i

REPUBLIKA E SHQIPRIS

UNIVERSITETI I TIRANS

FAKULTETI I HISTORIS DHE I FILOLOGJIS

DEPARTAMENTI I GAZETARIS DHE KOMUNIKIMIT

VETCENSURIMI I GAZETARVE BRENDA

REDAKSIS

Studim pr mbrojtjen e grads shkencore

Doktor i shkencave n gazetari dhe komunikim

Kandidati Udhheqsi shkencor

Ramadan IPURI Prof. asoc. dr. Bashkim GJERGJI

Tiran, nntor 2015

ii

REPUBLIKA E SHQIPRIS

UNIVERSITETI I TIRANS

FAKULTETI I HISTORIS DHE I FILOLOGJIS

DEPARTAMENTI I GAZETARIS DHE KOMUNIKIMIT

VETCENSURIMI I GAZETARVE BRENDA

REDAKSIS

Studim pr mbrojtjen e grads shkencore

Doktor i shkencave n gazetari dhe komunikim

Kandidati Udhheqsi shkencor

Ramadan IPURI Prof. asoc. dr. Bashkim GJERGJI

KOMISIONI I VLERSIMIT

__________________________________ (Kryetar)

__________________________________ (Oponent)

__________________________________ (Oponent)

__________________________________ (Antar)

__________________________________ (Antar)

Tiran, nntor 2015

iii

Deklarata e autorsis

Punimi doktoral i paraqitur sht n prputhje me norma dhe me rregullat

akademike.

Deklaroj se i jam prmbajtur me rigorozitet t gjith rregullave akademike

prsa i prket referencave dhe citimeve. T dhnat e prdorura n kt punim doktoral

jan prftuar duke respektuar normat etike dhe akademike. Deklaroj gjithashtu se

autort e referuar n tezen e paraqitur pr mbrojtien e grads Doktor i shkencave

jan konform parimeve dhe udhzimeve pr shkrimin e tezs.

iv

Dedikimi

Familjes time!

v

Pasqyra e lnds Deklarata e autorsis ..................................................................................................................... iii

Dedikimi ........................................................................................................................................... iv

Lista e grafikve ............................................................................................................................... ix

Lista e tabelave ................................................................................................................................ xi

Hyrje ............................................................................................................................................ xxxi

Hipotezat themelore .................................................................................................................. xxxiv

Metodologjia e prdorur n punim ............................................................................................ xxxv

Fokusi dhe kufijt e studimit ......................................................................................................... xlv

Vshtirsit e ndeshura ............................................................................................................... xlvii

KAPITULLI I

CENSURA DHE VETCENSURA SI KUFIZIM I LIRIS S SHPREHJES N MEDIA

1.1. Nj vshtrim mbi vetcensurn ........................................................................... 32

1.1.1. Vetcensura si moral shoqror ........................................................................... 34

1.1.2. Vetcensura n komunikim dhe gazetari si rrezik pr profesionin ..................... 41

1.2. Vetcensura vetmbrojtje apo vetshkatrrim? ................................................. 49

1.2.1. Frika si akt vetmbrojtjeje ............................................................................... 55

1.2.2. Propaganda si burim vetcensure ................................................................... 58

1.2.3. Censura dhe vetcensura prmes kufizimeve paraprake ............................... 60

1.2.4. Kontrolli politik mbi median si shtys vetcensure ......................................... 66

1.2.5. Veprimet me pasoja juridike ........................................................................... 68

1.2.6. Presioni i pronsis mediatike mbi t drejtn e profesionit t gazetarit ........ 69

1.2.7. Kufizimet q burojn nga konformizmi .......................................................... 71

1.2.8. Raportet e mediave me reklamuesit ............................................................... 72

1.2.9. Presionet e grupimeve fetare dhe etnike ........................................................ 74

1.2.10. Burimet e informacionit dhe vetcensura....................................................... 76

1.2.11. Normat komunitare dhe dilemat etike si burim vetcensure ......................... 78

KAPITULLI II

PEISAZHI I MEDIAS SHQIPTARE N TRANZICION

2.1. Tipare t gazetaris shqiptare n tranzicion .......................................................................... 82

2.2. Lindja e shtypit t pavarur dhe prpjekjet e para t liberalizimit mediatik (1991-1998) 84

2.2.1. Mars 1997 - Gjendja e jashtzakonshme; Censura zyrtare mbi shtypin shqiptar 93

2.2.2. Risit teknologjike n median e viteve90 ........................................................... 94

2.3. Lindja e organeve t reja mediatike me pronsi private gjat viteve 1998-2004 ..... 97

2.3.1. Media shqiptare e fillim-viteve 2000 prball risive teknologjike ...................... 99

2.4. Periudha e zhvillimit t mediave t reja pas vitit 2004 ........................................... 101

vi

KAPITULLI III

VETCENSURA SI DIMENSION I STATUSIT T GAZETARIT

3.1. Statusi i gazetarit - terreni mbi t cilin lulzon vetcensura ...................................... 105

3.2. Pasiguria, censura dhe kufizimet e aksesit t informacionit ...................................... 113

3.2.1. Niveli i liris s shprehjes n Shqipri ................................................................. 113

3.2.2. Tipologjia e gazetarit shqiptar, muret q kufizojn lirin ................................... 117

3.2.3. Hapsira ligjore q rregullon median shqiptare .................................................. 129

3.2.4. Shoqatat e gazetarve ndrmjet misionit dhe interesave .................................. 137

3.2.5. Kushtet financiare, vetcensura dhe integriteti i gazetarve shqiptar ............. 141

KAPITULL IV

PRONSIA E MEDIAS DHE NDIKIMI MBI INFORMACIONIN

4.1. Pronsia mediatike si kontrollues i prmbajtjes dhe rrjedhs s informacionit ........ 150

4.2. Teoria e interesit publik dhe teoria e zgjedhjes s publikut; (rasti i Televizionit Publik Shqiptar) ............................................................................................................................ 162

4.3. Pronsia dhe ndikimi i pronarve mediatik n rrjedhn e informacionit .................. 170

4.3.1. Fuqia e ndikimit t pronarve mbi gazetart dhe informacionin ........................... 173

4.3.2. Marrdhnia pronar mediash-reklamdhns si burim vetcensure .................. 196

4.3.3. Ulja e kostove t prodhimit dhe tendenca pr prfitime financiare ...................... 198

KAPITULLI V

MEDIA, REKLAMDHNSIT DHE VETCENSURA

5.1. Reklamdhnsit si burim censure dhe vetcensure pr gazetart ....................... 204

5.2. Financimi i mediave nga shteti .............................................................................. 204

5.3. Tregu i reklamave tregtare n median shqiptare .................................................. 209

5.3.1. Tregu i marketingut mediatik n Shqipri ..................................................... 210

5.4. Raporti media - reklamdhns gazetar ............................................................ 213

5.4.1. Roli i raportit media-reklamdhns mbi deontologjin e informacionit ...... 215

5.5. Vlersime t drejtuesve t redaksive dhe prfaqsuesve t biznesit pr reklamdhnsit .................................................................................................................. 220

5.6. Perceptimi dhe vlersimi i gazetarve mbi reklamdhnsit ............................... 231

KAPITULLI VI VETCENSURIMI Q BURON NGA KONTROLLI I PUSHTETIT POLITIK MBI MEDIAN

6.1. Ndrvarsia media-politik n Shqipri ................................................................ 237

6.2. Interesat e aktorve pr t vn nn kontroll median ......................................... 242

6.3. Mnyrat e kontrollit politik mbi median ............................................................... 245

6.4. Mekanizmat e politiks pr t ruajtur kontrollin mbi median .............................. 249

6.4.1. Kontrolli politik mbi median si shtys vetcensure ....................................... 250

vii

6.4.2. Sindroma Berluskoni n median shqiptare ................................................... 254

6.5. Presionet direkte t politiks mbi gazetart shqiptar ......................................... 263

6.6. Qndrimet e gazetarve dhe politikanve mbi raportet media-politik .............. 274

KAPITULLI VII

VETCENSURA, PROPAGANDA DHE INFORMACIONI

7.1. Propaganda si mjet manipulimi i mediave ................................................................. 286

7.2. Censura dhe propaganda n sistemet totalitare dhe demokratike ........................... 288

7.3. Lufta pr axhendn e opinionit publik. Kush e vendos at? ...................................... 295

7.4. Modeli i propagands sipas Edward S. Herman dhe Noam Chomsky ........................ 304

7.5. Propaganda sipas Edward L. Bernays ......................................................................... 310

7.6. Marrdhniet publike dhe politika si prcaktues t agjends mediatike .................. 314

7.6.1. Evoluimi i marrdhnieve publike ....................................................................... 316

7.7. Propaganda prmes artit t manovrimeve politike Rasti Spin Doctors .................. 318

7.8. Marrdhniet publike politike dhe Spin Doctors ....................................................... 320

7.9. Marrdhnia midis spin doctors dhe medias ............................................................. 323

KAPITULLI VIII

AKTOR PERIFERIK Q NXISIN VETCENSURIMIN E GAZETARVE

8.1. Kontrolli social i redaksive .......................................................................................... 325

8.2. Problemi i vetrregullimit dhe humbja e besimit t gazetarve ndaj medias ........... 332

8.3. Bashkjetesa e prmbajtjes me reklamn .............................................................. 336

8.4. Frika nga prgjimet e pajisjeve elektronike si burim censure e vetcensure pr gazetart ............................................................................................................................ 340

8.5. Media, etika dhe interesat kombtare ....................................................................... 344

8.7. Vlersime t gazetarve shqiptar mbi shtjet m problematike q i shqetsojn 348

KAPITULLI IX

GJETJE DHE PRFUNDIME

9.1. Gjetje ....................................................................................................................... 354

9.1.1. Pronart mediatik si burim kryesor vetcensurimi pr gazetart .......................... 357

9.1.2. Vetcensurimi q buron prej reklamdhnsve ....................................................... 359

9.1.3. Vetcensurimi q buron nga politikant dhe lidhjet e pronarve me ata .............. 361

9.1.4. Ambienti rrethues si nxits vetcensurimi pr gazetart ....................................... 365

9.1.5. Frika nga prgjimet dhe vetcensurimi i gazetarve .............................................. 367

9.1.6. Mungesa e statusit si burim vetcesurimi pr gazetart ........................................ 369

9.1.7. Analiz e disa aktorve t tjer q nxisin vetcesnurimin ...................................... 372

9.2. Prfundime .............................................................................................................. 375

9.2.1. Sugjerime ................................................................................................................. 380

Bibliografia ................................................................................................................................... 383

viii

ABSTRAKT .................................................................................................................................... 393

ABSTRACT .................................................................................................................................... 394

SHTOJCA ...................................................................................................................................... 395

Shtojca 1 Anket /Pyetsor - Vetcensurimi i gazetarve n redaksi ............................... 395

Shtojca 2 Anket: Opinioni publik mbi vetcensurimin e gazetarve ............................... 402

