก สขเวทนา ทกขเวทนา และอทกขมสขเวทนา นเรยกวา เวทนาทเปนอดต

เวทนาทเปนอนาคต คอ เวทนาใดยงไมเกด ยงไมเปน ยงไมเกดพรอม ยงไมบงเกด ยงไมบงเกดเฉพาะ ยงไมปรากฏ ยงไมเกดขน ยงไมเกดขนพรอม ยงไมตงขน ยงไมตงขนพรอม ทเปน อนาคต สงเคราะหเขากบสวนอนาคต ไดแก สขเวทนา ทกขเวทนา และ อทกขมสขเวทนา นเรยกวา เวทนาทเปนอนาคต

เวทนาทเปนปจจบน คอ เวทนาใดเกดอย เปนอย เกดพรอม บงเกด บงเกดเฉพาะ ปรากฏ เกดขน เกดขนพรอม ตงขน ตงขนพรอม ทเปนปจจบน สงเคราะหเขากบสวนปจจบน ไดแก สขเวทนา ทกขเวทนา และอทกขมสขเวทนา นเรยกวา เวทนาทเปนปจจบน๒๗

เวทนาทเปนภายในตน คอ เวทนาใดของสตวนน ๆ ทเปนภายในตน มเฉพาะตน เกดในตน มเฉพาะ บคคล ทกรรมอนประกอบดวยตณหาและทฏฐยดถอ ไดแก สขเวทนา ทกขเวทนา และอทกขมสขเวทนา นเรยกวา เวทนาทเปนภายในตน

เวทนาทเปนภายนอกตน คอ เวทนาใดของสตวอน ของบคคลอนนน ๆ ทเปนภายในตน มเฉพาะตน เกดในตน มเฉพาะบคคล ทกรรมอนประกอบดวยตณหาและทฏฐยดถอ ไดแก สขเวทนา ทกขเวทนา และอทกขมสขเวทนา นเรยกวา เวทนาทเปนภายนอกตน๒๘

เวทนาหยาบ เวทนาละเอยด คอ เวทนาทเปนอกศลเปนเวทนาหยาบ เวทนาทเปนกศลและอพยากฤตเปนเวทนาละเอยด เวทนาทเปนกศลและอกศลเปนเวทนาหยาบ เวทนาทเปนอพยา-กฤตเปนเวทนาละเอยด ทกขเวทนาเปนเวทนาหยาบ ฯลฯ อทกขมสขเวทนา เปนเวทนาละเอยด เวทนาของผไมเขาสมาบตเปนเวทนาหยาบ เวทนาของผเขาสมาบตเปนเวทนาละเอยด เวทนาทเปนอารมณของอาสวะเปนเวทนาหยาบ เวทนาทไมเปนอารมณของอาสวะเปนเวทนาละเอยด

เวทนาชนต า เวทนาชนประณต คอ เวทนาทเปนอกศลเปนเวทนาชนต า เวทนาทเปนกศลและอพยากฤตเปนเวทนา ชนประณต เวทนาทเปนกศลและอกศลเปนเวทนาชนต า เวทนาทเปนอพ-ยากฤตเปน เวทนาชนประณต ทกขเวทนาเปนเวทนาชนต า สขเวทนาและอทกขมสขเวทนาเปน

๒๖ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๗/๓. ๒๗ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๙/๔. ๒๘ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๑๐/๔-๕.

๑๙

เวทนาชนประณต สขเวทนาและทกขเวทนาเปนเวทนาชนต า อทกขมสขเวทนาเปน เวทนาชนประณต เวทนาของผไมเขาสมาบตเปนเวทนาชนต า เวทนาของผเขาสมาบตเปนเวทนาชนประณต เวทนาทเปนอารมณของอาสวะเปนเวทนาชนต า เวทนาทไมเปนอารมณของอาสวะเปนเวทนาชนประณต๒๙

เวทนาไกล คอ เวทนาทเปนอกศลเปนเวทนาไกลจากเวทนาทเปนกศลและอพยากฤต เวทนา ทเปนกศลและอพยากฤตเปนเวทนาไกลจากเวทนาทเปนอกศล เวทนาทเปนกศลเปนเวทนาไกลจากเวทนาทเปนอกศลและอพยากฤต ฯลฯ เวทนาทไมเปนอารมณของอาสวะเปน เวทนาไกลจากเวทนาทเปนอารมณของอาสวะ นเรยกวา เวทนาไกล

เวทนาใกล คอ เวทนาทเปนอกศลเปนเวทนาใกลกบเวทนาทเปนอกศล เวทนาทเปนกศลเปน เวทนาใกลกบเวทนาทเปนกศล เวทนาทเปนอพยากฤตเปนเวทนาใกลกบเวทนาทเปนอพยากฤต ฯลฯ เวทนาทไมเปนอารมณของอาสวะเปนเวทนา ใกลกบเวทนาทไมเปนอารมณของอาสวะ นเรยกวา เวทนาใกล๓๐

๓) สญญาอยางใดอยางหนง ทงทเปนอดต อนาคต และปจจบนภายในหรอภายนอกหยาบหรอละเอยด เลวหรอประณต ไกลหรอใกลกตาม นเรยกวา สญญาขนธ

สญญาทเปนอดต คอ สญญาใดลวงไปแลว ดบไปแลว ปราศจากไปแลว แปรไปแลว ถงความดบ แลว ถงความดบสนแลว ทเกดขนปราศจากไปแลว ทเปนอดต สงเคราะหเขากบ สวนอดต ไดแก สญญาทเกดแตจกขสมผส สญญาทเกดแตโสตสมผส สญญาท เกดแตฆานสมผส สญญาทเกดแตชวหาสมผส สญญาทเกดแตกายสมผส สญญา ทเกดแตมโนสมผส นเรยกวา สญญาทเปนอดต

สญญาทเปนอนาคต คอ สญญาใดยงไมเกด ยงไมเปน ยงไมเกดพรอม ยงไมบงเกด ยงไมบงเกดเฉพาะ ยงไมปรากฏ ยงไมเกดขน ยงไมเกดขนพรอม ยงไมตงขน ยงไมตงขนพรอมทเปนอนาคต สงเคราะหเขากบสวนอนาคต ไดแก สญญาทเกดแตจกขสมผส ฯลฯ สญญาทเกดแตมโนสมผส นเรยกวา สญญาทเปนอนาคต

สญญาทเปนปจจบน คอ สญญาใดเกดอย เปนอย เกดพรอม บงเกด บงเกดเฉพาะ ปรากฏ เกดขน เกดขนพรอม ตงขน ตงขนพรอม ทเปนปจจบน สงเคราะหเขากบสวนปจจบน ไดแก สญญาทเกดแตจกขสมผส ฯลฯ สญญาทเกดแตมโนสมผส นเรยกวา สญญาทเปนปจจบน๓๑

สญญาทเปนภายในตน คอ สญญาใดของสตวนน ๆ ทเปนภายในตน มเฉพาะตน เกดในตน มเฉพาะบคคลทกรรมอนประกอบดวยตณหาและทฏฐ ไดแก สญญาทเกดแตจกขสมผส ฯลฯ สญญาทเกดแตมโนสมผส นเรยกวา สญญาทเปนภายในตน

๒๙ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๑๑-๑๒/๕. ๓๐ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๑๓/๖. ๓๑ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๑๕/๗.

๒๐

สญญาทเปนภายนอกตน คอ สญญาใดของสตวอนของบคคลอนนน ๆ ทเปนภายในตน มเฉพาะตน เกดในตน มเฉพาะบคคลทกรรมอนประกอบดวยตณหาและทฏฐยดถอ ไดแก สญญาทเกดแตจกขสมผส ฯลฯ สญญาทเกดแตมโนสมผส นเรยกวา สญญาทเปนภายนอกตน

สญญาหยาบ สญญาละเอยด คอ สญญาทเกดแตปฏฆสมผส คอ สมผสทเกดทางปญจทวารเปนสญญาหยาบ สญญาทเกดแตอธวจนสมผส คอ สมผสทเกดทางมโนทวารเปนสญญาละเอยด สญญาทเปนอกศลเปนสญญาหยาบ สญญาทเปนกศลและอพยากฤตเปนสญญาละเอยด ฯลฯ สญญาทสมปยตดวยอทกขมสขเวทนาเปน สญญาละเอยด สญญาของผไมเขาสมาบตเปนสญญาหยาบ สญญาของผเขาสมาบต เปนสญญาละเอยด สญญาทเปนอารมณของอาสวะเปนสญญาหยาบ สญญาทไมเปนอารมณของอาสวะเปนสญญาละเอยด

สญญาชนต า สญญาชนประณต คอ สญญาทเปนอกศลเปนสญญาชนต า สญญาทเปนกศลและอพยากฤตเปน สญญาชนประณต สญญาทเปนกศลและอกศลเปนสญญาชนต า สญญาทเปนอพยากฤตเปนสญญาชนประณต สญญาทสมปยตดวยทกขเวทนาเปนสญญาชนต า สญญาทสมปยตดวยสขเวทนาและอทกขมสขเวทนาเปนสญญาชนประณต ฯลฯ สญญาของผเขาสมาบตเปนสญญาชนประณต สญญาทเปนอารมณของอาสวะเปน สญญาชนต า สญญาทไมเปนอารมณของอาสวะเปนสญญาชนประณต๓๒

สญญาไกล คอ สญญาทเปนอกศลเปนสญญาไกลจากสญญาทเปนกศลและอพยากฤต สญญาทเปนกศลและอพยากฤตเปนสญญาไกลจากสญญาทเปนอกศล สญญาท เปนกศลเปนสญญาไกลจากสญญาทเปนอกศล และอพยากฤต สญญาทเปนอกศล และอพยากฤต เปนสญญาไกลจากสญญาทเปนกศล สญญาทเปนอพยากฤตเปน สญญาไกลจากสญญาทเปนกศลและอกศล ฯลฯ สญญาของผเขาสมาบตเปนสญญาไกลจากสญญาของผไมเขาสมาบต สญญาทเปนอารมณของอาสวะเปนสญญาไกลจากสญญาทไมเปนอารมณของอาสวะ สญญาทไมเปนอารมณของอาสวะเปนสญญาไกลจากสญญาทเปนอารมณของอาสวะ นเรยกวา สญญาไกล

สญญาใกล คอ สญญาทเปนอกศลเปนสญญาใกลกบสญญาทเปนอกศล สญญาทเปนกศล เปนสญญาใกลกบสญญาทเปนกศล สญญาทเปนอพยากฤตเปนสญญาใกลกบ สญญาทเปนอพยากฤต สญญาทสมปยตดวยทกขเวทนาเปนสญญาใกลกบสญญาทสมปยตดวยทกขเวทนา ฯลฯ สญญาทเปนอารมณของอาสวะเปนสญญาใกลกบสญญาทเปน อารมณของอาสวะ สญญาทไมเปนอารมณของอาสวะเปนสญญาใกลกบสญญาทไม เปนอารมณของอาสวะ นเรยกวา สญญาใกล๓๓

๔) สงขารเหลาใดเหลาหนง ทงทเปนอดต อนาคต และปจจบนภายในหรอภายนอก หยาบหรอละเอยด เลวหรอประณต ไกลหรอใกลกตาม นเรยกวา สงขารขนธ

สงขารทเปนอดต คอ สงขารเหลาใดลวงไปแลว ดบไปแลว ปราศจากไปแลว แปรไปแลว ถงความ ดบแลว ถงความดบสนแลว ทเกดขนปราศจากไปแลว ทเปนอดต สงเคราะหเขากบ สวน

๓๒ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๑๖-๑๘/๗-๙. ๓๓ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๑๙/๙-๑๐.

๒๑

อดต ไดแก เจตนาทเกดแตจกขสมผส เจตนาทเกดแตโสตสมผส เจตนาทเกด แตฆานสมผส เจตนาทเกดแตชวหาสมผส เจตนาทเกดแตกายสมผส เจตนาทเกด แตมโนสมผส เหลานเรยกวา สงขารทเปนอดต

สงขารทเปนอนาคต คอ สงขารเหลาใดยงไมเกด ยงไมเปน ยงไมเกดพรอม ยงไมบงเกด ยงไมบงเกด เฉพาะ ยงไมปรากฏ ยงไมเกดขน ยงไมเกดขนพรอม ยงไมตงขน ยงไมตงขนพรอม ทเปนอนาคต สงเคราะหเขากบสวนอนาคต ไดแก เจตนาทเกดแตจกขสมผส ฯลฯ เจตนาทเกดแตมโนสมผส เหลานเรยกวา สงขารทเปนอนาคต

สงขารทเปนปจจบน คอ สงขารเหลาใดเกดอย เปนอย เกดพรอม บงเกด บงเกดเฉพาะ ปรากฏ เกด ขน เกดขนพรอม ตงขน ตงขนพรอม ทเปนปจจบน สงเคราะหเขากบสวนปจจบน ไดแก เจตนาทเกดแตจกขสมผส ฯลฯ เจตนาทเกดแตมโนสมผส เหลานเรยกวา สงขารทเปนปจจบน๓๔

สงขารทเปนภายในตน คอ สงขารเหลาใดของสตวนน ๆ ทเปนภายในตน มเฉพาะตน เกดในตน ม เฉพาะบคคล ทกรรมอนประกอบดวยตณหาและทฏฐยดถอ ไดแก เจตนาทเกดแต จกขสมผส ฯลฯ เจตนาทเกดแตมโนสมผส เหลานเรยกวา สงขารทเปนภายในตน

สงขารทเปนภายนอกตน คอ สงขารเหลาใดของสตวอน ของบคคลอนนน ๆ ทเปนภายในตน มเฉพาะตน เกดในตน มเฉพาะบคคล ทกรรมอนประกอบดวยตณหาและทฏฐยดถอ ไดแก เจตนาทเกดแตจกขสมผส ฯลฯ เจตนาทเกดแตมโนสมผส เหลานเรยกวา สงขารทเปนภายนอกตน

สงขารหยาบ สงขารละเอยด คอ สงขารทเปนอกศลเปนสงขารหยาบ สงขารทเปนกศลและอพยากฤตเปน สงขารละเอยด สงขารทเปนกศลและอกศลเปนสงขารหยาบ สงขารทเปนอพยากฤต เปนสงขารละเอยด ฯลฯ สงขารของผไมเขาสมาบตเปนสงขารหยาบ สงขารของผเขา สมาบตเปนสงขารละเอยด สงขารทเปนอารมณของอาสวะเปนสงขารหยาบ สงขารทไมเปนอารมณของอาสวะเปนสงขารละเอยด๓๕

สงขารชนต า สงขารชนประณต คอ สงขารทเปนอกศลเปนสงขารชนต า สงขารทเปนกศลและอพยากฤตเปน สงขารชนประณต สงขารทเปนกศลและอกศลเปนสงขารชนต า สงขารทเปน อพยากฤตเปนสงขารชนประณต สงขารทสมปยตดวยทกขเวทนาเปนสงขารชนต า สงขารทสมปยตดวยสขเวทนาและอทกขมสขเวทนาเปนสงขารชนประณต สงขารท สมปยตดวยสขเวทนาและทกขเวทนาเปนสงขารชนต า ฯลฯ สงขารของผเขาสมาบตเปนสงขารชนประณต สงขารทเปนอารมณของอาสวะเปนสงขาร ชนต า สงขารทไมเปนอารมณของอาสวะเปนสงขารชนประณต

สงขารไกล คอ สงขารทเปนอกศลเปนสงขารไกลจากสงขารทเปนกศล และอพยากฤต สงขาร ทเปนกศลและอพยากฤตเปนสงขารไกลจากสงขารทเปนอกศล สงขารทเปนกศล เปนสงขารไกลจากสงขารทเปนอกศล และอพยากฤต สงขารทเปนอกศล และอพยากฤต เปนสงขารไกลจาก

๓๔ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๒๑/๑๐-๑๑. ๓๕ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๒๒-๒๓/๑๑.

๒๒

สงขารทเปนกศล ฯลฯ สงขารของผเขาสมาบต เปนสงขารไกลจากสงขารของผไมเขาสมาบต สงขารทเปนอารมณของอาสวะเปน สงขารไกลจากสงขารทไมเปนอารมณของอาสวะ สงขารทไมเปนอารมณของอาสวะ เปนสงขารไกลจากสงขารทเปนอารมณของอาสวะ เหลานเรยกวา สงขารไกล

สงขารใกล คอ สงขารทเปนอกศลเปนสงขารใกลกบสงขารทเปนอกศล สงขารทเปนกศลเปน สงขารใกลกบสงขารทเปนกศล สงขารทเปนอพยากฤตเปนสงขารใกลกบสงขารท เปนอพยากฤต สงขารทสมปยตดวยทกขเวทนาเปนสงขารใกลกบสงขารทสมปยตดวยทกขเวทนา ฯลฯ สงขารของผเขาสมาบตเปนสงขารใกลกบสงขารของผเขาสมาบต สงขารทเปนอารมณของอาสวะเปนสงขารใกลกบสงขารทเปนอารมณของ อาสวะ สงขารทไมเปนอารมณของอาสวะเปนสงขารใกลกบสงขารทไมเปนอารมณของอาสวะ เหลานเรยกวา สงขารใกล๓๖

๕) วญญาณอยางใดอยางหนง ทงทเปนอดต อนาคต และปจจบนภายในหรอภายนอก หยาบหรอละเอยด เลวหรอประณต ไกลหรอใกลกตาม นเรยกวา วญญาณขนธภกษทงหลาย เหลานเรยกวา ขนธ ๕ ประการ

วญญาณทเปนอดต คอ วญญาณใดลวงไปแลว ดบไปแลว ปราศจากไปแลว แปรไปแลว ถงความดบแลว ถงความดบสนแลว ทเกดขนปราศจากไปแลว ทเปนอดต สงเคราะหเขากบสวนอดต ไดแก จกขวญญาณ โสตวญญาณ ฆานวญญาณ ชวหาวญญาณ กายวญญาณ และมโนวญญาณ นเรยกวา วญญาณทเปนอดต

วญญาณทเปนอนาคต คอ วญญาณใดยงไมเกด ยงไมเปน ยงไมเกดพรอม ยงไมบงเกด ยงไมบงเกด เฉพาะ ยงไมปรากฏ ยงไมเกดขน ยงไมเกดขนพรอม ยงไมตงขน ยงไมตงขนพรอม ทเปนอนาคต สงเคราะหเขากบสวนอนาคต ไดแก จกขวญญาณ ฯลฯ มโนวญญาณ นเรยกวา วญญาณทเปนอนาคต

วญญาณทเปนปจจบน คอ วญญาณใดเกดอย เปนอย เกดพรอม บงเกด บงเกดเฉพาะ ปรากฏ เกดขน เกดขนพรอม ตงขน ตงขนพรอม ทเปนปจจบน สงเคราะหเขากบสวนปจจบน ไดแก จกขวญญาณ ฯลฯ มโนวญญาณ นเรยกวา วญญาณทเปนปจจบน๓๗

วญญาณทเปนภายในตน คอ วญญาณใด ของสตวนน ๆ ทเปนภายในตน มเฉพาะตน เกดในตน มเฉพาะ บคคล ทกรรมอนประกอบดวยตณหาและทฏฐยดถอ ไดแก จกขวญญาณ ฯลฯ มโนวญญาณ นเรยกวา วญญาณทเปนภายในตน

วญญาณทเปนภายนอกตน คอ วญญาณใดของสตวอน ของบคคลอนนน ๆ ทเปนภายในตน มเฉพาะตน เกดในตน มเฉพาะบคคล ทกรรมอนประกอบดวยตณหาและทฏฐยดถอ ไดแก จกขวญญาณ ฯลฯ มโนวญญาณ นเรยกวา วญญาณทเปนภายนอกตน

๓๖ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๒๔-๒๕/๑๒-๑๓. ๓๗ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๒๗/๑๔.

๒๓

วญญาณหยาบ วญญาณละเอยด คอ วญญาณทเปนอกศลเปนวญญาณหยาบ วญญาณทเปนกศล และอพยากฤต เปนวญญาณละเอยด วญญาณทเปนกศล และอกศล เปนวญญาณหยาบ วญญาณท เปนอพยากฤตเปนวญญาณละเอยด วญญาณทสมปยตดวยทกขเวทนาเปนวญญาณหยาบ ฯลฯ วญญาณของผเขาสมาบตเปนวญญาณละเอยด วญญาณทเปน อารมณของอาสวะเปนวญญาณหยาบ วญญาณทไมเปนอารมณของอาสวะเปน วญญาณละเอยด

วญญาณชนต า วญญาณชนประณต คอ วญญาณทเปนอกศลเปนวญญาณชนต า วญญาณทเปนกศลและอพยากฤต เปนวญญาณชนประณต วญญาณทเปนกศลและอกศลเปนวญญาณชนต า วญญาณ ทเปนอพยากฤตเปนวญญาณชนประณต ฯลฯ วญญาณของผไม เขาสมาบตเปนวญญาณชนต า วญญาณของผเขาสมาบตเปนวญญาณชนประณต วญญาณทเปนอารมณของอาสวะเปนวญญาณชนต า วญญาณทไมเปนอารมณของ อาสวะเปนวญญาณชนประณต๓๘

วญญาณไกล คอ วญญาณทเปนอกศล เปนวญญาณไกลจากวญญาณทเปนกศล และอพยากฤต วญญาณทเปนกศลและอพยากฤตเปนวญญาณไกลจากวญญาณทเปนอกศล วญญาณ ทเปนกศลเปนวญญาณไกลจากวญญาณทเปนอกศลและอพยากฤต ฯลฯ วญญาณของผไมเขาสมาบตเปน วญญาณไกลจากวญญาณของผเขาสมาบต วญญาณของผเขาสมาบตเปนวญญาณ ไกลจากวญญาณของผไมเขาสมาบต วญญาณทเปนอารมณของอาสวะเปนวญญาณ ไกลจากวญญาณทไมเปนอารมณของอาสวะ วญญาณทไมเปนอารมณของอาสวะ เปนวญญาณไกลจากวญญาณทเปนอารมณของอาสวะ นเรยกวา วญญาณไกล

วญญาณใกล คอ วญญาณทเปนอกศลเปนวญญาณใกลกบวญญาณทเปนอกศล วญญาณทเปน กศลเปนวญญาณใกลกบวญญาณทเปนกศล วญญาณทเปนอพยากฤตเปนวญญาณ ใกลกบวญญาณทเปนอพยากฤต ฯลฯ วญญาณของผเขาสมาบตเปนวญญาณใกลกบวญญาณของผเขาสมาบต วญญาณทเปนอารมณ ของอาสวะเปนวญญาณใกลกบวญญาณทเปนอารมณของอาสวะ วญญาณทไมเปน อารมณของอาสวะเปนวญญาณใกลกบวญญาณทไมเปนอารมณของอาสวะ นเรยก วา วญญาณใกล๓๙

ชวตมนษยเกดจากองคประกอบตาง ๆ รวมกน ซงอาศยกนเปนระบบ และเปนกระบวนการ การจะเขาใจชวตไดด ตองแยกองคประกอบออกเปน ๒ สวน ทงทเปนวตถรางกายและจตวญญาณ หรอทงรปธรรม และนามธรรม โดยรวมลงในขนธ ๕ หรอ เบญจขนธ คอ

๑) รป หมายถง สวนทเปนวตถทงหลาย ไดแก สสาร แสง ส เสยง กลน รส ความเยน ความรอน ความออน ความแขง ความหยอน ความตง อาการเคลอนไหวของสงตาง ๆ ชองวางตาง ๆ อากาศ ดน น า ไฟ ลม สภาพแหงความเปนหญง เปนชาย เนอสมองและระบบของเสนประสาท อนเปนฐานใหจตเกด รวมทงอาการแหงความเกดขน ตงอย เสอมไป ดบไป๔๐ ของวตถดวย ซงรวมเรยกวา รปขนธ

๓๘ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๒๘-๓๐/๑๔-๑๕. ๓๙ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๓๑/๑๕-๑๖. ๔๐ ส .ข. (ไทย) ๑๗/๑๙/๕๐.

๒๔

๒) เวทนา หมายถง การเสวยอารมณ หรอการเสพรสของอารมณ๔๑ คอ ความรสกตอสงทถกรบร ซงจะเกดขนทกครงทมการรบร เปนความรสกสข สบาย ถกใจ ชนใจ หรอทกขบบคน เจบปวด หรอไมกเฉย ๆ อยางใดอยางหนง ขอทควรท าความเขาใจอยางหนงเกยวกบเวทนา เพอปองกนความสบสนของสงขาร คอ เวทนาเปนกจกรรมของจตใจในขนรบ กลาว คอ เกยวของกบผลทอารมณมตอจตเทานน ยงไมใชขนทเปนฝายจ านงหรอกระท าตออารมณ ซงเปนกจกรรมของสงขาร ดงนน ค าวา ชอบ ไมชอบ ชอบใจ ไมชอบใจ ตามปกตจะใชเปนค าแสดงกจกรรมในหมวดสงขาร โดยเปนอาการสบเนองจากเวทนาอกตอหนง เพราะค าวา ชอบ ไมชอบ ชอบใจ ไมชอบใจ แสดงถงอาการจ านงหรอกระท าตอบตออารมณ๔๒

๓) สญญา หมายถง ความรจ าพวกหนง คอ การหมายร หรอก าหนดรอาการของอารมณ เชน ลกษณะ ทรวดทรง ส สณฐาน ฯลฯ ตลอดจนชอเรยก และสมมตบญญตตาง ๆ เขยว ขาว ด า แดง หญง ชาย นก สนข หอม เหมน เปรยว หวาน ขม เคม๔๓ เปนตน การหมายรหรอก าหนดรน อาศยการจบเผชญ หรอการเทยบเคยงระหวางประสบการณ หรอความรเกา กบประสบการณหรอความรใหม ถาประสบการณใหมตรงกบประสบการณเกา เชนพบเหนคนหรอสงของทเคยรจกแลว ไดยนเสยงทเคยไดยนแลว ดงตวอยาง นาย ก. รจกนายเขยว ตอมาอกเดอนหนง นาย ก. เหนนายเขยวอกและรวาคนทเขาเหนนน คอ นายเขยว อยางน เรยกวา จ าได ซงแตกตางจากค าวาจ า ถาประสบการณใหมไมตรงกบประสบการณเกา เรายอมน าเอาประสบการณหรอความรเกาทมอยแลวนนเอง มาเทยบเคยงวาเหมอนกนและไมเหมอนในสวนไหน อยางไร แลวหมายรสงนนตามค าบอกเลาหรอตามทตนก าหนดเอาเองวาเปนนน เปนน อยางนเรยกวาก าหนดหมายหรอหมายร๔๔ การหมายรเชนนยอมมหลายชน หมายรตามความตกลงอนเนองดวยความรสามญบาง เชนวา เขยว ขาว เหลอง แดง เปนตน ตามนยมของโลกของสงคมของวฒนธรรม ประเพณ เปนตน

๔) สงขาร หมายถง เครองแตงคณภาพของจต ซงมเจตนาเปนตวน า และกระบวนการแหงเจตนจ านงทชกจง เลอกรวบรวมเอาเครองแตงคณภาพเหลานนมาประสมปร งแตงความนกคด การพด การท าใหเกดกรรมทางกาย วาจา ใจ อยางไรกตาม ในการอธบายตามแนวขนธ ๕ ทานมงแสดงตวสภาวะใหเหนวาชวตมองคประกอบอะไร มากกวาจะแสดงกระบวนธรรมทก าลงด าเนนอยวาชวตเปนไปอยางไร ดงนน ค าอธบายเรองสงขารในขนธ ๕ ตามปกตจงพดถงแตในแงเครองแตงคณภาพของจต หรอเครองปรงของจตวามอะไรบาง

๕) วญญาณ หมายถง ความรแจงอารมณ หมายถง ความรประเภทยนพน เปนฐานและเปนทางเดนใหแกนามขนธอน ๆ เกยวของกบนามขนธอนทงหมด เปนทงความรตน และความรตาม ทวาเปนความรตน คอ เปนความรเรมแรก เมอเหน ไดยน เปนตน (เกดวญญาณขน) จงจะรสกชนใจ หรอบบคนใจ (เวทนา) จงจะก าหนดไดวาเปนนนเปนน (สญญา) จงจะจ านงตอบและคดปรงแตงไป

๔๑ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๒๔๐. ๔๒ ส .ข. (ไทย) ๑๗/๑๓/๗๘. ๔๓ สมบรณ ตาสนธ, หนงเดอนดจตใหนพพาน, (นนทบร: ธงค บยอนด บคส, ๒๕๓๗), หนา ๑๙๕. ๔๔ ส .ข. (ไทย) ๑๗/๑๗๙/๑๐๕.

๒๕

ตาง ๆ (สงขาร) เชน เหนทองฟา (วญญาณ) รสกสบายตาชนใจ (เวทนา) หมายรวา ทองฟา สคราม สดใส ฟาสวย ฟาบาย (สญญา) ชอบใจฟานน อยากเหนฟานนไดสบาย ๆ ชดเจนและนาน ๆ ฯลฯ (สงขาร) ทรตาม คอ รควบไปตามสภาวะของขนธอน ๆ๔๕ เชน รสกสขสบาย (เวทนา) กรวาเปนสข (วญญาณ พงสงเกตวา รสกสข กบรวาเปนสข ไมเหมอนกน) รสกบบคนใจไมสบาย๔๖ (เวทนา) กรวาเปนทกข (วญญาณ) หมายรวาอยางนเปนสข อยางนนเปนทกข (สญญา) การรไปตามนน เมอนกคดปรงแตง ตงเจตนจ านงไปอยางใด ๆ (สงขาร) กยอมมความรควบอยพรอมกนดวยโดยตลอด กระแสความรยนพนซงเกดดบตอเนองอยตลอดเวลาควบไปกบนามขนธอน ๆ หรอสภาวะทกอยางในจตใจ นเรยกวา วญญาณ

กลาวไดวา ชวตของมนษยนนเกดจากองคประกอบ ๕ สวน หรอทเรยกวา เบญจขนธ มรปขนธ สวนทเปนรางกาย เวทนาขนธ เปนความรสกตอสงทถกรบร สญญาขนธ เปนการจ าอารมณตาง ๆ ทเคยประสบมา สงขารขนธ เปนการปรงแตงจตใหเปนกศล อกศล หรอกลาง ๆ สวนวญญาณ เปนการรแจงอารมณซงเกยวเนองกบนามขนธอน ๆ ทงหมด

๒.๓.๒ อปาทานขนธในขนธสตร

ค าวา “อปาทานกขนธ” มาจากศพท ๓ ศพท คอ อปาทาน ศพท+โคจร ศพท+ขนธ ศพท หมายถง “ขนธ ๕ ทเปนอารมณ หรอเปนเหตแหงอปาทานทงหลาย” ค าวา “อปาทาน” มาจาก อป อปสค+อา อปสค+ธา ธาต+ย ปจจย หมายถง “ธรรมทยดตดหรอเปนเหตใหยดตดอยในอารมณอยางรนแรง” ตงรปวเคราะหวา ภส อาทยนตต อปาทานา อปาทาน คอ ธรรมทยดตดอยางรนแรง๔๗ หรอภส ทฬหญจ อารมมณ อาทยต เอเตหต อปาทานาน. อปาทาน คอ ธรรมทเปนเหตใหยดตดอยในอารมณอยางรนแรง๔๘

อปาทาน คอ ความยดมนถอมน ในสารตถปปกาสนไดอธบายเกยวกบความถอมนวาเปนอตตาไววา เปนการยดถอดวยอ านาจแหงตณหาวปรต ๑๐๘ ประการ เปนการยดถอดวยอ านาจแหงมานะ ๙ ประการ เปนการยดถอดวยอ านาจแหงทฏฐ ๖๒ ประการ๔๙ อปาทานเมอวาโดยประเภทแลวม ๔ อยาง คอ

๑) กามปาทาน คอ ความยดมนในกาม ความก าหนดในกาม ความเพลดเพลนในกาม ตณหา ในกาม สเนหาในกาม ความเรารอนเพราะกาม ความหลงใหลในกาม ความหมกมนในกาม ในกามทงหลาย นเรยกวากามปาทาน๕๐

กามปาทาน เพราะยอมยดมนซงกามกลาว คอ วตถกามนน ความพอใจ คอ ความใครในกามทงหลายอนใดน วตถกามทงหลาย และกเลสกามทงหลายทรง

๔๕ ข.ส. (ไทย) ๒๕/๔๑/๔๘. ๔๖ ข.ส. (ไทย) ๒๕/๔๒/๙๑. ๔๗ อภ.สง.อ. (บาล) ๑/-/๙๒. ๔๘ ท.ม.ฏกา (บาล) ๓/๒๔๒. ๔๙ ส .น.อ. (ไทย) ๒/๑๑๘-๑๙๕/๓๐๘. ๕๐ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๑๒๒๐/๓๐๘.

