Verhuizingen en residentiële segregatie in Amsterdam

1890-1940

Henk Laloli

Amsterdam

Thema’s

• Patronen van stedelijke ontwikkeling

• Mechanismen van residentiële segregatie

• Oorzaken

Patronen

• Onderzoek in moderne steden: Chicago• Stadstructuur van functionele en sociale zones• Transformatie van het stadshart• Toenemende rijkdom van centrum naar suburbs• Strijd om de schaarse ruimte• Toenemende residentiële segregatie• Buurt nog gemeenschap?

Mechanismen van residentiële segregatie

• Filtering of housing: opschuiving groepen

• Strijd om de beste locaties: huur, inkomen

• Verandering: stadsvernieuwing, sloop, nieuwbouw, gentrification

• Suburbanisering: rijken trekken weg

Oorzaken

• Toenemende welvaart

• Grotere mobiliteit

• Individualisering

• Prijs van onroerend goed

• Op zoek naar aansluitende levensstijl

Weerslag van bredere sociale processen

Doel van onderzoek

• Individuele mobiliteit verbinden met processen van residentiële segregatie

Vragen Bleven de armsten achter in de oude stad? Was er een toenemende residentiële segregatie in Amsterdam? Welke patronen van residentiële segregatie zien we in de verhuizingen?

Redenen voor verhuizing

• Werk

• Familie

• Betere, grotere woning: gezinsuitbreiding

• Huur: inkomensverandering

Bronnen

• Stedelijke inkomstenbelasting en huren op buurt- en wijkniveau

• Steekproef van havenarbeiders en losse arbeiders aangevuld met data uit het bevolkingsregister

Losse arbeiders

Wijken af van de totale bevolking

• Lage huwelijksleeftijden

• Hoge vruchtbaarheid

• Zeer wisselvallig arbeidsbestaan

• Gezinsinkomen van vader en kinderen

• Migranten?

Amsterdam development

Bevolking naar gebied 1859-1941

Oude stad

Nieuwe wijken 19e eeuw

Nieuwe wijken 20e eeuw

0

50000

100000

150000

200000

250000

300000

350000

400000

1859 1869 1879 1889 1899 1909 1920 1930 1941

Onderzoek naar verhuizingen• Twee cohorten: huwelijken voor en vanaf

1909, start en eindadressen

Resultaat

• Havenarbeiders verhuizen naar nieuwe stadswijken

• Wonen dichtbij de haven

• Overgerepresenteerd in oude stad en arbeiderswijken

Verhuizingen in twee huwelijkscohorten

  Voor 1909 Vanaf 1909  

Wijken Start Eind Start Eind Zone

  % % % %  

Centrum 11,4 5,7 4,6 3,7 17e eeuw

Grachtengordel 2,9 0,7 1,9 3,7 17e eeuw

Jodenbuurt 17,1 7,9 11,1 6,5 17e eeuw

Jordaan 18,6 5,0 11,1 6,5 17e eeuw

Oostelijke Eilanden 22,9 15,7 13,9 12,0 17e eeuw

Westelijke Eilanden 5,7 2,1 4,6   17e eeuw

Oost 9,3 21,4 18,5 18,5 19e eeuw

Staatsl., Spaarnd.buurt 7,1 16,4 17,6 10,2 19e eeuw

Oud West 2,9 2,1 5,6 6,5 19e eeuw

Pijp 2,1 2,1 6,5 4,6 19e eeuw

Stedelijk gebied west   3,6 1,9 11,1 20e eeuw

Stedelijk Noord 0 9,3 2,8 9,3 20e eeuw

Oud-Watergraafsmeer en Omval   2,9   3,7 20e eeuw

Amstellanen en omgeving   0,7   0,9 20e eeuw

Museum-, Concertgebouw-,Willemspark- en Apollobuurt   1,4     20e eeuw

Landelijk Noord   2,9   2,8 20e eeuw

Landelijk West       0,9 20e eeuw

Totaal 100 100   100,0  

N = 140     N = 108    

In nieuwe stad 21,4 62,9 52,7 68,5  

In arbeiderswijken 79,3 80,7 77,1 73,4  

Residential mobility

• Havenarbeiders verdeling wijkt af• Hun verhuizing houdt de totale bevolking niet bij