Shtojca 3: Intervista me prfaqsues t medias, politiks, biznesit etj ............................ 406

ix

Lista e grafikve

Figura 1 A keni aktualisht nj kontrat pune q ju ofron sigurimet shoqrore? ........................ 108 Figura 2 Situta e kontratave sipas institucioneve........................................................................ 109 Figura 3 "Aplikoj vetcensurn n ushtrimin e profesionit tim". Sa e mbshtesni Ju kt konstatim? ................................................................................................................................... 112 Figura 4 Niveli arsimor i gazetarve sipas mediave ku punojn ................................................. 118 Figura 5 Opinioni i gazetarve nse ata i druhen reagimit t audiencs q t mos bjn lajm nj ngjarje q mbart vler informacioni ...................................................................................... 125 Figura 6 Opinioni i publikut mbi besueshmrin ndaj televizionit .............................................. 127 Figura 7 Sa t mjaftueshme jan rregullimet ligjore q mbrojn lirin e shtypit dhe t shprehjes n Shqipri? ................................................................................................................ 129 Figura 8 Prgjithsisht, cilat jan afatet e marrjes s pags mujore? ........................................ 143 Figura 9 Informacion mbi pagat mujore t gazetarve ............................................................... 147 Figura 10 Figure 10 Opinioni i gazetarve mbi konstatimin: "Druajtja e humbjes s vendit t puns" i detyron gazetart q t vetcensurohen ndaj lajmeve q prekin interesat e pronarve dhe grupeve t tjera me t cilt ata kan interesa. .................................................. 183 Figura 11 Opinioni i gazetarve mbi konstatimin: " Druajtja e humbjes s vendit t puns" i detyron gazetart q t vetcensurohen ndaj lajmeve q prekin interesat e pronarve dhe grupeve t tjera me t cilt ata kan interesa (Analizuar sipas gjinis) ...................................... 186 Figura 12 Vlersimi i gazetarve sipas mediave q punojn mbi rndsin e problemit t ndrshyrjes s pronarve t medias ........................................................................................... 190 Figura 13 A jan "shtjet q kan t bjn me marrdhniet e pronarve t medias me qeveritart" tema lajmesh q mund t censurohen? ................................................................. 193 Figura 14 Cilat tema lajmesh censurohen m shum? ............................................................... 196 Figura 15 Tregu i reklamave sipas llojit t medias, 2013 (%) ...................................................... 211 Figura 16 Sa e rndsishme sht ndrhyrja e "reklamdhnsve" n brendin e lajmit? ........ 232 Figura 17 Cila mendoni se sht tema e tret e lajmeve m e censuruar? ................................ 236 Figura 18 Sa e vlersoni si problem "presionin/censurn e qeveris n brendin e lajmit" ...... 277 Figura 19 Cili sht problemi m parsor me t cilin prballen gazetart shqiptar? ............... 278 Figura 20 Jepni opinionin tuaj: "Presioni politik" i detyron gazetart q t mos bjn lajm nj ngjarje q mbart vler informacioni. ........................................................................................... 280 Figura 21 A sht "Shkelja e interesave t grupimeve politike/politikanve" tem/fush lajmi q mund t censurohet? ............................................................................................................. 283 Figura 22 Sa t rndsishme jan ndrhyrjet prmes "presionit t ambientit rrethues (njohjet personale, bashkpuntort, t afrmit etj...)" n brendin e lajmit? ......................... 330 Figura 23 A ju ka ndodhur q t diskutoni me kolegt tuaj pr prgatitjen e nj lajmi me interes publik? ............................................................................................................................. 331 Figura 24 Figure 26 Cilit mjet informimi i besoni m shum? ..................................................... 335 Figura 25 Cilit mjet informimi i besoni m shum (Analizuar sipas mediumit ku gazetart punojn) ...................................................................................................................................... 336 Figura 26 Sa e rndsishme sht ndrhyrja e "Friks nga prgjimet e pajisjeve / mjeteve t prdorura (telefon, email etj ...)" n brendin e lajmit? ............................................................. 343 Figura 27 Sa e rndsishme sht ndrhyrja e "Friks nga prgjimet e pajisjeve / mjeteve t prdorura (telefon, email etj ...)" n brendin e lajmit? (Analizuar sipas gjinis) ...................... 344 Figura 28 Sa t rndsishme jan "Interesat kombtare" n brendin e lajmit? ...................... 347 Figura 29 Sa e vlersoni si problem "vetcensurimin e gazetarve n artikulimin e lajmit"? .... 349 Figura 30 Sa e vlersoni si problem "Humbjen e besimit t publikut ndaj gazetaris"? ............ 350 Figura 31 Sa e vlersoni si problem "Sensacionalizimin e lajmeve (lajmi joshs)"? ................... 351 Figura 32 Sa e vlersoni si problem "Paksimin e numrit t gazetarve profesionist"? ........... 352 Figura 33 Sa e vlersoni si problem "Prqendrimin e medies mbi rndsin e vlersimit (raiting)"? ..................................................................................................................................... 353

x

Figura 34 Cross-tabulim midis nivelit t pranueshmris s vetcensurimit dhe pranimit t tij si problem pr gazetarin shqiptare ........................................................................................... 356 Figura 35 Cross-tabulim mbi nivelin e pranueshmris s vetcensurimit nga gazetart me ndrhyrjen q u vjen nga pronart e medias .............................................................................. 358 Figura 36 Cross-tabulim nivelit t pranueshmris s vetcensurimit nga gazetart prball presioneve t reklamdhnsve ................................................................................................... 360 Figura 37 Cross-tabulim mbi periodicitetin e vetcensurimit t gazetarve n lidhje me marrdhniet e pronarve t medias me qeveritart ................................................................ 362 Figura 38 Cross-tabulim mbi nivelin e vetcensurimit t gazetarve dhe presioneve nga ambienti rrethues ........................................................................................................................ 366 Figura 39 Cross-tabulim mbi nivelin e vetcensurimit t gazetarve dhe friks prej pajisjeve elektronike ................................................................................................................................... 368 Figura 40 Cross-tabulim mbi nivelin e pranueshmris s vetcensurimit nga gazetart me opinionin q ata kan mbi legjislacionin n mbrojtje t tyre...................................................... 371

xi

Lista e tabelave Tabela 1 A ka ndryshuar m par paga juaj mujore e deklaruar nga ajo q merrnit n t vrtet? ....................................................................................................................................... 109 Tabela 2 Sa ndikohet cilsia e lajmit, nga fakti q gazetart shqiptar punojn t pasiguruar dhe t paorganizuar n sindikata? .............................................................................................. 110 Tabela 3 Sa e mbshtesni konstatimin se N shtypin shqiptar sot ekziston vetcensur"? ..... 111 Tabela 4 Raport i Freedom House mbi lirin e medias n Shqipri ............................................ 115 Tabela 5 Indeksi i Liris s Shytpit n Shqipri sipas "Reporterve pa kufi" ............................... 115 Tabela 6 Ciln lloj medieje prdorni m shum si burim informacioni? .................................... 126 Tabela 7 Cils lloj medieje i besoni m shum? .......................................................................... 126 Tabela 8 Aplikoj vetcensurn n ushtrimin e profesionit tim. Sa e mbshtesni Ju kt konstatim? * Prgjithsisht, cilat jan afatet e marrjes s pags mujore? (Cross-tabulim) ...... 142 Tabela 9 Pagat mujore t gazetarve sipas gjinis ...................................................................... 148 Tabela 10 Table 8Shprndarja e reklamave shtetrore tek nj grup mediatik (2010 - 2013) .... 155 Tabela 11 Table 9 Raport i Drejtoris s Programeve pr Edicionet Informative (AMA) ........... 164 Tabela 12 Korelacion mbi druajtjen e gazetarve nga humbja e vendit t puns dhe nivelit t vetcensurimit ............................................................................................................................. 184 Tabela 13Table 11 Monitorim i edicioneve qendrore t lajmeve pr tre kanalet m t mdha dhe TVSH-n ................................................................................................................................ 201 Tabela 14 Monitorim i edicioneve qendrore t lajmeve pr tre kanalet m t mdha dhe TVSH mbi fushat q mbulohen m shum .................................................................................. 202 Tabela 15 Ecuria e Tregut t Reklams n Shqipri, 2004-2011 ................................................. 210 Tabela 16 Shpenzimet e deklaruara pr reklama e publicitet t kompanive t telekomunikacionit (Lek) ........................................................................................................... 212 Tabela 17 Jepni opinionin tuaj: Presioni i reklamdhnsve i detyron gazetart q t mos bjn lajm nj ngjarje q mbart vler informacioni. ................................................................... 234 Tabela 18 16 Sa e rndsishme sht ndrhyrja e Institucioneve qeveritare n brendin e lajmit?? ........................................................................................................................................ 278 Tabela 19 Korelacion mbi matjen e nivelit t pranimit t vetcensurimit t lidhjes s tij me ndrhyrjen e institucioneve qeveritare n brendin e lajmit .................................................... 279 Tabela 20 A sht Korrupsioni (n qeveri, bashki, administrat) tem/fush lajmi q mund t censurohet?............................................................................................................................. 284 Tabela 21 Korelacion mbi matjen e periodicitetit t lajmeve q nuk bhen mbi korrupsionin n qeveri, bashki, administrat publike ..................................................................................... 285 Tabela 22 Tabela e harxhimit t miliona lekve pr tre partit kryesore ................................... 301 Tabela 23 Cili mendoni se sht aktori i katrt q ndikon m shum n brendin e lajmit? ..... 329 Tabela 24 Ju, si gazetar, sa besoni n objektivitetin e lajmeve t publikuara n mediat shqiptare? .................................................................................................................................... 335 Tabela 25 Korelacion mbi pyetjet q tregojn shkalln e vetcensurimit dhe pranueshmris se ktij fenomeni si problem pr gazetart ................................................................................ 356 Tabela 26 Korelacion midis pranimit t vetcensurimit dhe ndrhyrjes s pronarve n brendin e lajmit ........................................................................................................................ 358 Tabela 27 Korelacion midis pranimit t vetcensurimit nga gazetart dhe ndrhyrjes s reklamdhnsve n brendin e lajmi ......................................................................................... 360 Tabela 28 Korelacion mbi periodicitetin e vetcensurimit t gazetarve n lidhje me shtjet q kan t bjn me raportet pronar-politikan ...................................................................... 363 Tabela 29 Korelacion mbi vetcensurimin e gazetarve dhe presioneve t ardhura nga prfaqsuesit qeveritar ............................................................................................................. 364 Tabela 30 Korelacion mbi shkalln e vetcensurimit t gazetarve me presionet e ardhura nga ambienti rrethues ................................................................................................................. 366

xii

Tabela 31 Korelacion mbi nivelin e vetcensurimit dhe friks s gazetarve nga prgjimet e pajisjeve elektronike.................................................................................................................... 368 Tabela 32 Si i keni prfituar sigurimet shoqrore gjat puns tuaj n media? * Aplikoj vetcensurn n ushtrimin e profesionit tim. Sa e mbshtesni Ju kt konstatim? Cross-tabulim ........................................................................................................................................ 370 Tabela 33 A keni aktualisht nj kontrat pun q u ofron sigurimet shoqrore? * Aplikoj vetcensurn n ushtrimin e profesionit tim. Sa e mbshtesni Ju kt konstatim? Crosstabulation ........................................................................................................................... 370 Tabela 34 Korelacion mbi nivelin e vetcensurimit dhe perceptimit t gazetarve mbi mjaftueshmrin e rregullimeve ligjore pr lirin e shtypit ...................................................... 372 Tabela 35 Sa e rndsishme sht ndrhyrja e Grupimeve fetare n brendin e lajmit fetar? ........................................................................................................................................... 373 Tabela 36 Sa e rndsishme sht ndrhyrja e Grupimeve kriminale n brendin e lajmit? . 374 Tabela 37 Sa e rndsishme sht ndrhyrja e Shoqris civile n brendin e lajmit? .......... 374

xxxi

Hyrje

Q nga shfaqja e par dhe deri n ditt e sotme, kur media prfaqson nj

veprimptari shoqrore shum komplekse dhe me pesh n shoqri, shtja e

informimit publik, e pengesave apo mangsive q shfaqen dhe e motiveve q nxisin

kt situat vazhdojn t jen nj shtje e diskutueshme n ambientin mediatik, n

aulat universitare dhe m gjer. N esenc, e gjith kjo lidhet drejprdrejt me lirin e

mendimit dhe lirin e shprehjes. Pikrisht, n kt kuadr e quajm me vend t vm

n dukje at ka prmend Deklarata universale pr t drejtat e njeriut duke e

konsideruar at si nj sfond brenda t cilit gazetart dhe media kan vendin e tyre:

Gjithkush ka t drejtn e liris s mendimit dhe t shprehjes; kjo e drejt prfshin

lirin e mendimit pa ndrhyrje, si dhe lirin e krkimit, marrjes dhe njoftimit t

informacionit dhe ideve me fardo mjeti qoft, pa marr parasysh kufijt1.