๒๖

ประสงคเอา กามทงหลายโดยไมเหลอ เพราะฉะนนความพอใจ คอ ความใครในวตถกามทงหลาย ชอวากามปาทาน ฉะนน กามปาทานจงส าเรจแกปถชนเปนตนแมแกพระอนาคาม แตกามราคะอนเปนวตถของกามคณ ๕ ยอมไมมแกพระอนาคามนน๕๑ อกอยางหนง กเลสชาต ชอวากามปาทาน เพราะ เปนเหตยดมนวตถกามหรอเพราะยดวตถกามนนเอง นอกจากนยงเปนชอของราคะทเปนไปในกามคณเปนขอความสงเขปในกามปาทานน แตโดยพสดารกามปาทานน พงทราบโดยนยทไดตรสไวแลววา บรรดาอปาทานเหลานน กามปาทานเปนไฉน ไดแก ความพอใจดวยอ านาจความใครในกามทงหลาย๕๒

๒) ทฏฐปาทาน คอ ความเหนวา ทานทใหแลวไมมผล ยญทบชาไมมผล การเซนสรวงไมมผล ผลวบากแหงกรรมทท าดท าชวกไมม ไมมโลกน ไมมโลกหนา มารดาไมมคณ บดาไมมคณ สตวทเกดผดขนไมม สมณพราหมณผประพฤตปฏบตชอบท าใหแจงโลกน และโลกหนาดวยปญญาอนยงเองแลวสอนผอนใหรแจงกไมมในโลก เปนความผนแปรแหงทฏฐสงโยชน คอ ทฏฐความยดถอผด ความยดมน ความตงมนความถอผดทางชว ทางผด ภาวะทผด ลทธอนเปนบอเกดแหงความพนาศ ความยดถอโดยวปลาส มลกษณะเชนวาน เรยกวา ทฏฐปาทาน๕๓

ทฏฐปาทาน เพราะยอมยดมนซงทฏฐ เหนวาทานทใหแลวไมมผล ความวาเขายอมรวา ชอวาทานทบคคลใหแลวมอย คอ ใคร ๆ อาจเพอใหอะไร ๆ แกใคร ๆ กได แตยอมถอวา ผลวบากของทานไมม การบชาไมมผล คอ ยอมรวาการบชานนใคร ๆ อาจบชาได แตยอมถอวา ผลวบากของการบชาไมม ผลวบากของกรรมดกรรมชว นกศลกรรมบถ ๑๐ ชอวากรรมทท าด อกศลกรรมบถ ๑๐ ชอวากรรมทท าชว บคคลยอมรถงความทกรรมดกรรมชวเหลานนมอย แตยอมยดถอวา ผลวบากไมม โลกนไมม ความวาบคคลยอมถอโลกนดวยคดวาบคคลผตงอยในโลกอนของบคคลผท ากรรมดกรรมชวเหลานนไมม มารดาไมม บดาไมม ความวาเขายอมรความทมารดาบดามอย แตเขาถอวาผลวบากอะไร ๆ ดวยการท าอปการะในมารดาบดาเหลานนไมม โอปปาตกสตวไมม คอ เขาถอวาสตวผจตและปฏสนธไมม ผปฏบตดปฏบตชอบ ความวาเขายอมถอวาสมณะและพราหมณผตงอยในธรรม ผด าเนนไปสอนโลมปฏปทาไมมในโลก สมณพราหมณทกระท าใหแจงซงโลกนและโลกอนดวยปญญาอนยงเองแลวประกาศใหผอนรไดไมมในโลก ความวายอมถอวา ชอวาสพพญญพทธะผสามารถรโลกนและโลกอนดวยญาณอนวเศษยงโดยตนเทานนไมม๕๔

๓) สลพพตปาทาน คอ สมณพราหมณภายนอกแตศาสนานมความเหนวา ความบรสทธยอมมไดดวยศล ดวยพรต ดวยศลและพรต ดงน ทฏฐความเหนผด ปาชฏ คอ ทฏฐกนดาร คอ ทฏฐความเหนเปนขาศกตอสมมาทฏฐ ความผนแปรแหงทฏฐสงโยชน คอ ทฏฐความยดถอผด ความยดมน ความตงมน ความถอผดทางชว ทางผด ภาวะทผด ลทธอนเปนบอเกดแหงความพนาศ ความยดถอ

๕๑ อภ.สง.อ. (ไทย) ๒/๗๙๐/๔๗๑-๔๗๒. ๕๒ ม.ม.อ. (ไทย) ๑/๑๓๐/๕๙๑. ๕๓ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๑๒๒๑/๓๐๘. ๕๔ อภ.สง.อ. (ไทย) ๒/๗๙๐/๔๗๑-๔๗๔.

๒๗

โดยวปลาส มลกษณะเชนวาน เรยกวาสลพพตปาทาน๕๕ สลพพตปาทาน เพราะยอมยดมนศลพรต ศลพรตนนเปนอปาทานดวย เพราะฉะนนจงชอวา สลพพตปาทาน เพราะยดมนวาความบรสทธยอมมดวยศลพรตอยางน๕๖

อกอยางหนง เปนสลพพตตปาทาน เพราะเปนเหตยดมนศลและพรตบาง เพราะศลและพรตนนยดมนเองบาง เพราะศลและพรตนนดวยเปนอปทานดวยบาง อธบายวา การยดมนดวยตนเองนนแหละโดยความเชอมนวาศลและพรตทงหลายมศลของโคและวตรของโคเปนตน เปนของบรสทธดวยอาการอยางน เพราะฉะนน จงชอวา สลพพตตปาทาน นเปนขอความสงเขปในสลพพตตปาทานน แตโดยพสดารสลพพตตปาทานน พงทราบโดยนยทตรสไวแลววา บรรดาอปาทานเหลานน สลพพตตปาทานเปนไฉน คอ ความบรสทธดวยศลของสมณพราหมณทงหลายภายนอกศาสนาน๕๗

๔) อตตวาทปาทาน คอ ปถชนในโลกน ผไมไดสดบ ไมไดเหนพระอรยะ ไมฉลาดในธรรมของพระอรยะ ไมไดรบการฝกฝนในธรรมของพระอรยะ ไมไดเหนสตบรษ ไมฉลาดในธรรมของ สตบรษ ไมไดรบการฝกฝนในธรรมของสตบรษ ยอมพจารณาเหนรปเปนตน หรอเหนตนมรป เหนรปในตน หรอเหนตนในรป เหนเวทนาเปนตนหรอเหนตนมเวทนา เหนเวทนาในตน หรอเหนตนในเวทนา เหนสญญาเปนตน หรอเหนตนมสญญา เหนสญญาในตน หรอเหนตนในสญญา เหนสงขารเปนตนหรอเหนตนมสงขาร เหน สงขารในตนหรอเหนตนในสงขาร เหนวญญาณเปนตนหรอเหนตนมวญญาณ เหน วญญาณในตน หรอเหนตนในวญญาณ ทฏฐความเหนผด ปาชฏ คอ ทฏฐ กนดาร คอ ทฏฐ ความเหนเปนขาศกตอสมมาทฏฐ ความผนแปรแหงทฏฐ สงโยชน คอ ทฏฐ ความยดถอผด ความยดมน ความตงมน ความถอผดทางชว ทางผด ภาวะทผดลทธเปนบอเกดแหงความพนาศ ความยดถอโดยวปลาส มลกษณะเชนวา นเรยกวาอตตวาทปาทาน๕๘ วาทะ เพราะเปนเหตกลาว อปาทาน เพราะเปนเหตยดมน ยอมกลาวทยดมนอะไร การกลาวและการยดมนอตตาของตน อตตวาทปาทาน อกอยางหนง เหตสกแตวาทะวาเปนอตตาอยางเดยว อตตวาทปาทาน เพราะเปนเหตยดมนวาเปนอตตา๕๙

นอกจากนการยดมนวาทะของตน ชอวาอตตวาทปาทาน เพราะเปนเหตยดมนเพยงแตวาทะของตนเทานนวาเปนอตตา นเปนชอของสกกายทฏฐมวตถ ๒๐ นเปนขอความสงเขปในอตตวาทปาทานน สวนโดยพสดารอตตวาทปาทานน พงทราบโดยนยทตรสไวแลววา บรรดาอปาทานเหลานน อตตวาทปาทานเปนไฉน อตตวาทปาทาน คอ ปถชนในพระศาสนานไมไดสดบแลว ไมเหนพระอรยเจาทงหลาย๖๐ นอกจากน เมอพจารณาขนธ ๕ ดงนแลว ยอมเหนธรรมภายในบาง เหนธรรมภายนอกบาง เหนธรรมภายใน และภายนอกบางเหนความเกดขนในธรรมบาง เหนความเสอมในธรรมบาง เหน

๕๕ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๑๒๒๒/๓๐๘-๓๐๙. ๕๖ อภ.สง.อ. (ไทย) ๒/๗๙๐/๔๗๔. ๕๗ ม.ม.อ. (ไทย) ๑/๑๓๐/๕๙๒-๕๙๓. ๕๘ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๑๒๒๑-๑๒๒๓/๓๐๘-๓๐๙. ๕๙ อภ.สง.อ. (ไทย) ๒/๗๙๐/๔๗๒. ๖๐ ม.ม.อ. (ไทย) ๑/๑๓๐/๕๙๓.

๒๘

ทงความเกดขนและความเสอมในธรรมบาง ยอมมสตตงมนวา ธรรม คอ ขนธ ๕ มอยเพยงสกวาร เพยงสกวาระลกเทานน ผอนตณหาและทฐไมอาศยแลว และไมถอมนอะไร ๆ ในโลก อยางนแล ภกษชอวาเหนธรรมในธรรม คอ อปาทานขนธ ๕ อยเนอง ๆ การเหนธรรมอยเนอง ๆ อยางนยอมเปนเหตท าใหเกดความเบอหนาย เมอเบอหนาย กจะคลายจากความก าหนด จงท าใหละความเหนผด ถอนอวชชา จงท าใหเกดความรแจงในเรองของอปาทานได

ดงนนจงกลาวไดวา อปาทานเปนความยดมนถอมนอยางเหนยวแนนอนเปนไปดวยอ านาจแหงกเลส ตณหา มานะ ทฏฐ อปาทานนนม ๔ อยางประกอบดวย กามปาทาน เปนความยดมนถอมนดวยอ านาจของความก าหนดยนดในกามคณทงหมาย ทฏฐปาทาน เปนความยดมนถอมนดวยอ านาจของความเหนวาบญบาปทท าไปแลวไมมผล บดามารดาไมมบญคณ เปนตน สลพพตปาทาน เปนยดมนถอมนดวยอ านาจของศลพรตขอวตปฏบตทผด ๆ อตตวาทปาทาน เปนความยดมนถอมนดวยอ านาจของวาทะของตน ยดมนในความอตตาตวตนของเอง

๒.๓.๓ ไตรลกษณในขนธสตร

ในขนธสตรนนมเนอหากลาวถงไตรลกษณเปนแบบถามตอบ ดงเนอหาทปรากฏตอนหนงวา “ราหล เธอจะเขาใจความขอนนวาอยางไร รปเทยงหรอไมเทยง”“ไมเทยง พระพทธเจาขา”

ฯลฯ “เวทนา สญญา สงขารทงหลาย วญญาณเทยงหรอไมเทยง” “ไมเทยง พระพทธเจาขา” “สงใดไมเทยง สงนนเปนทกขหรอเปนสข “เปนทกข พระพทธเจาขา”“สงใดไมเทยง เปนทกข มความแปรผนเปนธรรมดา ควรหรอทจะพจารณาเหนสงนนวา ‘นนของเรา เราเปนนน นนเปนอตตาของเรา”“ขอนนไมควรเลย พระพทธเจาขา”๖๑

ไตรลกษณ เรยกวา สามญลกษณ คอ ลกษณะทเสมอกนแกสงขาร ธรรมทงปวง ธรรมนยาม ๓ ก าหนดแหงธรรมดา, ความเปนไปอนแนนอนโดยธรรมดา ของกฎธรรมชาต พระพทธเจา อบตหรอไมกตามหลกทง ๓ คงมอยเปนธรรมดา พระพทธเจา เปนเพยงแตบคคลผทรงคนพบ และน ามาเปดเผย แสดงแก เวไนยสตว ๖๒ เปนค าสอนทใชกบทกสงทกอยาง พระพทธองค ทรงสอนในเรองไตรลกษณ ทเปนลกษณะเกยวของ กบชวต ของมนษย ทประกอบดวย รปธรรม นามธรรม เพราะหลกธรรม ค าสอนของพระพทธองค เปนสจธรรมของชวต ทสอนใหมนษย รชวตตามความเปนจรง ด าเนนชวตใหสอดคลองกบความจรง เพอน าชวตไปสความพนทกข ทเรยกวา พระนพพาน ซงเปนจดหมายสงสดของชวต๖๓

ค าวา สงขตลกษณะ โดยใช ค าวา อนขณะ ๓ ค า มทมาไมชดเจน เนองจากยงไมพบในอรรถกถา และฎกา ของพระพทธโฆสาจารย และพระธรรมปาลาจารย , และทพบใชเปนความหมาย อนอาจเปน ศพทใหม ทน ามาใชเพอใหสะดวกตอการศกษาเปนได. อยางไรกตาม โดยความหมายแลว

๖๑ ส .น. (ไทย) ๑๖/๑๙๗/๒๙๖. ๖๒ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๑๐๘. ๖๓ พระมหาสนนท จนทโสภโณ (ดษฐสนนท), “การศกษาค าสอนเรองไตรลกษณในพระพทธศาสนา

เถรวาท”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย , ๒๕๔๓), หนา ๓๓.

๒๙

ค าวา อนขณ นนไมไดขดแยง กบคมภรรนเกา แตอยางใด เมอน าค าทง ๒ มารวมเขากนแลวได ค าวา ไตรลกษณ หรอ ตลกขณาน ซงแปลวา ลกษณะ ๓ อยาง คอ อนจจง ความไมเทยง ทกขง ความเปนทกข อนตตา ความไมใชตว ไมใชตน๖๔

อนจจสส ลกขณ = อนจจลกขณ ๖๕ เครองหมายของสงขตธรรมทไมเทยงชอวา อนจจลกขณะ ไดแก ความสนไปดบไป ดงทแสดงวา อนจจ ขยฏเ น ชอวาเปน อนจจะ โดยอรรถวา สนไปดบไป นนเอง

อกนยหนง อนจจจสส ภาโว = อนจจตา อนจจตาเยว ลกขณ = อนจจลกขณ ๖๖ ความเปนอยคอ สนไปดบไปอยเรอย ๆ ตดตอกน ของสงขตธรรมทไมเทยงชอวา อนจจตา

หรอความเปนอยคอ สนไปดบไปอยเรอย ๆ ตดตอกน ของสงขตธรรมทไมเทยงนนแหละ เปนเครองหมายใหรจ าไดวา อนจจลกขณะ

ทกขสส ลกขณ = ทกขลกขณ ๖๗ เครองหมายของสงขตธรรมทเปนทกข ชอวา ทกขลกขณะ ไดแก ความทนอยไมได ตอง

ดบไป ตามทแสดงวา ทกข ภยฏเ น ชอวา เปนทกข โดยอรรถวา เปนภยทนากลวนนเอง

อกนยหนง ทกขสส ภาโว = ทกขตา ทกขตาเยว ลกขณ = ทกขลกขณ ๖๘ ความอยไมได ตองดบไปอยเรอย ๆ ตดตอกน ของสงขตธรรม ชอวา ทกขตา หรอความ

ทนอยไมได ตองดบไปอยเรอย ๆ ตดตอกนของ สงขตธรรม ทเปนทกข เปนเครองหมายใหรจ าได ไดชอวา ทกขลกขณะ

อนตตสส ลกขณ = อนตตลกขณ ๖๙

เครองหมายของธรรมทงปวงทไมใชอตตะ ชอวา อนตตลกขณะ ไดแก ความไมมแกนสาร ปราศจากของเราของเขาทจะบงคบบญชาใหเปนไปตามความตองการ ดงทแสดงวา อนตตา อสารกฏ เ น ชอวาเปน อนตตา เพราะอรรถวา ไมมแกนสาร ปราศจากเราเขาทจะบงคบบญชาใหเปนไปตามความตองการนนเอง

อกนยหนง อนตตสส ภาโว = อนตตตา อนตตตาเยว ลกขณ = อนตตลกขณ

ความไมมแกนสาร ปราศจากเราเขาทจะบงคบบญชาใหเปนไปตามความตองการของธรรมทงปวง ชอวา อนตตตา หรอความไมมแกนสาร ปราศจากเราเขาทจะบงคบบญชาใหเปนไปตาม

๖๔ พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต), ไตรลกษณ, (กรงเทพมหานคร: บรษท ธรรมสภา จ ากด, ๒๕๔๑),

หนา ๔-๕. ๖๕ ดร.ภททนตะ อาสภมหาเถระ, วปสสนาทปนฎกา, พมพครงท ๘, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพ

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๙), หนา ๙. ๖๖ เรองเดยวกน, หนา ๑๒. ๖๗ ดร. ภททนตะ อาสภมหาเถระ, วปสสนาทปนฎกา, หนา ๑๕. ๖๘ เรองเดยวกน, หนา ๒๓. ๖๙ พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต), ไตรลกษณ หนา ๑๐.

๓๐

ความตองการของธรรมทงปวงนนแหละ เปนเครองหมายใหรจ าได ชอวา อนตตลกขณะ พระพทธเจาตรสวา หลกในไตรลกษณเปนกฎธรรมชาต ไมวาพระผมพระภาคเจา จะอบตขนหรอไม หลกไตรลกษณยงคงมอย๗๐ หลกไตรลกษณ มความส าคญเทากนกบหลกปฏจจสมปบาท เนองจากธรรมทง ๒ หมวดนเปนกฎเดยวกน แตแสดงตางมมมอง เพอเขาถงความจรงอยางเดยวกน

ไตรลกษณ เรยกวา สามญลกษณ คอ ลกษณะทเสมอกนแกสงขารธรรมทงปวง ยอมมความเกดดบเปนธรรมดา เปนนยาม ๓ ทก าหนดเปนธรรมดา, ซงความเปนไปอนแนนอนโดยธรรมดา, ของกฎธรรมชาต พระพทธเจา อบตหรอไมกตาม หลกทง ๓ คงมอยเปนธรรมดา พระพทธเจาเปนเพยงแตบคคลผทรงคนพบ และน ามาเปดเผย แสดงแกเวไนยสตว๗๑ นอกจากน ไมเทยง กโดยอาการทมแลวไมม อกนยหนง ชอวาไมเทยง ดวยเหตผลแมเหลาน คอ เพราะความเกดขนและความเสยมไป เพราะเปนของเปนไปอยชวคราว เพราะมความแปรผนเปนทสด เพราะปฏเสธความเทยง, ชอวาทกข ดวยเหต ๔ ประการ คอ ดวยความหมายวาทนไดอยาก ดวยความหมายวาเปนทตงแหงทกข ดวยความหมายวาบบคนเปนนจ ดวยการปฏเสธควาวมสข, ควรหรอ ไดแก ควร, นงของเรา คอ การยดถอดวยอ านาจแหงตณหา การยดถอดวยอ านาจแหงมานะ, เราเปนนน คอ การยดถอดวยอ านาจแหงทฏฐ, นงเปนของเรา คอ บรรดาควาวมยดถอเหลานน การยดถอดวยอ านาจแหงตณหา พงทราบดวยอ านาจแหงตณหาวปรต ๑๐๘ ประการ การยดถอดวยอ านาจแหงมานะ พงทราบดวยอ านาจแหงมานะ ๙ ประการ การยดถอดวยอ านาจแหงทฏฐ กพงทราบดวยอ านาจแหงทฏฐ ๖๒ ประการ๗๒

จงกลาวไดวา รปนามขนธ ๕ กายกบใจนนมความเปนอนจจงเพราะมการวปรตผดแปลก เปลยนไปดวยความเกดดบและเปนอยางอนมการเกดขนแลวกเสอมสนดบไปไมมเหลอ เปนอนจจลกษณะ รปนาม ขนธ ๕ มความบบคน ทนอยในสภาพเดมไมได มความเปนทกขโทษภย เปน ทขลกษณะ ไมมความเปนสตว ตวตน บคคล เขา เรา หาสาระแกนสารอะไรไมได ไมอยในอ านาจของใคร บงคบบญชาไมได เปนตามเหตตามปจจย เปนอนตตลกษณะ

๒.๔ สภาวธรรมของขนธ ๕ ในขนธสตร

สภาวธรรมของขนธ ๕ กคอ สภาวธรรมปจจบนตามความเปนจรง๗๓ ขนธ ๕ คอ ตวตนทงฝายกาย และจต อนประกอบดวยรป หรอกาย และจตอนมเวทนา สญญา สงขาร วญญาณ เปนเรองของการจ าแนกตวตนทเรายดมน ถอมน หลงใหล และพงพอใจ ใหเหนวาเปนเพยงเกดแตเหตปจจยของสงเหลาน ไมไดมความเปนตวตนทเปนแกนแท ๆ คงทนอยางถาวรทงนกตองอาศยปญญา

๗๐ อง.ตก. (ไทย) ๒๐/๑๓๗/๓๘๕. ๗๑ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๑๐๔. ๗๒ ส .น.อ. (ไทย) ๑๘๘-๑๙๕/๓๐๘. ๗๓ สมเดจพระพทธชนวงศ (สมศกด อปสมมหาเถระ), ศาสตราจารยพเศษ, ป.ธ.๙, M.A.,Ph.D,

อรยวงสปฏปทา, (กรงเทพมหานคร: หจก. ประยรสาสนไทย การพมพ, ๒๕๕๔), หนา ๔๐.

๓๑

ทพจารณาเหนวาไมเทยงอยเนอง ๆ ในรป นาม ขนธ ๕ หรอกาย ใจ คอ ปญญาทในมหากศล มหากรยา ขณะทก าหนดรรป นาม ขนธ ๕ หรอกาย ใจ๗๔

การมองเหนสงทงหลายในรปของสวนประกอบตาง ๆ ทมาประชมกนเขา ตวตนแท ๆ ของสงทงหลายไมมเมอแยกสวนตาง ๆ ทมาประกอบกนออกไปใหหมดกจะไมพบตวตนของสงนนเหลออย ตวอยางงาย ๆ ทยกขนอางกนบอย ๆ คอ “รถ” เมอน าสวนประกอบตาง ๆ มาประกอบเขาดวยกนตามแบบทก าหนด กบญญตเรยกกนวา “รถ” แตถาแยกสวนประกอบทงหมดออกจากกน กจะหาตวตนของรถไมได มแตสวนประกอบทงหลาย ซงมชอเรยกตาง ๆ กนจ าเพาะแตละอยางอยแลว คอ ตวตนของรถมไดมอยตางหากจากสวนประกอบเหลานน มแตเพยงค าบญญตวา “รถ” ส าหรบสภาพทมารวมตวกนเขาของสวนประกอบเหลานน แมสวนประกอบแตละอยาง ๆ นนเอง กปรากฏขน โดยการรวมกนเขาของสวนประกอบยอย ๆ ตอ ๆ ไปอกและหาตวตนทแทไมพบเชนเดยวกน ถาจะพดวา “สงทงหลายมอย” กตองเขาใจในความหมายวา มอยในภาวะของสวนประกอบตาง ๆ ทมาประชมเขาดวยกน๗๕

สงมชวตและไมมชวตในโลกทเขาใจกนวา เปนคน สตว บคคล เปนความจรงในระดบสมมต แตความจรงในระดบลกลงไป ทกสรรพสงลวนเปนเพยงขนธ ๕ ทเปนรปและนามรวมตวกนเขาเปนกลม เปรยบไดกบรถยนตอนเปนทรวมสวนประกอบหลายอยาง เชน ยาง ลอ ทนง เครองยนต แบตเตอร ตวถงรถ และเปรยบเหมอนบานอนเปนทประชมของหลงคา เสา พน๗๖ เมอมองเหนสภาพของสงทงหลายในรปของการประชมสวนประกอบเชนน พทธธรรมจงตองแสดงตอไปวา สวนประกอบตาง ๆ เหลานนเปนอยางไร มอะไรบาง อยางนอยกพอเปนตวอยาง และโดยทพทธธรรมมความเกยวของกบชวต โดยเฉพาะในดานจตใจ การแสดงสวนประกอบตาง ๆ จงตองครอบคลมทงวตถและจตใจ การแสดงสวนประกอบตาง ๆ นนยอมท าไดหลายวธ ตามวตถประสงคจ าเพาะของการแสดงนน ๆ แตในทนจะแสดงขนธ ๕ ซงเปนวธทนยมกนในพระสตร ขนธ ๕ พทธธรรมแยกแยะชวตพรอมทงองคาพยพทงหมดทบญญตเรยกวา สตว บคคล ออกเปนสวนประกอบตาง ๆ ๕ ประเภท หรอ ๕ หมวด มชอเรยก ทางธรรมวา เบญจขนธ คอ

๑) รป ไดแกสวนประกอบฝายรปธรรมทงหมด รางกายและพฤตกรรมทงหมดของรางกาย หรอ สสารและพลงงานฝายวตถ พรอมทงคณสมบต และพฤตการณตาง ๆ ของสสารพลงงานเหลานน

๒) เวทนา ไดแกความรสกสข ทกข หรอเฉย ๆ ซงเกดจากผสสะทางประสาททง ๕ และทางใจ ๓) สญญา ไดแกความก าหนดได หรอหมายร คอ ก าหนดรอาการเครองหมายลกษณะ

ตาง ๆ อนเปนเหตท าใหจ าอารมณ นน ๆ ได

๗๔ ภททนตะ อาสภมหาเถระ ดร., วปสสนาทปนฎกา, หนา ๒๒. ๗๕ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ, พมพครงท ๑๑,

(กรงเทพมหานคร: โรงพมพสหธรรมก, ๒๕๕๒), หนา ๑๕. ๗๖ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), มหาสตปฏฐานสตร ทางสพระนพพาน, แปลและเรยบเรยง

โดย พระคนธสาราภวงศ, (กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจ ากด ไทยรายวนการพมพ, ๒๕๔๙), หนา ๓๑๑.

๓๒

๔) สงขาร ไดแกองคประกอบหรอคณสมบตตาง ๆ ของจต ทปรงแตงจตใหดหรอชว หรอเปนกลาง ๆ โดยมเจตนาเปนตวน า พดงาย ๆ วา ความนกคดดชวตาง ๆ เชน ศรทธา สต หร โอตตปปะ เมตตา กรณา มทตา อเบกขา ปญญา โมหะ โทสะ โลภะ มานะ ทฏฐ อสสา มจฉรยะ เปนตน เรยกรวมอยางงาย ๆ วาเครองปรงของจต เครองปรงของความคด หรอเครองปรงของกรรม

๕) วญญาณ ไดแก ความรแจงอารมณทางประสาททง ๕ และทางใจ คอ การเหน การไดยน การไดกลน การรรส การรสมผสทางกาย และการรอารมณทางใจ ขนธ ๔ ขอหลง ซงเปนนามขนธ มขอควรท าความเขาใจเพมเตม เพอเหนความหมายชดเจน และเพอปองกนความสบสน ดงน๗๗

เวทนา ไดแก ความสขบาง ความทกบาง หรอเฉย ๆ บาง เชน สขเวทนา คอ การเสวยอารมณทเปนสข ส าราญทางกาย หรอทางใจ นเปนสขเวทนา ทกขเวทนา คอ การเสวยอารมณทเปนทกข ไมส าราญทางกาย หรอทางใจ นเปนทกขเวทนา อทกขมสขเวทนา คอ การเสวยอารมณทมใชความส าราญและทมใชความไมส าราญทางกายหรอทางใจ นเปนอทกขมสขเวทนา” ๗๘

สาเหตทท าใหเกดสขเวทนา เปนสขไดเพราะตงอย เปนทกขเพราะแปรผนไป ทเปนสขเปนไดเพราะมอนสยกเลส เปนสงทนอนเนองอยในจต จงท าใหเกดสขเวทนาบาง ทกขเวทนาบาง เฉย ๆ บาง อนสยทนอนเนองอยในสขเวทนา คอ ราคานสย เปนกเลสทนอนเนอง คอ ความก าหนดอนสยทนอนเนองอยในทกขเวทนา คอ ปฏฆานสย เปนกเลสทนอนเนอง คอ ความขดเคอง อนสยทนอนเนองอยในอทกขมสขเวทนา คอ อวชชานสย เปนกเลสทนอนเนอง คอ ความไมรจรง

ราคานสยไมไดนอนเนองอยในสขเวทนาทงหมด หรอปฏฆานสย กมไดนอนเนองอยในทกขเวทนาทงหมด หรออวชชานสย กมไดนอนเนองอยในอทกขมสขเวทนาทงหมด ธรรมทจะพงละไดในสขเวทนา คอ ราคานสยธรรม ธรรมทจะพงละไดในทกขเวทนา คอ ปฏฆานสย ธรรมทจะพงละไดในอทกขมสขเวทนา คอ วชชานสย แตราคานสยจะพงละไดในสขเวทนาทงหมดกหาไม หรอ ปฏฆานสย จะพงละไดในทกขเวทนาทงหมดกหาไม หรออวชชานสยจะพงละไดในอทกขมสขเวทนาทงหมดกหาไม พทธบรษทในพระธรรมวนยนสงดจากกาม และอกศลธรรมทงหลาย แลวบรรลปฐมฌานทมวตก วจาร ปต และสขอนเกดจากวเวกอย ยอมละราคะไดดวย ปฐมฌานนน ราคานสยมไดนอนเนองอยในปฐมฌานนน๗๙

สญญา เปนความรจ าพวกหนง หมายถง การหมายร หรอก าหนดรอาการของอารมณ เชน ลกษณะ ทรวดทรง ส สณฐาน ตลอดจนชอเรยกและสมมตบญญตตาง ๆ เขยว ขาว ด า แดง ดง เบา ทม แหลม อวน ผอม โตะ ปากกา หม หมา ปลา แมว คน เขา เรา ทาน เปนตน การหมายรหรอก าหนดรนอาศยการจบเผชญ หรอการเทยบเคยงระหวางประสบการณ หรอความร เกากบประสบการณ หรอความรใหม ถาประสบการณใหมตรงกบประสบการณเกา เชน พบเหนคนหรอ

๗๗ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม ฉบบขยายความ, พมพครงท ๔๖, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพ บรษท สหธรรมมก จ ากด, พ.ศ. ๒๕๕๙), หนา ๑๓-๑๔.

๗๘ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๔๖๕/๕๐๕. ๗๙ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๔๖๕/๕๐๖.

