Vate 17

1

Vate

Serredaktor:Malmîsanij

Redaksîyon:Haydar Diljen, J. Îhsan Espar,

Malmîsanij, Mehmet Uzun

Însîyatîfê destpêkerdiflî:Osman Aytar, Yildiray Beyazgul,

Çeko, Mûnzûr Çem, Memo Darrêz,Nîhat Elî, Cemîl Gundogan, Lerzan Jandîl,

Huseyîn Kulu, Seyîdxan Kurij,Robîn Rewflen, Kamer SoylemezKazim Temurlenk, fiukrî Urgun

Temsîlkarê Almanya:Mûnzûr Çem

Faks: +49 - 30 - 611 33 19Seba aboneyîye û têkîlîye (Almanya de):

VatePostfach: 30 21 07

10 752 Berlin/Almanya

Temsîlkarê Berlînî:Aydin Bîngol

Temsîlkarê Norveçî:M. DarrêzBox: 2545

7001 Trondheim/NORVEÇ

Temsîlkarê HollandaFerhad AmedîDelfzyl Str. 816835 CM Arnhem/HOLLANDATel: +26-323 26 95

fiertê aboneyîye:Welat serrêk 6 aflmîTirkiya: ......................... 40 DM. ......... 20 DM.Almanya: ...................... 40 DM. ......... 20 DM.Swed: ........................ 250 SEK. ...... 125 SEK.Welatê bînî: ................. 70 DM. ......... 35 DM.

Vayî: 10 DM./50 SEK.Îlan:Riperrêk: 200 DM./1000 SEK.Nêm riperr: 100 DM./500 SEK.Çarêgriperr: 50 DM./250 SEK.

Çap: Apec Tryck & Förlag, StockholmISSN:1401-2995Postgiro:Kurdiska Kultur och Språkföreningen475 16 98-4 SWEDEN

Adresa têkilîye:Ihsan TürkanEksätravägen, 186S-127 61 Skärholmen/SWEDENTel: +46-(0)8-97 76 56E-mail: [email protected]

VateKovara Kulturî

Hûmare: 17Wisar 2002

Berpirsiyarîya her nuflteyî ya nufltoxî/nufltoxe bi xo ya.

2

Vate

TEDEYÎ

Wendoxan rê ................................................................................................................................... 3

Roflan Lezgîn, Baba ......................................................................................................................... 4

C. Zerduflt, ”Derdê Ma Zî O yo Ke Ganîmendiflê Na Lehçe de Wa Tenê Faydeyê Ma Bibo” ...... 6

Heydo Keçanic, Warê Dîyarî ........................................................................................................ 15

W. K. Merdimîn, ”Ti Heta Mîraz Kirî, fiar Patîle Dûno Pera” ...................................................... 16

Mûnzûr Çem, Di fiêrê Kurdîstanî: Alîflêr û Zerîfa ........................................................................ 20

Hamdî Ozyûrt, Vatiflê Bêvateyî .................................................................................................... 26

Mela Muhemmedê Hezanî (Mem), ’Eqîdetu’l-Îmanî ............................................................... 28

J. Îhsan Espar, Kitaban ra ............................................................................................................. 42

Firat Çelker, Vateyê Verênan ........................................................................................................ 49

Seyîdxan Kurij, Fekê Çewlîgî de Antiflê Karan (Fîîlan) .............................................................. 51

Jêhatî Zengelan, fiah Îsmayîl ........................................................................................................ 57

Mela Kamilê Puexî ra fiîîrî ........................................................................................................... 69

Roflan Lezgîn, Îdyomê Ma-I .......................................................................................................... 76

W. K. Merdimîn, Tepîflîyayîflê fiêx fierîfî ...................................................................................... 84

Firat Çelker, Rîpelê Fiqrayan ........................................................................................................ 86

Erkan Çewlîgij, Dîlberê ................................................................................................................ 88

IKK, Raya Pêroyîye rê ...................................................................................................................... 89

Xezala fiarikî, fieratkerdiflî Keyney Qadî ..................................................................................... 91