Ky sht formulimi lidhur me lirin e mendimit dhe shprehjes sipas nenit 19 t

Deklarats Universale pr t Drejtat e Njeriut. Formulimi i ktij mesazhi sht par si

domosdoshmri n kushtet kur gjat gjith rrugs s zhvillimit historik t shoqris

njerzore, mohimi i t drejtave t lartprmendura sht shfaqur si nj dukuri me

pasoja t rnda n aspektin e marrdhnieve ndretnike, mes racave, besimeve,

grupimeve t ndryshme politike ose sociale.

Censura dhe vetcensura jan shtje q kan trhequr vmendjen globale, sa

her q diskutohet pr standarded profesionale dhe etike n media. Mohimi i t

drejtave politike dhe lirive t shprehjes n media e jo vetm, i ka hapur rrug

prdorimit t gjuhs s Ezopit, kamuflimit t mendimit objektiv, t pavarur dhe ca

m shpesh prjashtimit t tij n sfern publike. Mjeti i hasur m shpesh pr t ushtruar

kontroll dhe pr t imponuar ka duhet thn ose par publikisht sht censura. Pr

kt arsye q nga shkrimet e Xhon Milton n Mesjet e deri n koht tona moderne,

ushtrimi n forma t ndryshme i saj ka shkaktuar e shkakton val reagimesh. Paralel

me t, si kundrshtim i heshtur, ose si nj prshtatje me rrethana t tilla t rnda

shfaqet edhe vetcesura.

Nga studimet e bra n lidhje me censurn dhe vetcensurn, bazuar n

mendime t autorve t ndryshm, si: Klaus Petersen (Klaus Petersen) e Alan

1 UNMIK. a.d.

http://www.unmikonline.org/regulations/unmikgazette/03albanian/Ahri/AUniversalDeclarationHumanRightsfinal.pdf (qasja korrik 02, 2015).

xxxii

Hainson (Allan Hutchinson), studiuesi kanadez Dejl T. Miller (Dale T. Miller),

Danilo Kish (Danilo Ki), Sigmund Freud (Sigmund Frojd), Eric Fromm (Erik From),

Michel Foucault (Mishel Fuko) etj, si dhe vzhgimeve personale n terrenin shqiptar,

mund t themi se teksa censura ndodh kur shtete, grupime politike, fetare apo fardo

qofshin ato pengojn informacionin t mbrrij te qytetart, vetcensura merr form e

shfaqet n praktikn e prditshme kur vet individt, dhe, n rastin e ktij studimi,

gazetart nuk prfshijn n rrjedhn e publikimit t informacionit detaje t lajmit, apo

pse jo t gjith ngjarjen. E gjith kjo dukuri thellohet m tepr n kushtet, kur gazetari

jo vetm q nuk mund t marr vendim, por pr m tepr zri i tij kushtzohet nga

interesat e vendimmarrsve: pronar, drejtues, si dhe shum faktor t tjer t cilt

drejtprdrejt ose jodrejtprdrejt i kushtzojn ata nga ana e tyre. Gazetart detyrohen

t vetcensurohen, sepse u friksohen pasojave me t cilat mund t prballen nse

publikojn nj informacion q cnon interesa t grupimeve t fuqishme

vendimmarrse.

Prcaktimi i nj kufiri ndars midis censurs dhe vetcensurs shpesh sht i

vshtir, pasi edhe lidhja midis tyre sht shum e fort.

N kto kushte, kur praktika t tilla vihen re n mbar botn, pavarsisht

nivelit t demokracis, vetcensurimi duket se ka qen, sht e do t jet nj krcnim

serioz pr t ardhmen e gazetaris. Formalisht apo privatisht, t gjith aktort e

fuqishm q kan patur mundsi t ken ndikim mbi median, gjithmon e kan

prdorur censurn si nj mjet presioni pr t mbrojtur interesat e tyre, pr t rritur

fitimin dhe ndikimin e tyre n publik. Kta aktor jan pothuajse t njjt kudo.

Historia e kufizimit z fill qysh n kohn, kur priftrinjt, n Egjiptin e lasht,

vendosnin pr prdorimin e ngjyrave n pikturat murale, vazhdon n mnyr m t

theksuar n periudhn e Mesjets, veanrisht n Anglin e Henrit VIII, pr t vijuar

m pas, por n forma shum m komplekse, n koht e reja, kur edhe interesat e

grupimeve, interesat e medias nga njra an dhe t politiks nga ana tjetr, jan

gjithashtu m komplekse dhe zakonisht edhe t ndrvarura me njra-tjetrn.

Historikisht, qendrat vendimmarrse, ose ndryshe grupimet e fuqishme n

shoqri kan tentuar t ken nn kontroll median dhe informacionin q zotrojn ato.

E shkuara, dhe jo vetm, sht e mbushur me praktika t tilla, kur kto forca n

pushtet, prmes instrumentave ndikues q zotrojn, kan miratuar e praktikuar ligje e

rregulla t shumta pr mbajtjen nn kontroll t medias e t gazetarve. Kjo skem ka

prcaktuar edhe marrdhniet gjithnj e m problematike mes qeveritarve e njerzve

xxxiii

t medieve, prplasjet mes tyre, q n t shumtn e rasteve kan rnduar mbi

gazetart.

Si do ta shikojm edhe m posht n analizn e qndrimit dhe mendimit t

gazetarve n lidhje me kt shtje, pronart e medieve e shikojn t drejtn e liris

s shprehjes s gazetarve si pron t tyren, duke i detyruar ata t punojn brenda

kufijve t caktuar dhe pr interesat e biznesit. T ngjashme jan presionet e

kompanive reklamdhnse, t cilat n kmbim t paras s ofruar ushtrojn presion

mbi at, q n kushte normale e ideale do t quhej e shenjt: mbi fjaln e lir.

Prve faktorve me karakter politik, administrativ, ekonomik q nxisin

censurn dhe pr pasoj vetfrenimin e gazetarve n shtjen e pasqyrimit publik,

duhen marr parasysh edhe faktor t tjer t jashtm si grupet kriminale, grupimet

fetare apo etnike t cilt konform interesave t tyre gjejn rrug pr t ndrhyr dhe

ushtruar presion mbi median, sigurisht n rastet kur ato e ndiejn veten t cnuar nga

informimi publik. Si pasoj e t gjitha ktyre, si edhe shum arsye t tjera q do t

shpalosen gjat ktij punimi, nj pjes jo e vogl gazetarsh preferojn t heshtin rreth

shtjeve, trajtimi publik i t cilave, ose ndryshe transparenca mbi to prek interesat e

gjera t ktyre aktorve t fuqishm. Ata fshehin fakte ekzistuese, shkurtojn ato pjes

t lajmit q mendojn se shqetsojn aktort kryesor t pushtetit, pr m tepr, i

stepen hulumtimit t shtjeve t ndjeshme q mund t ken t bjn me ta, aspekte

kto shum t rndsishme pr kredon profesionale t gazetaris. Brenda ktij

qerthulli presioni e interesash, vetcensura sht ajo q ngrthen gazetarin kudo

shkon, duke e br at t jetoj me frikn e prhershme se nse vepron ndryshe mund

t humbas vendin e puns, mund ti ndodh dika atij apo familjes. E nuk jan t

pakta rastet kur gazetart jan prballur edhe me krcnime pr jetn.

Si pasoj, vetcensura e gazetarve e v n rrezik t ardhmen e gazetaris. Pr

nj saktsi t prmbajtjes s termit duhet t vm n dukje se vetcensura vrtet ka si

motiv t par konformizmin me rregullat q vendos pronari, bazuar n piksynimet e

tij dhe t pushteteve q e prkrahin at. Por, n t njjtn koh vetcensurimin nuk

kemi t drejt ta konsiderojm si nj vetfrenim q cnon standarded dhe dmton

misionin e medias n shoqri. Prkundrazi, duhet par edhe aspekti tjetr : gazetart

me nj perfomanc t lart publike, me nj nivel ndrgjegjsimi t spikatur mund t

vetcensurohen jo si pasoj e rrethanave t msiprme, por si pasoj e principeve

profesionale t cilave u prmbahen n punn e tyre (vrtetsia, qartsia, saktsia).

Edhe pse parandalimi i saj nuk sht nj akt i leht, ky studim sht i rndsishm,

xxxiv

sepse evidenton kushtet q prodhojn kt t keqe profesionale, dmin q ajo i

shkakton jo vetm gazetarve si profesionist, por edhe vet qytetarve e shoqris n

trsi.

Praktikat e vetcensurs ndryshojn nga vendi n vend. Si nj koncept,

vetcensurimi sht universal, por kushtet nn t cilat praktikohet dhe mnyrat e

prdorura ndryshojn sipas disa elementve t veant kulturor. Nj shtje delikate

q pr nj vend mund ket karakter politik, kulturor, fetar, etnik etj., diku tjetr mund

t mos konsiderohet i s njjts shkall rndsie. Kjo prbn edhe nj arsye tjetr t

rndsishme pr ndrmarrjen e ktij studimi, pasi n trsin e tij, hulumtimi analizon

vetcensurn brenda kulturs, jets, sistemeve, kushteve dhe kufijve, n t cilt

jetojn gazetart shqiptar.

Hipotezat themelore

Pas nj analize t kushteve profesionale q prcaktojn natyrn e puns s

gazetarve n vendin ton gjat nj periudhe nga rnia e regjimit totalitar e deri m

sot, por edhe nga kultura e trashguar prej komunizimit, t vshtirsive, presioneve q

burojn nga brenda dhe jasht redaksis s informacionit u mendua q fokusi i

studimit dhe njkohsisht hipoteza baz e tij t jet:

Mjedisi mediatik shqiptar reflekton dukuri t censurs dhe vetcensurs, si

pasoj e s shkuars s afrt dhe t situats aktuale ekonomiko-politike t medias.

Rrjedhimisht, kjo situat cnon standartet profesionale t medieve shqiptare dhe i on

gazetart drejt nj vetkufizimi permanent, gj q i shtyn ata t mendojn m shum

mbi reagimin q aktor t ndryshm politik, mediatik dhe ekonomik mund t ken

ndaj tyre, sesa pr mirinformimin e publikut.

N funksion t ksaj hipoteze, punimi trajton dhe u prgjigjet pyetjeve

krkimore:

A ekziston censura dhe vetcensura n median shqiptare?

Cilat jan burimet dhe shfaqjet e tyre? (Faktort e brendshm dhe t jashtm q

nxisin censurn dhe vetcensurn duke ushtruar trysni mbi mediat).

a) Politika, propaganda, manipulimi, reklamdhnsit, si edhe nevojat e

tyre pr ta prdorur median;

xxxv

b) Situata aktuale e tregut mediatik, trysnia mbi gazetarin q ndihet i

pasigurt brenda nj qarku t mbyllur interesash, q dmtojn rnd

profesionin dhe lirin e shprehjes.

A mundet q sot, si media tradicionale, po ashtu edhe mediat e reja, me burime t

shumta t informimit t distancohen nga shndrrimi i tyre n nj mjet thjesht

propagandistik e argtues?

Si ndikon mungesa e nj tregu t konsoliduar mediatik, statusi i gazetarit dhe

shtjet e pronsis n nxitjen e censurs dhe vetcensurs.

A ka rrugdalje nga kjo situat, ka do t nkuptonte n rastin ton prmirsimin

e standarteve ekonomike t medias, demokratizimin e lidershipit mediatik, e pr

pasoj edhe rritjen e prgjegjsis s tyre sociale.