๓๓

สงของทเคยรจกแลว ไดยนเสยงทเคยไดยนแลว ดงตวอยาง นาย ก. รจกนายเขยว ตอมาอกเดอนหนง นาย ก. เหนนายเขยวอกและรวาคนทเขาเหนนน คอ นายเขยว อยางนเรยกวา จ าได ม ๒ อยาง คอ๑) สญญาอยางสามญ ซงก าหนดหมายเอาอาการของอารมณทเกดขนหรอเปนไปอยตามปกตธรรมดาของมน ๒) สญญา สบทอดหรอสญญาอยางซบซอน ทบางคราวกใชค าเรยกใหตางออกไปเฉพาะอยางยง “ปปญจสญญา” อนหมายถงสญญาเนองดวยอารมณทคดปรงแตงขนใหซบซอนพสดารดวยแรงผลกดนของตณหามานะและทฏฐ๘๐ ซงเปนสงขารชนน าในฝายรายอกอยางหนง การแยกเชนนจะชวยใหมองเหนความหมายของสญญาทก าลงแสดงบทบาทอย พรอมทงความสมพนธระหวางสญญากบขนธอนภายในกระบวนธรรมไดชดเจนยงขน๘๑

สงขาร หมายถง สภาพทปรงแตงจตใหเปนกศลหรออกศลอนเกดจากมปจจยใหเกดขนสงขารนนม ๒ อยาง คอ สภาวะถกปรงแตงและสภาวะปรงแตง กลาวคอ สภาวะถกปรงแตง หมายถง กองขนธทเกดขนโดยมกรรม จต อต และอาหารเปนปจจย หลงจากปฏสนธจตเกดขนในภพใหม จตและเจตสกทเปนผลของกรรมกเกดขน วปากจตและเจตสกทประกอบ หทยวตถ และกรรมชรปตาง ๆ ม ตา ห จมก ลน และกาย กเกดตามมา รปและนามเหลานจดเปนสภาวะถกปรงแตง คอ เปนผลวบากของกรรมทท าไวในอดตชาต จงเรยกวา เปนสงขารทถกกรรมปรงแตง สภาวะปรงแตง หมายถง สภาพทปรงแตงใจใหดหรอชว, ธรรมมเจตนาเปนประธานทปรงแตงความคด การพด การกระท า มทงทดเปนกศล ทชวเปนอกศล และทกลางๆ เปนอพยากฤต ไดแก เจตสก ๕๐ อยาง (คอ เจตสกทงปวง เวนเวทนาและสญญา) เปนนามธรรมอยางเดยว

ในท านองเดยวกน จตตชรป คอ รปทเกดจากจต กเปนผล (วบากสงขาร) ทถกปรงแตงดวยเหมอนกน จงท าใหเกดการเปลยนแปลงอรยาบถตาง ๆ เชน การค การเหยยด การเคลอนไหว การเดน การยน การนง การพด การยม เปนตน เหลานเปนสงขารทมจตเปนปจจยปรงแตงใหเกดขนเกยวกบจตและเจตสกทประกอบกบจตนน ทงสองเปนทงผปรงแตง และผถกปรงแตงซงกน และกนรปทมอตหรอฤดเปนปจจยปรงแตงใหเกดขน จดเปนวบากสงขารของอต และรปทมอาหารเปนปจจยปรงแตงใหเกดขน กเรยกวาเปนวบากสงขารของอาหาร นอกจากนน จต และเจตสกทเกดหลง ๆ กมจตและเจตสกทเกดกอน ๆ เปนปจจยปรงแตงใหเกดขน กองขนธเหลานเรยกวา วบากสงขาร ทมกรรม จต อต และอาหารเปนปจจยปรงแตงใหเกดขน๘๒

วญญาณ เปนการรความตางจ าเพาะ รความหมายจ าเพาะ หรอรแตกตาง ความหมายนพงเขาใจดวยตวอยาง เชน เมอเหนผนผาลาย ทวาเหนนน แมจะไมไดก าหนดหมายวาอะไรเปนอะไร กยอมเหนลกษณะอาการ เชนสสน เปนตน ซงแตกตางกนเปนพนอยพรอมดวยเสรจ นเปนความรขนวญญาณ เพราะวญญาณรเหนความแตกตางนนอย สญญาจงหมายรอาการทแตกตางกนนน ไดวา เปนนน เปนน เชน เปนเขยว ขาว แดง เปนตน หรอเมออยากรบประทานผลไม ถงจะไมไดก าหนด

๘๐ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๔๔๙/๓๙๘. ๘๑ ส .ข. (ไทย) ๑๗/๗๙/๑๒๐. ๘๒ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ) รจนา, อนตตลกขณสตร, แปลและเรยบเรยงโดย พระคนธสา

ราภวงศ, (กรงเทพมหานคร: หจก. ประยรสาสนไทย การพมพ, ๒๕๕๖), หนา ๗๙.

๓๔

หมายวาเปนรสหวาน รสเปรยว กรรสทหวาน รสทเปรยวนน เมอลมกยอมรรสทตางจ าเพาะนน ความรอยางน คอ วญญาณ เปนความรยนพน เมอรแลวนามขนธอนจงจะท างานหรอปฏบตหนาทได เชนรสกอรอยไมอรอย (เวทนา) จงไดหมายรวารสหวานอะไร รสเปรยวอะไร (สญญา) เปนตน สวนในแงทวารความหมายจ าเพาะนน อธบายสน ๆ วา เมอเกดวญญาณขน คอ เหน ไดยน เปนตน วาทจรงแลวจะเปนการเหนการไดยนจ าเพาะบางแง บางความหมายของสงทเหนสงทไดยนเชนนน พดอกอยางหนงวา การเหนการไดยนตามความจ าเพาะ แงจ าเพาะอยางทเราใสใหแกสงนน ทงน สดแตสงขารทเปนปจจยใหวญญาณนนเกดขน

ดงนน การจ าแนกขนธ ๕ เพอใหเหนเปนเพยงสงทเกดขนจากเหตปจจย ไมมความเปนตวตนทเปนแกนแท ๆ คงทนถาวร และการเหนอยางนเปนการเหนดวยการเจรญสตปญญาก าหนดรรปนามอนเปนปจจบน ซงโดยแทจรงเปนการรวมของสวนประกอบตาง ๆ เขาดวยกนครอบคลมทงดานรปธรรมและนามธรรมทเรยกวา ขนธ ๕ หรอรปนาม ไดแก รป จดเปนรปขนธ เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณ จดเปนนามขนธ๘๓

ขนธ ๕ อนประกอบดวย รปขนธ เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ และวญญาณขนธ ขนธทง ๕ วาโดยยอ คอ รปธรรมกบนามธรรม ซงมรายละเอยดดงตอไปน

๑) รปธรรม คอ สงทรไดทางตา ห จมก ลน กาย อนไดแก รป เสยง กลน รส และสงทสามารถสมผสไดดวยกาย เมอกลาวโดยหวขอแลวแบงไดเปน ๕ นย คอ

นยท ๑ รปสมทเทส เปนการกลาวถง รปโดยสงเขป หรอโดยยอพอใหทราบถงลกษณะ ของรปแตละรปตามนยแหงปรมตถธรรม

นยท ๒ รปวภาค เปนการแสดงรปธรรมวาจ าแนกไดเปนสวน ๆ เปนค ๆ นยท ๓ รปสมฏฐาน เปนการแสดงถงสมฏฐานของรปปรมตถแตละรปวาเกดจากอะไร นยท ๔ รปกลาป เปนการแสดงถงรปปรมตถทเกดรวมกนเปนกลม ๆเปนหมวด ๆ เปนปรมตถ นยท ๕ รปปวตตกมะ เปนการแสดงล าดบการเกดดบ หรอแสดงความเปนไปของรป

ปรมตถตงแตเกดจนตาย

ค าวา “รป” อธบายไววา ธรรมชาตทแตกดบหรอผนแปรนน เรยกวา “รป”สงใดทเกด กตามถาแตกดบยอยยบ ผนแปรไปดวยอ านาจของความเยน ความรอน กรวมเรยกวา “รป” จดเปนรปทงหมด รวมมความหมายวา รป คอ ธรรมชาตทผนแปรแตกดบไปดวยความเยน และความรอน รป มวเสสลกษณะ คอ ลกษณะพเศษ ๔ ประการ ไดแก

มการสลายแปรปรวน เปนลกษณะ มการแยกออกจากกน (กบจต) ได เปนกจ มความเปน อพยากตธรรม เปน อาการปรากฏ

๘๓ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๑/๑.

๓๕

วญญาณ เปนเหต ใกลใหเกด๘๔ รปม ๒ อยาง คอ

๑) รปบญญต คอ สงทเรามองเหนกน เรยกกนไปตาง ๆ นา ๆ ทงทไมม ชวตจตใจครอง และ มชวตจตใจครอง เชน คนผหญง คนผชาย กมชอตางกน ออกไป สตวตาง ๆ ตวผ ตวเมย กมชอเรยกกนตาง ๆ กนไป ตนไมแตละชนดทงทยนตนและลมลกกมชอเรยกแตกตางกนออกไป รวมถงพนดน ภเขา หวยน า ล าคลอง เปนตน เหลานเปนรปโดยบญญต

๒) รปปรมตถ คอ รปทมอยจรง ๆ โดยสภาวะ โดยธรรมชาต ผทไดศกษา ไดเรยนร ไดกระทบ ไดสมผส จะมความรสกเหมอนกนหมด

รป คอ สวนประกอบของรางกายคนและสตวทงหลายนน แบงออกเปน ๒ สวน คอ ๑) นปผนนรป ม ๑๘ ๒) อนปผนนรป ม ๑๐ รวมเปน ๒๘ รปทง ๒๘ แบงเปน ๑๑ ประเภทเลก เปนนปผนนรป ๗ ประเภท อนปผนนรป ๔ ประเภท รปธรรม สามารถจ าแนกออกเปนรป ๒๘ อยางดงน

มหาภตรป ๔ คอ รปทเปนใหญเปนประธานประกอบดวย ปฐวธาต อาโปธาต เตโชธาต วาโยธาต มรายละเอยดดงน

๑) ปฐวธาต คอ ธาต ดน เปนของแขนแขง เปนของหยาบ ไดแก ผม ขน เลบ ฟน หนง เนอ เอน กระดก เยอในกระดก ไต หวใจ ตบ พงผด มาม ปอด ไสใหญ ไสนอย อาหารใหม อาหารเกา๘๕ ปฐวธาตมลกขณาทจตก ดงน

(๑) ปฐวธาตมลกษณะแขง (๒) มหนาทด ารง (๓) มการรบไวเปนอาการปรากฏ (๔) มธาตทเหลออก ๓ อยางเปนเหตใกล๘๖

๒) อาโปธาต๘๗ คอ ธาตน า เปนของเอบอาบ มความเอบอาบ ไดแก ด เสลด หนอง เลอด เหงอ มนขน น าตา เปลวมน น าลาย น ามก ไขขอ มตร ปฐวธาตมลกขณาทจตก ดงน

(๑) อาโปธาตมลกษณะไหล (๒) มหนาทเพมพล

๘๔ ขนสรรพกจโกศล (โกวท ปทมะสนทร), ลกขณาทจตกกะแหงปรมตถธรรม, (กรงเทพมหานคร: บรษทคลเลอรส โฟร จ ากด, ๒๕๓๗), หนา ๔๑.

๘๕ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๓๐๒/๓๓๐. ๘๖

พระครพพธวรกจจานการ (มานตย เขมคตโต), ดร., ลกขณาทจตก ในการเจรญวปสสนา , (กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจ ากด ประยรสาสนไทย การพมพ, ๒๕๓๗), หนา ๒๐.

๘๗ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๓๐๓/๓๓๒.

๓๖

(๓) มการยดเปนอาการปรากฏ (๔) มธาตทเหลออก ๓ อยางเปนเหตใกล๘๘

๓) เตโชธาต คอ ธาตไฟ เปนของเรารอน มความเรารอน ไดแกธรรมชาตทเปนเครองท ารางกายใหอบอน ธรรมชาตทเปนเครองท า รางกายใหทรดโทรม ธรรมชาตทเปนเครองท ารางกายใหเรารอน ธรรมชาตทเปนเครองยอยสงทกนแลว ดมแลว เคยวแลว และลมรสแลว๘๙ เตโชธาตมลกขณาทจตก ดงน

(๑) เตโชธาตมลกษณะรอน (๒) มหนาทท าใหอน (๓) มการท าใหออนนมเปนอาการปรากฏ (๔) มธาตทเหลออก ๓ อยางเปนเหตใกล๙๐

๔) วาโยธาต คอ ธาตลม เปนของพดไปมา มความ พดไปมา ไดแก ลมทพดขนเบองบน ลมทพดลงเบองต า ลมในทอง ลมในล าไส ลมทแลนไปตามอวยวะนอยใหญ ลมหายใจเขา ลมหายใจออก๙๑ วาโยธาตมลกขณาทจตก ดงน

(๑) วาโยธาตมลกษณะตง (๒) มหนาทเคลอนไหว (๓) มการผลกดนเปนอาการปรากฏ (๔) มธาตทเหลออก ๓ อยางเปนเหตใกล๙๒

อปาทายรป คอ รปทอาศยมหาภตรปอก ๒๔ ประกอบดวย ปสาทรป ๕ โคจรรป ๔ ภาวรป ๒ ทหยรป ๑ ชวตรป ๑ อาหารรป ๑ วญญตรป ๒ วการรป ๔ ลกขณรป ๔ รวมเปน ๒๔ รปปรมตถเปนสภาวธรรมทไมรอารมณ มปจจยปรงแตง จงเกดขนและดบไปเชนเดยวกนกบจตและเจตสกกลาวโดยยอ คอ นปผนนรป และอนปผนนรป๙๓

๘๘ พระครพพธวรกจจานการ (มานตย เขมคตโต), ดร., ลกขณาทจตก ในการเจรญวปสสนา ,

หนา ๒๑. ๘๙ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๓๐๔/๓๓๔. ๙๐ พระครพพธวรกจจานการ (มานตย เขมคตโต), ดร., ลกขณาทจตก ในการเจรญวปสสนา ,

หนา ๒๑. ๙๑ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๓๐๕/๓๓๕. ๙๒ พระครพพธวรกจจานการ (มานตย เขมคตโต), ดร., ลกขณาทจตก ในการเจรญวปสสนา ,

หนา ๒๒. ๙๓ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรย, ปรมตถโชตกะ ปรเฉทท ๑-๒-๖ จต เจตสก รป นพพาน ,

(กรงเทพมหานคร: หจก.ทพยวสทธ, ๒๕๕๓) หนา, ๗๐-๗๑.

๓๗

นปผนนรป ม ๑๘ คอ มหาภตรป ๔ ปสาทรป ๕ วสยรป ๗ หรอ ๔ ภาวรป ๒ หทยรป ๑ ชวตรป ๑ อาหารรป ๑๙๔ อนปผนนรป ม ๑๐ รป ปรเฉทรป ๑ วญญตรป ๒ วการรป ๕ หรอ ๓ ลกขณรป ๔๙๕

รปปรมตถม ๒๘ รป หรอ ๒๘ ประเภทและมความหมายไมมเหมอนทเขาใจกนวา โตะเปนรปหนง เกาอเปนรปหนงหนงสอเปนรปหนงอยางน เปนตน ในรปปรมตถ ๒๘ ประเภทนนมรปทจตรไดทางตา คอ มองเหนไดเพยงรปเดยว คอ สงทปรากฏทางตาเทานนสวนอก ๒๗ รป จตเหนไมได แตรไดทางอนตามประเภทของรปนน ๆ เชน เสยงรไดทางห เปนตน

ถงแมวาจะเหนจตและเจตสกดวยตาไมได เชนเดยวกบรป ๒๗ รป ทมองไมเหน แตจตและเจตสกกไมใชรปปรมตถเพราะจตและเจตสกเปน ปรมตถธรรมทรอารมณ สวนรปเปนปรมตถธรรมทไมรอารมณรปปรมตถธรรม เปนสงขารธรรม มปจจยปรงแตงจงเกดขน รป ๆ หนงอาศยรปอนเกดขน ฉะนน จะมรปเกดขนเพยงรปเดยวไมไดตองมรปทเกดพรอมกน และอาศยกนเกดขนหลายรปรวมกนเปน ๑ กลมเลก ๆ ซงแยกออกจากกนไมไดเลย ภาษาบาลเรยกวา ๑ กลาป

รปเปนสภาพธรรมทเลกละเอยดมาก เกดขนและดบไปอยางรวดเรวอยตลอดเวลารปกลาปหนงเกดขน จะดบไปเมอจตเกดดบ ๑๗ ขณะ ซงเปนไปอยางรวดเรวมากเพราะจตทเหน และจตทไดยนขณะน ซงปรากฏเสมอนวาพรอมกนนนกเกดดบหางไกลกนเกนกวา ๑๗ ขณะจต ฉะนน รปทเกดพรอมกบจตทเหนกดบไปกอนทจตไดยนจะเกดขน

รปแตละรปเลกละเอยดมากซงเมอแตกยอยรปทเกดดบรวมกนอยออกจนละเอยดยบจนแยกตอไปไมไดอกแลวนน ในกลมของรป (กลาปหนง) ทเลกทสดทแยกอกไมไดเลยนนกมรปรวมกนอยางนอยทสด ๘ รป เรยกวา อวนพโภครป ๘ คอ

มหาภตรป (รปทเปนใหญเปนประธาน) ๔ ไดแก ปฐวธาต (ธาตดน) เปนรปทออนหรอแขง ๑ รป อาโปธาต (ธาตน า) เปนรปทเอบอาบ หรอเกาะกม ๑ รป เตโชธาต (ธาตไฟ) เปนรปทรอน หรอเยน ๑ รป วาโยธาต (ธาตลม) เปนรปทไหวหรอตง ๑ รป

มหาภตรป ๔ นตางอาศยกนเกดขน จงแยกกนไมไดเลย และมหาภตรป ๔ นเปนปจจย โดยเปนทอาศยเกดของรปอก ๔ รป ทเกดรวมกบมหาภตรปในกลาปเดยวกน คอ

วณโณ (แสงส) เปนรปทปรากฏทางตา ๑ รป คนโธ (กลน) เปนรปทปรากฏทางจมก ๑ รป รโส (รส) เปนรปทปรากฏทางลน ๑ รป โอชา (อาหาร) เปนรปทเปนปจจยใหเกดรป ๑ รป

๙๔ เรองเดยวกน, หนา ๗๒. ๙๕ อางแลว, หนา ๗๓.

๓๘

รป ๘ รปนแยกกนไมไดเลยเปนกลมของรปทเลกทสดทเกดพรอมกนและดบพรอมกนอยางรวดเรว จะมแตมหาภตรป ๔ โดยไมมอปาทายรปเปนรปทอาศยมหาภตรปเกด ๔ รปนไมไดเลย

มหาภตรป ๔ เปนปจจยโดยเปนท อาศยของอปาทายรปท เกดรวมกนในกลาปเดยวกน แตแมวาอปทายรปจะเกดพรอมกบ มหาภตรปในกลาปเดยวกน แตอปทายรปกไมไดเปนปจจยใหมหาภตรปเกด ฉะนน มหาภตรป ๔ จงเกดพรอมกบอปาทายรปโดยมหาภตรปเปนปจจย คอ เปนทอาศยของอปาทายรปและอปาทายรปเกดพรอมกบมหาภตรปโดยอาศยมหาภตรปแตไมไดเปนปจจยใหมหาภตรปเกด รปทงหมดม ๒๘ รป เปนมหาภตรป ๔ เปนอปาทายรป ๒๔ เมอมหาภตรป ๔ ไมเกด อปาทายรป ๒๔ กมไมไดเลย

การกลาวถงรป ๒๘ รปนนกลาวไดหลายนย แตจะขอกลาวโดยนยทสมพนธกนเพอสะดวกแกการเขาใจและการจ าดงน คอ กลมของรปแตละกลม หรอแตละกลาป นนเมอเกดขนแลวยงไมดบไปทนท สภาวรป มอายเทากบจตเกดดบ ๑๗ ขณะ

เมอรปเกดขนขณะแรกนนเปนอปจยรป ๑ ขณะทรปเจรญขนเปนสนตตรป ๑ ขณะทรปเสอมลงเปนชรตารป ๑ ขณะทรปดบเปนอนจจตารป ๑ รวมเปนลกขณรป ๔ ลกขณรป ๔ เปนอสภาวรป คอ เปนรปท ไมมสภาวะตางหากเฉพาะของตนแต

สภาวรปทกรป นน ยอมมลกษณะทตางกนเปน ๔ ลกษณะ คอ ขณะทรปเกดขนไมใชขณะทรปเจรญขนและขณะทรปเสอมกไมใชขณะทก าลงเจรญ และขณะทดบกไมใชขณะทเสอมกลาวไดวาอปจยรปและสนตตรป คอ ขณะทเกดแลวยงไมดบสวนชรตารปและอนจจตารปนน คอ ขณะทใกลจะดบและขณะดบ

รวมอวนพโภครป ๘ ลกขณรป ๔ เปน ๑๒ รปนอกจากนนยงมปรจเฉทรป คอ อากาสรป ซงคนอยระหวางกลาปทก ๆ กลาปท าใหรปแตละกลาปไมตดกน ไมวารปจะปรากฏเลก ใหญขนาดใดกตามใหทราบวามอากาสรปคนอยระหวางทก ๆ กลาปอยางละเอยดทสดท าใหรปแตละกลาปแยกออกจากกนได ถาไมมปรจเฉทรปคนแตละกลาปรปทงหลายกตดกนหมด แตกแยกกระจดกระจายออกไมไดเลย แตแมรปทปรากฏวาใหญโตกสามารถแตกยอยออกไดอยางละเอยดทสดนน กเพราะมอากาสธาต คอ ปรจเฉทรปคนอยทก ๆ กลาปนนเอง ฉะนนปรจเฉทรปจงเปน อสภาวรป อกรปหนงซงไมมลกษณะเฉพาะของตนทเกดขนตางหาก แตเกดคนอยระหวางกลาปตาง ๆ ทเกดขนพรอม ๆ กนนนเอง

รวมอวนพโภครป ๘ ลกขณรป ๔ ปรจเฉทรป ๑ เปน ๑๓ รป ไมวารปจะเกดทใด ภพภมใดกตาม จะเปนรปทมใจครอง หรอไมมใจครองกตามจะปราศจากรป ๑๓ รปนไมไดเลย สวนรปทมใจครอง ซงเปนรปของสตว บคคลตาง ๆ ในภพภมทมขนธ ๕ นนมปสาทรป ซงเกดจากกรรมเปนสมฏฐาน (ปจจย) ดงน คอ

จกขปสาทรป เปนรปทกระทบกบสงทปรากฏทางตาได ๑ รป โสตปสาทรป เปนรปทกระทบกบเสยงได ๑ รป

๓๙

ฆานปสาทรป เปนรปทกระทบกบกลนได ๑ รป ชวหาปสาทรป เปนรปทกระทบกบรสได ๑ รป กายปสาทรป เปนรปทกระทบกบเยน รอน (ธาตไฟ) ๑ ออน แขง (ธาตดน) ๑ ตง ไหว

(ธาตลม) ๑ รวม อวนพโภครป ๘ ลกขณรป ๔ ปรจเฉทรป ๑ ปสาทรป ๕ เปน ๑๘ รป

รปทมใจครอง คอ มจตเกดกบรปนนจตทกขณะจะตองเกดทรปตามประเภทของจตนน ๆ คอ จกขวญญาณท ากจเหนเกดทจกขปสาทรป โสตวญญาณท ากจไดยน เกดทโสตปสาทรป ฆานวญญาณท ากจไดกลน เกดทฆานปสาทรป ชวหาวญญาณท ากจลมรสเกดทชวหาปสาทรป กายวญญาณท ากจรโผฏฐพพะ (ธาต ดน ไฟ ลม) เกดทกายปสาทรปจตอน ๆ นอกจากนเกดทรป ๆ หนง เรยกวา หทยรป เพราะเปนรปซงเปนทเกดของจต รวม อวนพโภครป ๘ ลกขณรป ๔ ปรจเฉทรป ๑ ปสาทรป ๕ หทยรป ๑ เปน ๑๙ รป

รปทเกดจากกรรมเปนสมฏฐานทก ๆ กลาป จะตองมชวตนทรยรปเกดรวมดวยทกกลาป ชวตนทรยรป รกษารปทเกดรวมกนในกลาปหนง ๆ ใหเปนรปทด ารงชวต ฉะนนรปของสตวบคคลทด ารงชวตจงตางกบรปทงหลายทไมมใจครอง รวมอวนพโภครป ๘ ลกขณรป ๔ ปรจเฉทรป ๑ ปสาทรป ๕ หทยรป ๑ ชวตนทรยรป ๑ เปน ๒๐ รป

การทสตวบคคลทงหลายโดยทวไปตางกน เปนหญงและชายนนเพราะ ภาวรป ๒ คอ อตถภาวรป เปนรปทซมซาบอยทวกาย ท าใหปรากฏเปนทรวดทรง สณฐานอาการ กรยา ทาทางของเพศหญง ปรสภาวรป เปนรปทซมซาบอยทวกาย ท าใหปรากฏเปนทรวดทรง สณฐานอาการ กรยา ทาทางของเพศชาย ในแตละบคคลจะม ภาวรป หนง ภาวรปใด คอ อตถภาวรป หรอปรสภาวรป เทานน และบางบคคลกไมมภาวรปเลย เชน พรหมบคคลในพรหมโลกและผทเปนกระเทย รวมอวนพโภครป ๘ ลกขณรป ๔ ปรจเฉทรป ๑ ปสาทรป ๕ หทยรป ๑ ชวตนทรยรป ๑ ภาวรป ๒ เปน ๒๒ รป

การทรปของสตวบคคลทงหลาย เคลอนไหวไปไดเพราะมจตนนกจะตองมรปทเกดจากจตเปนสมฏฐานดวย เพราะถามเพยงรปทเกดจากกรรมเทานน จะเคลอนไหวไปมาท ากจธระใด ๆ ไมไดเลยการทรปรางกายจะเคลอนไหวท ากจการงานตาง ๆ ไดนนจะตองมวการรป ๓ รป คอ

ลหตารป เปนภาวะทเบา ไมหนกของรป ดงเชนอาการของคนไมมโรค มทตารป เปนภาวะทออน ไมกระดางของรป ดงเชนหนงทขย าไวดแลว กมมญญตารป เปนภาวะทควรแกการงานของรป ดงเชนทองค าทหลอมไวดแลว วการรป ๓ รปนเปนอสภาวรปเปนรปทไมมสภาวะตางหากเฉพาะของตนเปนอาการวการ

ของมหาภตรป คอ เบา ออน และควรแกการงาน

วการรป ๓ เปนรปทเกดภายในสตวบคคลเทานนรปทไมมใจครองไมมวการรป ๓ เลย และวการรป ๓ นไมแยกกนเลยในกลาปใดม ลหตารป กลาปกม มทตารป กมมญญตารปดวย นอกจากนนเมอจตตองการเคลอนไหว สวนหนงสวนใดของรางกายรางกายสวนนนจะตองมวการรปทเกดจากอต (ความสม าเสมอของธาตเยนรอน) เปนสมฏฐาน และมวการรปทเกดจากอาหาร (โอชารป) เปนสมฏฐานดวย มฉะนนแลวแมจตตองการจะเคลอนไหว รปกเคลอนไหวไมได เชนผทเปนอมพาต

๔๐

หรอเคลดยอกขด กระปลกกระเปลย เปนตน รวม อวนพโภครป ๘ ลกขณรป ๔ ปรจเฉทรป ๑ ปสาทรป ๕ หทยรป ๑ ชวตนทรยรป ๑ ภาวรป ๒ วการรป ๓ เปน ๒๕ รป

รปทมใจครองนน เมอจตตองการใหรปแสดงความหมายทางกายตามทจตรในอาการนนขณะใด ขณะนนจตเปนสมฏฐานให กายวญญตรป คอ อาการพเศษทมความหมายของรปเกดขน ตามทจตรในอาการนนทางตาหรอทางหนาหรอทาทาง เชน ถลงตา ยมเยาะ เหยยดหยาม หรอหามปราม เปนตนเมอจตไมตองการใหรปแสดงความหมาย กายวญญตรป กไมเกด

ขณะใดทจตเปนปจจยใหเกดเสยงทางวาจา ซงเปนการพดการเปลงเสยงใหรความหมาย ขณะนนจตเปนสมฏฐาน คอ เปนปจจยใหวจวญญตรป เกดขนกระทบฐานทเกดของเสยงตาง ๆ เชน รมฝปาก เปนตนถา วจวญญตรป ไมเกด การพด หรอการเปลงเสยงตาง ๆ

กายวญญตรปและวจวญญตรป เปนอสภาวรป ทเกดและดบพรอมกบจต รวมอวนพโภครป ๘ ลกขณรป ๔ ปรจเฉทรป ๑ ปสาทรป ๕ หทยรป ๑ ชวตนทรยรป ๑ ภาวรป ๒ วการรป ๓ วญญตรป ๒ เปน ๒๗ รป ในบางแหงจะรวมวการรป ๓ และวญญตรป ๒ เปนวการรป ๕

เสยงหรอสททรป ไมใชวจวญญตรป เสยงเปนรปทกระทบกบโสตปสาทรปเปนปจจยใหเกดโสตวญญาณจต เสยงบางเสยงกเกดจากจตและบางเสยงกไมไดเกดจากจต เชน เสยงฟารอง เสยงลมพาย เสยงเครองยนตเสยงกลอง เสยงวทย เสยงโทรทศน เปนตน รวมอวนพโภครป ๘ ลกขณรป ๔ ปรจเฉทรป ๑ ปสาทรป ๕ หทยรป ๑ ชวตนทรยรป ๑ ภาวรป ๒ วการรป ๓ วญญตรป ๒ สททรป ๑ เปน ๒๘ รป

ในบางแหงแสดงจ านวนของรปตางกน เชน ใน อฏฐาสาลน รปกณฑ ปกณณกกถาแสดงรป ๒๕ คอ รวมธาตดน ไฟ ลม เปน โผฏฐพพายตนะ (รปทกระทบกายปสาท) ๑ รปรวมกบ หทยรป อก ๑ รป จงเปนรป ๒๖ เมอรป ๆ หนงเกดขนจะเกดพรอมกบรปอกกรป รวมกนเปนกลาปหนง ๆ นน ยอมตางกนไปตามประเภทของรปนน ๆ และการจ าแนกรป ๒๘ รปมหลายนย

โดยสรป จ านวนรป ๒๘ นบแตมหาภตรปจนถงอาหารรป ๑๘ รป เปนรปปรมตถโดยแททสามารถยกขนพจารณาสไตรลกษณ ม ๑๘ รป โดยชอม ๕ อยาง

สภาวะรป คอ รปทมสภาวะของตน ๆ สลกขณรป คอ รปทมลกษณะ คอ อนจจะ ทกขะ อนตตะ นปผนนรป คอ รปทเกดจาก กรรม จต อต อาหาร รปรป คอ รปทมการเสอมสนสลายไป สมมสนรป คอ รปทพระโยคบคคล พจารณาโดยความเปน อนจจง ทกขง อนตตา๙๖ สวน

รปทเหลอ ๑๐ รป นบตงแต ปรเฉทรปจนถงลกขณรป ไมใชรปปรมตถโดยแททไมสามารถยกขนพจารณาสไตรลกษณ ม ๑๐ รป โดยชอม ๕ อยาง

อสภาวะรป คอ รปทไมมสภาวะของตน ๆ

๙๖ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรย, ปรมตถโชตกะ ปรเฉทท ๑-๒-๖ จต เจตสก รป นพพาน, หนา ๗๓.

๔๑

อสลกขณรป คอ รปทไมมลกษณะ อนจจะ ทกขะ อนตตะ อนปผนนรป คอ รปทไมไดเกดจาก กรรม จต อต อาหาร อรปรป คอ รปทไมมการเสอมสนสลายไป อสมมสนรป คอ รปทพระโยคบคคล พจารณาโดยความเปน อนจจง ทกขง อนตตาไมได๙๗

๒) นามธรรม จ าแนกออก ๔ อยาง คอ เวทนาจ าแนกออกเปน ๕ คอ สข ทกข โสมนส โทมนส อเบกขา อาศยทวาร ๕ คอ เกด

แตจกขทวาร โสตทวาร ฆานทวาร ชวหาทวาร กายทวาร ทวารละ ๕ ๆ เปนเวทนา ๒๕ สญญาจ าแนกออกเปน ๖ คอ หมายอารมณ ๖ รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ ธรรมารมณ สงขารจ าแนกออกเปน ๕๒ คอ อญญสมานาเจตสก ๑๓ โสภณเจตสก ๒๕ อกศลเจตสก ๑๔ วญญาณจ าแนกออกเปน ๑๒๑ คอ กามาวจรจต ๕๓ รปาวจรจต ๓๒ อรปาวจรจต ๑๒

โลกตตรจต ๒๔ รวมเปน ๑๒๑ เรยกวาจต คอ วญญาณ ลกขณาทจตกะของนาม ๙๘ มการรอารมณ เปนลกษณะ เปนประธานแกเจตสกและรป เปนกจ มการสบตอระหวางภพเกากบภพใหม เปนอาการปรากฏ มสงขาร ๓ เปนเหตใกล มวตถกบอารมณ เปนเหตใกล ลกขณาทจตกะของนาม๙๙ มการนอมไปสอารมณ เปนลกษณะ มการประกอบกบจตและประกอบกนเองโดยอาการ เปนตน เปนกจ มการไมแยกออกจากจต เปนอาการปรากฏ เปนเหตใกล

รป นาม ทปรากฏชดเจนในขณะทเหน เชน รปตาทใสเรยกวา จกขปสาทรป วรรณรป ทบคคลสามารถเหนได เรยกวา รปารมณ จตทท าหนาทเหนทเหน จกขวญญาณและจตในวถเดยวกน แหงจกขวญญาณ รวมถงเจตสกทประกอบกบจต จะปรากฏขนอยางประจกษในขณะ ทบคคลเหน รปารมณ ในบรรดา รปนาม ทปรากฏเกดขน ในขณะทเหน รปารมณ จะปรากฏเฉพาะรปใดรปหนงทมสภาวลกษณะอยางชดเจน การทกลาววา สงทเกดขนในวถเดยวกนนน หมายถง จต ๓๘ ดวง คอ

ปจทวาราวชชนจต ๑ ดวง สมปฏจฉนจต ๒ ดวง สนตรณ ๓ ดวง โวฏฐพพนจต ๑ ดวง กามกศลชวนะ ๘ ดวง อกศลชวนะ ๑๒ ดวง และตทาลมพนจต ๑๑ ดวง จตเหลานเกดขนเพราะอาศย จกขทวาร ถาเปนการนบ ดวยวธแบบ อคคหตคหณนย คอ นยทไมนบ เอาสงทนบไปแลว เรยกวา ไมนบรวมของเดม จะไดจต ๓๕ ดวง คอ ตวอยางของการปรากฏรป นาม ในขณะทเหน ได

๙๗ เรองเดยวกน, หนา ๗๓. ๙๘ ขนสรรพกจโกศล (โกวท ปทมะสนทร ), ลกขณาทจตกกะแหงปรมตถธรรม, หนา ๖.