Havenarbeiders en stadsbevolking vergeleken

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90In

de

x o

fd

issi

mila

rity

Ou

de

sta

d

Arb

eid

ers

wijk

en

Ind

ex

of

dis

sim

ilari

ty

Ou

de

sta

d

Arb

eid

ers

wijk

en

Start adres Eind adres

%

Huwelijk voor 1909

Huwelijk vanaf 1909

Stad in 1900 en 1936

• Havenarbeiders wonen vlakbij de haven in de oude stad• Niet in de elite of middle class wijken

• Elite verschuift van centrum naar zuiden• Havenarbeiders blijven nabij de haven

• Havenarbeiders wonen in de lage huren wijken• In de oude stad

• Ze verhuizen naar de nieuwe wijken met lage huren

Hoe konden ze verhuizen?

De nieuwe wijken hebben hogere huren

Lage huren per gebied (%)

37,942,9

40,36

11,6213,68 14,01

05

101520253035404550

1915 1925 1936

< fl. 2,50 < fl. 4,- < fl. 4,81

%Oude stad

Nieuwe stad

Totale voorraad lage huren per gebied (%)

65

52,4

37,035

47,6

63,0

0

10

20

30

40

50

60

70

1915 1925 1936

< fl. 2,50 < fl. 4,- < fl. 4,81

%

0

5000

10000

15000

20000

25000

30000

35000

40000

45000

Abs.

Oude stad

Nieuwe stad

Absoluuttotaal

Inkomen en huur havenarbeiders in 1925

Buurtcombinaties Stadsdeel Gemiddelde huur

Huur percentage bij inkomen van fl.1537 per jaar

Spaarndammerstraat 19e eeuws 256,55 16,69

Barentszbuurt 19e eeuws 172,14 11,20

Planciusstraat e.o 19e eeuws 261,61 17,02

Westerstr-Tuinstr (Jordaan) 17e eeuws 167,91 10,92

Lindengr-Westerstr (Jordaan) 17e eeuws 185,23 12,05

Brouwersgr-Lindengr (Jordaan) 17e eeuws 157,39 10,24

Indische buurt 20e eeuws 318,61 20,73

Funen 19e eeuws 186,72 12,15

Dapperbuurt 19e eeuws 246,75 16,05

Buiksloterham 20e eeuws 181,9 11,83

Inkomenspositie van de blijvers in oude stad en vertrekkers naar nieuwe stad (%) 

  Huwelijken voor 1909 Huwelijken na 1908

 

Benedengemiddeld

Bovengemiddeld

Benedengemiddeld

Bovengemiddeld

blijvers 79,5 20,5 81,8 18,2

nieuwe stad 66,1 33,9 63,2 36,8

Totaal 72 28 39 13

Inkomenssegregatie

Elite belasting segregatiewijken met > 5 % van de elite

89,5

79,586,2

91,9

0

1020

30

4050

60

70

8090

100

1879 1915 1930 1936

%

Elite Wijken

1879 1915 en 1930 1936

Centrum Grachtengordel

Grachtengordel Hugo de Grootgracht - Vondelpark

Jodenbuurt Museum-, Concertgebouwbuurt

  Pijp

 Oost  Nieuw-Zuid

Aantal wijken

3 5 6

Homogeniteit van arbeiderswijkenaangeslagenen in midden en elite categorie (%)

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

Noord Oost West Jordaan OostelijkeEilanden

Pijp

Nieuwe stad Oude stad

Arbeiderswijken Gemengd Stad

%1900

1915

1930

1936

Conclusies havenarbeiders

• Havenarbeiders leven in de buurten met de laagste huren en inkomens: gesegregeerd

• Dit verandert nauwelijks wanneer ze verhuizen naar de nieuwe stadswijken

• Werklocatie en woninghuur beïnvloeden de keuze voor een woning

• Ze maken de overstap naar betere huizen• Profiteren beperkt van gemeentebeleid

Stedelijke ontwikkeling

• Toeneming residentiële segregatie?– Sinds 19e eeuw toegenomen, met een afzwakking in jaren ‘20

• Degradatie van de oude stad?– Verlies van elite en middengroepen– Centrum toont verschijnselen van CBD – Arbeiderswijken hier toenemend homogeen

• Verschillen tussen bouwzones? – Bouwkwaliteit verschilt– Arbeiderswijken in oude en nieuwe stad groeien naar

elkaar wat inkomen betreft

• Patroon residentiële segregatie– Tegenstelling tussen het zuiden en de rest