Metodologjia e prdorur n punim

Metodologjia e prdorur pr realizimin e ktij studimi konsiston n nj

kombinim t t dhnave primare (parsore) me ato sekondare (dytsore). N

funksion t argumentimit dhe prcaktimit t saktsis s hipotezs kryesore, studimi

prfshin metodat cilsore dhe sasiore.

S pari, metodat cilsore orientojn n przgjedhjen dhe njohjen e gjer t

bibliografis, q lidhet drejtprdrejt me objektin e studimit.

Pr kt arsye e kemi quajtur me vend t paraqesim nj linj t gjer

studimesh, tezat dhe interpretimet e t cilve ndihmojn si pr tu fokusuar n shtjet

thelbsore n lidhje me censurn e vetcensurn, po ashtu edhe pr t zgjeruar gamn

e instrumenteve analitik, q na shrbejn pr ti par tezat e hedhura m par n nj

kontekst t caktuar social e mediatik.

N prkufizimin q i bjn vetcensurs, disa prej autorve t referuar jan:

Klaus Petersen (Klaus Petersen) e Alan Hainson (Allan Hutchinson), studiuesi

kanadez Dejl T. Miller (Dale T. Miller), Danilo Kish (Danilo Ki), Sigmund Freud

(Sigmund Frojd), Eric Fromm (Erik From), Jacque Lakan (Zhak Lakan) , Umberto

Eco (Umberto Eko), Michel Foucault (Mishel Fuko) etj.

N kapitullin q parashtron etapat e zhvillimit historik t medias shqiptare pr

gjat gjith periudhs paskomuniste n vend, autort krysor t cilve u jemi referuar

jan: Artan Fuga, Jonila Godole, Mark Marku, Hamit Borii etj, pa prjashtuar ktu

xxxvi

dshmit e sjella prmes botimeve t tyre nga gazetart Timo Luto, Frrok upi apo

edhe faktet e sjella nga gazetar t asokohe prmes intervistave n kuadr t ktij

studimi etj.

N kapitullin mbi ndikimin e pronarve t medias, nj hapsir mendimi u

sht ln prpjekjeve t tre ekspertve t Banks Botrore: Simon Djankov (Simeon

Djankov), Kereli Meklajesh (Caralee McLiesh), Tatiana Nenova dhe studiuesit nga

Universiteti i Harvardit Andrei Shleifer. Ata argumentojn elementet prcaktues t

pronsis s medias, si edhe bjn nj analiz t detajuar midis teoris s interesit

publik dhe asaj t przgjedhjes publike. T tjer autor jan: Sanford J. Grosman

(Sanford J. Grossman) dhe Oliver D. Hart me pikpamjet e tyre mbi prfitimet dhe

kostot e pronsis mediatike; studiuesi i njohur Ben Bagdikian (Ben H. Bagdikian)

me studimin e tij Monopoli i ri i mediave; studiuesi gjerman i medias dhe

komunikimit Tomas Hani (Thomas Hanitzsch); Stefan Rus Mohl (Stephan Russ-

Mohl), Mark Kuper (Mark Cooper), britanikja Xhilian Dojl (Gillian Doyle) etj.

Ndikimi q politika ka mbi median dhe gazetart sht bazuar n pikpamjet e

studiuesve t ekonomis s medias: Peter T. Lison (Peter T. Lesson) dhe Kristofer J.

Kojn (Christopher J. Coyne), Aleksis de Tokvil (Aleksis de Tockuevile), Pier Burdie

(Pierre Bourdie), Kin Bir (Kean Birch) etj.

Autort kryesor t prmendur n kapitullin mbi propagandn jan: Garth S.

Xhouit (Garth S. Jowett) dhe Viktoria ODonel (Victoria ODonnel) me librin

Propaganda and Persuasion (Propaganda dhe bindja); Antoni Dimaxhio (Anthony

R. Dimaggio) me librin Mass Media, Mass Propaganda: Examining American News

in the War (Masmedia, Mas-Propaganda: Ekzaminimi i lajmeve amerikane n luft);

Zhak Elyl (Jacques Ellul) me Propaganda; The Formation of Men`s Attitudes

(Propaganda: Formimi i qndrimeve t njeriut); Hana Arend (Hannah Arend) me

Origjinat e totalitarizmit, Brajen MekNeir (Brian McNair) me botimin n shqip Hyrje

n komunikimin politik; Uallter Lipman (Walter Lippman) me Public Opinion

(Opinioni publik); Spiro Kiousis q v prball njra-tjetrs ndrtimin dhe

prcaktimin e agjends s medias; Eduard S. Herman (Edward S. Herman) dhe Noam

omski (Noam Chomsky) me modelin e tyre t propagands mediatike; babai i

marrdhnieve publike Eduard L. Bernays (Edward L. Bernays) etj.

Ndikimi i reklamdhnsve mbi lajmin dhe gazetart sht mbshtetur n

kndvshtrimet e Rodnej Benson (Rodney Benson) me esen e tij Public funding and

journalistic independence: what does research tell us (Financimet publike dhe

xxxvii

pavarsia e medias: far tregojn studimet); studiuesi nga Iowa State University,

Ron F. Smith; teoricieni i njohur Denis Mekueil (Denis McQuail); Suman Basuroj

(Suman Basuroy), profesor i marketingut n Price College of Business, Universiteti i

Oklahoms; Diego Rinallo, nj profesor i marketingut n departamentin e administrim

biznesit, Universiteti Bocconi n Itali etj.

N rishikimin e literaturs, nj rndsi e veant u sht kushtuar edhe ideve t

sjella nga studiuesit shqiptar: Artan Fuga, Mark Marku, Briseida Mema, Remzi Lani,

Jonila Godole, Raimonda Nelku, Gentiana Skura etj. Autort shqiptar t referuar n

kt studim kan nj qasje m konkrete n lidhje me realitetin dhe kushtet, n t cilat

vepron media shqiptare.

N lidhje me autort e cituar n kt studim, duhet thn se m shum sesa

referimi mbi libra t caktuar, nj vmendje e veant u sht kushtuar punimeve t

publikuara npr revista shkencore, sidomos gjat viteve t fundit, si nj mnyr.

T dhnat sekondare jan siguruar prmes raporteve t realizuara nga

institucione kombtare dhe ndrkombtare (ISHM, Unioni i Gazetarve, Botime nga

Departamenti i Gazetaris dhe Komunikimit n Universitetin e Tirans, OSBE, KE,

Freedom House, Reportert pa kufij, IREX, etj.)

S dyti, rndsi t veant pr pjesn analitike t punimit marrin t dhnat

primare t siguruara prmes anketimit t drejtprdrejt t gazetarve, redaktorve,

kryeredaktorve, drejtorve t informacionit t shprndara n mediat kryesore t

vendit. Pjes e rndsishme e intervistave jan edhe ato q jan zhvilluar me

prfaqsues t politiks, biznesit, analist e krkues shkencor t fushs.

N kuadr t ktij studimi jan realizuar dy anketime t ndryshme me gazetar

dhe me individ nga publiku, ku secila ka specifikat e saj n funksion t objektit t

studimit.

Metodat e aplikuara n funksion t zbatimit t metodologjis jan metoda

sasiore t fokusuara n statistikat deskriptive t fenomenit si dhe n statistika

inferenciale.

N analizn deskriptive, jemi fokusuar n paraqitjen grafike dhe tabelare

kryesisht t prpjesve t alternativave t prgjigjeve pr do pyetjeve.

N lidhje me statistikat inferenciale, i jemi referuar kryesisht testimit t

korrelacionit midis variablave q prfaqsojn pyetjet prkatse n funksion t

vrtetimit ose jo t hipotezave t punimit. N kt lloj analize, kryesisht, sht

prdorur korrelacioni i Spearmanit (rho). Matja prmes koeficientit Spearman (Rho)

xxxviii

sht nj test i prdorur pr t matur lidhjen e qndrueshme midis dy variablave, kur

vlera r = 1, ajo nnkupton nj korelacion pozitiv perfekt dhe kur vlera sht r = -1,

ather korrelacioni sht trsisht negativ. Prmes koeficientit Spearman (rho) sht

testuar shkalla e prfaqsimit t kampionit t gazetarve t intervistuar me numrin e

tyre n trsi, q sipas UGSH rezulton t jet rreth 1500 persona.

N rast se pas analizs t dal prmes korrelacioneve t bra rezultatet nuk

prputhen me nivelet e prputhshmris s parashikuar sipas ksaj mnyre matjeje,

pra Spearman (rho), ather do t thot q prgjigjet e mbledhura nga t anketuarit

nuk kan saktsi brenda grupit t anketuar, por edhe prputhshmri me komunitetin e

gazetarve t targetuar n trsin e tij.

Analiza faktoriale sht zhvilluar n fazn e ndrtimit t pyetsorit dhe sht

br duke u bazuar kryesisht mbi literaturn q lidhet me objektin e studimit, kjo, pasi

menduam q pyetjet e detajuara pr do nnshtje do ti jepnin asaj prmasa t

ekzagjeruara dhe do t rrisnin shkalln e vshtirsive t ankets gjat procesit t

plotsimit nga grupi i synuar.

Me qllim sigurimin e t dhnave sa m t sakta, pyetsori u organizua me

pyetje t kryqzuara prmes t cilave opinioni i t anketuarit mbi nj shtje t

caktuar krkohej me an t mnyrave t ndryshme. Duke qen se shtja e

vetcensurs mund t ndikonte edhe n prgjigjet e gazetarve, qofshin kto edhe n

anketa anonime, nj pjes e konsiderueshme e pyetjeve u organizua pr t mbledhur t

dhna n rrafsh institucional, e disa t tjera m specifike me qllim sigurimin e t

dhnave mbi situatn individuale t punonjsve t medias, nga krahasimi i t cilave

mund t siguroheshin t dhna m t plota.

N lidhje me dy pyetsort / anketimet q kemi realizuar jan marr

parasysh kriteret e mposhtme:

Pyetesori 1:

Qllimi i vrojtimit: T dhnat e ktij pyetsori jan prdorur pr studimin e

titulluar Vetcensurimi i gazetarve brenda redaksis. Qllimi i pyetsorit sht t

nxjerr n dukje kushtet n t cilat punojn dhe sfidat me t cilat prballen gazetart

n Shqipri gjat ushtrimit t profesionit, kryesisht t orientuara drejt faktorve q i

ojn ata drejt vetcensurimit. Prmes ktij pyetsori sht synuar vrojtimi i analizs

s mekanizmave q ndikojn n kt proces.

xxxix

Shtrirja gjeografike e vrojtimit: Mediumet me seli n Tiran, Durrs,

Shkodr, Kuks, Berat, Kor, Elbasan, Gjirokastr. (Arsyet e ksaj przgjedhjeje

jan shpjeguar m posht)

Objekti i vrojtimit: Gazetar, redaktor, kryeredaktor, drejtor

informacioni t mediumeve respektive q jan t angazhuar vetm me mbledhjen dhe

prpunimin e informacionit dhe jo me produksione t tjer mediatik, si: talk show,

programe argtuese, pozicione administrative etj.

Prmes ktij pyetsori sht synuar t sigurohen variablat e nevojshm

sasior t cilt jan prfshir n testimin e hipotezave, q shtrohen pr verifikimin e

mekanizmit q nxit vetcensurimin e gazetarve shqiptar n redaksit e

informacionit.

Prcaktimi i kampionit t marr n studimin ton sht realizuar duke u

mbshtetur n totalin e gazetarve q punojn n mediet shqiptare si pjes e redaksive

t informacionit. N analizn e testimit t hipotezave, ku kryesisht prdorim testin

Chi-square, teoria e zgjedhjes statistikore gjykon se numri i elementve t shqyrtuar

n do cross- tabulim duhet t jet t paktn 5, gj q sht respektuar n do test t

prdorur.