๙๙ เรองเดยวกน, หนา ๗.

๔๒

ยน ไดกลน ไดลมรสเปนตน พงทราบโดยท านองเดยวกน จตตาง ๆ ทเกดขนสามารถเปรยบเทยบไดในขณะทจกขวญญาณเกดขน๑๐๐

ในขณะทบคคลไดยนอยนน รปนาม เชน โสตปสาทรป สททรป ทเปน อารมณ หรอทเรยกวา สททารมณ โสตวญญาณ คอ จตทไดยนและเจตสกทเกดขนในวถเดยวกนกบโสตวญญาณ จะปรากฏชด ในขณะท บคคลไดยนเสยง รปนามทงหลาย เชน ฆานปสาทรป คนธารมณ ฆานวญญาณทจตไดกลน รวมทงจตและเจตสกทเกดขนในวถเดยวกน ยอมปรากฏเกดขนในขณะทบคคลได กลนหรอดมกลน

รปนามทงหลาย เชน ชวหาปสาทรป รสารมณ ชวหาวญญาณ ทเปนจตทลมรส รวมทงจตและเจตสกทเกดขนในวถเดยวกนกบชวหาวญญาณนน จะปรากฏชดในขณะทบคคลกนหรอลมรสอาหาร รปนามทงหลายเชน กยาปสาทรป โผฏฐพพารมณ ซงไดแก ปฐวรปทหยาบหรอออนนม เตโชรปทเปนออนนม วาโยรปทเคลอนไหว และกายวญญาณซงเปนจตทท าหนาทสมผสรวมทงจตและเจตสกทเกดขนในวถเดยวกนกบกายวญญาณนนจะปรากฏชดในขณะทบคคลไดสมผสทางกาย ในขณะทบรษและสตรเกดจตส าคญวาตนเปนชายหญง อตถภาวรป ซงเปนรปทเชอใหเกดความเปนหญง ปมภาวรป ซงเปนรปทเชอใหเกดความเปนชาย กจะปรากฏชดเจนในขณะทตนเองรตววาเปนชายหรอหญง สวนในขณะทบคคลกลน หลงขตา หรอขมกไหล อาโปธาตซงท าหนาทไหลเอบอาบ กปรากฏชดในขณะนน ดงนนในการทจะละจากความเปนหญงเปนชายไดนนจะตองปฏบตวปสสนากมมฏฐาน เพอใหรเหนตามความเปนจรง การก าหนดรในขนธ ๕ นนการทมสตจดจออยกบสภาวะปจจบนเปนการเจรญวปสสนาภาวนา มสตก าหนดจดจอตอเนองอยตลอดเวลา วธการปฏบต คอ การเจรญสตปฏฐาน ซงเปนการก าหนดในฐานทง ๔ กาย เวทนา จต ธรรม

จงกลาวไดวา สภาวธรรมของขนธ ๕ เมอก าหนดรรปนามดวยสามารถแหงลกขณาทจตกะ แมจะรไมครบหมดทง ๔ ประการ เพยงแตรอยางใดใน ๔ ประการนนอยางเดยวไดชอวารแลวแตวาในลกขณาทจตกะปจจปฏฐานเปนอาการปรากฏหรอผลปรากฏ เปนการทส าคญกวาจงเปนประการทควรจกตองรโดยแท กอนอนตองท าความเขาใจไวอยางแนนอนวาการเจรญวปสสนาภาวนานนตองมปรมตถเปนอารมณมอารมณเปนบญญตหรอเอาบญญตมาเปนอารมณในการเจรญวปสสนาหาไดไมปรมตถอารมณ ขนธ ๕ รปขนธ เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ วญญาณขนธ สงเคราะหเปนรปนามทจะตองพจารณาใหเหนแจง การทจะใหเหนแจงในรปนามไดนนตองปฏบตตามหลกสตปฏฐาน

๒.๕ สรปทายบท หลกธรรมส าคญในบทนประกอบดวยขนธ ๕ หรอเรยกวาเบญจขนธ ซงเปนองคประกอบ

ของชวตอนม รปขนธ เปนสาสางซมรวมตวกนเปนสวนประกอบของรางกาย เปนสงทถกตองสมผสไดดวยปราสาททงหาและสญสลายไปไดตามกาลเวลา รปนประกอบดวยธาตทง ๔ ทเรยกวา มหาภตรป ประกอบ ดน น า ลม ไฟ นอกจากธาตเหลานแลวยงมรปอน ๆ อก ๒๔ ชนดทองอาศยมหาภตรปอย

๑๐๐ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), วปสสนาชน, แปลโดย จ ารญ ธรรมดา, (กรงเทพมหานคร:

หางหนสวนจ ากด ประยรสาสนไทยการพมพ, ๒๕๕๓), หนา ๑๖๑.

๔๓

เหมอนเงาทตดตามรางกาย ทเรยกวา อปาทายรป ประกอบดวย รปใส, รปทเปนอารมณของตาห จมก ลน กาย,รปทเปนมลเหตใหเกดความเปนเพศหญงหรอชาย,รปอนเปนทตงของจตและเจตสก,รปทท าหนาทรกษาชวตใหด ารงอย,รปทเปนพลงงานในอาหารทดมกน,รปทเปนชองวางท าหนาทคนรปแตละสวนไมใหปนกน,รปทเคลอนไหวทางกายหรอวาจา,รปทเปลยนแปรจากสภาพเดมเปนรปเบา ออน หรอทเหมาะแกกรยาทางกาย,รปทเปนเหตใหรวารปทงหมดมลกษณะเปลยนแปลงตาง ๆ ตามเหตปจจย รปเหลานเปนสงทตองแตกสลายไปดวยความหนาว ความรอน ความเยน เปนตน

เวทนาขนธ เปนความรสกของจตเมอรบรอารมณทางตาหจมกลนกายใจ ประกอบดวย สขเวทนา ความรสกเปนสขทางกายและทางใจ ทกขเวทนา ความรสกเปนทกขทางกายและทางใจ อทกขมสขเวทนา ความรสกเปนกลาง ๆ ไมสข ไมทกข หรอเรยกวา อเบกขาเวทนา สญญาขนธ ความจ าไดหมายรอารมณตาง ๆ ทจตรบร ประกอบดวย ความจ ารป เสยง กลน รส สมผส ธรรมารมณทเคยรบรมากอน สงขารขนธ เปนสภาพทปรงแตงจตใจใหเปนกศลบางอกศลบางอนเกดจากเหตปจจยทมเจตนาเปนตวน า วญญาณขนธ เปนจตทรบรอารมณตาง ๆ ทมากระทบทางอายตนะ ขนธ ๕ นเมอยอแลวกคอ รปธรรมกบนามธรรม หรอเรยกสน ๆ วา รปนามนงเอง อปาทาน เปนความยดมนถอมนประกอบดวย กามปาทาน เปนความยดมนในกามคณทง ๕ ทฏฐปาทาน เปนความยดมนในความเหน เชน เหนวาใหทานแลวไมมผล ผลของกรรมดกรรมชวไมม มารดาบดาไมมคณ เปนตน สลพพตปาทาน เปนความยดมนในศลพรตปฏบตตนในทางทผด อตตวาทปาทาน เปนความยดมนในตวตนในค าพดของตน ไตรลกษณ เปนลกษณะทเสมอกนของสงทงปวง ทประกอบดวยความอนจจง ความไมเทยง ทกขง ความเปนทกข ทนไดอยาก อนตตา ความไมใชตวตน สวนสภาวธรรมของขนธ ๕ นนโดยรวมแลวเปนรปธรรมและนามธรรมทจะตองเปนไปตามกฏของไตรลกษณ

บทท ๓

การเจรญวปสสนาในขนธสตร

การเจรญวปสสนาในขนธสตรเปนการปฏบตตามหลกวปสสนาภาวนา ตามแนวทางแหง สตปฏฐาน ๔ ซงเปนการก าหนดรความเปนจรงของขนธ ๕ เพอความรแจง จนบรรลมรรคญาณ และผลญาณในทสด ในขนธสตรบคคลผทปฏบตตามแนวทางของวปสสนาภาวนา ยอมทจะไดรบผลของการปฏบตธรรมทตนไดประพฤตปฏบตดแลว โดยการเหนลกษณะของไตรลกษณ เมอเหนอยอยางนยอมเบอหนาย คลายก าหนดจากอปาทานขนธ ๕ จตยอมหลดพนจากกเลส บรรลเปนพระอรยบคคลในทสด ผวจยจงก าหนดประเดนหวขอการศกษาไวดงตอไปน คอ

๓.๑ ความหมายของการเจรญวปสสนา ๓.๒ การก าหนดขนธ ๕ ในการเจรญวปสสนา ๓.๓ อารมณของการเจรญวปสสนาในขนธสตร ๓.๔ การเจรญวปสสนาในขนธสตร ๓.๕ ผลของการเจรญวปสสนาในขนธสตร ๓.๖ สรปทายบท

๓.๑ ความหมายของการเจรญวปสสนา

การเจรญวปสสนา หมายถง การรแจงในรป-นาม ในคมภรทางพระพทธศาสนาเถรวาท ไดใหความหมายไว ซงความหมายเหมอนกน แตส านวนตางกน ดงน

วปสสนา หมายถง เหนประจกษแจงพระไตรลกษณในรปทเหนอาการทเคลอนไหวใจทคดเปนตน เปนวธปฏบตใหเขาถงสภาวะดบสงบเยน (นพพาน)๑

วปสสนา หมายถง ปญญาก า หนดพระไตรลกษณเปนอารมณ เปนไปเพอการปฏบตใหหลดพนจากอาสวะกเลส ถาตองการสขแท สขถาวร ไมกลบมาทกขอก กตองด าเนนไปตามหนทางน เทานน ไมมทางอน๒

วปสสนา ตามหลกคมภรอภธานวรรณนาใหความหมายวปสสนาตามรปศพทไวดงน คอ วปสสนา มาจากค าวา (ว + ทส เปกขเน + ย + อา) วปสสนา ปญญา ปญญาร แจง ววธ อนจจาทก

๑ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๓/๒๔๘. ๒ ท.ม.อ. (บาล) ๑๐/๓๗๓/๗๕๙.

๔๕

สงขาเรส ปสสตต วปสสนา ปญญาทเหนสภาวธรรมตาง ๆ มอนจจลกษณะเปนตนในสงขาร ชอวา วปสสนา (อาเทศ ทส ธาตเปน ปสส ย เปน อน ลบสระหนา)๓

ค าวา วปสสนา หมายถง ปญญา กรยาทรชด การวจย ความวจยธรรม ภาวะทรทฉลาด ความรแจมแจง ความใครครวญ ปญญาเครองท าลายกเลส ความเหนแจง ความรด ปญญนทรย ปญญาพละ ปญญาเหมอนศสตรา ความสวางคอปญญา แสงสวางคอปญญา ปญญาเหมอนประทป ปญญาเหมอนปราสาท ไมหลงงมงาย ความเหนทถกตอง ทเกดขนเชนนเรยกวาวปสสนา๔

สรป วปสสนา คอ ความร ทเหนจรงเหนแจงในรปและนามวา เกดขน ตงอย และดบไป ภายใตอ านาจของพระไตรลกษณ และทเหนพเศษแตกตางไปจากบคคลทวไปส วนใหญทเหนวา รปนามนนเปนตวตน

๓.๒ การก าหนดขนธ ๕ ในการเจรญวปสสนา

ในการเจรญวปสสนาในขนธสตร วธการก าหนดขนธ ๕ เปนเพยงสภาวธรรมเทานน เชน รป เปนตน มความเกดดบอยอยางนตลอดเวลาตามธรรมชาต ถามสตระลกรโดยไมอาศยตณหา และทฏฐ เขาไปยดมนถอมนในรปพจารณาเหนธรรม คอ อปาทานขนธ ๕ อยางน ชอวา การก าหนดสภาวธรรมและมวธในการก าหนดดงตอไปน

๓.๒.๑ การก าหนดขนธ ๕

การก าหนดรธรรมในหมวดน ไดแกการเจรญสตระลกรในอปาทานขนธ ๕ ดงทพระพทธองคทรงแสดงแกภกษทงหลายดงนวา ภกษพจารณาเหนธรรมในธรรมทงหลาย คอ อปาทานขนธ ๕ อย๕ วาความเกดแหงรป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ เปนอยางน ความดบแหงรป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ เปนอยางน ดวยวธน ภกษพจารณาเหนธรรมในธรรมทงหลายภายในอย๖ พจารณาเหนธรรมในธรรมทงหลายภายนอกอย หรอพจารณาเหนธรรมในธรรมทงหลายทงภายในทงภายนอกอย พจารณาเหนธรรมเปนเหตเกดในธรรมทงหลายอย พจารณาเหนธรรมเปนเหตดบในธรรมทงหลายอย หรอพจารณาเหนทงธรรมเปนเหตเกดทงธรรมเปนเหตดบในธรรมทงหลายอย

โยคผก าหนดรวา เหนหนอ ในขณะทก าลงเหนนน เมอรปสาทรปกลาว คอ ความใส และวณณรปหรอรปารมณทสามารถเหนไดนน เรยกไดวา เปนการรรปขนธ ในขณะทรวาเหนแลวรสกดไมดหรอไมใชทง ๒ อยางนน แตเปนลกษณะความเฉย ๆ นเรยกวา เปนการรเวทนาขนธ ในเวลาทโยครความจ าไดหมายรในรปารมณทเหนนน เรยกวา เปนการรสญญาขนธ ในเวลาทโยครการกระทบสมผสกบรปารมณ รการกระตนหรอชกจงใหเหนรปารมณนนซงเรยกวาเจตนารความอยากความตองการในอารมณนนซงเรยกวาโลภะ รความเลอมใสในอารมณนนซงเรยกวาศรทธา ดงน เปนตน กการรเชนน

๓ พระมหาสมปอง มทโต, คมภรอภธานวรรณนา, (กรงเทพมหานคร: ธรรมสภา, (๒๕๔๒), หนา ๒๑๒. ๔ ดรายละเดยดใน อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๕๕/๓๖-๓๗. ๕ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๘๓/๓๑๘. ๖ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๘๓/๓๑๘.

๔๖

เรยกวา เปนการรสงขารขนธ ในเวลาทโยครกจซงเปนตวเหนนน เรยกไดวา เปนการรวญญาณขนธ กการรสภาวะวา เปนเพยงรป เปนเพยงเวทนา เปนเพยงสญญา เปนเพยงสงขาร และเปนเพยงวญญาณนน มความคดสอดคลองกบพระพทธด ารสทตรสไววา อต รป อต เวทนา อต สญ า อต สงขารา อต วญ าณ .

แมใจขณะทไดยนเปนตน กพงทราบถงการรโดยท านองนแล ในขณะทโยคก าลงท าการคเขาผทก าหนดวา อยากคหนอ คหนอ ชอวาเปนผรรปขนธทก าลงเคลอนไหวโดยทาทางอาการค และชอวาเปนผรวญญาณขนธกลาวคอจตทอยากคดวย ชอวาเปนผรผสสะทเปนเหมอนกบการกระทบกบการค และชอวาเปนผรเจตนาทเปนเหมอนกบออกค าสงใหค ดงนเปนตน ซงเรยกวาเปนการรสงขารขนธนนเอง

ส าหรบเวทนาและสญญาโดยสวนมากแลวจะไมคอยปรากฏในขณะทด าเนนทาทางเหลานแตเมอใดทเวทนาปรากฏและสญญาเหลานนปรากฏโยคกจะสามารถรวาการคเขานนดหรอไมด ดงนเรยกวาเปนการรเวทนาขนธ และกจะสามารถรการก าหนดจ าวา จะคหนอ ดงนเรยกว าเปนการรสญญาขนธ แมแตในการด าเนนอรยาบถยอย เชน ขณะทก าลงเหยยดออก ขณะทก าลงไป เปนตน กพงทราบโดยท านองเดยวกนน

เมอโยครเชนนกระทงสามารถเขาถงฝงซงเรยกวา นามรปปรจเฉทญาณ๗ แลวกจะสามารถก าหนดรไดวา รปทมสภาวะเสอมสลายมเพยงเทานสภาวะนเปนเพยงเวทนาทท าหนาทเสวย สภาวะนเปนเพยงสญญาทท าหนาทจ าไดหมายร สภาวะนเปนเพยงสงขารทกระท ากรยาอาการหรอกอใหเกดกรยาอาการ สภาวะนเปนเพยงวญญาณทรบหนาทรอารมณ กการรเชนน มใชเปนการรแบบแจกแจงตวเลขแตเปนเพยงการรทสามารถตดสนไดตรงกบสภาวธรรมวา เราไดก าหนดรขนธทงหมดโดยแจมแจงนนเทยว ไมมอะไรทเราไมไดก าหนด ไมมรปใดทเราไมไดเหนทเปนเชนน เพราะโยคผนไดก าหนดรสภาวธรรมทงหลายทงปวงทปรากฏขนโดยแตกประเภทเปน ๕ อยาง ภายในญาณของโยคผนนนนเอง กการรทสามารถวเคราะหตดสนไดดงทกลาวมาขางตนน ยอมสอดคลองกบพระพทธด ารสทตรสไววา อต รป อต เวทนา ดงนเปนตน ดงอธบายในหนงสอวปสสนาชน ดงนวา

อต รปนต อท รป เอตตก รป น อโต ปร รป อตถต สภาวโต รป ปชานาต เวทนาทสป เอเสว นโย.

ในค าวา อต รป นพงทราบวา โยคยอมรรปโดยสภาวลกษณะดงนวา นคอรป รปมเพยงเทาน ไมมมากไปกวาน แมในเวทนา สญญา สงขาร วญญาณ กพงทราบโดยนยเดยวกน๘

๗ สมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภมหาเถร), คมภรวสทธมรรค, พมพครงท ๗, (กรงเทพมหานคร: พมพทบรษท ธนาเพลส จ ากด), ๒๕๕๑, หนา ๙๗๗.

๘ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ, วปสสนาชน หลกการปฏบตวปสสนา), แปลโดย จ ารญ

ธรรมดา (กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจ ากด ประยรสาสนไทย การพมพ, ๒๕๕๓) หนา ๓๑๗.

๔๗

การก าหนดรปนาม๙ การทจะก าหนดรปนามนน เราตองรจกรปกบนามเสยกอน เชนขณะตาเหนรป หไดยนเสยง ขนธ ๕ เกดแลว เมอรจกรปนามแลว จะก าหนดรรปนาม ตองอาศยสต คอ ธรรมชาตหรอสภาพระลกได คอ ระลกขนธ ๕ นนแหละเปนรปกบนาม ตวอยาง เวลาเหนนาฬกา นาฬกาเปนรป ตาเปนรป เหนนาฬกางาม ๆ แลวใจสบาย ความสบายนนเปนเวทนา จ านาฬกาไดวางามความจ าไดนนเปนสญญา แตงใจใหเหนวางามเปนสงขาร เหนนาฬกา ผเหนเปนวญญาณคอจกขวญญาณจต เปนจตดวงหนงเกดทางจกขทวาร ตาเหนรปครงหนงครบขนธ ๕ พอด ยอขนธ ๕ ลงเปน ๒ คอ รปคงเปนรปไวตามเดม เวทนา สญญา สงขาร วญญาณทง ๔ ขนธน ยอลงเปนหนงเรยกวา นาม เมอยอลงมาในแนวปฏบตจงเหลอเพยงรปกบนามเทาน๑๐ สภาวะทก าลงปรากฏ สมปชญญะพจารณาเพยงแคส ง เกต ว เสสลกษณะและสามญญลกษณะของสภาวะท ก าล งปรากฏ วเสสลกษณะ คอลกษณะโดยเฉพาะของแตละรป แตละนามไมเหมอนกน รปเดนจะมลกษณะแขงหรอออน รปไฟจะมลกษณะรอนหรอเยน รปลมจะมลกษณะตงหยอน เหนนามจะมลกษณะรส นามไดยนจะมเสยง นามนกคดจะมลกษณะรเรองราวตาง ๆ เปนตน สามญลกษณะ คอ ลกษณะโดยทวไป เหมอนทกรปนาม ไดแก อนจจง ความไมเทยง ทกขง ทนอยในสภาพเดมไมไดตองดบไป และอนตตา บงคบบญชาไมได

ผปฏบตผรบรอยางน ยอมส าคญวา มเพยงรป เวทนา เปนตน ซงเปนปจจบนอนเกดขน ตงอย ดบไป เปนทกข ไมใชตวตน ไมสวยไมงาม ยอมรชดตามความเปนจรงตามสภาวะ เชนสภาวะน คอ รป แปรปรวน รปกมเพยงแคนน ไมมรปอนยงไปกวาน แมในเวทนา สญญา กมนยเดยวกนในการปฏบต ขณะทพจารณาวา เหนหนอ ๆ หรอไดยนหนอ ๆ จะเหนรปนามดบลงไปเปน ๒ ลกษณะ คอ

๑) ลกษณะของญาณต า ลกษณะของญาณต า เชน ขณะทตาเหนรป หไดยนเสยงเปนตน ภาวนาวา “เหนหนอ ๆ” นน รปกบนามดบไปทกขณะ แมขณะภาวนาวา “พองหนอ ยบหนอ หรอขวายางหนอซายยางหนอ” มรปกบนามเกดดบทกขณะอยางน ผปฏบตรไดเฉพาะตว ผไมปฏบตจะไมร

๒) ลกษณะของญาณสง ตงแตอทยพพยญาณจนถงสงขารเปกขาญาณ เชน ขณะตาเหนรป หไดยนเสยง อยนน เมอมความเพยร มสต มปญญาพจารณาถกตองตามนยแหงวปสสนาภาวนา จะเหนรปนามดบลงไปอยางชดเจน แตยงไมแจมแจงแท ในขณะดบนนเรยกวาสนตตขาด จะมอาการตกใจเลกนอย ขอนรไดเฉพาะผปฏบต ปรยตจะพสจนไมได แมจะเรยนจนจบพระไตรปฎก กยงพสจนไมได คอ ไมสามารถเหนความเกดดบของรปนามไดเปนอนขาด

๙ พระมหาสเรส สเรโส (แจมแจง), “การศกษาวเคราะหวธการก าหนดรปนามในอรยาปถปพพะในการเขาปฏบตวปสสนาภาวนา”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๑), หนา ๔๒.

๑๐ พระธรรมธรราชมหามน (โชดก าณสทธ), ค าบรรยายวปสสนากรรมฐาน, (กรงเทพมหานคร:

บรษท ประยรวงศพรนทตง จ ากด, ๒๕๕๐), หนา ๗๔๖.

๔๘

สวนการจะรแจง กอนขนธ ๕ หรอรปนามจะดบจะมลกษณะเปนอยางไร ขณะดบเปนอยางไร หลงจากดบไปแลวเปนอยางไรนน ตองปฏบตถงสจจานโลมกญาณ คอ ญาณท ๑๒ จงจะรไดอยางชดเจน๑๑

๑) ก าหนดตามหลกปรญญา ๓

การก าหนดขนธ ๕ ตามหลกปรญญา มนยดงน คอ

ญาตปรญญา ตามพระพทธพจนในมหาสตปฏฐานสตร กลาววาเมอเดนกรชด วาเราเดน ฯลฯ ค าวา รชด มาจาก ปชานาต หมายถงการวจยอรยาบถ ๔ ของสตว อรยาบถ ๔ เกดจากวาโยธาตซงเปนกายยอยกายหนง จะเรยกวา วาโยกายกได ในพระปรยตธรรม๑๒

พระพทธองคทรงแสดงไววา อรยาบถเกดจากจตตชวาโยธาตทแผไปท าใหอวยวะตาง ๆ มมอ มเทา เปนตน เคลอนไหวไปเปนกรยาอาการยน กรยาอาการเดนเปนตน ดงนน การทจะรกลไกของอรยาบถ ๔ ในขนญาตปรญญา จงตองเขาไปก าหนดรสภาวลกษณะพรอมทงปจจยของจตตชวาโยธาตซงเปนรป และก าหนดรจตซงเปนนามดวย เพราะจตเปนปจจยส าคญทท าใหเกดวาโยธาต การรอบรในขนน ยงเปนปรโตโฆสะ คอปญญาทเกดจากการฟง หลงจากมปญญาขนนแลว ยงตองรตวสภาวลกษณะของจตตชวาโยธาตและของจตในขนโยนโสมนสการดวย จงจะชอวา เปนการก าหนดรดวยการรยงเปนความรขนญาตปรญญาในขนภาวนา๑๓

ตรณปรญญา เปนการพจารณาอรยาบถ ๔ วาไมเทยง๑๔ อรรถกถา มหาสตปฏฐานสตร อธบาย ดงน “โยคาวจรพจารณาเหนธรรม คอความเกด คอพงน าความเกด และความเสอม แหงรปขนธ ออกแสดงโดยอาการทง ๕๑๕ รปเกดเพราะอวชชาเกด (สมทยะ), ตณหาเกด, กรรมเกด, อาหารเกด, (หรอจต อต), และลกษณะการเกด (นพพตตลกษณะ) รปขนธจงเกด และเพราะอวชชาดบ (นโรธา), ตณหาดบ, กรรมดบ, อาหารดบ, และมลกษณะความผนแปร (วปรณามะ) รปขนธจงดบ ความเกดดบของรปขนธ กมโดยอาการ ๕ ตามนยพระบาล คมภรปฏสมภทามรรค

จากพทธพจนขางตน “อาหารเกดรปขนธจงเกด” เมอถอเอาหารนน กเปนอนถอเอาแมอตและจตเปนเหตแหงความเปนไปดวยเหมอนกน๑๖ ดงนน จตตชวาโยธาตซงเปนรปเกดจากจต ยอมเกด ยอมเสอมโดยอาการ ๕ เชนกน จตตวาโยธาตจงไมเทยง อรยาบถ ๔ กไมเทยงไปดวย

๑๑ พระธรรมธรราชมหามน (โชดก าณสทธ) รจนา, วปสสนากรรมฐาน,พมพครงท ๓, (กรงเทพมหานคร:บรษท ประยรวงศพรนทตง จ ากด, ๒๕๕๔), หนา ๙๓๖.

๑๒ พนเอกธงชย แสงรตน, ปรญญาในพระพทธศาสนา, พมพครงท ๑, (กรงเทพมหานคร: บรษท

รงเรองการพมพ ๒๕๔๗), หนา ๕๒. ๑๓ พนเอกธงชย แสงรตน, ปรญญาในพระพทธศาสนา, หนา ๕๓. ๑๔ ท.ม.อ. (ไทย) ๒/๒/๓๐๑. ๑๕ ข.ป.อ. (ไทย) ๗/๑/๑๐๖/๖๘๔. ๑๖ ข.ป.อ. (ไทย) ๗/๑๐๓/๖๘๔-๖๘๕.

๔๙

ปหานปรญญา เมอพจารณาขนตรณปรญญาจนอนทรย ๕ แกกลาแลว กจะถงการละฉนทราคะในอรยาบถ การสลดออกจากอปาทานในอรยาบถ นเปนการก าหนดรดวยการละ เปนปหานปรญญา๑๗

ปรญญา ๓ น เปนโลกยะ มขนธ ๕ เปนอารมณ เปนกจในอรยสจจขอท ๑ คอทกขแตในทางปฏบตจดเขาในวสทธขอ ๓ ถง ๖ คอ ตงแตนามรปปรเฉทญาณถงปจจยปรคหญาณ เปนภมแหงญาตปรญญา ตงแตกลาปสมมสนญาณถงอทยพพยานปสสนาเปนภมแหงตรณปรญญา ตงแตภงคานปสสนาขนไปเปนภมแหงปหานปรญญา๑๘

ปรญญาทง ๓ ดงทกลาวน ญาตปรญญาอยางเดยวทพระโยคไดปฏบตบรรลแลวมอย สวนตรณปรญญาและปหานปรญญา กสามารถบรรลไดดวยเพราะ สงขารปรเฉทและปจจยปรคคหญาณส าเรจได เมอมการเจรญสตเขาสการปฏบตทถกทาง ก าหนดอยางตอเนองตรณปรญญา และปหานปรญญากจะเกดขนตามล าดบของสภาวธรรมชนสงตอไป

ในบาลสมมสนญาณไดกลาววา ปญญาทก าหนดโดยสงเขปธรรมทงหลายทงทเปนอดต อนาคต และปจจบน ชอวาสมมสนญาณ (ญาณในการพจารณา) ชอวารปในอดต ปจจบนและอนาคต รปใกลรปไกลทเกดขนเพราะ อวชชาเปนบอเกด แตเมอโยคมการก าหนด กสามารถดบสงขารได ดบอวชชาได ความรยอมเกดขนชอวา ญาณ เพราะวาอรรถ รได ชอวา ปญญา เพราะอรรถวา รทว เหตนนจงกลาววา ปญญาในอนก าหนดโดยสงเขปธรรมทงหลาย

กลาวถงเรองกจ ๔ มปรญญากจเปนตน ทพระพทธองคตรสไว ในกจเหลานนปรญญาม ๓ อยาง ตางกนโดยชอ แตโดยความหมายนยเดยวกน

๒) ก าหนดตามญาณ ๑๖

วธการก าหนดขนธ ๕ หรอรป-นาม เรมตงแตการก าหนด นามรปปรจเฉทญาณ จนรวาอยางไหนเปนนาม อยางไหนเปนรปจนกระทงร ละเอยด ประณต เขาถงโคตรภญาณ คอ อยระหวางขน ปถชนกบอรยชน พนจากนนไปแลว เปนมคคญาณ ผลญาณ ปจจเวกขณญาณตามล าดบกน เปนพระอรยบคคลตามล าดบชนในทสดสามารถท าทสดแหงทกขไดสนเชง อกนยหนง วธการก าหนดขนธ ๕ ใหก าหนดก าจดฉนทราคะในรป ในเวทนา ในสญญาในสงขาร และในวญญาณ๑๙ พระผมพระภาคตรสใหมองเหนคณโทษและการสลดออกจากอปาทานขนธวา “ภกษ สภาพทสขโสมนสอาศยรปเกดขน นเปนคณในรปสภาพทรปไมเทยง เปนทกข มความแปรผนเปนธรรมดา นเปนโทษในรปธรรมเปนทก าจดฉนทราคะ ธรรมเปนทละฉนทราคะในรป นเปนเครองสลดออกจากรปเปนตน”๒๐

อกอยางหนงพระพทธองคตรสวา “ภกษทงหลาย รปไมเทยง เวทนาไมเทยง สญญาไมเทยง สงขารไมเทยง วญญาณไมเทยง ภกษทงหลาย อรยสาวกผไดสดบเหนอยอยางน ยอมเบอหนายแมใน

๑๗ พนเอกธงชย แสงรตน, ปรญญาในพระพทธศาสนา, หนา ๕๔. ๑๘ ข.ม. (ไทย) ๒๙/๕๕-๖๒/๖๒-๖๙. ๑๙ ส .ข. (ไทย) ๑๗/๒/๘. ๒๐ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๘๘/๑๐๐.

๕๐

รปยอมเบอหนายแมในเวทนา ยอมเบอหนายแมในสญญา ยอมเบอหนายแมในสงขาร ยอมเบอหนายแมในวญญาณเมอเบอหนายยอมคลายก าหนด เพราะคลายก าหนดจตยอมหลดพน เมอจตหลดพนแลว กรวา หลดพนแลว รชดวา ชาตสนแลว อยจบพรหมจรรยแลว ท ากจทควรท าเสรจแลว ไมมกจอนเพอความเปนอยางนอกตอไป๒๑ พระผมพระภาคตรสวธการก าหนดขนธ ๕ โดยความเปนสงไมเทยงมใจความวา “ภกษทงหลาย รปไมเทยง สงใดไมเทยง สงนนเปนทกข สงใดเปนทกข สงนนเปนอนตตา สงใดเปนอนตตา สงนนเธอทงหลาย พงเหนดวยปญญาอนชอบตามความเปนจรงอยางนวา นนไมใชของเรา เราไมเปนนน นนไมใชอตตาของเรา”๒๒ และในเวทนา สญญา สงขาร และวญญาณ พระองคกตรสโดยนยนเชนกน เมอสาวกผไดสดบรเหน รชดอยางนแลว กจะไมมกจอนทจะท าอยางนอกตอไป อกอยางหนง พระผมพระภาคตรสวธการก าหนดขนธ ๕ โดยความเปนทกขกม ตรสโดยความเปนอนตตากม มใจความวารป เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณ เปนทกข เปนอนตตา สงใดเปนทกข สงใดเปนอนตตาใหก าหนดเหนวา นนไมใชของเรา เราไมเปนนน นนไมใชอตตาของเรา อรยสาวกผไดสดบ เหนหรอรชดอยางนดวยปญญาแลว กจอยางอนนอกจากนทจะตองท านนกไมมอกตอไป๒๓

อกอยางหนงพระองคตรสวา รปเปนธรรมของมาร เวทนาเปนธรรมของมาร สญญาเปนธรรมของมาร สงขารเปนธรรมของมาร และวญญาณเปนธรรมของมาร อรยสาวกผไดสดบเหนอยอยางน รชดวา ไมมกจอนเพอความเปนอยางนอกตอไป๒๔ พระผมพระภาคตรสถงขนธ ๕ โดยเปนอนจจสญญาหมายวารปเปนตนไมเทยง แกพระอานนท จากนนพระอานนทไปบอกแกพระครมานนทผก าลงอาพาธอยในขณะนนมใจความวา รป เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณ เปนสงไมเทยง ผพจารณาเหนโดยความเปนของไมเทยง โดยไมยดถอดวยอปาทานในขนธ ๕ จงท าใหทอาพาธจกบรรเทาเบาคลายและหายไปโดยฉบพลน๒๕

จงกลาวไดวา การปฏบตวปสสนาภาวนาในแนว สตปฏฐาน ๔ ซงเปนการก าหนดขนธ ๕เนองดวยเปนอารมณของวปสสนา เพอใหเกดความรแจงตามความเปนจรงของสภาวธรรมตามอาการทปรากฏ เปนการก าหนดรเหนรปนามเทานน เปนการก าหนดเพอดบสพพทกข มวมตตรส เปนความหลดพนเปนธรรมอนพงปรารถนา เพอการเขาถงพระนพพาน อนเปนธรรมทเปนบรมสขโดยแท และการก าหนดขนธ ๕ อนเปนอารมณของการปฏบตวปสสนาภาวนาตองก าหนดใหเหนสภาวะตามความเปนจรงของไตรลกษณถงจะเปนวปสสนาญาณอยางแทจรง และในทนจะไดกลาวแยกวธการปฏบตในเรองขนธ ๕ โดยละเอยดตอไปดงน

๒๑ ส .ข. (ไทย) ๑๗/๒/๒๗. ๒๒ ส .ข. (ไทย) ๑๗/๑๖/๒๔. ๒๓ ส .ข. (ไทย) ๑๗/๑๖/๒๔-๓๐. ๒๔ ส .ข. (ไทย) ๑๗/๑๗๒/๒๖๒-๒๖๔. ๒๕ อง.ทสก. (ไทย) ๒๔/๖๐/๒๘.

๕๑

๓.๒.๓ การก าหนดไตรลกษณในการเจรญวปสสนา

ค าวา ไตรลกษณทเกยวเนองสมพนธกบขนธ ๕ หมายถง ความเปนของไมเทยง ความเปนทกข ความเปนของมใชตวตน กบ ขนธ ๕ คอ รป และนาม มความเกยวเนองสมพนธกน ดงน

อนจจลกษณะ กบขนธ ๕ มความเกยวเนองหรอตอเนองกน ดงพทธด ารสวา รป เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณ แตละขนธไมเทยง๒๖ กลาวคอ ขนธ ๕ ม อนจจลกษณะ ซงมสาเหต ๔ ประการ ไดแก๒๗ เพราะเปนไปโดยการเกดและการดบ เพราะเปนของแปรปรวน คอ เปลยนแปลงแปรสภาพไปเรอย ๆ เพราะอยไดชวขณะ ๆ เพราะแยงตอความเทยง คอ สภาวะทถกพจารณาเปนสงไมเทยงนนขดกนเองในตวกบความเทยง จะเหนวา รปขนธ เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ และวญญาณ กลาว คอ ขนธ ๕ มความเกยวของกบ อนจจลกษณะ ไดแก ความสบตอแหงขนธ ๕ ปดบง อนจจลกษณะ พฤตกรรมทแสดงใหเหนถง อนจจลกษณะ เชน การเดนของมนษยทเปนการสลบระหวาง การกาวเทาซาย และการกาวเทาขวา ขณะทเรมยกเทาซาย คอ การเกดขนแหงการกาวเทาซาย ขณะทเทาซายเหยยบพน พรอมกบการถายน าหนกตว สเทาซาย คอ การดบไปแหงการกาวเทาซาย จากขอความนเราจะเหนวา การกาวเทาซายเปนของแปรปรวน เปนของชวคราว และการกาวเทาซายปฏเสธความเทยง ในกรณเทาขวากเปนไปในท านองเดยวกน กลาว คอ การเดนของมนษยม อนจจลกษณะ๒๘

ขนธ ๕ อนประกอบ ดวยรปนาม ลวนเปนทตงของกองทกข คอ สงทงปวงไมเทยง เปนทกข ไมใชตวตน เมอรโดยแทจรงแลว จะเกดความรชนดทจตใจจะไมอยากไดอะไร ไมอยากเปนอะไรดวยความยดถอ แตถาตองเขาไปเกยวของกบสงใด ๆ ทเรยกกนวา “ความม ความเปน” เขาไปเกยวของดวยสตสมปชญญะ โดยอ านาจของปญญา ไมไดเกยวของดวยอ านาจของตณหา พระไตรลกษณลกษณะ ๓ ประการ คอ อนจจง ทกขง อนตตา เปนลกษณะทเปนสากลของสงทงหลาย เพราะสงทงหลายทงหมดในจกรวาล ทงทเปนรปธรรมนามธรรม เรยกโดยรวมวา ขนธ ๕ ยอมประกอบดวยลกษณะทง ๓ ประการ หรอกลาวอกนยหนง ลกษณะทง ๓ ประการ เปนลกษณะของ สงขตธรรม แตละลกษณะจะมความเกยวเนอง สมพนธตอกน เมอรลกษณะใด ลกษณะหนงสามารถทจะเชอมโยงไปยงลกษณะอนไดอก ตามพระคมภร จะเรมตนท อนจจลกษณะ คอ ลกษณะแหงความเปนของไมเทยงของสงทงหลาย ทงทเปนรปธรรมและนามธรรม เมอเหนความไมเทยงของรปธรรม นามธรรม เปนเหตใหรตอไปวา ความไมเทยงของรปธรรมนน เปนความทกข ของรปธรรม ซง หมายถง การมองเหน ทกขลกษณะ พรอมไปกบ อนจจลกษณะ ความสบตอแหงขนธ ๕ ปดบงอนจจลกษณะแหงขนธ ๕ การไมไดพจารณา โดยถวนถ ถงความเกดและความดบแหงขนธ ๕ จงถกความสบตอแหงขนธ ๕ ทเรยกวา

๒๖ ข.อ.ป. (ไทย) ๓๓/๔๒/๔๖๑. ๒๗ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), ไตรลกษณ, (กรงเทพมหานคร: บรษท ธรรมสภา จ ากด, ๒๕๔๑),

หนา ๒๖. ๒๘ นนทพล โรจนโกศล, “การศกษาวเคราะหแนวคดเรองขนธ ๕ กบการบรรลธรรมในพระพทธศาสนา

เถรวาท” วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๘), หนา. ๙๖.

๕๒

สนตต ปดบง อนจจลกษณะแหงขนธ ๕ ไว ดงค าทวา อนจจลกษณะ ไมปรากฏเพราะถกปดบงโดยสนตต๒๙ ขนธ ๕ มความเกดขนและความแตกสลายอยภายในตลอดเวลา แตความเกดดบ เปนไปอยางหนนเนอง ตดตอกนรวดเรว คอ เกด ดบ เกด ดบ เกด ดบ ฯลฯ ท าใหบคคลเขาใจผดวาขนธ ๕ คงทถาวร ไมมความเปลยนแปลง โดยความเปนจรงความเปลยนแปลง เกดขนอยตลอดเวลา ทละนอยและตอเนอง จนไมเหนชองวาง เปรยบไดกบใบพดทก าลงหมน ท าใหบคคลมองเหนเปนแผนกลมแผนเดยวทอยนง เมอใบพดนหมนชาลง จะเหนเปนใบพดก าลงเคลอนไหวแยกเปนใบ ๆ เมอใบพดหยด จะเหนชดวา เปนใบพดตางหากกน ตามจ านวนทเปนจรง ความสบตอแหงขนธ ๕ ทปดบง อนจจลกษณะ การสบตอแหงรปขนธ ปดบงอนจจลกษณะ นน ปรากฏใหเหนอยทงสงแวดลอมภายนอกและของรางกาย ทงในระดบสวนประกอบยอย และในระดบองครวม นอกจากนยงปรากฏใหเหนในพฤตกรรมของมนษย การสบตอแหงรปขนธปดบงอนจจลกษณะ

ทกขลกษณะกบขนธ ๕ พระพทธเจาตรสไววา รป เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณ แตละขนธ เปนทกข๓๐ กลาว คอ ขนธ ๕ มทกขลกษณะ “ทกข” ปรากฏในหมวดธรรมส าคญ ๓ หมวด คอ๓๑ เวทนา ไตรลกษณ และอรยสจ ๔ ทกขในเวทนา เปนทกขทมความหมายแคบทสด เรยกวา ทกขเวทนา (โดยความรสกวาเปนทกข) จดเปน เวทนาขนธ ทกขในไตรลกษณ เปนทกขทมความหมายกวางทสด ครอบคลมทกขทง ๓ หมวดธรรม ทกขในอรยสจ ๔ คอ สภาวะทกขในไตรลกษณทจ ากดขอบเขตเฉพาะ ทจะเปนปญหาแกมนษย กลาว คอ ทกขอรยสจ หมายเฉพาะเรอง อปาทานขนธ

ทกขตา สามารถจ าแนกตามนยใน ทกขตาสตร ได ๓ ประเภทใหญ ไดแก ทกขทกขตา หมายถง สภาวะทกข คอ ทกข สงขารทกขตา หมายถง สภาวะทกข คอ

สงขาร วปรณามทกขตา หมายถง สภาวะทกข คอ ความแปรผนไป ทกขทกขตา คอ ทกขทเปนความรสกทกข ไดแก ความทกขทางกาย และความทกขทาง

ใจ โดยสามญตรงตามชอและตามสภาพ เชน “ความเจบปวด ไมสบาย เมอยขบ” ซงเปนลกษณะหนงแหง เวทนาขนธ๓๒

สงขารทกขตา คอ ทกขตามสภาพสงขาร หมายถง สงทงหลายทงปวงทเกดจากเหตปจจย เปนสภาพทถกบบคนกดดนดวยการเกดขน และการเสอมสลายของปจจยตาง ๆ ทขดแยง ท าใหคงอยในสภาพเดมมได ไมคงตว๓๓

วปรณามทกขตา คอ ทกขเนองดวยความผนแปร หรอทกขทแฝงอยในความแปรปรวน ไดแก ความรสกสข เปนเพยงทกขในระดบหนง กลาวอกนยหนงความรสกสข นเปนทกขแฝง หรอมทกขตามแฝงอยดวยตลอดเวลา ซงจะกลายเปนความรสกทกขทนททสขเวทนานแปรปรวนไป กลาว

๒๙ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), ไตรลกษณ, หนา ๒๓. ๓๐ อง.นวก. (ไทย) ๒๓/๓๖/๕๐๘-๕๑๒. ๓๑ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), ไตรลกษณ, หนา ๓๑-๓๓. ๓๒ เรองเดยวกน, หนา ๔๐. ๓๓ อางแลว, หนา ๔๑.

๕๓

คอ ความรสกสขนกอใหเกดทกข เนองจากความไมจรงจง และความไมคงเสนคงวาแหงความรสกสข ซงความรสกสข นเปนลกษณะหนงแหงเวทนาขนธ ฉะนนเวทนาขนธ จงมลกษณะเปนทกขทกขตา และวปรณามทกขตา และขนธ ๕ ทกขนธจงมลกษณะแหงความเปนสงขารทกขตา เปนทกขในไตรลกษณ เรยกวา ทกขลกษณะ

ความยกยายเคลอนไหวแหงขนธ ๕ ปดบงทกขลกษณะแหงขนธ ๕ การทไมไดพจารณาโดยถวนถวาขนธ ๕ เกดจากเหตปจจย ขนธ ๕ เปนสภาพทถกบบคนกดดนดวยการเกดขน การเสอมสลายแหงปจจยตาง ๆ ในขนธ ๕ ทขดแยงท าใหขนธ ๕ คงอยในสภาพเดมมได และขนธ ๕ ไมคงตว จงถกการยกยายเคลอนไหวทเรยกวา อรยาบถ ปดบงทกขลกษณะแหงขนธ ๕ ไว ดงค าทวา ทกขลกษณะไมปรากฏเพราะอรยาบถปดบงไว๓๔

ขนธ ๕ มภาวะททนอยมได ภาวะทคงสภาพเดมอยมได หรอภาวะทไมอาจคงอยในสภาพเดมได เนองจากมแรงบบคนกดดนขดแยงเราอยภายในสวนประกอบตาง ๆ แหงขนธ ๕ และภาวะแหงขนธ ๕ จะเขมขนจนถงระดบทปรากฏ แกความรสกของบคคล ตองกนเวลาระยะหนง แตในระหวางนนหากขนธ ๕ ทสนใจมการคบเคลอน ยกยาย หรอเปลยนสภาพไปเสยกอน ทงในลกษณะทขนธ ๕ ทสนใจเคลอนพนจากบคคล และบคคลแยกพรากจาก ขนธ ๕ สนใจ ภาวะทบบคนกดดนขดแยงแหงขนธ ๕ นนยอมไมทนปรากฏ ปรากฏการสวนใหญมกเปนไปเชนน ทกขลกษณะ ถงไมปรากฏ การยกยายเคลอนไหวทปดบงทกขลกษณะ แหงขนธ ๕ สามารถแยก พจารณาในระดบรายละเอยด แตละขนธ ไดเหนถง การยกยายเคลอนไหว ปดบงทกขลกษณะ แหง รปขนธทปรากฏ ใหเหนตามสงแวดลอมภายนอกเปนอยางดแลว ยงสามารถน าไปเปน ตวอยางทอนมานไปสความเขาใจถงการยกยายเคลอนไหวปดบงทกขลกษณะ แหงรปขนธ ทปรากฏในแงมมอน รวมไปถงความเขาใจ ถงการยกยายเคลอนไหว ปดบงทกขลกษณะ แหง นามขนธ ๔ ดงนนจงสามารถสรปไดวา ความยกยายเคลอนไหว ปดบง ทกขลกษณะ แหงขนธ ๕

อนตตลกษณะ กบ ขนธ ๕ ในสวนของ ขนธ ๕ มความเกยวของกบอนตตลกษณะ ไดแก ขนธ ๕ มอนตตลกษณะ และทฤษฎขนธ ๕ สงเสรมการเขาถงอนตตลกษณะ รป เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณ แตละขนธเปนอนตตา๓๕ กลาว คอ ขนธ ๕ มอนตตลษณะ เนองจากขนธ ๕ ขนธใดขนธหนง หรอทงหมดรวมกน การทไมไดพจารณา โดยถวนถวา สรรพสงเมอพจารณาแยกยอยในรายละเอยด ประกอบไปดวยขนธ ๕ จงถกความเปนหนวยรวมทเรยกวา ฆนะ ปดบงอนตตลกษณะไว ดงค าทวา อนตตลกษณะ ไมปรากฏ เพราะแทงปดบงไว๓๖

จะเหนไดวา สรรพสงทเรยกชอตามสมมตบญญตนน ลวนเกดจากขนธ ๕ มารวมกนปรงแตงขน เมอแยกยอยสงทสนใจออกเปนขนธ ๕ แลว สงทสนใจนซงเปนหนวยรวมแหงขนธ ๕ ยอมจะไมม โดยทบคคลธรรมดามองไมเหนความจรงน เพราะถกความจ าหมายเปนหนวยรวมปดบงอนตตลกษณะไว เมอน าทฤษฎขนธ ๕ มาวเคราะหพจารณาโดยถวนถเหนความแยกยอยออกเปน รปขนธ

๓๔ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), ไตรลกษณ, หนา ๒๓. ๓๕ เรองเดยวกน, หนา ๑๘. ๓๖ อางแลว, หนา ๒๓.

๕๔

เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ และวญญาณขนธ จงประจกษในความมใชตวตน มองเหนวาเปนอนตตา

ไตรลกษณ เปนค าสอนสากล ใชกบทกสงทกอยาง แตพระพทธองคทรงเนนสอนในเรอง ไตรลกษณ ทเปนลกษณะเกยวของกบชวตของมนษย ทประกอบดวย รปธรรมและนามธรรม ซงเรยกวาขนธ ๕ ค าสอนของพระพทธองค เปนสจธรรม ของชวตทสอนใหมนษย รชวตตามความเปนจรง ด าเนนชวต ใหสอดคลองกบความจรง เพอน าชวตไปสความพนทกข ทเรยกวา พระนพพาน ซง เปนจดหมายสงสด ของชวต

สงขาร ม ๒ นย๓๗ คอ สงขาร ทเปนขอหนงในขนธ ๕ กบสงขารทกลาวถง ในไตรลกษณ เพราะสงขาร ๒ นย มาในหลกธรรมส าคญ คอ

๑) สงขาร ในขนธ ๕ รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ ๒) สงขาร ในไตรลกษณ สงขารทงปวง ไมเทยง สงขารทงปวง เปนทกข ธรรมทงปวงเปนอนตตา สงขาร ในขนธ ๕ มความหมายแคบกวา สงขาร ในไตรลกษณ หรอเปนสวนหนงของ

สงขาร ในไตรลกษณ

สงขาร โดยความหมายศพท ในขนธ ๕ หมายถง สภาวะทปรงแตงจต ตวปรงแตงจตใจและการกระท า ใหมคณภาพตาง ๆ เครองปรงของจต หรอแปลกนงาย ๆ วา ความคดปรงแตง สวน สงขารในไตรลกษณ หมายถง สภาวะทถกปรงแตง

โดยองคธรรม ออกเปน ๒๓๘ อยาง คอ รปธรรม กบ นามธรรม และแบงนามธรรมซอยออกไปอกเปน ๔ อยาง คอ เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณ เหนไดวา สงขาร ในขนธ ๕ เปนนามธรรมอยางเดยว และเปนเพยงสวนหนงใน ๔ สวนของ นามธรรม แต สงขาร ในไตรลกษณ ครอบคลมทง รปธรรมและนามธรรม โดยอาศยสงทปดบงไตรลกษณสงทเปนเหมอนเครองปดบงซอนคลมเหลาน คอ ธรรมทปดบงไตรลกษณ

การทไมสามรถมองเหนรป นาม อนเปนสภาวธรรม ทางความเปนจรง ของไตรลกษณไดโดยงาย เพราะมธรรมทเปนเครองขวางกนปดบงไว ธรรมทปดบงไมใหเหนความจรง ของไตรลกษณ ม ๓ ประการ คอ

๑) สนตต ปดบง อนจจง สนตต หมายถง การเกดขนตดตอเนองกนอยางรวดเรวของ รป นาม ธรรมดา รป นาม นน มความเกดและดบตดตอเนองกนอยตลอดเวลา โดยไมมหยดหยอน และเปนการเกดดบตอเนองกนรวดเรวมาก จนเราไมสามารถทจะเหน ความดบไป เพราะนามใหม รปใหม ทเกดขนมาทดแทนอยเรอย ๆ ท าใหเราเหนเหมอนกบวา รป นาม นน ยงมอยเรอย จงเปนเครองปดบงท าใหไมเหน อนจจง คอ ความไมเทยงของรป นามได

อปมาเปรยบเหมอนเวลาดภาพยนตร การเหนภาพทปรากฏบนจอเพยง ๑ หรอ ๒ นาท ตามรปทฉายผานกลอง ออกไปใหเหนทหนาจอ ไมใชรปเดยว อาจมหลายสบ หลายรอยรป แตอาศย

๓๗ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), ไตรลกษณ, หนา ๑๙. ๓๘ เรองเดยวกน, หนา ๒๑.

๕๕

ความเรวของ รปหนง ๆ ทเลอนไปตดตอกบรป ทหมดไป และรปทเกดขนใหมนนอง จงท าใหเหนไปวาเปนรปเดยวกน การทไมสามารถเหนเปนหลายรป ไดฉนใด รป นาม เปนไปฉนนน อนทจรงแลว รป นาม ยงเกดดบรวดเรวยงกวาภาพยนตร การเหน รป นาม วาไมเทยง จงเปนเรองทยากยง เมอเหนความจรงไมไดเชนนแลว วปลาส คอ ความส าคญผดวา เทยง ท เรยกวา นจจวปลาส ตองเกดขนปดบง อนจจง

๒) อรยาบถ ปดบง ทกข เพราะการไมได พจารณาอรยาบถ จงไมเหนวา รป นาม มทกขเบยดเบยนบบคนอยตลอดเวลา เมอเปลยนอรยาบถใหม รสกสบายทกท การเหนอรยาบถใหมเปนทกขนน จงเปนเรองทยากยง เมอเหนความจรงของ อรยาบถใหม ไมไดเชนน วปลาส คอ ความส าคญผดวาสข เรยกวา สขวปลาส ส าคญวา รป นาม เปนสขหรอเปนด ดวยอ านาจแหง ทฏฐ เกดขนและเปนปจจย ท าใหเกดตณหา ท าใหอยากได ยนดพอใจใน รป นาม นน ท าใหมความตองการ ปรารถนาดนรนตาง ๆ ทงนลวน เปนไปดวยอ านาจ แหงตณหา ทอาศยรป นาม เกดขน เพราะเหตทไมได พจารณาอรยาบถ จงท าใหไมเหนทกข และท าให จงเปนเหตให สขวปลาส เกดขนปดบง ทกข

๓) ฆนสญญา ปดบง อนตตา เพราะฆนสญญา คอ การทเขาไป รวบรวมกน ของขนธ ๕ หรอ รป นาม อยเปนกลมเปนกอน จงท าใหเขาใจวา เปนกอนหรอเปนแทง และส าคญวา มสาระแกนสารในขนธ ๕ หรอ รป นาม ทรวมอยดวยกน ในขณะทไดเหนครงหนง ไดยนครงหนง เพยงขณะจตเดยว ขนธ ๕ หรอ รป นาม ทเกดรวมกน ทกขณะอยางรวดเรว จงท าใหเราไมสามารถ จะเหนความแยกกน ของรปแตละรป ของนามแตละนาม และไมสามารถทจะท าให รป นาม กระจายออกไปสดเปนสวน

เมอเราไมสามารถจะกระจายความเปนกลมเปนกอน คอ ฆนสญญาใหแยกออกจากกนได เรากไมมโอกาสทจะเหนอนตตา เมอไมเหนอนตตาวปลาส ทเรยกวา อตตวปลาส คอ ความส าคญวา เปนตว เปนตนหรอเปนเรา กจะตองเกดขน เมอเปนเชนน กจะเปนปจจยแกตณหา ท าใหความปรารถนา เหนวาเปนของด เหนวามตวมตน ฉะนนจงจะเปนตองท าลายสงทปดบงไตรลกษณทง ๓ ใหหมดไป เมอสงทปดบงถกท าลายแลว วปลาส ซงเปนผล กตองถกท าลายไปดวย เพราะธรรมทงหลาย ยอมเปนเหต เปนปจจยซงกนและกน เมอเหตหมดไป วปลาส ซงเปนผล หมดไป

อนตตลกษณะ คอ อนตตา เปนความส าคญในพระพทธศาสนาทแตกตางจาก ศาสนาหรอ ลทธอน ๆ ซงลทธอน ลวนตองมสงใดสงหนง เปนประธาน หรอมของทเทยงแท หรอมสงศกดสทธเปนเครองยดถอ อยางนอยกสงหนง มฉะนน กจะไมมอะไรเปนใหญ เปนประธาน หรอ มอ านาจในทางพระพทธศาสนา สอนใหรวา สงทงหลายลวนเปนอนตตาไมใชตวตน ไมมใครมอ านาจ ไมไดอยในอ านาจของใคร และไมมใครสามารถจะบงคบบญชาใหเปนไปตามใจได เปนลกษณะของ อนตตา

ขอปฏบตทจะท าใหเกดวปสสนา หรอเหนไตรลกษณได คอ ตองท าลายเครองปดบงแหงไตรลกษณ จะไมสามารถท าลายเครองปดบงใหหมดไป ไมมโอกาสทจะเหน ไตรลกษณวธท าลายเครองปดบงไตรลกษณ มอยอยางเดยว คอ ปฏบตตามหลกวธการเจรญสตปฏฐาน ๔ นอกจากน ไมมทางอนใดอนอกเลย สตปฏฐาน ๔ ทสามารถท าลาย วปลาส และท าใหเกดวปสสนาปญญา เหนความจรงของ รป นาม ทเปน สภาวะไตรลกษณ คอ อนจจง ทกขง อนตตา

๕๖

ในการเจรญวปสสนานน ผปฏบตตองก าหนดรสภาวธรรมใดสภวธรรมหนงใหขาดเสยกอน ใหเปนอารมณใดอารมณหนง ปญญาเหนการขาดของสภาวะนนเรยกวา “สนตต” สนตต คอ ความสบตอหรอความเปนไปอยางตอเนองปดบงไว อนจจลกษณะจงไมปรากฏ เพราะมไดมนสการความบบคนกดดนทมอยตลอดเวลากถกอรยาบถ คอ ความยกยาย เคลอนไหว ปดบงไวทกขลกษณะจงไมปรากฏ เพราะมไดมนสการความแยกยอยออกเปนธาตตาง ๆ ถกฆนะ คอ ความเปนแทงเปนกอนเปนชนเปนอนเปนมวลหรอเปนหนวยรวมปดบงไว อนตตลกษณะ จงไมปรากฏ หลกธรรมท าลายเครองปดบงไตรลกษณมอยอยางเดยว คอ ปฏบตตามหลกและวธการสตปฏฐาน ๔ นอกจากหลกธรรมไมมทางอนใดอนอกเลย สตปฏฐาน ๔ เทานนทสามารถท าลายวปลาส และท าใหเกดวปสสนาปญญา เหนความจรงของรปนามทเปนไตรลกษณ คอ อนจจง ทกขง อนตตาได

จงกลาวไดวา ผเจรญวปสสนาเปนผก าหนดรป-นามทจะใหเหนวาไมเทยงเปนทกข เปนอนตตานน ในเวลาทท าการก าหนด รป-นามนน ถาหากวาการก าหนดนน เปนการก าหนดทถกตองแลวการก าหนด รป-นามนน จะตองเปนการท าลายสนตต ซงเปนเครองปดบงอนจจงและท าลายอรยาบถทปดบงทกข และเปนการท าลายฆนสญญาทเปนเครองปดบงอนตตาไปในตวนนเองเพราะเครองปดบงไตรลกษณทง ๓ นเมออนใดอนหนงถกท าลายลงไป กไดชอวาถกท าลายลงไปทง ๓ อยางไมใชวาจะตองท าลายกนคนละครงคราว

๓.๓ อารมณของการเจรญวปสสนาในขนธสตร ในการเจรญวปสสนาเปนการเจรญสตและพจารณาใหรเทาทนอารมณปจจบน โดยการ

พจารณาอารมณของขนธ ๕ วาไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา

๓.๓.๑ อารมณทเปนรปธรรมและนามธรรม

อารมณ หมายถง เครองยดเหนยวจต สงหนวงเหนยวจต สงทยดจตไว โดยทวไป หมายถง ความรสกนกคด หรอจตใจทแปรปรวน เปลยนแปลง ไปแตละชวงเวลา เชน อารมณด อารมณเยน ไมมอารมณ เปนตน๓๙

ค าวา อารมณ หมายถง สงทจตไปเกาะเกยวอย แลวยดจตไวม ๖ อยาง คอ รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ และธรรมารมณ มชอเรยกโดยเฉพาะวา รปารมณ สททารมณ คนธารมณ รสารมณ โผฏฐพพารมณ ธรรมารมณ ตามล าดบ

อารมณและผรอารมณในขณะทจตก าลงเหนสงหนงสงใดอยนน ขณะนนมไดมแตเฉพาะจตทเหนเทานน หรอมไดมแตเฉพาะสงทจตเหนเทานน แตตองมจตเหนและสงทจตเหน เมอมสงทถกเหนขณะใด กแสดงวาขณะนนตองมสภาพเหน คอ เหนจตดวย แตถามงสนใจแตเฉพาะวตถหรอสงทถกเหนเทานนกจะท าใหไมรความจรงวาสงทถกเหนนนปรากฏไดกเพราะจตเกดขนท ากจเหนสงนน

๓๙ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ, พมพครงท ๑๑, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพสหธรรมก, ๒๕๔๙), หนา ๓๕๐.