Ndr t tjera, statistikisht dim se =1

)1(.

N

nN

n

ppz .

Sipas t dhnave nga Unioni i Gazetarve Shqiptar rezulton se n fillim t

vitit 2015, numri i gazetarve t prfshir n redaksit e informacionit n pothuajse t

gjitha mediet shqiptare sht rreth 1500 gazetar. Pr nj nivel gabimi 5%, duke mos

patur studime t mparshme n lidhje me kt tem si dhe duke marr parasysh q

pranimi nga gazetart i faktit se vetcensurohen ka mundsi t jet 50%, prafrsisht

u vendos n 300 gazetar.

Pyetesori 2:

Qllimi i vrojtimit: Qllimi i pyetsorit sht t mas perceptimin e publikut

mbi arsyet q nxisin vetcensurimin e gazetarve shqiptar dhe pr t kuptuar nse

kjo atmosfer vetcensurimi ndihet edhe nga audiencat q ndjekin prmbajtjet t

publikuara prmes medias.

Shtrirja gjeografike e vrojtimi: N kt pyetsor sht synuar kryesisht

audienc shqipfolse e rastsishme dhe q prdor internetin dhe komunikimin online.

Objekti i vrojtimit: Prdorues rastsor t internetit.

xl

Fillimisht pyetsort i jan nnshtruar fazs s pilotimit t tij, duke u

shprndar n nj numr t vogl t intervistuarish; rreth 20 gazetar pr pyetsorin

1 dhe rreth 20 persona t ndryshm pr pyetsorin 2. Ky proces pilotimi, ndihmoi pr

t testuar vshtirsin n perceptimin e pyetjeve dhe plotsimin e pyetsorve.

Qllimi i ktij testimi ishte vlersimi i pyetsorve dhe prmirsimi i tyre, aty ku do

ishte i nevojshm. Pas ksaj faze, pyetsort u prpunuan n disa pyetje t tyre sipas

nj terminologjie t kuptueshme pr subjektet t cilave u adresohej.

Shprndarja e pyetsorit 1 sht realizuar kryesisht prmes takimeve t

drejprdrejta me t anketuarit, por ka patur edhe raste kur ato u jan dhn drejtuesve

t disa seminareve trajnuese pr gazetart t organizuara nga Unioni Shqiptar i

Gazetarve n bashkpunim me Institutin Shqiptar t Medias (Kuks dhe Berat).

Pyetsori i par u organizua n nj hark kohor dy-mujor (mars prill 2015).

Pyetsori 2 u zhvillua prmes kontakteve virtuale, ku t zgjedhurit ishin

rastsor dhe prdorues t internetit, pasi vet anketimi i tyre u b prmes lidhjeve n

rrjet, si drgesave me email, lnies s linkut prkats t hapur pr plotsimin e saj

vetm nj her t mundshme nga nj njsi kompjuterike (IP). Pyetsori i dyt u la i

hapur pr tu plotsuar n nj periudh gjasht-ditore midis datave 8-14 shtator 2015.

Ndrkoh, n lidhje me pyetsorin 1, pr prcaktimin e medieve sht patur

parasysh q t prcaktohen ato q jan m t pranishme pr publikun shqiptar.

Przgjedhja e mediumeve sht br duke patur si kriter vendin e tyre n hierarkin

mediatike, t dhna kto t siguruara nga botimet e institucioneve t tilla, si: ISHM,

AMA, Idramedia, Abacus etj. (t dhnat e vetme q ekzistojn lidhur me median n

Shqipri mbi bazn e vzhgimeve sistematike).

N przgjedhjen e gazetarve sht treguar kujdes q t intervistohen ata q n

redaksit ku punojn t jen t angazhuar me mbledhjen dhe prgatitjen e

informacionit, duke mos prfshir ktu ata q merren me programacione t ndryshme

apo shtje administrative brenda institucionit.

Teknika e przgjedhjes pr t dy pyetsort i referohet zgjedhjes s rastit t

thjesht.

Duke ruajtur peshn q zn gazetart e do medieje t trajtuar ndaj totalit t

gazetarve n nivel vendi, kemi prllogaritur m pas numrin e pyetsorve pr tu

shprndar n secilin nga mediumet e analizuara.

Duke mbajtur n konsiderat humbjet e mundshme n mbledhjen e

pyetsorve t shprndar, t cilat mund t rezultonin nga mosplotsimi i pyetsorve

xli

ose nga plotsimi jo i plot i tyre, u mendua t prgatitej dhe shprdahej nj numr m

i madh se kampioni i synuar dhe konkretisht u shprndan 410 pyetsor pr

pyetsorin 1. Nga 410 pyetsor t tentuar prmes takimeve kok m kok dhe t

shprndar u dorzuan nga gazetart vetm 321 pyetsor t plotsuar. Gjat hedhjes

s t dhnave n program pr prpunimin e tyre u vu re se vetm 306 pyetsor

rezultonin me prgjigje n pothuajse t gjitha pyetjet dhe ishin t vlefshm pr tu

prdorur n studim. Bazuar n sa m sipr, kampioni i mundshm pr studim rezultoi

prfaqsues.

Pr pyetsorin 2, duke qen se ai sht plotsuar nga t anketuar prmes

komunikimit virtual n internet, nga 502 persona q iu prgjigjn pyetjeve, 477 prej

tyre rezultuan si t vlefshme pr tu analizuar.

Prpunimi i t dhnave t pyetsorve sht realizuar prmes programit SPSS

17.0. Duke marr n konsiderat mnyrn e funksionimit t programit, prpara

hedhjes s t dhnave sht realizuar fillimisht kodimi i tyre dhe pastrimi i t

dhnave.

S treti, duke qen se vetcensura sht nj fenomen shum i vshtir pr tu

matur saktsisht, prdorimi i metodave t ndrthurura pr sigurimin e nj mase t

konsiderueshme opinionesh q do t mundsonin prgjithsimin e fenomeneve q

shfaqen dhe t rrugzgjidhjeve t mundshme n lidhje me to n kushtet aktuale ka

qen nj pjes e rndsishme e ktij punimi. Prpjekjet e bra n kt rast pr t

intervistuar dhe marr mendimin e nj pjese t konsiderueshme t ktyre aktorve nuk

kan gjetur gatishmrin e t gjithve pr tu prfshir n kt lloj bashkbisedimi. N

kt mnyr, nga shum takime e biseda t bra n kuadr t studimit jan vlersuar si

t pranueshme 28 intervista me gazetar dhe kryeredaktor mediesh t ndryshme, t

cilt sjellin fakte dhe dshmi t tyret mbi kushtet ku ata punojn. Kto intervista dhe

dshmi kan ndihmuar n analizat cilsore t kryera n kuadr t ktij punimi.

Prkrah tyre, pr t kuptuar sa m mir prgjigjet, opinionet, faktet dhe

dshmit e sjella nga gazetart e prfshir n procesin e informacionit, si dhe pr t

minimizuar shkalln e njansis q mund t vij prej nj burimi t vetm, rndsi u

sht kushtuar edhe intervistave me prfaqsues nga klasa politike, si: Alfred Dalipi,

Alfred Peza, Majlinda Bregu, Enkelejd Alibeaj, Arben Imami, Sadri Abazi, Ferdinand

Xhaferaj, Grida Duma etj. N kt grup intervistash jan gjithashtu edhe emra t

njohur pr gazetarin shqiptare, si: Remzi Lani, Ylli Dylgjeri, Lutfi Dervishi etj. N

przgjedhjen e prfaqsuesve nga klasa politike, nj vmendje e veant iu kushtua

xlii

emrave t cilt m par kan patur edhe eksperienca mediatike, por nuk u prjashtuan

edhe disa t tjer. Ndr shum biseda dhe kontakte me prfaqsues t ktij grupi,

vlersuam si t rndsishme pr ti prfshir n k studim ato t 22 t intervistuarve.

Pavarsisht prpjekjeve t vazhdueshme pr t siguruar intervista me pronar

t grupeve t mdha mediatike n vend, kjo rezultoi jo shum e suksesshme, por q n

munges t tyre u kontaktuan disa pronar dhe administrator mediumesh online.

Prsri, si n rastin e pronarve mediatik, edhe prpjekjet pr t intervistuar

prfaqsues t bizneseve t mdha reklamuese nuk gjetn mirkuptimin ton, prandaj

edhe numri i ktyre t intervistuarve sht i kufizuar n vetm disa persona, si:

Gentian ekrezi, aksioner dhe drejtor i prgjithshm i kompanis s karburanteve AK

Oil; Klaidi itozi, antar i bordit drejtues t kompanis s sigurimeve Sigma; Arben

Demiraga, ish drejtor pr Shqiprin n kompanin e medikamenteve farmaceutike

Alkaloid, aktualisht drejtor i zyrs s saj me seli n Stamboll pr vendet e Lindjes s

Mesme etj. Kontaktet me disa biznese t tjera u mundn t vendosen vetm me

prfaqsuesit e tyre n zyrat e marrdhnieve me median dhe publikun.

Pr analizn e disa rasteve konkrete, kjo me qllim matjen e atmosfers brenda

redaksis pr mnyrn e trajtimit t lajmit n situata t caktuara, srish pati nj

kmbngulje t gazetarve, redaktorve e kryeredaktorve pr t mos komunikuar n

lidhje me kt shtje, por arritm t mundsojm intervista me gazetart e redaksis

s TV News 24, gazeta Shekulli, TVSH, portalit Albeu.com, si edhe me disa gazetar,

redaktor dhe kryeredaktorin e lajmeve n nj televizion t madh shqiptar, t cilt

refuzojn t shprehen, ose pranojn t flasin duke vendosur si kusht mospublikimin e

emrit t tyre. N kto rrethana jemi detyruar t prdorim vetm inicialet e tyre.

Kjo lloj metodologjie sht par e arsyeshme n kushtet kur mungojn

studime dhe t dhna prgjithsuese mbi shtjen n fjal dhe q do t na jepnin nj

mundsi pr t matur n mnyr m precize shkalln e shfaqjes dhe t prhapjes t

censurs dhe vetcensurs. N kto kushte, ritheksojm se mundsia e vetme ishte

intervistimi, q n total prfshin nj numr t konsiderueshm gazetarsh,

politikansh dhe aktorsh t tjer n treg. Por, sigurisht nuk e konsiderojm t plot

dhe t shteruar nga pikpamjet e trajtimit nj shtje madhore si kjo, pr t ciln flet

nj grup kaq i kufizuar. Kjo shtron nevojn e thellimit t anketimeve dhe

bashkbisedimeve, instalimin e nj dialogu permanent n rrafsh t gjer me njerzit e

medias, drejtues, politikan dhe individ nga publiku konsumator pr t krijuar nj

tablo m t plot rreth faktorve q ndikojn n censurim, vetcensurim dhe reagimin

xliii

e qytetarve ndaj produktit mediatik n kushtet e ekzistencs s ktyre dy elementve:

censur dhe vetcensur.

Gjithsesi, hezitimi pr t folur n kushtet kur n Shqipri mungojn

instrumentat mbrojtse administrative e ligjore mund t konsiderohet sipas t

pyeturve edhe nj nga arsyet e veprimit t mekanizmit t censurs e vetcensurs,

shprehur kjo n mnyra t ndryshme.

Intervistat me kryeredaktor prfshijn prfaqsues t llojeve t ndryshme t

komunikimit masiv, si: televizioni, radioja, gazeta e mediet online. Disa prej t

intervistuarve jan: Pandi Gjata e Mentor Kikia nga Top Channel TV, Fatos Hakorja

nga TV Klan, Roland Zili nga TV Vizion Plus, Adrian Thano nga gazeta Dita, Qamil

Xhani nga gazeta Koha Jon, Denis Minga ish-kryeredaktor n TV News 24, Arben

Vata si ish-kryeredaktor n TV Klan, Aleksandr ipa si ish-kryeredaktor n disa t

prditshme dhe Kryetar i Unionit t Gazetarve Shqiptar, Xhovani Shyti nga portali

online Shtypi.net, Agron Hoxha nga gazeta Start.com, Idaver Sherifi nga portali

online Albeu.com, Jolanda Lila nga radio Kontakt etj.