๕๗

ในขณะคดนกกเชนเดยวกน เมอจตคดนกเรองใด เรองราวนนเปนค าทจตก าลงคดนกอยในขณะนน เมอจตเกดขนรสงใด สงทจตรนน ภาษาบาลเรยกวา อารมมณ

จตจงเปนสภาพธรรมทรอารมณนนมใชมแตในพระพทธศาสนาหรอเฉพาะในมนษยเทานน จตเหน จตไดยน เปนตนนนเปนปรมตถธรรม ไมใชเชอชาตใด ๆ ทงสน การทบญญตวาเปนบคคลนเหน สตวนนไดยน เปนตน กโดยอาศยรปและการจ า ถาไมมรปและการจ า กยอมจะบญญตจตเหน จตไดยนนน ๆ วาเปนบคคลนเหน หรอเปนสตวนนไดยนไมได จตเปนปรมตถธรรม ไมวาจะเปนจตเหนของสตวใดบคคลใด จตเหนทเกดขนนนกจะตองเหนสงทปรากฏทางตา จตไดยนกจะตองไดยนเสยง จตเหนจะรเสยงไมได และจตทไดยนจะรสงทปรากฏทางตาไมได ไมมผใดมอ านาจบงคบบญชาใหปรมตถธรรมเปลยนลกษณะและสภาพของปรมตถธรรมนน ๆ เปนอยางอนได จตซงเปนปรมตถธรรมทเกดขนรอารมณนน เกดขนไดเพราะมเหตปจจยท าใหเกดขน เมอไมมปจจยจตกเกดไมได เชน เมอเสยงไมเกดขนกระทบห จตไดยนกเกดไมได เมอกลนไมเกดขนกระทบจมก จตรกลนกเกดไมได จตแตละประเภทจะเกดขนได กเพราะมปจจยทท าใหเกดจตประเภทนน ๆ ฉะนน จตทเกดขนจงตางกนเปน ๘๙ ประเภทหรอ ๑๒๑ ประเภท โดยพเศษ (ซงเรยกวา ๘๙ ดวงหรอ ๑๒๑ ดวง) และปจจยทท าใหเกดจตประเภทหนง ๆ นนกไมใชเพยงปจจยเดยว แตตองมหลายปจจย เชน จตเหนเกดขนเพราะมปจจย คอ ตาซงไดแก จกขปสาท และรป คอ สงทปรากฏทางตา เปนตน จตเปนปรมตถธรรมทไมใชรป ปรมตถธรรมไมใชรปปรมตถธรรมนน เปนนามธรรม จต เจตสก นพพานเปนนามธรรม รปเปนรปธรรม๔๐

จงกลาวไดวา การขามพนจากวปสสนปกเลสเฉพาะญาณจงมแนวทางปฏบตตามหลกแหง ธมมทธจจวคคหตมานส คอ วธปฏบตเมอจตถกชกใหเขวดวยธมมทธจจ ไดแก ความฟงซานธรรม หรอตนธรรม (ความเขาใจผดยดเอาผลทประสบในระหวางวาเปนนพพาน) ซงเปนการปฏบตวปสสนาตามแนวทางสตปฏฐาน ๔ อกนยหนง ทปรากฏในคมภรขททกนกาย ปฏสมภทามรรค ในการปฏบตนน ไดแยกกระบวนการท างานของวปสสนาออกเปน ๒ สวน คอ อารมณและผรอารมณ หรอเรยกอกอยางหนงวารปกบนามนนเอง เมอสงเคราะหลงสภาคสวนของการประพฤตปฏบตแลวนนผปฏบตตองปรบอนทรยใหเสมอกนกอน จงจะสามารถพฒนาวปสสนาญาณได

๓.๓.๒ อารมณของการเจรญวปสสนา

ในขนธสตร มขนธ ๕ เปนอารมณ ในการปฏบตวปสสนาใช ปรมตถอารมณไดแก ขนธ ๕ คอ รปขนธ เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ วญญาณขนธ ขนธ ๕ สงเคราะหเขาใน รปและนาม เปนอาการของ รปธรรมและนามธรรมทจะตองพจารณาใหเหนแจง การทจะใหเหนแจงใน รปนามไดนน ตองปฏบตตามนยแหงสตปฏฐาน ๔ และขนธ ๕ กบ สตปฏฐาน ๔ กเปนทางสายเดยวกน ทจะท าใหรปนามปรากฏ ตามความเปนจรงได ดวยวธการก าหนด เพอจะไดรเหนความเกดดบของรป และนามนนเอง จะไดกลาวถงวธการก าหนดแบบตางดงจะไดขยายความตอไป

๔๐ สจนต บรหารวนเขตต, ปรมตถธรรมสงเขป จตสงเขปและภาคผนวก, (กรเทพมหานคร: หจก. ชวนพมพ, ๒๕๓๖), หนา ๒๗-๒๙.

๕๘

ค าวา “อารมณ”๔๑ หมายถง อารมณทเปนเครองยดหนวงจตในทางวปสสนากไดแก รปนามทเปนปรมตถซงจะพบเหนไดดวยการปฏบตอยางจรงจง และจดจอตอเนองเทานน อยางเชน มการเหนเนอง ๆ วารปนามไมเทยงเปนตน อารมณของวปสสนาอธบายพอสงเขปดงน

๑) อารมณของการปฏบตจะตองเปนปรมตถอารมณซงตางกบการปฏบตสมาธ อารมณปรมตถนจะเปนเสมอนพาหนะน าผปฏบตเขาสวปสสนาได ผปฏบตจะตองศกษา และท าความเขาใจหลกธรรมในสมมาทฏฐสตร ไดแก อกศลและกศล อาหาร สจจะ ๔ ชราและมรณะ ชาต ภพ อปาทาน ตณหา เวทนา ผสสะ สฬายตนะ นามรป วญญาณ สงขาร อวชชา และอาสวะ ซงเมอสงเคราะหลงแลวก คอ รปกบนามนนเอง ผปฏบตตองก าหนดรปนามเปนอารมณ อยางเชน แรกปฏบตตองก าหนดใหรวาอะไรเปนรป อะไรเปนนาม ขณะทมการกระทบอารมณตามทวารตาง ๆ จะตองก าหนดอยางไรจงจะแกไขความโง และความเหนผดได อยางเชน รปทเปนอกศลและกศลและอาหารลวนไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา เปนตน

การปฏบตวปสสนานน มหลกการสอนไวใหผปฏบตก าหนดรปกอน เพราะรปเปนสงปรากฏงาย เหนไดชด ถาก าหนดนามกอนนนจะไมปรากฏซงในคมภรวสทธมรรคแปล แนะน าวาหากวาผปฏบตก าหนดรปอย นามยงไมปรากฏขนมา เพราะนามเปนของละเอยดออน ผปฏบตนนกมควรละเลกก าหนดเสย ควรพจารณาใสใจใครครวญก าหนดรปนนแหละซ าแลวซ าเลา เพราะวารปของผปฏบตทช าระลางดแลว สะสางดแลว บรสทธดแลว ดวยอาการใด ๆ สงทเปนนามทงหลายซงมรปนนเปนอารมณกจะปรากฏขนมาเองโดยแทดวยอาการนน ๆ๔๒

การเหนตามเปนจรงอยางแจงชดเปนปจจบนวารป -นาม ขนธ ๕ ตกอยในอ านาจของ ไตรลกษณ คอ ไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา ชอวาเปนการปฏบตวปสสนาภาวนาเพอใหทนกบสภาวธรรมปจจบน คอ อรยาบถเดน ยน นง นอน อรยาบถยอยตาง ๆ เปนตน เวทนา จต ธรรม๔๓ ทปรากฏขนขณะนน

๒) อารมณปจจบน การปฏบตวปสสนาเปนการระลกรเทาทนสภาวธรรมปจจบนยงตองอาศยค าบรกรรมเปนเครองชวยใหรตวในปจจบนขณะ ค าบรกรรมนนมความส าคญตอการปฏบตวปสสนา จดเปนวชชมานบญญต คอ บญญตแสดงเนอความทปรากฏโดยปรมตถซงเรยกวา ตชชาบญญต หมายถง บญญตทเหมาะสมกบสภาวธรรม กลาวคอ สอใหรสภาวธรรมนน ๆ ไดอยางชดเจน ผปฏบตตองท าความเขาใจในปจจบน โดยเฉพาะความแตกตางกนของปจจบนธรรม และปจจบนอารมณ

ปจจบนธรรม คอ รป นาม ทเกดเปนปจจบนอยเรอยไป ปจจบนอารมณ คอ รป นามทปรากฏเฉพาะหนา

๔๑ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๕๔๘. ๔๒ พระพทธโฆสเถระ, วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอนจบ, พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพ

มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๒๑), หนา ๙. ๔๓ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๓/๓๐๑.

๕๙

จงกลาวไดวา ปจจบนทมความส าคญตอผปฏบต คอ ปจจบนอารมณเพราะอภชฌา โทมนส จะเกดขนไดหรอไมได อยทวาผปฏบตสามารถก าหนดไดเทาทนความจรง ตามความเปนจรงหรอไม หากก าหนดไดทนวามรปอะไร นามอะไร เกดขนในอารมณปจจบน ขณะนน อภชฌาและโทมนสยอมเกดขนไมได เทากบวาในขณะนนสมทย อนเปนเหตทท าใหเกดทกขยอมถกละไป (เปนการท าลายตณหา) ดงนนความส าคญจงอยตรงทวาผปฏบตจะตองคอยสงเกตใหไดทนในปจจบนอารมณ

อารมณของวปสสนาเรยกวา วปสสนาภม ไดแก อายตนะ ๑๒ หมายถง อายตนะทงภายใน และอายตนะทงภายนอก๔๔

๑) จกขายตนะ คอ จกขทวาร เปนเครองตอ หรอตอทางจกขทวารองคธรรม ไดแก จกขปสาท เปน รปธรรม

๒) โสตายตนะ คอ โสตทวาร เปนเครองตอ องคธรรมไดแก โสตปสาท เปน รปธรรม ๓) ฆานายตนะ คอ ฆานทวาร เปนเครองตอ องคธรรมไดแก ฆานปสาท เปน รปธรรม ๔) ชวหายตนะ คอ ชวหาทวาร เปนเครองตอ องคธรรมไดแก ชวหาปสาท เปน รปธรรม ๕) กายายตนะ คอ กายทวาร เปนเครองตอ องคธรรมไดแก กายปสาท เปน รปธรรม ๖) มนายตนะ คอ จตใจ เปนเครองตอ โดยเฉพาะในทน หมายถง ทวาร องคธรรมไดแก

มโนทวาร เปนนามธรรม (นามจต) ๗) รปายตนะ คอ รป (วรรณหรอส) เปนเครองตอ องคธรรม ไดแก รปารมณ เปน รปธรรม ๘) สททายตนะ คอ เสยง เปนเครองตอ องคธรรม ไดแก สททารมณ เปน รปธรรม ๙) คนธายตนะ คอ กลน เปนเครองตอ องคธรรม ไดแก คนธารมณ เปน รปธรรม ๑๐) รสายตนะ คอ รส เปนเครองตอ องคธรรม ไดแก รสารมณ เปน รปธรรม ๑๑) โผฏฐพพายตนะ คอ โผฏฐพพะ เปนเครองตอองคธรรม ไดแก โผฏฐพพารมณ

ซงม ๓ คอ (๑) ปฐวโผฏฐพพารมณ ไดแก แขง ออน เปนรปธรรม ๒) เตโชโผฏฐพพารมณ ไดแก รอน เยน เปนรปธรรม (๓) วาโยโผฏฐพพารมณ ไดแก หยอน ตง เปนรปธรรม

๑๒) ธมมายตนะ คอ ธรรมเปนเครองตอ องคธรรม ไดแก ธรรม ๓ ประการ คอ (๑ ) สขมรป ๑๖ เปนรปธรรม (๒ ) เจตสก ๕๒ เปนนามธรรม (นามเจตสก )

(๓) นพพาน ๑ เปนนามธรรม (นามนพพาน)

ดงนน เมอวาโดยปรมตถธรรมแลวอายตนะล าดบท ๖ คอ มนายตนะเปนอายตนะภายใน จดวา เปนจตปรมตถ อายตนะล าดบท ๑๒ ธมมายตนะ เปน อายตนะภายนอกจดวาเปน รปปรมตถ เจตสกปรมตถ และนพพาน สวนอายตนะ ทเหลออก ๑๐ เปนลกษณะของรปปรมตถ ทงหมดอายตนะ ๑๒ จดเปนปรมตถธรรมครบทง ๔ คอ จต เจตสก รป นพพาน๔๕

ธาต ๑๘ ในหลกของธาต ๑๘๔๖ ขอกลาวโดยรวม ๆ ไวอยางนในธาต ๑๘ ดวยการเกดขนของวญญาณ โดยอ านาจหรอความสามารถแหง ทวาร ๖ คอ รปธรรมและอารมณ ๖ ทเปนนามธรรม

๔๔ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ, หนา ๓๔๙. ๔๕ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๑๕๔/๑๑๒. ๔๖ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๑๘๓/๑๔๒.

๖๐

หมายความวา ดวยอ านาจแหงอายตนะภายใน คอ ทวาร ๖ รบกระทบกบอายตนะภายนอก คอ อารมณ ๖ จงท าใหเกดวญญาณ ๖ ไดแก จกขวญญาณธาต โสตวญญาณธาต ฆานวญญาณธาต ชวหาวญญาณธาต กายวญญาณธาต และมโนวญญาณธาต๔๗ หมายถง รปทอาศยวญญาณ เปนปจจย หรอเปนสอไปรบรจนเกดขนเปนนาม

อนทรย ๒๒๔๘ หมายถง ธรรมชาตทเปนใหญในกจหนาทของแตละอยาง ดงน ๑) จกขนทรย เปนใหญในการรบรปารมณ องคธรรมไดแก จกขปสาทรป ๒) โสตนทรย เปนใหญในการรบสทธารมณ องคธรรมไดแก โสตปสาทรป ๓) ฆานนทรย เปนใหญในการรบคนธารมณ องคธรรมไดแก ฆานปสาทรป ๔) ชวหนทรย เปนใหญในการรบรสารมณ องคธรรมไดแก ชวหาปสาทรป ๕) กายนทรย เปนใหญในการรบโผฏฐพพารมณ องคธรรมไดแก กายปสาท รป ๖) อตถนทรย เปนใหญในการแสดงออก ซงภาวะเพศใหปรากฏความเปนหญง องคธรรม

ไดแก อตถภาวะรป ๗) ปรสนทรย เปนใหญในการแสดงออก ซงภาวะเพศใหปรากฏความเปนชาย องคธรรม

ไดแก ปรสภาวะรปในสวนทเหนตงแตขอ ๑ ถงขอ ๗ ความเปนใหญทงหมดลวนเปนรปธรรม ๘) ชวตนทรย เปนใหญในการรกษา รปทเกด รวมกบตน ๑ และเปนใหญในการรกษา

นาม ทเกดรวมกบตน ๑ ใหด ารงคงตงอย หรอเปนไปไดในฐตของรป และ ของนามนน ๆ เปนใหญในการรกษารป องคธรรมไดแก ชวตรป เปนใหญในการ รกษานาม องคธรรมไดแก ชวตนทรยเจตสก

๙) มนนทรย เปนใหญ เปนประธานในการน าธรรม ทงหลายใหเปนไปใน อารมณนน ๆ (ธรรมทงหลายในทน หมายถง เจตสก) องคธรรมไดแก จต ๘๙ หรอ ๑๒๑

๑๐) สขนทรย เปนใหญในการแสดงออก ซงความสบายกาย ในขณะทประสบ กบอฏฐารมณ ทางกายทวาร องคธรรมไดแก เวทนาเจตสก

๑๑) ทกขนทรย เปนใหญในการแสดงออก ซง ความไมสบายกาย ในขณะทประสบ กบอนฏฐารมณ ทางกายทวาร องคธรรมไดแก เวทนาเจตสก

๑๒) โสมนสสนทรย เปนใหญในการแสดงออก ซงความสขใจ ในขณะทได เสวยอารมณทถกใจทชอบใจ ทางมโนทวาร องคธรรมไดแก เวทนาเจตสก

๑๓) โทมนสสนทรย เปนใหญในการแสดงออก ซงความทกขใจ ในขณะทเสวยอารมณ ทไมถกใจ ทไมชอบใจ ทางมโนทวาร องคธรรมไดแก เวทนาเจตสก

๑๔) อเบกขนทรย เปนใหญในการแสดงออก ซงความเปนอเบกขา คอ ไมทกขไมสข องคธรรมไดแก เวทนาเจตสก

๑๕) สทธนทรย เปนใหญในการยงความเชอ ความเลอมใส ในอารมณทเปนฝายดงาม องคธรรมไดแก สทธาเจตสก

๔๗

นายวรรณสทธ ไวทยะเสว รวบรวม, คมอการศกษา พระอภธรรม ปรจเฉทท ๗ สมจจยสงคหวภาค, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพ มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๔), หนา ๙๕.

๔๘ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๓๖๕.

๖๑

๑๖) วรยนทรย เปนใหญในการยงความเพยร ในอารมณทง ๖ ทเปนกศล และอกศล องคธรรมไดแก วรยเจตสก

๑๗) สตนทรย เปนใหญในการระลกร ในอารมณ (เฉพาะทเปนฝายดงาม ฝายชอบ ฝายกศล) ทตนตองการ องคธรรมไดแก สตเจตสก

๑๘) สมาธนทรย เปนใหญในการท าใหจตเปนสมาธ ตงมนอย ในอารมณ ทตนตองประสงค องคธรรมไดแก เอกคคตาเจตสก

๑๙) ปญญนทรย เปนใหญในการรตามความเปนจรง ท าลายความหลง ความเขาใจผด ในสภาวธรรม องคธรรมไดแก ปญญาเจตสก

๒๐) อนญญาตญญสสามตนทรย เปนใหญในการรอรยสจธรรม เปนครงแรก ปรากฏวา สงทไมเคยร เคยเหน กไดมาร มาเหน เปนอศจรรยปานน องคธรรม ไดแกปญญาเจตสก

ในสวนทเหน ตงแตขอ ๘ ถงขอ ๒๐ ความเปนใหญทงหมดนลวนเปนนามธรรมและในสวนทเหลอเปนสวนของพระอรยะบคคล

๒๑) อญญนทรย เปนใหญในสวนน หมายถง ความเปนใหญในการรธรรม ทโสดาปตตมรรคจต เคยรเคยเหนแลวนนจนภญโญยงขนไปอก องคธรรม ไดแก ปญญาเจตสกทในมรรคเบองบน ๓ ผลเบองต า ๓ มรรคเบองบน ๓ นนไดแก สกทาคามมรรคจต ๑ อนาคามมรรคจต ๑ และ อรหตตมรรคจต ๑ ผลเบองต า ๓ ไดแก โสดาปตตผลจต ๑ สกทาคามผลจต ๑ และอนาคามผลจต ๑

๒๒) อญญาตาวนทรย เปนใหญในการรแจง ในธรรมทสด แหงทกขทสนสด แหงโสฬสกจ กจทจะตองร ตองศกษาอกไมมแลว ท าอาสวะจนสนไมมเศษเหลอแมแตนอย องคธรรม ไดแก ปญญาเจตสกทในอรหตตผลจต ๑๔๙

ปฏจจสมปบาท ๑๒๕๐ หมายถง ธรรมชาตทอาศยซงกนและกนเกดขนตามเหตตามปจจย

มความเกยวเนองสมพนธกน ดงน

๑) เพราะอวชชา เปนปจจยสงขารจงม ๒) เพราะสงขาร เปนปจจยวญญาณจงม ๓) เพราะวญญาณ เปนปจจยนามรปจงม ๔) เพราะนามรป เปนปจจยสฬายตนะจงม ๕) เพราะสฬายตนะ เปนปจจยผสสะจงม ๖) เพราะผสสะ เปนปจจยเวทนาจงม ๗) เพราะเวทนา เปนปจจยตณหาจงม ๘) เพราะตณหา เปนปจจยอปาทานจงม ๙) เพราะอปาทาน เปนปจจยภพจงม ๑๐) เพราะภพ เปนปจจยชาตจงม ๑๑) เพราะชาต เปนปจจยชราจงม

๔๙ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๒๑๙/๑๙๗. ๕๐ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๑๑๖.

๖๒

๑๒) มรณะ โสกะปรเทวะ ทกขโทมนส อปายาสจงม๕๑

อรยสจ ๔ คอ ๕๒ หมายถง ความจรงอนประเสรญทท าใหผรแจงเปนพระอรยะ ดงน ๑) ทกขอรยะสจ ไดแก วฏฏะทเปนไปในภม ๓๑ และขนธ ๕ ๒) ทกขสมทยอรยะสจ ไดแก ตณหา ๓) ทกขนโรธอรยะสจ ไดแก นพพาน ๔) ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยะสจ ไดแก มรรคมองค ๘๕๓

พระพทธองคทรงตรสรอรยสจ ๔ อนเปนทางด าเนน ไปเพอความพนทกข หลกธรรมในหมวดน ไดกลาวไวในการพจารณาธรรมในธรรม ในหลกของธรรมานปสสนาในอรยสจ ๔

จงกลาวไดวา ธรรมหรออารมณของวปสสนาภาวนาประกอบดวย ขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ธาตอนทรย ๒๒ ปฏจจสมปบาท ๑๒ และอรยสจ ๔ เมอวาโดยยอแลวมเพยงรปกบนามเทานนเปนอารมณของวปสสนา รปและนามจะปรากฏชดจากทางทวารทง ๖ หมวด เปนทตงเปนทางเดนของวปสสนา การก าหนดรปนามเทากบปฏบตครบในภมทง ๖ ดวยการปฏบตวปสสนาภาวนาใหบรบรณมหลายขนตอนกวาทจะบรรลธรรมจนเขาถงความบรบรณแหงวชชาและวมตต

๓.๓.๓ สภาวะและองคธรรมของขนธ ๕

สภาวธรรมของขนธ ๕ คอ การเจรญสตก าหนดรรปนามปจจบน จงท าใหผปฏบตสามารถหยงเหนลกษณะพเศษและลกษณะทวไปไดอยางชดเจน เปรยบเหมอนคนทแหงนดทองฟา เมอเกดฟาแลบ เขายอมเหนสถานทเกดฟาแลบและรปรางสณฐานของฟาแลบไดอยางชดเจน ตรงกนขาม ถาแหงนดทองฟา เมอฟาแลบหายไปแลว หรอดเมอยงไมเกดฟาแลบ เขายอมไมเหนการเกดขนจรงของฟาแลบได ดงนนผปฏบตธรรม จงไมควรใสใจตออดตหรออนาคต ควรเจรญสตก าหนดรสภาวธรรมปจจบนตามความเปนจรง๕๔

ขนธ ๕ คอ ตวตนทงฝายกายและจต อนประกอบดวยรปหรอกาย และจตอนมเวทนา สญญา สงขารและวญญาณ เปนเรองของการจ าแนกตวตนทเรายดมน ถอมน หลงใหล และพงพอใจ ใหเหนวาเปนเพยงเกดแตเหตปจจยของสงเหลาน ไมไดมความเปนตวตนทเปนแกนแท ๆ คงทนอยางถาวรทงนกตองอาศยปญญาทพจารณาเหนวาไมเทยงอยเนอง ๆ ในรป-นาม ขนธ ๕ หรอกาย ใจ คอ ปญญาทในมหากศล มหากรยา ขณะทก าหนดรรป-นาม ขนธ ๕ หรอกาย ใจ๕๕

๕๑ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๒๒๕/๒๑๙. ๕๒ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๓๒๘. ๕๓ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๑๘๙/๑๖๓. ๕๔

สมเดจพระพทธชนวงศ (สมศกด อปสมมหาเถระ), อรยวงสปฏปทา, (กรงเทพมหานคร: หจก. ประยรสาสนไทย การพมพ, ๒๕๕๔), หนา ๔๐.

๕๕ พระอาจารย ภททนตะ อาสภมหาเถระ ดร. , วปสสนาทปนฎกา, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพ

อมรนทรพรนตง แอนดพบสชชง, ๒๕๔๕), หนา ๒๒.

๖๓

การมองเหนสงทงหลายในรปของสวนประกอบตาง ๆ ทมาประชมกนเขา ตวตนแทจรงของสงทงหลายไมม๕๖ เมอแยกสวนตาง ๆ ทมาประกอบกนเขานนออกไปใหหมด กจะไมพบตวตนของสงนนเหลออย ตวอยางงาย ๆ ทยกขนอางกนบอย ๆ คอ “รถ” เมอน าสวนประกอบตาง ๆ มาประกอบเขาดวยกนตามแบบทก าหนด กบญญตเรยกกนวา “รถ”๕๗ แตถาแยกสวนประกอบทงหมดออกจากกน กจะหาตวตนของรถไมได มแตสวนประกอบทงหลาย ซงมชอเรยกตาง ๆ กนจ าเพาะแตละอยางอยแลว คอ ตวตนของรถมไดมอยตางหากจากสวนประกอบเหลานน มแตเพยงค าบญญตวา “รถ” ส าหรบสภาพทมารวมตวกนเขาของสวนประกอบเหลานน แมสวนประกอบแตละอยาง ๆ นนเอง กปรากฏขน โดยการรวมกนเขาของสวนประกอบยอย ๆ ตอไปอกและหาตวตนทแทไมพบเชนเดยวกน เมอจะพดวาสงทงหลายมอย กตองเขาใจในความหมายวามอยในภาวะของสวนประกอบตาง ๆ ทมาประชมเขาดวยกน

สงมชวตและไมมชวตในโลกทเขาใจกนวา เปนคน สตว ฯลฯ เปนความจรงในระดบสมมต แตความจรงในระดบลกลงไป ทกสรรพสงลวนเปนเพยงขนธ ๕ ทเปนรปและนามรวมตวกนเขาเปนกลม เปรยบไดกบรถยนตอนเปนทรวมสวนประกอบหลายอยาง เชน ยาง ลอ ทนง เครองยนต แบตเตอร ตวถงรถ และเปรยบเหมอนบานอนเปนทประชมของหลงคา เสา พน ฯลฯ๕๘

เมอมองเหนสภาพของสงทงหลายในรปของการประชมสวนประกอบเชนน พทธธรรมจงตองแสดงตอไปวา สวนประกอบตาง ๆ เหลานนเปนอยางไร มอะไรบาง อยางนอยกพอเปนตวอยาง และโดยทพทธธรรมมความเกยวของเปนพเศษกบเรองชวต โดยเฉพาะในดานจตใจ การแสดงสวนประกอบตาง ๆ จงตองครอบคลมทงวตถและจตใจ หรอทงรปธรรมและนามธรรม และแยกแยะเปนพเศษในดานจตใจ

การแสดงสวนประกอบตาง ๆ นนยอมท าไดหลายแบบสดแตวตถประสงคจ าเพาะของการแสดงแบบนน ๆ แตในทนจะแสดงแบบขนธ ๕ ซงเปนแบบทนยมในพระสตร โดยวธแบงแบบ ขนธ ๕ พทธธรรมแยกแยะชวตพรอมทงองคาพยพทงหมดทบญญตเรยกวา “สตว” “บคคล” ฯลฯ ออกเปนสวนประกอบตาง ๆ ๕ ประเภท หรอ ๕ หมวด เรยกทางธรรมวา เบญจขนธ คอ

๑) รป ไดแกสวนประกอบฝายรปธรรมทงหมด รางกายและพฤตกรรมทงหมดของรางกาย หรอ สสารและพลงงานฝายวตถ พรอมทงคณสมบต และพฤตการณตาง ๆ ของสสารพลงงานเหลานน

๒) เวทนา ไดแกความรสกสข ทกข หรอเฉย ๆ ซงเกดจากผสสะทางประสาททง ๕ และทางใจ

๓) สญญา ไดแกความก าหนดได หรอหมายร คอ ก าหนดรอาการเครองหมายลกษณะตาง ๆ อนเปนเหตท าใหจ าอารมณนน ๆ ได

๕๖ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ, หนา ๑๕. ๕๗ ส .ส. (ไทย) ๑๕/๑๗๑/๒๒๘. ๕๘ พระโสภณมหาเถระ (มหาส สยาดอ), มหาสตปฏฐานสตร ทางสพระนพพาน, หนา ๓๑๑.

๖๔

๔) สงขาร ไดแกองคประกอบหรอคณสมบตตาง ๆ ของจต ทปรงแตงจตใหดหรอชว หรอเปนกลาง ๆ โดยมเจตนาเปนตวน า พดงาย ๆ วา ความนกคดดชวตาง ๆ เชน ศรทธา สต หร โอตตปปะ เมตตา กรณา มทตา อเบกขา ปญญา โมหะ โทสะ โลภะ มานะ ทฏฐ มจฉรยะ เปนตน

๕) วญญาณ ไดแก ความรแจงอารมณทางประสาททง ๕ และทางใจ คอ การเหน การไดยน การไดกลน การรรส การรสมผสทางกาย และการรอารมณทางใจ

ขนธ ๔ ขอหลง ซงเปนพวกนามขนธ มขอควรท าความเขาใจเพมเตม เพอเหนความหมายชดเจน และเพอปองกนความสบสน๕๙ ดงน

สญญา๖๐ เปนความรจ าพวกหนง หมายถง การหมายร หรอก าหนดรอาการของอารมณ เชน ลกษณะ ทรวดทรง ส สณฐาน ฯลฯ ตลอดจนชอเรยก และสมมตบญญตตาง ๆ เขยว ขาว ด า แดง ดง เบา ทม แหลม อวน ผอม โตะ ปากกา หม หมา ปลา แมว คน เขา เรา ทาน เปนตน การหมายรหรอก าหนดรน อาศยการจบเผชญ หรอการเทยบเคยงระหวางประสบการณ หรอความรเกา กบประสบการณหรอความรใหม ถาประสบการณใหมตรงกบประสบการณเกา เชนพบเหนคนหรอสงของทเคยรจกแลว ไดยนเสยงทเคยไดยนแลว ดงตวอยาง นาย ก. รจกนายเขยว ตอมาอกเดอนหนง นาย ก. เหนนายเขยวอกและรวาคนทเขาเหนนน คอ นายเขยว อยางนเรยกวา จ าได ม ๒ อยาง คอ

๑) สญญาอยางสามญ ซงก าหนดหมายเอาอาการของอารมณทเกดขนหรอเปนไปอยตามปกตธรรมดาของมน

๒) สญญาสบทอดหรอสญญาอยางซบซอน ทบางคราวกใชค าเรยกใหตางออกไปเฉพาะอยางยง “ปปญจสญญา” อนหมายถงสญญาเนองดวยอารมณทคดปรงแตงขนใหซบซอนพสดารดวยแรงผลกดนของตณหามานะและทฏฐ๖๑ ซงเปนสงขารชนน าในฝายรายอกอยางหนง การแยกเชนนจะชวยใหมองเหนความหมายของสญญาทก าลงแสดงบทบาทอย พรอมทงความสมพนธระหวางสญญากบขนธอนภายในกระบวนธรรมไดชดเจนยงขน

วญญาณ แปลตามแบบวา ความรแจง คอ รแจงอารมณ หมายถง ความรประเภทยนพน เปนฐานและเปนทางเดนใหแกนามขนธอน ๆ เกยวของกบนามขนธอนทงหมด เปนทงความรตน และความรตาม ทวาเปนความรตน คอ เปนความรเรมแรก เมอเหนไดยน เปนตน (เกดวญญาณขน) จงจะรสกชนใจ หรอบบคนใจ (เวทนา) จงจะก าหนดไดวาเปนนนเปนน (สญญา) จงจะจ านงตอบและคดปรงแตงไปตาง ๆ (สงขาร) เชน เหนทองฟา (วญญาณ) รสกสบายตาชนใจ (เวทนา) หมายรวา ทองฟา สคราม สดใส ฟาสวย ฟาบาย ฟาสวย (สญญา) ชอบใจฟานน อยากเหนฟานนไดสบาย ๆ ชดเจนและนาน ๆ ฯลฯ (สงขาร) ทรตาม คอ รควบไปตามกจกรรมของขนธอน ๆ เชน รสกสขสบาย (เวทนา) กรวาเปนสข (วญญาณ พงสงเกตวา รสกสข กบรวาเปนสข ไมเหมอนกน) รสกบบคนใจไมสบาย (เวทนา) กรวาเปนทกข (วญญาณ) หมายรวาอยางนเปนสข อยางนนเปนทกข (สญญา) กรไปตามนน

๕๙ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๔๔๙/๓๘๘. ๖๐ ส .ข. (ไทย) ๑๗/๗๙/๑๒๐. ๖๑ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๔๔๙/๓๙๘.