N optikn e ktij studimi jan prfshir edhe disa gazetar t larguar tashm

nga redaksit e informacionit drejt zyrave t marrdhnieve publike, t cilt

reflektojn mbi arsyet q i kan shtyr pr t marr vendimin e largimit nga media.

Przgjedhja e tyre sht br pikrisht mbi kriterin e ndryshimit t pozicionimit, si nj

prpjekje e jona pr t kuptuar motivin e ktyre lvizjeve.

Pr arsye se studimi sht shtrir n nj periudh kohore m shum se tre-

vjeare, intervistat me gazetart jan zhvilluar n koh t ndryshme, me disa prej tyre

edhe m shum se nj her. Intervistat me nj pjes t kryeredaktorve u bn pas

prpunimit t t dhnave t anketimit t gazetarve, kjo me qllim pr t siguruar nse

opinioni i tyre prputhej apo jo me at t komunitetit t anketuar.

S katrti, n varsi t temave dhe kapitujve t trajtuar gjat punimit jan

monitoruar edhe edicionet informative t disa prej kanaleve kryesore si TV Top

Channel, TV Klan, TV Vizion Plus dhe Televizioni Publik Shqiptar (TVSH). Prmes

ktyre monitorimeve jan siguruar t dhna sasiore n lidhje me qasjen ndaj lajmit q

kto kanale televizive kan patur n transmetimet e tyre. N kt analiz jan marr

parasysh vetm edicionet informative kryesore t mbrmjes n katr kanalet televizive

t msiprme, tre nga t cilt nga matjet e ndryshme t audiencave rezultojn t ken

ndjekshmrin m t madhe t publikut, ndrsa TVSH sht analizuar n

kndvshtrimin e t qenit nj kanal publik, pr t kuptuar ndikimin e pushtetit politik

xliv

n fuqi ndaj tij. Ky monitorim sht realizuar gjat javs s par t muajit maj 2015.

Jo rastsisht kemi analizuar qndrimin ndaj informacionit t transmetuar n edicionet

qndrore t lajmeve, duke e konsideruar kt transmetim si nj aspekt sinjifikativ pr

t kuptuar linjn editoriale, si premisn e par pr t kaluar m pas n analizn e

situatave konkrete brenda redaksive dhe motivet e vendimmarrjeve, gjithnj n

funksion t fenomenit t censurs dhe vetcensurs q shfaqet n to.

Ndrkoh, duke par temn dhe subjektin e trajtuar n kt studim, pr t

kuptuar natyrn e praktiks ton krkimore q duhej t ndiqej dhe rezultatet q do t

prodhodheshin n fund t ktyre praktikave, q n fillim u prpoqm q t

identifikojm disa supozime, t parashtruara kto q n n hipotez. Sigurisht,

supozimet jan t vshtira t sqarohen, pasi nuk mund t vzhgohen direkt pa br nj

analiz t fakteve dhe kushteve q t ojn n ngritjen e tyre. Pr kt arsye, q n

artikulimin e hipotezs, u aludua me iden se gazetart shqiptar punojn n nj

mjedis q nxit vetcensurimin e tyre, duke i paraprir n kt mnyr hulumtimit pr

t mbledhur t dhna empirike n terren prmes prmes sondazheve dhe pyetsorve

t realizuar jo vetm me gazetar e punonjs t medias, por edhe me aktor t tjer, q

jan t prfshir n kt proces, si edhe me analizimin e studimeve t realizuara nga

studiues t ndryshm, n lidhje me kt fush.

Kjo mnyr prputhet prgjithsisht me perspektivn e bazuar n paradigmn

e krkimit shkencor n shkenca sociale, e prdorur kjo deri n fillim t viteve 90 n

rreth 60% t studimeve n fushn e medias dhe komunikimit, prkrah 36% t atyre q

bazohen n metodn interpretative dhe m pak se 6% q mbshteten n qasjen

kritike2. N przgjedhjen e metods s krkimit shkencor t shkencave sociale, n

kt studim, jemi nisur nga ideja se kjo metod nuk prfaqson t vetmen metod

shkencore q prodhon rezultatete m korrekte dhe m t vrteta. N vend t ksaj,

preferuam t mbshtetemi kryesisht n kt lloj metode shkencore n mnyr q t

gjenerojm nj sr rezultatesh, q mund t na japin edhe nj lloj kontrasti me gjetjet

e deri-m-tanishme t studiuesve t tjer, q mund t jen mbshtetur n paradigma t

ndryshme krkimore.

Por, nuk duhet harruar fakti se, si e thekson edhe Thomas Kuhn n librin e tij

Struktura e revolucioneve shkencore, me prcaktimin e paradigmave t pranuara

nuk prcaktohen edhe rregullat e pranuara. Kushdo q sht orvatur t prshkruaj ose

2 Potter, James W, Cooper, Roger, dhe Michel Dupagne. The Three Paradigms of Mass Media Research In Mainstream Communication Journals . Communication Theory, Nntor 1993: 315.

xlv

t analizoj evolucionin e nj tradite t veant shkencore, nuk ka gjetur medoemos

dhe rregulla t pranuara t ktij lloji. Sipas Kuhn, ekzistenca e nj paradigme nuk do

t thot q gjithmon ekziston nj bashksi e plot rregullash. Bazuar tek ideja e

Kuhn, edhe n kt studim mund t gjenden forma t metodave t tjera studimore, si

ajo interpretative dhe kritike.

Fokusi dhe kufijt e studimit

Ky studim synon t evidentoj sa m shum t jet e mundur arsyet kryesore

q nxisin vetcensurimin e gazetarve shqiptar, n raportin q kta t fundit kan

krijuar me redaksit e informacionit ku bjn pjes, si edhe aktort q ndikojn n

punn e tyre. Verifikimi i ktyre aktorve dhe format q ata prdorin pr t ndikuar

mbi punn e gazetarve shqiptar zn nj pjes t rndsishme t krkimit.

N aspektin kohor, punimi sht i prqendruar kryesisht n gazetarin

shqiptare t periudhs s pas vitit 2000 e deri n fillim shtatorin e vitit 2015. Analiza e

zhvilluar gjat gjith punimit prqendrohet kryesisht n kt periudh pr vet faktin

se aktort e prfshir n anketim dhe pyetsort cilsor i prkasin kryesisht

gazetaris s ktyre viteve. Prgjithsisht, t dhnat e siguruara prej tyre dshmojn

kushtet me t cilat gazetart shqiptar jan prballur gjat ksaj periudhe. Kufizimi n

koh na imponohet n kuptimin t thellimit t analizs, aq m tepr kur jemi t

detyruar q shtje n fjal ta shikojm n kuadr t kushteve aktuale.

Prsa i prket marrjes n konsiderat t periudhs pas rnies s regjimit

totalitar, kjo sht br pr arsye se me fillimin e dhjetvjearit t fundit t shekullit t

kaluar, Shqipria hyri n nj tjetr rrug zhvillimi, rrjedhimisht edhe media u

riorganizua trsisht n mnyrn e funksionimit. Me kto ndryshime n regjim mori

fund edhe monopoli zyrtar i shtetit mbi organet mediatike. Ndrkoh q vet

zhvillimet politike dhe ekonomike t vendit me brishtsin e tyre, me problemet q

kan sjell gjat ksaj periudhe jan reflektuar gjithashtu edhe n zhvillimet mediatike

shqiptare.

M shkurt dhe n mnyr m prgjithsuese sht trajtuar edhe sistemi i

komunikimit n regjimin totalitar, mnyrat se si shteti kontrollonte dhe dirigjonte

pothuajse gjithka q i komunikohej publikut, kjo pr arsye t t kuptuarit m mir t

xlvi

disa formave t presionit q edhe sot e ksaj dite ushtrohen mbi gazetart, si pjes e

mentalitetit dhe mendimit t trashguar nga para 1990-ta.

N lidhje me aktort mediatik dhe gazetart e prfshir n objektin e

studimit, kujdes sht treguar q t jen sa m gjithprfshirs, pasi edhe tregu

mediatik shqiptar sht kryesisht i prqendruar n kryeqytet. Prve analizimit t

mediave me redaksi t prqendruara n Tiran (media e shkruar lokale thuajse nuk

ekziston, kurse TV-t rajonale jan t lidhur e varur njkohsisht nga kanalet e

fuqishme kombtare), vmendje u sht kushtuar edhe medieve lokale n disa qytete,

si: n Shkodr, n Kuks, n Berat, n Fier, n Kor, n Elbasan dhe n Gjirokastr,

si qytete q kan mediat lokale disi m t zhvilluara n krahasim me qytetet tjera, por

edhe pr t patur nj prhapje gjeografike sa m prfaqsuese n rang kombtar.

Ndrkoh, pengesa pr ta thelluar studimin n rajone jasht Tirans vjen nga fakti se

n t gjitha kto qytete nuk ekziston m shtypi lokal. Kurse kanalet televizive private

n shumicn e rasteve jan kopje e kanaleve kryesore q transmetojn nga Tirana,

madje edhe objekt i penalizimit nga ana e AMA-s pr pirateri.

Intervistat dhe anketat jan zhvilluar me prfaqsues t ktyre mediave

kombtare dhe lokale, kjo pr arsye analitike e pr t kuptuar m mir se si

vetcensura aplikohet n media t madhsive t ndryshme.

Pjes e anketimit dhe intervistimit kan qen gazetar nga TVSH, TV Top

Channel, TV Top News, TV Klan, TV ABC News, TV Ora News, TV News 24, TV

Vizion Plus, TV Agon Channel, TV Rozafa, TV Skampa, TV Kora, Radio TV

Gjirokastra, Agjencia Telegrafike Shqiptare (ATSH), radio Tirana, Top Albania

Radio, radio Kontakt, radio Spektrum. radio RASH, gazeta Dita, gazeta Shekulli,

gazeta Panorama, Gazeta Shqiptare, gazeta Shqip, gazeta Koha Jon, portalet

informative n Internet Albeu.Com, Gazetastart.com, Shtypi.net, Newsbomb.al,

Noa.al.

Duke par gjersin e audiencs q kan disa kanale televizive me qendr n

kryeqytet, si News 24 TV, Ora News Tv, ABC News etj., prgjat studimit ata jan

konsideruar si pjes e rrjetit t televizioneve kombtare. Si mediume lokale jan

konsideruar vetm ato q selit qendrore i kan npr qendra urbane jasht Tirans.

xlvii

Vshtirsit e ndeshura

Vshtirsit jan mungesa e matjeve dhe institucioneve q i realizojn ato

heshtja e shumkujt n media, vet standardi i publikimeve q nuk t lejon t

deprtosh n nuancime prve informacioneve me karakter t mirfillt politik. T

gjitha kto kan qen nj penges gjat gjith rrugtimit pr mbledhjen e fakteve.

Prononcimet e gazetarve q pranuan t flasin jan br mbi baz faktesh reale, t

cilat i kemi prfshir t gjitha n punim, sigurisht pas verifikimeve prkatse. Kshtu

psh. fakte t tilla, si: pushimet nga puna, presionet pr t mos raportuar kundr

aktiviteteve t pronarve mediatik, ndrhyrjet e pronarve n punn e gazetarve,

qndrimet prmes shkrimeve t herpashershme e me qndrime konstante t disa

gazetarve etj, i kemi konsideruar si shum domethnse pr shkak t reagimeve apo

interpretimeve thuajse t njllojta nga vet pjesmarrsit n kto situata.