๖๕

เมอนกคดปรงแตงตงเจตนจ านงไปอยางใด ๆ (สงขาร) กยอมมความรควบอยพรอมกนดวยโดยตลอด กระแสความรยนพนซงเกดดบตอเนองอยตลอดเวลาควบไปกบนามขนธอน ๆ หรอกจกรรมทกอยางในจตใจ นเรยกวา วญญาณ๖๒

ลกษณะอกอยางหนงทชวยความเขาใจเกยวกบวญญาณ คอ วญญาณ เปนการรความตางจ าเพาะ รความหมายจ าเพาะ หรอรแตกตาง ความหมายนพงเขาใจดวยตวอยาง เชน เมอเหนผนผาลาย ทวาเหนนน แมจะไมไดก าหนดหมายวาอะไรเปนอะไร กยอมเหนลกษณะอาการ เชนสสน เปนตน ซงแตกตางกนเปนพนอยพรอมดวยเสรจ นเปนความรขนวญญาณ เพราะวญญาณรเหนความแตกตางนนอย สญญาจงหมายรอาการทแตกตางกนนนไดวา เปนนน เปนน เชนเปนเขยว ขาว แดง เปนตน หรอเมออยากรบประทานผลไม ถงจะไมไดก าหนดหมายวาเปนรสหวาน รสเปรยว กรรสทหวาน รสทเปรยวนน เมอลมกยอมรรสทตางจ าเพาะนน ความรอยางน คอ วญญาณ เปนความรยนพน เมอรแลวนามขนธอนจงจะท างานหรอปฏบตหนาทได เชนรสกอรอยไมอรอย (เวทนา) จงไดหมายรวารสหวานอะไร รสเปรยวอะไร (สญญา) เปนตน สวนในแงทวารความหมายจ าเพาะนน อธบายสน ๆ วา เมอเกดวญญาณขน คอ เหน ไดยน เปนตน วาทจรงแลวจะเปนการเหนการไดยนจ าเพาะบางแง บางความหมายของสงทเหนสงทไดยนเชนนน พดอกอยางหนงวา จะการเหนการไดยนตามความจ าเพาะแงจ าเพาะอยางทเราใสใหแกสงนน ทงน สดแตสงขารทเปนปจจยใหวญญาณนนเกดขน๖๓

จงกลาวไดวา การจ าแนกขนธ ๕ เพอใหเหนเปนเพยงสงทเกดขนจากเหตปจจย ไมมความเปนตวตนทเปนแกนแท ๆ คงทนถาวร และการเหนอยางนเปนการเหนดวยการเจรญสตปญญาก าหนดรรปนามอนเปนปจจบน ซงโดยแทจรงเปนการรวมของสวนประกอบตาง ๆ เขาดวยกน ครอบคลมทงดานรปธรรมและนามธรรม ทเรยกวา ขนธ ๕ หรอรปนาม รปจดเปนรปขนธ เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณ จดเปนนามขนธ

๓.๔ การเจรญวปสสนาในขนธสตร

การเจรญวปสสนาภาวนาเปนฝกอบรมจตเพอใหเกดปญญาญาณรเหนอยางแจมแจงในสงทงหลายตามสภาวะความเปนจรงโดยความเปนไตรลกษณ คอ อนจจง ทกขง อนตตา ดวยอ านาจแหงอนจจานปสสนา เปนตน อนจะเปนหนทางทจะน าไปสความหลดพนจากการเวยนวายตายเกดในวฏฏะสงสาร ท าใหถงความดบสนทแหงทกขไดในทสด ซงการเจรญวปสสนาในขนธสตรนน เปนการก าหนดพจารณาขนธ ๕ เปนตน เปนอารมณ ดงมรายละเอยดตามล าดบดงน

๓.๔.๑ สภาวลกษณะในการเจรญวปสสนากรรมฐาน

วปสสนากรรมฐานมการเหนสภาวลกษณะดวยความแจมแจง๖๔ จงหมายถงการตามเหนสภาวลกษณะแหงอนปสสนา ๗ ประการ ไดแก ๑) อนจจานปสสนา ทมการพจารณาเหนความไม

๖๒ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ, หนา ๘๑. ๖๓ เรองเดยวกน, หนา ๘๑. ๖๔ ม.ม.อ. (ไทย) ๑/๕๐๔/๓๐๙.

๖๖

เทยง๖๕ ๒) ทกขานปสสนา ทมการพจารณาเหนความเปนทกข ๓) อนตตานปสสนา ทมการพจารณาเหนความไมมตวตน ๔) นพพทานปสสนา ทมการพจารณาเหนความนาเบอหนาย ๕) วราคานปสสนา ทมการพจารณาเหนความคลายก าหนด ๖) นโรธานปสสนา ทมการพจารณาเหนความดบกเลส ๗) ปฏนสสคคานปสสนา ทมการพจารณาเหนความสลดทงกเลส๖๖ เชน “กาเย กายานปสสนาปฏปทา” “ขอปฏบตวาดวยการพจารณากายในกาย” หมายความวา การพจารณาเหนกายนดวยอ านาจของอนปสสนาทมอนจจานปสสนา และการเหนโดยความเปนของไมเทยง๖๗ ไดเพราะเปนผเจรญวปสสนากรรมฐานกระท าอยในขอบขายของอนปสสนา ๗ หรอมหาวปสสนากรรมฐาน ๑๘ เปนไปอย จงเปนการพจารณารเหนตามความเปนจรงในรปนามและยอมก าจดอาสวกเลส จนบรรลเปาหมายสงสด คอ วมตตได

๓.๔.๒ หมวดขนธ ๕

การก าหนดรธรรมในหมวดน ไดแกการเจรญสตระลกรในอปาทานขนธ ๕ ดงทพระพทธองคทรงแสดงแกภกษทงหลายดงนวา ภกษพจารณาเหนธรรมในธรรมทงหลาย คอ อปาทานขนธ ๕ อย๖๘ วาความเกดแหงรป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ เปนอยางน ความดบแหงรป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ เปนอยางน ดวยวธน ภกษพจารณาเหนธรรมในธรรมทงหลายภายในอย๖๙ พจารณาเหนธรรมในธรรมทงหลายภายนอกอย๗๐ หรอพจารณาเหนธรรมในธรรมทงหลายทงภายในทงภายนอกอย พจารณาเหนธรรมเปนเหตเกดในธรรมทงหลายอย พจารณาเหนธรรมเปนเหตดบในธรรมทงหลายอย หรอพจารณาเหนทงธรรมเปนเหตเกดทงธรรมเปนเหตดบในธรรมทงหลายอย หรอวา ภกษนนมสตปรากฏอยเฉพาะหนาวา ธรรมมอยกเพยงเพออาศยเจรญญาณ เจรญสตเทานน ไมอาศยตณหาและทฏฐอย และไมยดมนถอมนอะไร ๆ ในโลกภกษพจารณาเหนธรรมในธรรมทงหลาย คอ อปาทานขนธ ๕ อย อยางนแล”

การพจารณาเพอใหรแจงในขนธทง ๕ นตองพจารณาอยางตอเนองดวยความเพยรดวยสต และมสมปชญญะ เพอใหเกดปญญาเหนแจงในพระไตรลกษณ คอ เหนความไมเทยง (อนจจง) เหนความทนอยในสภาวะเดมไมได (ทกขง) เหนความปราศจากตวตน บงคบบญชาไมได (อนตตา) วาบคคล คอ องคประกอบของขนธ ๕ (รปกบนาม) เทานนเอง เมอรแจงเหนจรงในขนธ ๕ ตามกฎพระไตรลกษณดวยวปสสนากรรมฐานญาณแลว ยอมคลายความยดมนถอมน ในตวตนบคคลเราเขาออกเสยได

๖๕ ว.มหา.อ. (ไทย) ๑/๙/๒๔๑. ๖๖ ม.ม. )ไทย( ๑๒/๖๕/๕๗. ๖๗ ม.ม.อ. (ไทย) ๑/๑๕๒/๖๖๗. ๖๘ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๘๓/๓๑๘. ๖๙ ท.ม.อ. (ไทย) ๑/๓๘๓/๓๙๘. ๗๐ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๘๓/๓๑๘.

๖๗

๓.๔.๓ หมวดอายตนะ

อายตนะ๗๑ แปลวา ทตอหรอแดน หมายถง ทตอใหเกดความร แดนเชอมตอใหเกดความร หรอแหลงทมาแหงความรม ๖ ทาง คอ ตา ห จมก ลน กาย และใจ ซงแบงออกไดเปนอายตนะภายใน ๖ และอายตนะภายนอก ๖ ดงมขอความทกลาวไวในพระสตรดงนวา

รชดตา รชดรป สงโยชนใดอาศยตาและรปทงสองนนเกดขน กรชดสงโยชนนน การเกดขนแหงสงโยชนทยงไมเกดขนมไดดวยเหตใด กรชดเหตนน การละสงโยชนทเกดขนแลว มไดดวยเหตใด กรชดดวยเหตนน และสงโยชนทละไดแลว จะไมเกดขนตอไปอก มดวยเหตใด กรช ดเหตนน รชดห รชดเสยงรชดจมก รชดกลนรชดลน รชดรสรชดกาย รชดโผฏฐพพะรชดใจ รชดธรรมารมณกรชดสงโยชนนน การเกดขนแหงสงโยชน ทยงไมเกดขน มไดดวยเหตใด กรชดเหตนน การละสงโยชนทเกดขนแลว มไดดวยเหตใด กรชดดวยเหตนน และสงโยชนทละไดแลวจะไมเกดขนตอไปอก มไดดวยเหตใด กรชดเหตนน๗๒

โดยแนวทางอยางเดยวกนน เมอไดยน ก าหนดรรป คอ ห และรป คอ เสยงทไดยนดวย เมอไดกลนก ก าหนดรรป คอ จมกและรป คอ กลนดวย เมอลมรสอาหารกก าหนดรรป คอ ลน และรป คอ รสดวย เมอสมผสถกตอง กก าหนดรวา เยน รอน ออน แขง การก าหนดรทการเดน การยน การนง การยก การเหยยบ เปนตนน เปนฝายการตดตามดการสมผสถกตอง

เมอคดอย กก าหนดรรปซงเปนฐานทตงของวญญาณและธมมายตนะ คอ อารมณของจตใจ และวญญาณ คอ มนายตนะ ดวย ถาไมรสงเหลานตามทมนเปนอย เพราะไมก าหนดสงเหลานน นวรณ เชน กามฉนทะ กเกดขนในอายตนะทงหลาย การเกดขน (ของกามฉนทะ) นกเชนกน ตองก าหนดดวยเมอสงโยชนเหลานนดบไป ตองก าหนดความดบไปนดวยเมอสงโยชนเหลานหยดเกดขน ตองก าหนดรความหยดเกดนนดวย ตามทกลาวมานเปนการตดตามดอายตนะทงหลายโดยยอ

สงโยชนในทน คอ กเลสซงผกมดเราไวเหมอนเสนเชอกผกววท าใหเราเกดแลวเกดเลาอยในสงสารวฏม ๑๐ อยาง๗๓ คอ

(ก) โอรมภาคยสงโยชน สงโยชนเบองต า ๕ ไดแก ๑) สกกายทฏฐมความเหนวารางกายนเปนของเรา มความยดมนถอมนในระดบหนง ๒) วจกจฉามความสงสยในคณของพระรตนตรย คอ พระพทธ พระธรรม และพระสงฆ ๓) สลพพตปรามาสความถอมนศลพรต โดยสกวาท าตาม ๆ กนไปอยางงมงาย เหนวา

จะบรสทธหลดพนไดเพยงดวยศลและวตร หรอน าศลและพรตไปใชเพอเหตผลอน ไมใชเพอเปนปจจยแกการสนกเลสเชนการถอศลเพอเอาไวขมคนอน การถอศลเพราะอยากไดลาภสกการะเปนตน และรวมไปถงความเชอถอในพธกรรมทงมงายดวย

๔) กามราคะมความก าหนดตดใจในกามคณ

๗๑ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๕๔๖. ๗๒ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๘๔/๓๑๙-๓๒๑. ๗๓ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๑๕/๓๐๒.

๖๘

๕) พยาบาทความคดรายมความกระทบกระทงในใจเปนตน

(ข) อทธมภาคยสงโยชน สงโยชนเบองสง ๕ ไดแก ๖) รปราคะมความตดใจในวตถหรอรปฌาน ๗) อรปราคะมความตดใจในอรปฌานหรอความพอใจในนามธรรมทงหลาย ๘) มานะมความถอตวยดมนถอมนในตวตนหรอคณสมบตของตน ๙) อทธจจะมความฟงซาน ๑๐) อวชชา คอ ความไมรแจงซงท าใหเขาใจผดไปยดตด ยดถอวา สงทไมเทยงวา

เทยง สงทเปนทกขวาสขสงทเปนอนตตาวาเปนอตตา

ในบรรดาสงโยชนทง ๑๐ นสงโยชนเบองต า ๓ ขอตน คอ สกกายทฏฐวจกจฉา สลพพต ปรามาส พระโสดาบนละไดสวนพระสกทาคามละสงโยชน ๓ ขอตน และท าสงโยชนขอ ๔ และ ๕ คอ กามราคะ และปฏฆะ ใหเบาบางลงดวย สวนพระอนาคามละโอรมภาคยสงโยชน ๕ ขอตนไดหมด และพระอรหนตละสงโยชนไดหมดทง ๑๐ ขอ

๓.๔.๔ หมวดสจจะ๗๔ สจจบรรพ วาดวยการก าหนดรธรรม คอ อรยสจ ๔ คอ

ตามความเปนจรงวานทกข รชดตามความเปนจรงวานทกขสมทย รชดตามความเปนจรงวานทกขนโรธ รชดตามความเปนจรงวานทกขนโรธคามนปฏปทารชด

การก าหนดรความจรง ๔ ประการ มขอความทพระพทธองคทรงแสดงเอาไวบางสวนวา “ภกษทงหลาย อรยสจ ๔ ประการนแลเปนของจรงแทไมแปรผนไมเปนอยางอน เพราะฉะนน จงเรยกวาอรยสจ”๗๕ บรรดาอรยสจ ๔ ประการน ทกขอรยสจควรก าหนดร ทกขสมทยอรยสจควรละ ทกขนโรธอรยสจควรกระท าใหแจง ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจควรท าใหเกดม พระพทธองคไดทรงจ าแนกสจจะทง ๔ เอาไวดงน

๑. ทกขอรยสจ ชาต คอ ความเกด ความเกดพรอม ความหยงลง ความบงเกด ความบงเกดเฉพาะ ความปรากฏแหงขนธ ความไดอายตนะในหมสตวนน ๆ ของเหลาสตวนน ๆ นเรยกวา ชาต๗๖

ชรา คอ ความแก ความคร าครา ความมฟนหลด ความมผมหงอก ความมหนงเหยวยนความเสอมอาย ความแกหงอมแหงอนทรยของเหลาสตวนน ๆ นเรยกวา ชรา๗๗

๗๔ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๘๖/๓๒๔. ๗๕ ส .ม.อ. (ไทย) ๓๑/๑๗๐๗/๔๔๔. ๗๖ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๘๘/๓๒๕. ๗๗ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๘๙/๓๒๕.

๖๙

มรณะ คอ ความจต ความเคลอนไป ความท าลายไป ความหายไป ความตายกลาว คอ มฤตย การท ากาละ ความแตกแหงขนธ ความทอดทงรางกาย ความขาดสญแหงชวตนทรยในหมสตวนน ๆ ของเหลาสตวนน ๆ นเรยกวา มรณะ๗๘

โสกะ คอ ความเศราโศก กรยาทเศราโศก ภาวะทเศราโศก ความแหงผากภายในความแหงกรอบภายใน ของผประกอบดวยความเสอมอยางใดอยางหนง หรอผทถกเหตแหงทกขอยางใดอยางหนงกระทบ นเรยกวาโสกะ

ปรเทวะ คอ ความรองไห ความคร าครวญ กรยาทรองไห กรยาทคร าครวญ ภาวะทรองไห ภาวะทคร าครวญ ของผประกอบดวยความเสอมอยางใดอยางหนงผทถกเหตแหงทกขอยางใดอยางหนงกระทบ นเรยกวา ปรเทวะ

ทกข คอ ความทกขทางกาย ความไมส าราญทางกาย ความเสวยอารมณทไมส าราญ เปนทกข อนเกดจากกายสมผส นเรยกวา ทกข

โทมนส คอ ความทกขทางใจ ความไมส าราญทางใจ ความเสวยอารมณทไมส าราญเปนทกขอนเกดจากมโนสมผส นเรยกวา โทมนส๗๙

อปายาส คอ ความแคนความคบแคนภาวะทแคนภาวะทคบแคนของผประกอบดวยความเสอมอยางใดอยางหนง ผทถกเหตแหงทกขอยางใดอยางหนงกระทบ นเรยกวา อปายาส

การประสบกบอารมณอนไมเปนทรกเปนทกข คอ การไปรวม การมารวม การประชมรวม การอยรวมกบอารมณอนไมเปนทปรารถนา ไมเปนทรกใคร ไมเปนทชอบใจของเขาในโลกน เชน รป เสยงกลน รส โผฏฐพพะ ธมมารมณหรอจากบคคลผปรารถนาแตสงทไมใชประโยชน ปรารถนาแตสงทไมเกอกล ปรารถนาแตสงทไมผาสก ปรารถนาแตสงทไมมความเกษมจากโยคะของเขา นเรยกวา การประสบกบอารมณอนไมเปนทรกเปนทกข๘๐

การพลดพรากจากอารมณอนเปนทรกเปนทกข คอ การไมไปรวม การไมมารวม การไมประชมรวม การไมอยรวมกบอารมณอนเปนทปรารถนา เปนทรกใคร เปนทชอบใจของเขาในโลกน เชน รป เสยง กลนรส โผฏฐพพะ ธรรมารมณ หรอกบบคคลผปรารถนาประโยชน ปรารถนาความเกอกล ปรารถนาความผาสก ปรารถนาความเกษมจากโยคะของเขา เชน มารดาบดา พชาย นองชาย พสาว นองสาว มตร อ ามาตยหรอญาตสายโลหต นเรยกวา การพลดพรากจากอารมณอนเปนทรกเปนทกข๘๑

การไมไดสงทตองการเปนทกข คอ เหลาสตวผมความเกดเปนธรรมดา เกดความปรารถนาขนอยางนวา ไฉนหนอ ขอเราอยาไดมความเกดเปนธรรมดา หรอขอความเกดอยาไดมาถงเราเลย ขอนไมพงส าเรจไดตามความปรารถนา นเรยกวา การไมไดสงทตองการเปนทกข

๗๘ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๙๐/๓๒๕. ๗๙ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๙๔/๓๒๖. ๘๐ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๙๖/๓๒๗. ๘๑ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๙๗/๓๒๗.

๗๐

เหลาสตวผมความแกเปนธรรมดา เกดความปรารถนาขนอยางนวา ไฉนหนอ ขอเราอยาไดมความแกเปนธรรมดา หรอขอความแกอยาไดมาถงเราเลย ขอนไมพงส าเรจไดตามความปรารถนา นเรยกวา การไมไดสงทตองการเปนทกข

เหลาสตวผมความเจบเปนธรรมดา เกดความปรารถนาขนอยางนวา ไฉนหนอ ขอเราอยาไดมควาวมเจบเปนธรรมดา หรอขอความเจบอยาไดมาถงเราเลย ขอนไมพงส าเรจไดตามความปรารถนา นเรยกวา การไมไดสงทตองการเปนทกข

เหลาสตวผมความตายเปนธรรมดา เกดความปรารถนาขนอยางนวา ไฉนหนอ ขอเราอยาไดมความตายเปนธรรมดา หรอขอความตายอยาไดมาถงเราเลย ขอนไมพงส าเรจไดตามความปรารถนา นเรยกวา การไมไดสงทตองการเปนทกข

เหลาสตวผมความโศก ความคร าครวญ ความทกขกาย ความทกขใจและความคบแคนใจเปนธรรมดา ตางกเกดความปรารถนาขนอยางนวา“ไฉนหนอขอเราอยาไดเปนผมความโศก ความคร าครวญ ความทกขกาย ความทกขใจและความคบแคนใจเปนธรรมดาเลย และขอความโศก ความคร าครวญ ความทกขกาย ความทกขใจ และความคบแคนใจ อยาไดมาถงเราเลย ” ขอนไมพงส าเรจไดตามความปรารถนา นเรยกวา การไมไดสงทตองการเปนทกข๘๒

โดยยออปาทานขนธ ๕ เปนทกข คอ รปาทานขนธ (อปาทานขนธ คอ รป) เวทนาปาทานขนธ (อปาทานขนธ คอ เวทนา) สญญปาทานขนธ (อปาทานขนธ คอ สญญา) สงขารปาทานขนธ (อปาทานขนธ คอ สงขาร) วญญาณปาทานขนธ (อปาทานขนธ คอ วญญานเหลานเรยกโดยยอวาอปาทานขนธ ๕ เปนทกข นเรยกวา ทกขอรยสจ

ขอความในทกขสจนชใหเหนถงตนเหตของทกข คอ การเกด (ชาต) จนกระทงตาย (มรณะ) เพราะเมอเกดมาแลวกตองประสบกบความทกขตาง ๆ เชน ความรอน ความหนาวเยน ความหว ความกระหาย ตองอจจาระ ตองปสสาวะทกขทางกายทกขทางใจ เปนตน ดงขอความทพระ สารบตรแสดงแกสามณฑกานปรพาชก วา

“ผมอายการเกดเปนเหตใหเกดทกข การไมเกดเปนเหตใหเกดสข เมอมการเกดทกขนเปนอนพงหวงได คอ ความหนาวรอนหวกระหายปวดอจจาระปวดปสสาวะสมผสไฟถกตดวยไมถกท ารายดวยศาสตรา ทงญาตมตรตางกพากนโกรธเคองเขา เมอมการเกดทกขนเปนอนพงหวงได เมอไมมการเกดสขนเปนอนพงหวงได คอ ความไมหนาว ไมรอน ไมหว ไมกระหาย ไมตองปวดอจจาระ ไมตองปวดปสสาวะ ไมตองสมผสไฟไมถกตดวยไมไมถกท ารายดวยศาสตรา ทงญาตมตรกไมพากนโกรธเคองเขา ผมอายเมอไมมการเกดสขนเปนอนพงหวงได”๘๓

๘๒ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๙๘/๓๒๘. ๘๓ อง.ทสก. (ไทย) ๒๔/๖๖/๑๔๔.

๗๑

๒. ทกขสมทยอรยสจ คอ ตนเหตแหงทกขทงปวง ไดแก ตณหา ๓ อยาง ดงในพระสตรกลาววากทกขสมทยอรยสจ คอ ตวตณหานเปนเหตเกดขนในภพใหม๘๔ อนประกอบดวยอ านาจความเพลดเพลนยงนกในอารมณนน ๆ คอ ตนเหตแหงทกขทงปวง ไดแกตณหา ๓ อยาง คอ

กามตณหา คอ ความทะยานอยากในกามคณทง ๕ มรป เสยง กลน รส สมผ ส ธรรมารมณ ทนาใครนาปรารถนาอนกอใหเกดความเพลดเพลนยนด

ภวตณหา คอ ความทะยานอยากในภพ ความอยากในภาวะของตนทตองการอยากจะใหเปนไปตามใจ อยากใหมอยางนนอยางน อยากใหเปนอยางนนอยางนตามความปรารถนาของตน

วภวตณหา คอ ความทะยานอยากใหพนจากภพ ความไมอยากใหมใหเปนอยางนน อยางนตามทตนไมปรารถนา ความอยากใหพนไปจากสภาพทไมตองการ

ตณหา เปนตนเหตทท าใหเกดขนธ ๕ วนเวยนอยในกองทกขไมรจกจบสน ทงนเพราะมความไมรตวทกขเปนมลรากส าคญ เมอใดกตามทมวชชารวาขนธ ๕ นเปนทกข เมอนนความรสกทหลงไปรกไปชอบ พอใจ หรออยากไดขนธ ๕ เหมอนเมอตอนไมรความจรงกจะหมดไป และเมอนนจะเกดศรทธา เกดความเพยร อนไมหวนไหวในการจะละตณหานใหหมดไปจนถงทสดแหงทกข

๓. ทกขนโรธอรยสจ๘๕ คอ ความดบกเลสไมเหลอดวยวราคะความปลอยวางความสละคนความพนความไมตดความดบทกข ไดแก ภาวะทเขาถงความหลดพนจากกเลส เมอก าจดอวชชา ส ารอกตณหาสนแลว ไมถกตณหายอมใจหรอฉดลากไป ไมถกบบคนดวยความรสกกระวนกระวาย ความเบอหนายหรอความคบของตดขดอยางใด ๆ หลดพนเปนอสระประสบความสขทสมบรณ สงบปลอดโปรงโลงเบา ผองใสเบกบาน

ในสจจะขอนก คอ ผลทไดจากการปฏบตวปสสนากรรมฐาน จนกระทงบรรลเปาหมายสงสด คอ การดบทกขไดโดยสนเชง เมอวาโดยความหมายเบองสง คอ การบรรลพระนพพานนนเอง

๔) ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจ๘๖ ขอปฏบตใหถงความดบทกข คอ มรรคมองค ๘ ขอความในพระสตรไดกลาวถงการปฏบตตามมรรค คอ

(๑) สมมาทฏฐ คอ ความรในทกข ความรในทกขสมทย ความรใน ทกขนโรธ ความรในทกขนโรธคามนปฏปทา เรยกวาสมมาทฏฐ

(๒) สมมาสงกปปะ คอ ความด ารในการออกจากกาม ความด ารในความไมพยาบาท ความด ารในอนไมเบยดเบยน เรยกวาสมมาสงกปปะ

(๓) สมมาวาจา คอ การงดเวนจากการพดเทจ งดเวนจากการพดสอเสยด งดเวนจากการพดค าหยาบ งดเวนจากการพดเพอเจอ เรยกวา สมมาวาจา

(๔) สมมากมมนตะ คอ การงดเวนจากการฆาสตว งดเวนจากการถอเอาสงของทเขามไดให งดเวนจากการประพฤตผดในกาม เรยกวา สมมากมมนตะ

๘๔ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๔๐/๓๒๙. ๘๕ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๔๐๑/๓๓๒-๓๓๔. ๘๖ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๔๐๒/๓๓๕-๓๓๘.

๗๒

(๕) สมมาอาชวะ คอ การละเวนจากการเลยงชพทผด และส าเรจการเลยงชพดวยการเลยงชพทชอบ เรยกวา สมมาอาชวะ

๖) สมมาวายามะ คอ ความเพยรชอบ พระพทธองคตรสอธบายไววา“ภกษในธรรมและวนยนสรางฉนทะ พยายาม ปรารภความเพยร ประคองจต มงมน เพอปองกนบาปอกศลธรรมทยงไมเกดมใหเกดขนเพอละบาปอกศลธรรมทเกดขนแลว เพอใหกศลธรรมทยงไมเกดใหเกดขน เพอความด ารงอย ไมเลอนหาย ภญโญภาพ ไพบลย เจรญเตมท แหงกศลธรรมทเกดขนแลว”

(๗) สมมาสต คอ การมสตชอบ ซงพระพทธองคตรสอธบายไววา “ภกษในธรรมและวนยนพจารณาเหนกายในกายอย มความเพยรมสมปชญญะ มสต ก าจดอภชฌา และโทมนสในโลกได พจารณาเหนเวทนาในเวทนาอยฯลฯ พจารณาเหนจตในจตอย ฯลฯ พจารณาเหนธรรมในธรรมทงหลายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต ก าจดอภชฌาและโทมนสในโลกได

(๘) สมมาสมาธ คอ การมสมาธชอบ ซงพระพทธองคตรสอธบายไววา “ภกษในธรรมและวนยนสงดจากกาม และอกศลธรรมทงหลายบรรลปฐมฌานทมวตก วจาร ปต และสข เกดจากวเวกอย บรรลทตยฌานทมความผองใสภายใน มสภาวะทจตเปนหนงผดขน ไมมวตก วจาร มแตปตและสขอนเกดจากสมาธอย มจตเปนอเบกขา มสต มสมปชญญะอย และเสวยสขดวยกาย บรรลตตยฌานทพระอรยะทงหลายกลาวสรรเสรญวา“ผมอเบกขา มสต อยเปนสข” บรรลจตตถฌาน ไมมทกข ไมมสข มสตบรสทธเพราะอเบกขาอย”๘๗

เมอเจรญวปสสนากรรมฐานจนมความกาวหนาขน กจะสามารถบรรลการรความจรงของมรรค คอ วธทท าใหไดรแจงในอรยสจ ๔ และในทก ๆ ครงเมอเราก าหนดรอยทความทกข และมการก าหนดอยางตอเนอง กจะท าใหวปสสนากรรมฐานญาณสมบรณ และไดเหนแจงซงพระนพพาน น คอ การรซงความเปนจรงในเรองของความดบทกข และดวยการรเชนน ท าใหบรรลถงความเหนแจงซงความเปนจรงของเหตแหงทกข ดวยโดยการถอนตณหาออกไป และท าใหการเจรญมรรคมผลโดยชอบ จนกระทงบรรลความส าเรจ เมอเกดความรเหนอยางแจงชดในอรยสจ ๔ ดวยวปสสนากรรมฐานแลว อยางนอยกไดบรรลเปนพระอรยบคคล และเปนผทพนแลวจากอบาย๘๘

จงกลาวไดวา วปสสนากรรมฐานสามารถท าลายมจฉาทฏฐ (ความเหนผด) ใหเหนตามความจรงของรปและนาม ท าใหเขาใจไดถกตอง รรปนามทเกดขนทางทวารทง ๖ ไดตามความเปนจรง ยอมจะท าลายความมตวตนของตนเสยได นอกจากนนยงมผลหลายอยางตอผปฏบตวปสสนากรรมฐาน ประกอบดวย

๑) ท าใหคนฉลาดในหลกความจรงในชวตประจ าวน คอ รปรมตถธรรม ไมหลงตดอยในบญญตธรรมอนเปนเพยงสงสมมตทางโลก

๒) ท าใหคนมศลธรรมและวฒนธรรมอนดงาม

๘๗ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๔๐๒/๓๓๗. ๘๘ พระสมภาร สมภาโร (ทวรตน), ธรรมะภาคปฏบต, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณ

ราชวทยาลย, ๒๕๔๗), หนา ๑๙๙.

๗๓

๓) ท าใหคนรกใครสนทสนมกลมเกลยวกน มความกรณาสงสารกน และอนโมทนายนดเมอผอนไดด

๔) ท าใหคนเวนจากการเบยดเบยนเอารดเอาเปรยบกน ๕) ท าใหคนรจกตวเองยงขนและปกครองตนเองได ๖) ท าใหเปนคนวานอนสอนงาย ไมดอดง ไมมมานะถอตวถอตน ไมเยอหยงจองหอง ๗) ท าใหคนหนหนาเขาหากน ลดทฏฐมานะลง พดจากนดวยด ๘) ท าใหเปนคนหนกแนนในความกตญญกตเวทตอผมพระคณ ๙) ท าใหเปนคนทประเสรฐ มคณสมบตตาง ๆ ตามทไดกลาวมาแลว

เมอปฏบตไดตามหลกดงทกลาวมาแลวน ยอมละความยนดยนรายในโลกเสยได ยอมกาวลวงออกจากทกข บรรลถงซงวมตต เขาถงซงความบรสทธหมดจดปราศจากกเลสเครองเศราหมองทงปวงได

๓.๕ ผลของการเจรญวปสสนาในขนธสตร

ในแนวทางการปฏบตโดยการพจารณาขนธ ๕ น ามาเปนอารมณในการก าหนดวปสสนาภาวนาโดยใชหลกสตปฏฐาน ๔ นนโดยสภาวะเปนการก าหนดสต ในแตละครงลวนใชสตก าหนดในรปขนธ นามขนธซงมอยทงภายในและภายนอก “การพจารณาอารมณแลวพจารณาเหนความแตกดบ จตมรปเปนอารมณเกดขนแลวยอมแตกดบ”๘๙ น ามาเปนอารมณของวปสสนา ซงผลของการก าหนดขนธ ๕ ในการเจรญวปสสนาภาวนา มดงน

๓.๕.๑ การเหนไตรลกษณ

การก าหนดรพจารณาขนธ ๕ เปนอารมณยอมเกดความเหนแจงดวยปญญาตามความเปนจรงวา รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณนนเปนไปตามไตรลกษณกลาวคอ การเหนอนจจง เมอก าหนดไดชดเจนแนวแนดแลว ยอมจะเหนอารมณทก าหนดนนมการทรงตวอยในอารมณ จะเหนแตความไมเทยงของอารมณนนเสมอไป เมอก าหนดอารมณทเกดขนมา อารมณนนกดบไปทนท แลวอารมณใหมกเขามาแทนทอก สลบกนไปเรอย ๆ ความรแจงเหนจรงซงรปนามทเกดจากญาณ ในขณะนน เปนอนจจานปสสนา การเหนทกขง เมอรแจงความไมเทยงของรปนามแลว ทกขเวทนาอนเกดจากความเมอย เจบ ปวด ชา เปนตน กจะเขามาแทรกแซง กอกวน ท าลายความสงบแนวแนทมอยในขณะนน ความรแจงเหนจรง อนเกดจากการตอสกบเวทนา โดยไมยอมเปลยนอรยาบถจนสามารถเอาชนะเวทนาไดในทสดน เปนทกขานปสสนา การเหนอนตตา ในขณะทก าหนดอยนน ความเกดดบของรปนามกด ความทกขทรมานของทกขเวทนากด ตางกไมอยในบงคบบญชาของผใด ความรแจงซงความเปนจรงเชนน เปนอนตตานปสสนา

ตามปกตผเจรญปญญาดวยการพจารณาไตรลกษณ จะพฒนาความเขาใจตอโลกและชวตเขมคมชดเจนยงขน พรอมกบมความเปลยนแปลงทางสภาพจต คอ เมอเกดความรเทาทนสงขาร

๘๙ ข.ป.อ. (ไทย) ๗/๑๑๒-๑๑๔/๖๙๒-๗๐๔.

๗๔

มองเหนความไมเทยง ความเปนทกข และความไมใชตวตนชดเจนยงขนในระดบกลาง จะมความรสกท านองเปนปฏกรยาเกดขน คอ รสกในทางตรงกนขามกบความรสกทเคยมมาแตเดม กอนนนเคยยดตดหลงใหลในรป เสยง กลน รส เปนตน มวเมาเพลดเพลนอยกบสงเหลานน เมอเหนความเปนไตรลกษณ ความรสกเปลยนไป กลายเปนรสกเบอหนาย รงเกยจ อยางนไปเสยใหพน๙๐ ตอมาเมอความรเทาทนนนพฒนาตอไปจนกลายเปนความรเหนตามความเปนจรง ปญญาเจรญเขาสภาวะสมบรณ เรยกวา รเทาทนธรรมดาอยางแทจรง ความรสกเบอหนาย รงเกยจ และอยากหนใหพนไปเสยนน กหายไป กลบรสกเปนกลางไมหลงใหล ไมตดใจ แตไมรงเกยจ ไมพวพน แตกไมเหมนเบอ มแตความรชดทมนเปน และรสกโปรงโลงเปนอสระ พรอมจะปฏบตตอสงนน ๆ ไปตามสมควรแกเหตผล และตามเหตปจจย พฒนาการทางจตปญญาขนน ในระบบการปฏบตของวปสสนา เรยกวา สงขารเปกขาญาณ ญาณอนเปนกลางตอความเปนไปตอสงขาร เปนขนตอนทส าคญ และจ าเปนในการทจะเขาถงความรประจกษแจงสจจะและความเปนอสระโดยสมบรณ๙๑

จงกลาวไดวา ผลทเกดจากการเจรญวปสสนาโดยพจารณาเหนไตรลกษณนน ยอมเกดผลท าใหปลอดทกขเปนอสระหลดพนจากความรสกบบคนทเกดจากการยดถอมนตาง ๆ มความสขทไมองอาศยอามส มความปลอดโปรง ผองใส สดชน เบกบาน ไมหวนไหว ไมเศราโศก ไมเหยวแหงไปตามความแปรผนของโลกธรรม เปนตน และมความปลอดกเลสเปนอสระหลดพนจากอ านาจบบคนครอบง าและบงการของกเลสทงหลาย เชน ความโลภ โกรธ หลง ความตดใคร ชอบชง ความรษยาและความถอตวถออ านาจ เปนตน โปรงโลงเปนอสระ สงบ และบรสทธ

๓.๕.๒ การละอปทาน

การปฏบตวปสสนาภาวนาเปนการก าหนดรอปาทานขนธ ๕ อยาง ซงปรากฏในขณะเดนจงกรม นงสมาธ อรยาบถยอย การเรมปฏบตธรรมนน ตองเรมดวยการก าหนดรเพยงสภาวธรรมสองหรอสามอยางทปรากฏชดเทานน ยกตวอยางเชน ในขณะนงสมาธ ผปฏบตอาจก าหนดรสภาวะตงและสภาวะตงตรงทรสกในรางกายของตน และบรกรรมวา “นงหนอ นงหนอ” ถารสกวาการปฏบตเชนนงายเกนไป เพราะการก าหนด “นงหนอ นงหนอ” ไมตองใชความพยายามมากนก กอาจก าหนดสภาวะสมผสเพมขน โดยบรกรรมวา “ถกหนอ นงหนอ” “ถกหนอ นงหนอ” แตสภาวะพองยบของทองเปนความเคลอนไหวทชดเจนรสกไดงายกวา ดงนน ถาผปฏบตตงสตก าหนดวา “พองหนอ” เมอทองพองขนและ “ยบหนอ” เมอทองยบลง กจะรชดถงสภาวะตงขนหรอหยอนลงภายในทอง ในขณะทก าหนดสภาวะพอง ยบ นง ถก ตามทปรากฏอยนน อาจมความตองการเปลยนอรยาบถเพอบ าบดความรสกเจบ ปวด หรอรอน ทเกดขนบรเวณแขนขาทตองงออย ผปฏบตพงก าหนดรความตองการทจะเปลยนอรยาบถทนททความตองการเกดขน แตใหนงอยนง ๆ กอน อยาท าตามความตองการทจะเหยยดแขนขาโดยทนท

ผปฏบตพงพยายามอดทนตอความไมสบายกายนนใหนานทสดทจะทนได และเมอความตองการเหยยดแขนขาเกดขนอกเขากพงก าหนดรความตองการเหมอนในครงกอนโดยไมเปลยน

๙๐ พระธรรมปฏก (ป.อ. ปยตโต), ไตรลกษณ, หนา ๑๐๐. ๙๑ เรองเดยวกน, หนา ๑๐๑.

๗๕

อรยาบถ ตอเมอความเจบปวดทรมานนนมากจนสดจะทนทานตอไปได จงคอย ๆ เหยยดแขนขาอยางชา ๆ และในขณะเดยวกนกไมลมทจะบรกรรมวา “เหยยดหนอ เหยยดหนอ” ในขณะทก าลงปฏบตภาวนาอยนน ผปฏบตตองเปลยนอรยาบถหลายครงเพราะความปวดเมอย เมอตองเปลยนอรยาบถบอย กจะเหนชดวารางกายเปนเหตใหเกดทกข แมวามความตงใจจะนงนง ๆ โดยไมขยบเขยอนใหครบ ๑ หรอ ๒ ชวโมง แตกไมสามารถท าไดอยางทตงใจไว จงเหนประจกษแกใจวารปทเปนเหตใหเกดทกขอยตลอดเวลาน ไมใชอตตาตวตน การทเราไมสามารถด ารงอยในอรยาบถเดยวไดนาน ไมวาจะนง นอนหรอยน จงท าใหเขาใจวารปไมเปนไปตามความตองการของเราและไมสามารถบงคบบญชาได เพราะรปไมอยในการควบคมของเรา รปจงไมใชอตตาตวตนของเรา เปนแตเพยงรปธรรมทเกดขนเปนไปตามเหตปจจยเทานน การเขาใจเชนนเปนปญญาทเกดจากการหยงเหนความเปนอนตตา

จงกลาวไดวา การปฏบตวปสสนาทก าหนดรสภาวธรรมรป-นาม เชน สภาวะพอง ยบ นง ค เหยยด ผปฏบตธรรมไดรเหนทกขทเกดขนเพราะรป เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณ ซงตกอยในความไมอยในบงคบบญชา ปญญารแจงยอมเกดขนแกผปฏบตวา ขนธ ๕ เหลานนเปนเพยงรปนามทปราศจากสตว บคคล ตวตน เรา เขา และเหนวาขนธเหลานตกอยภายใตอ านาจของไตรลกษณ ยอมละอปทานในขนธ ๕ ไดในทสด

๓.๕.๓ การละวปลาส

เมอปฏบตวปสสนาภาวนาโดยมการพจารณาขนธ ๕ เปนตน เปนอารมณจนเกดปญญาญาณรแจงรปนามตามความเปนจรงแลวยอมละความวปลาส คอ ความเหนหรอความเขาใจผดคลาดเคลอนไปจากความเปนจรงของรปนาม คอ ความส าคญผด คดผด เหนผดของรปนามในอาการ ๔ อยาง คอ เหนผดวาเปนของเทยง เปนสข เปนตวตน เปนของสวยงาม เมอปฏบตวปสสนาภาวนาและยอมละวปลาส ๔ ไดดงน

เมอก าหนดพจารณาขนธ ๕ แลวยอมเหนแจงความเปนจรงดวยปญญาวา รป-นามน มสภาววะไมเทยง ไมยงยน ไมคงทนถาวร มความเสอมสนไป มความดบสลายไปเปนธรรมดา เมอพจารณาก าหนดรจนเกดปญญารแจงตามความเปนจรงอยางนแลวยอมละนจจวปลาสทเหนผดวาเทยงเสยได

เมอก าหนดพจารณาขนธ ๕ แลวยอมเหนแจงความเปนจรงดวยปญญาวา รป-นามน ทเหนวามความสขสบายนน แทจรงแลวมแตสภาววะทเปนทกข มความบบคน ทดอยไมไดไมสมารถทจะอยในสภาพเดมได ตองการเปลยนแปลงไปจากเดม เปนเพยงอาการทปรากฏขนเทานน เมอพจารณาก าหนดรเวทนาจนเกดปญญารแจงตามความเปนจรงอยางนแลวยอมละสขวปลาสทเหนผดวาเปนสขเสยได

เมอก าหนดพจารณาขนธ ๕ แลวยอมเหนแจงความเปนจรงดวยปญญาวา รป-นามน ทวาเปนอตตานน แทจรงแลวไมมความเปนสตว ตวตน บคคล เขา เราเลย เปนเพยงสวนประกอบของธาต ดน น าลม ไฟ เทานนทประชมรวมกนกอเกดเปนรปรางแลวสมมตเรยกกนวาเปนนนเปนน ซงความจรงสงเหลานเกดดบตามเหตตามปจจยมสภาพวางเปลาจากความเปนตวตน เปนสภาพทไมมแกนสาร

๗๖

ไมสามารถบงคบบญชาไดใหเปนไปตามทปรารถนาได ไมสามารถทจะยดถอเปนอตตาตวตนทแทจรงได มนเปนไปตามเหตปจจยของมนเอง เมอพจารณาก าหนดรจนเกดปญญารแจงตามความเปนจรงอยางนแลวยอมละอตตวปลาสทเหนผดวามอตตาเสยได

เมอก าหนดพจารณาขนธ ๕ ในสวนทเปนรางกายแลวยอมเหนแจงความเปนจรงดวยปญญาวา กายนทเหนวาเปนของสวยงามนน แทจรงแลวเปนสงปฏกลทงสนเพราะประกอบไปดวยอวยวะตาง ๆ มผม ขน เลม ฟน หนง เลอด เนอ เอด กระดก ใส ปอด เปนตน ทมาประกอบเปนรางกาย ซงอวยวะนอยใหญเหลาน กลวนแตไมใชสงสวยงาม เตมไปดวยสงสกปรก อนเปนปฏกลทงนน ไมนายนด ไมนาใคร ไมนาปรารถนา เมอพจารณาก าหนดรกายจนเกดปญญารแจงตามความเปนจรงอยางนแลวยอมความยนดพอใจในกายละสภวปลาสทเหนผดวาสวยงามเสยได

จงกลาวไดวา การปฏบตสตวปสสนาโดยการก าหนดรพจารณารป-นาม จนเกดความรแจงดวยปญญาตามความเปนจรงแลวยอมสามารถละความวปลาสอนเหนความเหนผดคลาดเคลอนไปจากความเปนจรงของรป-นามทงหลายได ยอมละความส าคญผด คดผด เหนผดในอาการ ๔ อยางประกอบดวย ละนจจวปลาสทเหนผดวาเทยง ละสขวปลาสทเหนผดวาเปนสข ละอตตวปลาสทเหนผดวามตวตน ละสภวปลาสทเหนผดวาสวยงาม

๓.๖ สรปทายบท การเจรญวปสสนาภาวนา เปนการอบรมจตเพอใหเกดปญญาญาณความรแจงรป-นาม

ตามสภาวะความเปนจรงโดยความเปนไตรลกษณ อารมณของการเจรญวปสสนาภาวนาในขนธสตร ธรรม หรออารมณของวปสสนาภาวนาประกอบดวย ขนธ ๕ วาโดยยอคอรปกบนาม เปนอารมณของวปสสนา รป และนาม จะปรากฏชดจากทางทวารทง ๖ นเปนทตง เปนทางเดนของวปสสนา การก าหนดรปนาม เทากบปฏบตครบภมทง ๖ ดวยการปฏบตวปสสนาภาวนาใหบรบรณมหลายขนตอน และจ าแนกเปนสภาวะการจ าแนกขนธ ๕ เพอใหเหนเปนเพยงสงทเกดขนจากเหตปจจย ไมมความเปนตวตนทเปนแกนแท ๆ คงทนถาวร และการเหนอยางนเปนการเหนดวยการเจรญสตปญญก าหนดรรปนามอนเปนปจจบน ซงโดยแทจรงเปนการรวมของสวนประกอบตาง ๆ เขาดวยกนครอบคลมทงดานรปธรรมและนามธรรมทเรยกวา ขนธ ๕ หรอรปนาม ไดแก รปจดเปนรปขนธ เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณ จดเปนนามขนธ

ผลของการเจรญวปสสนาในขนธสตร เปนการรแจงไตรลกษณ การก าหนดรขนธ ๕ ยอมเกดการรแจงในหลกค าสอนของพระพทธเจาอนวาดวยลกษณะ ๓ อยางทมทวไปแกสรรพสงทงหลาย ไตรลกษณเปนลกษณะประจ าของขนธ ๕ การละอปทาน การปฏบตวปสสนาภาวนาเปนการก าหนดรอปาทานขนธ ๕ คอ ปญญารแจงยอมเกดขนแกผปฏบตวา ขนธ ๕ เหลานนเปนเพยงรปนามทปราศจากสตว บคคล ตวตน เขา เรา และเหนวาขนธเหลานตกอยภายใตอ านาจของไตรลกษณ ยอมเกดความเบอหนาย คลายก าหนด ละอปทานในขนธ ๕ ความวปลาสไดในทสด การก าหนดรก าหนดละกเลสอนเปนเหตแหงความสะดงกลวเปนเครองประกอบการพจารณาใหเกดวปสสนา ดงนนจงกลาวไดวา การตงสตระลกรสภาวธรรมรปนาม ปจจบนทปรากฏทางทวารทง ๖ กจะเหนทกสงตาม

๗๗

ความเปนจรง เกดญาณปญญารแจงพระนพพานได วปสสนาท าใหเกดอรยมรรค เมอวปสสนาปญญามก าลงแกกลาขนผปฏบตธรรมกจะบรรลถงมรรคญาณ ผลญาณ และบรรลเปนพระอรยบคคลในทสด

บทท ๔

สรปผลการวจยและขอเสนอแนะ

จากการศกษาวจยเรอง ศกษาการเจรญวปสสนาในขนธสตร ผศกษาวจยไดก าหนดวตถประสงค ๒ ประการ ไดแก ๑) เพอศกษาเนอหาและสาระส าคญในขนธสตร ๒) เพอศกษาการเจรญวปสสนาในขนธสตร ในการศกษาครงน ผศกษาไดรวบรวมขอมลเรอง ศกษาการเจรญวปสสนาในขนธสตร อนไดแก พระไตรปฎก อรรถกถา ฎกา ปกรณวเสส และงานวชาการอน ๆ แลวน ามา เรยบเรยง บรรยายเชงพรรณนา

๔.๑ สรปผลการวจย ๔.๑.๑ เนอหาและสาระส าคญในขนธสตร

ขนธสตร เปนพระสตรวาดวยขนธ ปรากฏอยในพระสตตนตปฎก สงยตตนกาย นทานวรรค มเนอหาเกยวกบพระพทธเจาทรงแสดงธรรมแกพระราหลในลกษณะถามตอบเกยวกบขนธ ๕ โดยความเปนไตรลกษณ โดยมหลกธรรมส าคญ คอ ขนธ ๕ หรอเบญจขนธ ซงเปนองคประกอบของชวต ประกอบดวย รปขนธ เปนสาสางซงรวมตวกนเปนสวนประกอบของรางกาย เปนสงทถกตองสมผสไดดวยปราสาททงหาและสญสลายไปไดตามเหตปจจย รปขนธประกอบดวยธาต ๔ มดน น า ลม ไฟ และมรปทอาศยอก ๒๔ อยางมรปใส, รปทเปนอารมณของตา ห จมก ลน กาย , รปทเปนมลเหตใหเกดความเปนเพศหญงหรอชาย, รปอนเปนทตงของจตและเจตสก, รปทท าหนาทรกษาชวตใหด ารงอย, รปทเปนพลงงานในอาหารทดมกน, รปทเปนชองวางท าหนาทคนรปแตละสวนไมใหปนกน, รปทเคลอนไหวทางกายหรอวาจา, รปทเปลยนแปรจากสภาพเดมเปนรปเบา ออน หรอทเหมาะแกกรยาทางกาย, รปทเปนเหตใหรวารปทงหมดมลกษณะเปลยนแปลงตาง ๆ ตามเหตปจจย รปเหลานเปนสงทตองแตกสลายไปดวยความหนาว ความรอน ความเยน เปนตน

เวทนาขนธ เปนความรสกของจตเมอรบรอารมณทางอายตนะประกอบดวย สขเวทนา ทเปนความรสกสขทางกายและทางใจ ทกขเวทนา ความรสกเปนทกขทางกายและทางใจ อเบกขาเวทนา ความรสกเปนกลาง ๆ ไมสข ไมทกข สญญาขนธ เปนความจ าไดหมายรอารมณตาง ๆ ทจตรบร ประกอบดวยความจ ารป เสยง กลน รส สมผส และธรรมารมณทเคยรบรมากอน สวนสงขารขนธนน เปนสภาพทปรงแตงจตใจใหเปนกศลบางอกศลบางซงมเจตนาเปนตวน า และวญญาณขนธ เปนจตทรบรอารมณตาง ๆ ทมากระทบทางอายตนะ ขนธ ๕ นเมอยอแลวกคอ รป-นามนงเอง สวนอปาทาน เปนความยดมนถอมนประกอบดวย กามปาทาน เปนความยดมนในกามคณทง ๕ ทฏฐปาทาน เปนความยดมนในความเหน เชน เหนวาท าบญทานแลวไมมผลอะไร ผลของกรรมดกรรมชวกไมมอยางน เปนตน สลพพตปาทาน เปนความยดมนในศลพรตปฏบตตนในทางทผดหลกค าสอน และอตตวาทปาทาน เปนความยดมนในตวตนในค าพดของตน ไตรลกษณ เปนลกษณะทเสมอกนของ

๗๙

สงทงปวง เปนกฎของธรรมชาต ประกอบดวยความไมเทยง ความเปนทกข ความเปนอนตตา สวนสภาวธรรมของขนธ ๕ นนโดยยอ คอ รปกบนามทเกดดบเปนไปตามกฎไตรลกษณ

๔.๑.๒ การเจรญวปสสนาในขนธสตร

การเจรญวปสสนาภาวนา เปนการเจรญปญญาใหเกดความรแจงรปนามตามความเปนจรงโดยความเปนอนจจง ทกขง อนตตา การเจรญวปสสนาในขนธสตร อารมณของการเจรญวปสสนา ประกอบดวยขนธ ๕ วาโดยยอไดแกรปและนาม เปนอารมณของวปสสนา รปและนาม จะปรากฏชด จากทางทวารทง ๖ หมวด เปนทตง เปนทางเดนของวปสสนา เมอสงเคราะหแลว ไดแก รปกบนาม การก าหนดรปนาม เทากบปฏบตครบภมทง ๖ ดวยการปฏบตวปสสนาภาวนา ใหบรบรณมหลายขนตอน และจ าแนกเปนสภาวะการจ าแนกขนธ ๕ เพอใหเหนเปนเพยงสงทเกดขนจากเหตปจจย ไมมความเปนตวตนทเปนแกนแท ๆ คงทนถาวร และการเหนอยางนเปนการเหนดวยการเจรญสตปญญาก าหนดรรปนามอนเปนปจจบน ซงโดยแทจรงเปนการรวมของสวนประกอบตาง ๆ เขาดวยกน ครอบคลมทงดานรปธรรมและนามธรรม ทเรยกวา ขนธ ๕ หรอรปนาม ไดแก รปจดเปนรปขนธ เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณ จดเปนนามขนธ

ผลของการเจรญวปสสนาในขนธสตร เปนการรเหนไตรลกษณ การก าหนดรขนธ ๕ ยอมเกดการเหนแจงในหลกค าสอนของพระพทธเจาอนวาดวยลกษณะ ๓ อยางทมทวไปแกสรรพสงทงปวง ไตรลกษณเปนลกษณะประจ าของขนธ ๕ การละอปทาน การปฏบตวปสสนาภาวนาเปนการก าหนดรอปาทานขนธ ๕ คอ ปญญารแจงยอมเกดขนแกผปฏบตวา ขนธ ๕ เหลานนเปนเพยงรปนามทปราศจากสตว บคคล ตวตน เขา เรา และเหนวาขนธเหลานตกอยภายใตอ านาจของไตรลกษณ ยอมเกดความเบอหนาย คลายก าหนด ละอปทานในขนธ ๕ ความวปลาสไดในทสด การก าหนดรก าหนดละกเลสอนเปนเหตแหงความสะดงกลวเปนเครองประกอบการพจารณาใหเกดวปสสนา ดงนนจงกลาวไดวา การตงสตระลกรสภาวธรรมรปนาม ปจจบนทปรากฏทางทวารทง ๖ กจะเหนทกสงตามความเปนจรง เกดญาณปญญารแจงพระนพพานได วปสสนาท าใหเกดอรยมรรค เมอวปสสนาปญญามก าลงแกกลาขนผปฏบตธรรมกจะบรรลถงมรรคญาณ ผลญาณ และบรรลเปนพระอรยบคคลในทสด

๔.๒ ขอเสนอแนะ ๔.๒.๑ ขอเสนอแนะในการน าขอมลไปใช ในการศกษาครงนเปนการศกษาหลกธรรมและการเจรญวปสสนาภาวนาในขนธสตรทมงเนนการศกษาเชงคณภาพ ซงเปนการรวบรวมและเรยบเรยงจากคมภร หรอต าราวชาการเทานน ยงขาดการศกษาทลงสภาคปฏบต คอ การน าผลการศกษาไปใชจรง ดงนน ผทมความตองการน าผลการศกษาไปใช ควรฝกปฏบตในส านกปฏบตธรรม ทเปนส านกทยอมรบของคณะสงฆไทย เชน วดภทนตอาสภาราม จงหวดชลบร, วดอมพวน จงหวดสงหบร วดร าเปง (ตโปทาราม) จงหวดเชยงใหม ฯลฯ

๘๐

๔.๒.๒ ขอเสนอแนะส าหรบการวจยครงตอไป

หากมการศกษาในเรองเดยวกนน ผศกษาควรทจะศกษาในเชงความสมพนธหรอความเกยวของกบหลกธรรมอน ๆ ในประเดนดงตอไปน

๑) ศกษาและเปรยบเทยบการเจรญวปสสนาภาวนาในขนธสตรกบการปฏบตวปสสนาในยคไทยแลนด ๔.๐

๒) ศกษาหลกการบรรลธรรมของพระราหลในขนธสตร

บรรณานกรม

๑. ภาษาไทย ก. ขอมลปฐมภม (Primary Sources)

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. พระไตรปฎกภาษาบาล ฉบบมหาจฬาเตปฏก ๒๕๐๐. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๕.

.พระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๙.

อรรถกถาภาษาบาล ฉบบมหาจฬาอฏกถา. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬา ลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๒.

. อรรถกถาภาษาไทย ฉบบมหาจฬาอรรถกถา กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬา ลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๓. . ฎกาภาษาบาล ฉบบมหาจฬาฏกา. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณ ราชวทยาลย, ๒๕๓๙.

ข. ขอมลทตยภม (Secondary Source)

(๑) หนงสอ:

ขนสรรพกจโกศล (โกวท ปทมะสนทร). ลกขณาทจตกกะแหงปรมตถธรรม. กรงเทพมหานคร: บรษท คลเลอรส โฟร จ ากด, ๒๕๓๗.

ดร.ภททนตะ อาสภมหาเถระ. วปสสนาทปนฎกา. พมพครงท ๘. กรงเทพมหานคร: โรงพมพ มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๙.

นายวรรณสทธ ไวทยะเสว รวบรวม. คมอการศกษา พระอภธรรม ปรจเฉทท ๗ สมจจยสงคหวภาค. กรงเทพมหานคร: โรงพมพ มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๔.

พระครเกษมธรรมธต (สรศกด เขมร ส). วปสสนาภม. พมพคร งท ๕. กรงเทพมหานคร: บรษท บญศรการพมพ จ ากด, ๒๕๕๘.

พระครพพธวรกจจานการ (มานตย เขมคตโต) ดร. ลกขณาทจตก ในการเจรญวปสสนา . กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจ ากด ประยรสาสนไทย การพมพ, ๒๕๓๗.

พระธรรมธรราชมหามน (โชดก าณสทธ) รจนา. วปสสนากรรมฐาน. พมพครงท ๓. กรงเทพมหานคร:บรษท ประยรวงศพรนทตง จ ากด, ๒๕๕๔

. คาบรรยายวปสสนากรรมฐาน. กรงเทพมหานคร: บรษท ประยรวงศพรนทตง จ ากด, ๒๕๕๐.

พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต). แกนแทพระพทธศาสนา. กรงเทพมหานคร: โรงพมพการศาสนา๒๕๔๓. . ไตรลกษณ. กรงเทพมหานคร: บรษท ธรรมสภา จ ากด, ๒๕๔๑. พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต). พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ . พมพครงท ๑๑.

กรงเทพมหานคร: โรงพมพสหธรรมก, ๒๕๕๒.

๘๒ . พทธธรรม ฉบบขยายความ. พมพครงท ๔๖. กรงเทพมหานคร: โรงพมพ บรษท

สหธรรมมก จ ากด, ๒๕๕๕. . พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท . พมพครงท ๑๒. กรงเทพมหานคร:

โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๑. พระพทธโฆสเถระ. คมภรวสทธมรรค. แปลเรยบเรยงโดย สมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภมหาเถร).

พมพครงท ๑๐. กรงเทพมหานคร: บรษท ประยรวงศพรนตง จ ากด, ๒๕๕๓. . วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอนจบ. พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหามกฏ

ราชวทยาลย, ๒๕๒๑. พระภททนตะ อาสภมหาเถระ อคคมหากมมฏฐานาจรยะ. วปสสนาภาวนาทปนฎกาฉบบพมพรวม

เลมใน ๑๐๐ป อคคมหากมมฏฐานาจรยะ. กรงเทพมหานคร: บรษท อมรนทรพรนตงแอนดพบลชซง (มหาชน) จ ากด, ๒๕๕๔.

. วปสสนาทปนฎกา.กรงเทพมหานคร: โรงพมพอมรนทรพรนตง แอนดพบสชชง , ๒๕๔๕.

พระภาวนาพศาลเมธ ว. (ประเสรฐ มนตเสว). วปสสนาภาวนา ทไมไดถกเขยนไวในพระไตรปฎก. กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจ ากด ประยรสาสนไทย การพมพ, ๒๕๕๘.

พระมหาสมปอง มทโต. คมภรอภธานวรรณนา. กรงเทพมหานคร: โรงพมพธรรมสภา, ๒๕๔๒. พระสมภาร สมภาโร (ทวรตน). ธรรมะภาคปฏบต. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณ

ราชวทยาลย, ๒๕๔๗. พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรย. ปรมตถโชตกะ ปรเฉทท ๑-๒-๖ จต เจตสก รป นพพาน .

กรงเทพมหานคร: หจก.พทยวสทธ, ๒๕๕๘. พระโสภณมหาเถระ (มหาส สยาดอ). วปสสนาชน หลกการวปสสนาภาวนา . แปลโดย จ ารญ

ธรรมดา กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจ ากด ประยรสาสนไทย การพมพ, ๒๕๕๓. . มหาสตปฏฐานสตร ทางสพระนพพาน . พระคนธสาราภวงศ แปลและเรยบเรยง

กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจ ากด ประยรสาสนไทย การพมพ, ๒๕๕๕. . อนตตลกขณสตร. พระคนธสาราภวงศ แปลและเรยบเรยง กรงเทพมหานคร: หจก.

ประยรสาสนไทย การพมพ, ๒๕๕๖. พนเอกธงชย แสงรตน .ปรญญาในพระพทธศาสนา .กรงเทพมหานคร: บรษท รงเรองการพมพ,

๒๕๔๗. สนท ศรส าแดง. ปรชญาเถรวาท. พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณ

ราชวทยาลย, ๒๕๔๘. สมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภมหาเถร). คมภรวสทธมรรค. พมพครงท ๗. กรงเทพมหานคร:

พมพทบรษท ธนาเพลส จ ากด, ๒๕๕๑. สมเดจพระพทธชนวงศ (สมศกด อปสมมหาเถระ). อรยวงสปฏปทา. กรงเทพมหานคร: หจก. ประยร

สาสนไทย การพมพ, ๒๕๕๔. สมเดจพระมหาสมณเจากรมพระยาวชรญาณวโรรส. สารานกรมพระพทธศาสนา .กรงเทพมหานคร:

โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๒๙.

๘๓ สมบรณ ตาสนธ. หนงเดอนดจตใหนพพาน, นนทบร: ธงค บยอนด บคส, ๒๕๓๗. สจนต บรหารวนเขตต. ปรมตถธรรมสงเขป จตสงเขปและภาคผนวก . กรเทพมหานคร: หจก.

ชวนพมพ, ๒๕๓๖.

(๒) วทยานพนธ:

นนทพล โรจนโกศล. “การศกษาวเคราะหแนวคดเรองขนธ ๕ กบการบรรลธรรมในพระพทธศาสนาเถรวาท”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๘.

พรรณราย รตนไพฑรย. “การศกษาวธปฏบตวปสสนากรรมฐานตามแนวสตปฏฐาน ๔ ศกษาแนวการสอนของพระธรรมธรราชมหามน (โชดก าณสทธ)”. วทยานพนธพทธศาตรมหาบณฑต สาขาวชาพระพทธศาสนา. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๔.

พระมหาสนนท จนทโสภโณ (ดษฐสนนท). “การศกษาค าสอนเรองไตรลกษณในพระพทธศาสนา เถรวาท”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๓.

พระมหาสเรส สเรโส (แจมแจง). “การศกษาวเคราะหวธการก าหนดรปนามในอรยาปถปพพะในการเขาปฏบตวปสสนาภาวนา”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย , ๒๕๕๑.

พระสมหสนต เขมจาโร (แสงประสทธ) “ศกษาหลกธรรมและการปฏบตวปสสนาภาวนาในมหาทกขกขนธสตร”. วทยานพนธพทธสาสตรมหาบณฑต.บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๗.

ภาคผนวก

ภาคผนวก ก พระไตรปฎกภาษาบาล ฉบบมหาจฬาเตปฎก ๒๕๐๐.

๘๖

ภาคผนวก ข พระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๓๙.

๘๘

ภาคผนวก ค อรรถกถาภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลยพทธศกราช ๒๕๕๓.

๙๐

๙๑

ประวตผวจย

ชอ/ฉายา/นามสกล : พระสรจต ชนาสโภ (ทมกจจะ) ว/ ด/ ป เกด : วนองคาร ท ๑๘ เดอน กมภาพนธ ๒๕๐๗ ภมล าเนาทเกด : ๑๒๒/๑๔ หม ๑ ต.วงกระโจม อ.เมอง จ. นครนายก การศกษา : พ.ศ. ๒๕๕๕ ส าเรจการศกษานกธรรมชนเอก พ.ศ. ๒๕๕๙

ส าเรจการศกษาปรญญาตร พทธศาสตรบณฑต คณะพทธศาสตร สาขาวชาพระพทธศาสนา มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาเขตเชยงใหม

ประสบการณท างาน : ผชวยวปสสนาจารย วดร าเปง (ตโปทาราม) ต.สเทพ อ.เมอง จ.เชยงใหม

: พระวทยากรประจ าศนยพฒนาจต วดร าเปง (ตโปทาราม) ต.สเทพ อ.เมอง จ.เชยงใหม (ส านกปฏบตธรรมประจ าภาคเหนอแหงท๒)

ประสบการณปฏบตธรรม : ปฏบตวปสสนาภาวนา เปนเวลา ๔ เดอน ณ ศนยปฏบตธรรมธรรมโมล ต.หนองน าแดง อ.ปากชอง จ.นครราชสมา

: ปฏบตวปสสนาภาวนาและฝกธดงควตร เปนเวลา ๑ เดอน ณ วดนา หลวง ต.ค าดวง อ.บานผอ จ.อดรธาน : ปฏบตวปสสนาภาวนา ๒ เดอน ณ ส านกวปสสนามหาสสานเยกตา กรงยางกง สหภาพเมยนมาร

อปสมบท : ๒๕ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๕๕๓ สงกด : วดร าเปง (ตโปทาราม) ต าบลสเทพ อ าเภอเมอง จงหวดเชยงใหม ปทเขาศกษา : พทธศกราช ๒๕๕๙ ปทส าเรจการศกษา : พทธศกราช ๒๕๖๑ ทอยปจจบน : วดร าเปง (ตโปทาราม) ต าบลสเทพ อ าเภอเมอง จงหวดเชยงใหม โทรศพท : ๐๘๗ - ๕๗๙๗๒๒๔ E-mail : bud6su@gmail.com