S pari, nisur edhe nga objekti i ktij studimi, vetcensura sht shum e

vshtir t matet saktsisht. Edhe pse pranohet fakti i ekzistencs s saj, studiuesit,

grupet dhe organizatat q angazhohen me lirin e shtypit vazhdimisht e kan patur t

vshtir q t prcaktojn nivelin e vetcensurs. Shkalla prcaktuese krahasimore e

vetcensurs kryesisht matet prmes analizs s disa treguesve t identifikueshm, si:

censura zyrtare, dhuna ndaj gazetarve, statusi profesional, raportet me aktort e

brendshm dhe t jashtm mediatik etj.

S dyti, nj tjetr vshtirsi jan karakteristikat e prbashkta t aktorve q

ndikojn n vetcensur. sht nj vij shum e holl ajo q ndan interesat e

pronarve nga reklamdhnsit, t politikanve nga format e propagands etj. Pr kt

arsye, gjat gjith studimit sht treguar kujdes q analiza prmes fakteve q

mbshtesin nj argument t caktuar, t mos prsritet n nj tjetr argument.

S treti, vetcensura edhe n kushte anonimati ka qen nj tjetr vshtirsi n

realizimin e ktij studimi. Shumica e t kontaktuarve e vlersonin si problem t

qensishm vetcensurn, por n t shumtn e rasteve e shikojn gabimin te tjetri dhe

jo te vetja. Pothuajse se asnjri prej t intervistuarve nuk pranoi q dshmit dhe rastet

kokrete t identifikoheshin me emrin e tyre, por vetm anonim. Pr arsye etike,

referencat e bra n marrveshje me ta pr t mos u identifikuar, gjat gjith punimit

jan cituar si t tilla.

S katrti, krenaria personale e t kontaktuarve. Nj pjes e mir e personave

t tentuar pr ti kontaktuar n lidhje me objektin e studimit nuk pranonin t flisnin.

xlviii

Disa prej tyre, edhe pse t larguar nga gazetaria aktive e argumentojn refuzimin me

humbjen e krenaris personale. Sipas tyre, pranimi i fakteve t tilla do t thoshte

hedhja posht e gjithkaje q ata kishin br gjat viteve q kishin punuar n media.

S pesti, pronart mediatik, si aktor q vlersohen me ndikimin m t madh

n zinxhirin e rrjedhs s informacionit, pavarsisht prpjekjeve pr tu marr opinion

mbi pohimin e gazetarve rreth ksaj shtjeje, asnjri prej tyre nuk pranon t flas.

S gjashti, nj vshtirsi e rndsishme ishte edhe mungesa e literaturs

vendase dhe e nj baze t dhnash krkimore n funksion t objektit studimor. Nj

trajtim i thelluar e shkencor mbi vetcesurn shkaqet dhe pasojat shoqrore

ndonse diskutimet rreth saj jan pjes e tryezave t rrumbullakta dhe publikimeve t

aspekteve t ndryshme, ka munguar deri m sot. Pikrisht ky fakt nxiti interesin dhe

hulumtimin ton disa vjear q po e paraqesim n kt punim.

N vijimsi t ksaj duhet theksuar se n Shqipri nuk ka nj treg t mirfillt

mediatik, q t jet i rregulluar si nj profesion q u ofron kushte profesionale e

kontraktuale atyre q jan pjes e tij. Pr kt arsye, studiuesit shqiptar dhe

prfaqsuesit e shoqatave t gazetarve, apo edhe prfaqsuesit e organizatave

ndrkombtare e kan vlersuar at si nj sken mediatike. N kto kushte, sigurimi i

t dhnave studimore ka qen pjes e vshtirsi s ktij studimi.

32

KAPITULLI I CENSURA DHE VETCENSURA SI KUFIZIM I

LIRIS S SHPREHJES N MEDIA

1.1.Nj vshtrim mbi vetcensurn

Pavarsisht rezistencs q i bhet censurs prmes teknikave, mobilizimeve,

mjeteve anticensur, prgjithsisht censura prodhon vetcensur. Gazetaria ka qen

gjithmon n ndeshje me censurn. Vetcensurimi nnkupton ekzistencn e formave

t ndryshme t shtrngimit, presionit, t censurs q ushtrohet pr shtje t caktuara

apo n mnyr permanente, duke deformuar n kt mnyr strukturn e mendimit

dhe shprehjen e lir. Nj prkufizim i till i raporteve umbriakale censur-vetcensur

do t na lejoj gjat ktij punimi shkencor t bjm nj analiz t thelluar,

gjithprfshirse t funksioneve dhe instrumentave, q ndikojn n mnyr t

drejprdrejt tek individi, grupi, shoqria e n mnyr t veant mbi median si form

komunikimi dhe pushtet mendimi e reagimi.

Censura e zakont prgjithsisht na shfaq dualitet n nj proces komunikimi:

nj autoritet censurues dhe nj komunikues i censuruar. Si ka mundsi q n rastet kur

censuruesi dhe i censuruari jan i njjti person, nocioni i censurs gjen kuptim? Ne

duhet t supozojm nj dualitet n lidhje me kt person. Nj impuls ose dshir e

nxit individin drejt t shprehurit dika, por disa impulse dhe dshira t tjera

kontrollojn t parat.3 Aktualisht, kur kontaktet jan zgjeruar e br m intensive, n

kontekste t ndryshme politiko-shoqrore vetfrenimi ose vetcensurimi funksionon

me kujdes pr t ruajtur nj standard t pranuar gjersisht n komunikim, pr t

penguar shprehi q konsiderohen fyese, apo pr t mos dhn shkas pr

keqinterpretime, etj. E njjta e vrtet ekziston edhe pr shkrimin dhe redaktimin e tij.

Nse priremi ta quajm kt fakt vetcensur, termi do t kishte nj kuptim t gjer,

ndoshta pa ndonj kuptim domethns n debatet lidhur me lirin, demokracin dhe

median.

Pr t mbshtetur tezn e dualitetit, por edhe argumentin se si censura ushtron

presion mbi nj individ pr tu vetcensuruar, duhet t marrim n konsiderat edhe

faktor t tjer t karakterit psikologjik, q lidhen me natyrn, nivelin e edukimit,

shkalln e njohjes e t t prshtaturit, rrethanat detyruese (n kt rast gjendjen

3 Marlin, Randal. "The Muted Bugle: Self-Censorship and the Press." N Interpreting Censorship in Canada, Nga

Klaus Petersen dhe Allan Hutchinson, 289-317. Toronto: University of Toronto Press, 1999:291

33

ekonomike t gazetarve), q mund t imponojn nj gjendje konfliktuale brenda

individit a individve t ndryshm. Kjo na detyron t zgjerojm konceptin e

vetcensurs edhe me raste kur nuk ekziston nj tekst, por thjesht kur vetcensura

shfaqet si nj turbulence e brendshme mbi gjendjen e dikujt.

N kt rast, duke iu referuar prsri fushs son t studimit mbi median, ky

vetcensurim shfaqet n forma t ndryshme n prmbajtje e zhanre, duke cnuar

vrtetsin, dokumentimin, kontekstin e ngjarjes, pra duke ln shteg pr cnim t

fakteve, q u serviren konsumatorve. Pasojat e menjhershme t vetcensurimit

reflektohen n llojin e prmbajtjes s publikuar dhe reagimin publik ndaj saj. Por nga

ana tjetr, nj praktik e ktij lloji, e ushtruar n vazhdimsi pr motive, q do t jen

n shqyrtim gjat ktij punimi, e bllokojn n morsn e vetsfilitjes pr t mos folur e

shkruar publikisht rreth t vrtetave q zotron dhe prirjes pr tiu prmbajtur

standardeve dhe deontologjis profesionale. Natyrisht, deri sa kjo praktik nuk sht

shndrruar n mnyrn e vetme t puns s tij n media.

Pr shembull, lexuesit krkojn t dijn pr m shum detaje mbi shrbimin e

kompanive t telefonis celulare n tregun shqiptar, por fakti q nga publikimi i ktij

investigimi media ku punon mund t mos prfitoj m nga reklamat e tyre, bn q

gazetari apo edhe kryeredaktori t trhiqen. E ktu kemi t bjm me vetcensur

edhe pse asgj ende nuk sht shkruar.

Nga ana tjetr, gazetart, shpesh pr shkak t prvojs, kulturs,

ndrgjegjsimit pr rolin e tyre shoqror, ndikimin dhe pasojat q mediat kan n

shoqri, n kushte t caktuara mund t gjejn motive pr t frenuar t drejtn e tyre

pr publikim. Pra, n rrethana t jashtzakonshme, ose kur vet njeriu i medias e quan

t arsyeshme, mund t mos ta prdor t gjith lirin e tij n aspektin e publikimit.

Shembujt t ksaj jan t shumt n historin e medias. Mund t prmendim ktu se

pas prfundimit t Lufts II Botrore gazetart amerikan iu prmbajtn t

ashtuquajturs Social Responsibility (prgjegjsia sociale) pr t mos evidentuar

shtje ndrkombtare q mund t cnonin politikn e jashtme amerikane.

N kt mnyr, vlersimi i vetcensurs merr kuptime t ndryshme sipas

kndvshtrimit me t cilin e trajton at. E prkufizuar n forma t ndryshme e t

ngjashme me njra - tjetrn, vetcensura na shfaqet si nj praktik pmes s cils

individt redaktojn n mnyr sistematike fjalt, mendimet, veprimet, mjetet

investiguese etj, madje deri n at mas sa ngurrojn t flasin kur ndodhen n grup,

shpenzojn shum m tepr koh duke menduar se si duhet t shfaqen dhe ushqejn

34

ndjenjn e nj frike t brendshme t prhershme, q shndrohet n natyrn e tyre t

dyt.

Por, ka edhe raste kur n fakt vetcensurimi mund t jet edhe si rrjedhoj e

bindjes s gazetarit, sidomos sht fjala pr arsye t normave morale, pr respektin

ndaj individit , ndaj jets private t tij, apo kur bhet fjal pr kauza t caktuara

madhore q kan bjn me interesa shtetrore.

Ishgazetar n nj kanal televiziv privat, TV Arbria, Shpendi Gjana, q m pas

u largua nga gazetaria aktive drejt sektorit t marrdhnieve publike, pohon se n vitin

2004 u pushua nga puna pikrisht pr kto lloj arsyesh, pra pr arsye t mosprputhjes

s bindjes s tij morale me at q i krkohej nga drejtori i informacionit. Bhet fjal

pr prdorimin e termit terrorist islamik n lajmet nga bota mbi luftn n Irak dhe

Afganistan. Gazetari Gjana refuzonte ta prdorte kt term n brendin e lajmit, pr

shkak se si besimtar mysliman nuk besonte se ekzistonte nj lloj i till terrorizmi.

Sipas mendimit t tij, terroristi sht i till pavarsisht ngjyresave fetare, origjins etj.

Kjo sipas Gjans sht edhe arsyeja se prse u pushua nga puna. Edhe pas ikjes nga

TVA n Top Channel mendova se do t ndodhte e njjta gj. Por nuk ndodhi. Aty

mbizotronte nj mentalitet m liberal i prdorimit t gjuhs. thot Gjana.4

1.1.1. Vetcensura si moral shoqror

Vetcensura, por edhe censura kan qen subjekt studimesh edhe n fushn e

sociologjis dhe t psikologjis. Vetcensura vrtet sht frenim, por n kushte t

caktuara ajo mund t konsiderohet si nj indikator me ndikim pozitiv. Detyrimi dhe

dshira pr t qen pjes e nj komuniteti social, zbatimi i rregullave t prbashkta,

nderimi q mund ti bhet familjes apo komunitetit, detyrimi pr t zbatuar kode

deontologjike dhe etike n ambientet e puns, e shum t tjer si kto, jan faktor q

ndikojn n vetcensurimin e individit dhe profesionistve n prditshmrin e tyre,

dhe q ndikojn pozitivisht. Pra, n kto kushte, vetcensura kthehet n nj rregullator

t mnyrs s jetess pr gjithknd.

Profesori i psikologjis sociale n Universitetin e Standford-it, Dale T. Miller,

n librin e tij Nj ftes pr n psikologjin sociale trajton hollsisht shum aspekte

mbi censurn dhe vetcensurn. Sipas tij, Vetcensura sht e mir dhe e keqe.

4 Gjana, Shpendi. Intervist nga Ramadan ipuri (5 shtator, 2015)

35

Sigurisht q ka akte t vetcensurs q pasqyrojn nj dshtim t vullnetit, por t

tjert reflektojn pranin e fuqis s vullnetit dhe nxisin guximin mbi dobsin. Q

njerzit t negociojn n mnyr t suksesshme me botn e tyre sociale, ata duhet t

ken aftsin pr t shtypur ndjenjat dhe mendimet e tyre private, dhe, po aq e

rndsishme, t fshehin faktin se ata po bjn kt gj Gjithashtu Vetcensura

sht thelbsore pr mirfunksionimin normal t shoqris. Jeta e civilizuar nuk do t

ishte e mundur nse njerzit nuk do t ishin t aft dhe t gatshm pr t censuruar

ndjenjat e forta t tyre antisociale.5

Koncepti i s mirs dhe t keqes evidentohet n plan teorik dhe jo vetm sa

her q merren n analiz sjellje njerzore dhe situata t caktuara n shoqri. Kjo do

t thot se n prcaktimin ose formulimin e prmbajtjes s tyre krkohet mbajtja

parasysh e sfondit politik, ekonomik e shoqror, ku nuk duhen harruar periudhat

historike t njerzimit. N kt kuptim, mund t thuhet se nse nj element i jets

sht konsideruar pr nj koh t gjat si dika jo e mir, jo e rregullt apo korrekte, n

situata t tjera mund t ket konotacion krejt t ndryshm. Media jon nuk mund t

diskutonte para viteve 90 pr bashkjetesn, nj koncept ky i dnuar nga ligji dhe

shoqria, ndrkoh q sot nj fenomen i till i prhapur gjersisht konsiderohet dhe

trajtohet mediatikisht si dika e zakonshme.

Duke e par vetcensurn n kndvshtrimin pozitiv, mund t thuhet q

individt kan dy lloj komunikimesh, njri privat dhe tjetri publik. N komunikimin

publik njerzit jan m t kujdesshm. Sigurisht, kjo vlen edhe pr gazetart. Duke

qen edhe persona publik, fjala e tyre ka edhe m shum rndsi se e nj qytetari

tjetr n nj ambient publik. Pra, bhet fjal pr prgjegjshmrin dhe prgjegjsin

personale t gazetarit prball mjetit q ka n dor, q mund t jet kamera, aparati

regjistrues, teksti, raportimi me goj etj.

sht me interes t theksohet se n planin e komunikimit ndrpersonal apo n

grupe, vetcensurimi mund t shfaqet n formn e taktit, pra si nj mosartikulim i

drejprdrejt i detajeve apo fakteve q mund t cnojn grupin. Ky lloj vetcensurimi

mbetet tipik pr periudhat diktatoriale, ku artikulimi i hapur pasohet nga ndshkimi i

shtetit. Si nj vetruajtje, kjo lloj vetcensure ka qen tipar i komunikimit, si pr

njerzit e medias, ashtu edhe pr masat e gjera t popullsis.

5 Miller, Dale T. "An Invitation To Social Psychology." Cengage Learning. 2005.

http://38is.blogspot.com/2012/05/lydia-lim.html (vizituar m 24 dhjetor, 2014).

36

Par n aspektin e funksionimit t shoqris dhe t medias si pushtet,

vetcensura duket se mund frenoj sjellje t caktuara sociale dhe mund t ushqej

sisteme t caktuara shoqrore duke e mbajtur ngrehinn e tyre mbi kmbt e censurs,

duke imponuar dhunshm mendime, ide e veprime (rasti i sistemeve totalitare,

fashiste, naziste, komuniste si dhe i diktaturave e grupeve ekstremiste, t shfaqura deri

n ditt tona). Por, ka edhe nga ata studiues q mbrojn tezn se vetcensura mund t

kontribuoj pr t mirn shoqrore, n respekt t normave kulturore, sociale e

psikologjike, rregullave deontologjik dhe etik, t detyruara pr tu zbatuar, si form

e funksionimit t nj sistemi rregullash t pranuara nga institucioni ku bn pjes.

Por, ktu duhet vn n dukje fakti se aplikimi i vetcensurimit pr t qn

konform praktiks dhe deontologjis profesionale t mediumit, pavarsisht asaj q

diktojn faktet, ngjarjet, pavarsia e gazetarit, reagimet e opinionit publik, ka efekte

shqetsuese q reflektohen n pasqyrim, n ruajtjen e standardeve profesionale q

bjn dallimin mes gazetarve dhe qytetarve gazetar, t cilt debutojn n mediat

klasike e ato t reja.

N kt pik, vlen t shikohet mnyra se si Sigmund Frojd (Sigmund Freud) e

ka analizuar shtjen prmes nj koncepti psikologjik, pra prmes raportit t tabus

ndaluese dhe frustrimit, raporti midis moralit dhe jets instiktive psikologjike.

N librin e tij Totem dhe Tabu, kur flet pr frikn nga inesti, Frojdi, teksa

analizon indigjent e Australis, t cilt sipas tij konsiderohen si nj rac e veant q

nuk paraqet asnj ngjashmri fizike apo gjuhsore me fqinjt e tyre m t ngusht,

thekson se n kushtet n t cilat ata jetojn padyshim q nuk mund t presim q jeta e

tyre seksuale t jet sipas moralit ton, ose q instiktet e tyre seksuale tu nnshtrohen

kufizimeve m t rrepta. E megjithat, ne msojm se me nj prkujdesje t

jashtzakonshme dhe me nj rreptsi t mundimshme, ata i kan vn vetes si qllim

shmangien e marrdhnieve seksuale inestuale. Kjo deri n at pik sa krejt

organizimi i tyre shoqror duket se i shrben ktij qllimi ose lidhet ngushtsisht me

prmbushjen e tij.6

Pr Frojdin, nnvetdija si nocion sht kategori fundamentale e psikanalizs.

Duke konsideruar se baza e tr jets sht n sfern e cila sht krijuar duke prapsur

instinktin (para s gjithash at libidinoz) n sfern e nnvetdijes, ai pohon se

pikrisht kjo sfer prcakton t gjitha aktet tona t vetdijshme. Sipas Frojdit, t

6 Freud, Sigmund. Totem dhe tabu. Tiran: Dituria, 2003. F.10

37

prapsurit, mosplotsimi i knaqsis s plot t instinkteve seksuale rezulton me

neuroza t ndryshme, eksese patologjike, gabime n shkrim dhe n t folur e t tjera.

Zbulimi i sfers s nnvetdijshme nga Frojdi, duket se paraqet nj zbulim

jashtzakonisht t rndsishm, sidomos pr shpjegimin m t thell t disa

fenomeneve jo vetm psikike, por edhe t prgjithshme kulturore.

Par n kndvshtrimin e Frojdit dhe teoris s tij t psikanalizs, nuk mund t

shmangim marrjen n konsiderat t nj aspekti i cili nuk sht n fokusin e ktij

studimi. Por, jemi t detyruar ta prmendim pasi n qasjen dhe prditshmrin e

njerzve t medias shfaqen ndikimet si t kushteve profesionale, po ashtu edhe

element t subkoshiencs q burojn nga origjina, kushtet e jetess, temperamenti,

dshirat dhe piksynimet e tyre si pjes ideve t konservuara brenda vetvetes.

Duke e analizuar n raport me punn e punonjsve t medias, vetcensurimi

vjen kryesisht si pasoj e friks s prekjes s interesave t aktorve t ndryshm, q

ndikojn direkt mbi gazetart dhe mediat n prgjithsi. Deri n kt pik, ky sht

nj trajtim racionalist nga pikpamja psikologjike e mekanizmit vetcensurues, pasi

supozohet q gazetari e di se far duhet t vetcensuroj dhe e bn n mnyr t

ndrgjegjshme. Por, nga ana tjetr, problemi sht m i ndrlikuar. Ka vetcensur q

mbetet e pandrgjegjshme edhe pr gazetarin, sepse ai ia fsheh vetes, ose edhe nuk e

kupton. Pra vetecensur me mekanizma psikologjike jo t ndrgjegjshm.

N kt kndvshtrim, psikanalisti Zhak Lakan (Jasques Lacan), nj ndr

pasuesit e Zigmund Frojdit, n librin e tij Msimet e mia thot se e pavetdijshmja

jon strukturohet n gjuh, pra kthehet n gjuh. E vrteta sipas tij fillon t

prcaktohet n momentin q ekziston gjuha. Ai thot se aparati gjuhsor gjendet diku

n tru, si merimang dhe ushtron kontroll. Sipas Lakait, Njeriu jeton n gjuh... Do

t thot q gjuha ekziston para njeriut, natyrisht. Jo vetm njeriu lind n gjuh njlloj

sikurse lindet n bot; ai lindet nprmjet gjuhs.7

Ndrkoh, Erik From (Erich Fromm), kur flet pr konformizmin prej automati

n librin e tij Arratisje nga liria thekson se individi e kaprcen ndjenjn e

paprfillshmris n lidhje me pushtetin shtyps t bots s jashtme ose duke hequr

dor nga integriteti i vet personal, ose duke shkatrruar t tjert me qllim q bota t

pushoj s qeni krcnuese. Sipas tij, rrugt e tjera t ikjes jan trheqja nga bota, deri

n nj pik sa ti humbiste ksaj t fundit karakterin krcnues dhe fryrja psikologjike

7 Lacan, Jacques. Msimet e mia. Tiran: Onufri, 2012. F.40

38

e vetvetes, deri n nj pik t till, sa t bhej i vogl prball bots s jashtme. Kjo

ikje sht zgjidhja q gjen shumica e individve normal n shoqrin moderne, -

thot From.

Individi pushon s qeni vetvetja, prshtat pr vete krejt tipin e personalitetit q i ofrohet

nga modelet kulturore dhe prandaj, bhet njlloj si t gjith t tjert ashtu si pretendojn ata

q t jet. Hendeku ndrmjet meje dhe bots zhduket dhe me kt edhe frika e

ndrgjegjshme e vetmis dhe e pafuqis. Ky mekanizm mund t krahasohet me ngjyrimin

mbrojts q marrin disa kafsh. Ngjajn aq shum me ambientin e tyre sa q mezi mund t

dallohen. Personi q heq dor nga uni individual dhe q bhet automat, identik me miliona

automat t tjer q e rrethojn nuk duhet t ndihet m i vetmuar dhe i ankthshm. Por, mimi

q paguan sht i lart, sht humbja e unit t tij.8

From sjell nj qasje interesante n lidhje me pozicionin q gjendet individi

brenda shoqris dhe kushteve ku ai jeton. Sipas tij, ka shum raste nga jeta e

prditshme ku njerzit duket se marrin vendime, duket se duan dika, por, n t

vrtet, ndjekin trysnin e brendshme ose t jashtme se duhet t duan at q u

krkohet t bjn. N t vrtet, - thot From, duke vzhguar fenomenin e

vendimeve njerzore, mbetemi t habitur sesa shpesh njerzit gabohen kur e quajn

si t vetin at vendim q, n t vrtet, nuk sht gj tjetr vese nj nnshtrim ndaj

bindjes, detyrs ose thjesht trysnis.

Kur flet pr zvendsimin e unit real q shpeshher zvendsohet me nj

pseudondjenj q sht e ndryshuar, From sjell shembullin e nj student