Mihanî Licokic, Liwe û fiêr ........................................................................................................... 97

Malmîsanij, Çend Fotografê Kanê Dêrsimijan .......................................................................... 100

Gawanê Welatî, Welat Vonû ....................................................................................................... 106

Celadet Alî Bedirxan, Ferhenga Kurdî (Kurmancî)-Frensî-XVII ............................................. 107

Alfabe .............................................................................................................................................. 112

3

Vate

WENDOXAN RÊ

Wendoxê hêcayî,Ma newe ra pîya yê. No mabên (beyntar) de hûmara 13 û 14. a Vateyî

Tirkîya de newe ra neflr bîy û welat resay.Seke ma hûmara 16. de nufltbi, ma na hûmara de kitabê Mela

Muhemmedê Hezanî (Mem), Eqîdetu’l-Îmanî newe ra neflr kenî. Nokitab 1981 de bi herfanê erebkî nusîyayo labelê tîya newe bi herfanêlatînkî vejîyêno.

Di flîîrê Mela Kamilê Puexî, Çewlîgî ra resay ma. fiima na hûmarede nê flîîran zî wanenî.

Nuflteyê ke welat ra yenî vera-vera vêflî benî. Zafaneyê (vêflaneyê)nuflteyan û roportajanê na hûmara ma welat ra ameyî. Ma seba nayekeyfwefl î, çunke çimeyê Vateyî welatê ma yo.

Aflmanê (menganê) peyênan mîyan de çend kitabê kirmanckî yêneweyî vejîyayî. Redaksîyonê ma ra J. Îhsan Espar na hûmare de nêkitaban bi flima dano flinasnayîfl (naskerdifl).

Qapaxê peyên ê hûmara ma ya 16. de yew fotograf bi. Ma binêfotografî de nufltbi “Yado û Ado“. Tayê wendoxanê ma yê hessasan mapê hesnay ke keso ke nê fotografî de Yadoyî het o Ado nîyo labelê HusîBegon o çewlîgij o. Wa nê wendoxê ma yê hessasî berxudar bî ke manaye ra haydar (agahdar) kerdî.

fiima zî fikr û rexneyanê xo ma rê binusî, wa Vate de vateyê flima zîbibo.

Vate

4

Vate

BABA

-Aaa... Aaa... A. Pifl... Piflfl... Piflflfl...-Dada!-Ha dada qurban.-Babê mi key yeno?-Babê kêna mi flîyo xebate. Cayêko dûûûrî!..-Babê mi flîyo hebate, ma lê pelan ano?-E dada mi. Babê kêna mi flîyo xebate ma

rê peran ano.-Jaf ano?-Zaf ano.

Roflan LEZGÎN

-Babê mi jaf pelan ano, ma hendî flelê jiblan la nan nêdanê alê?-E vereka mi. Ma hendî serê zibilan ra nan nêdanê arê. Ma nanê

firine wenê...-Babê mi jaf pelan bîyalo, ej vana wa mi lê veyvekêka naylone bielêno.

Wa polê aye jî efltbo, e dada?-E qijkeka mi. Wa porê aye zî estbo û çimê aye zî hêflînî bê.-Citeyê flolanê flûlan jî mi lê bielêno, laaa...-Baba, kêna mi rê citêy solanê sûran zî erêneno.-Wa baba bêlo...- Aaa... Aaa... A. Pifl... Piflfl... Piflflfl...-O dada!-Ha dada qurban.-Babê mi çi lê cilê ho nêbeldê?-O cayo ke baba flîyo de yew cilan nêdano xo ra.-Dada!

5

Vate

-Ha dada bi qurban.-Ti çi lê hel loj cilanê babayî boy kena û belmena?-Mi bêrîya babayî kerda!-Mi jî jaf bêlîya babê ho kelda. Jaff... Eeende!-Lûrî... Lûrî... Lûrî...Babê kêna min flîyo cayêko dûrîKêna mi rê erênay citeyê solê sûrîArdê verê çemê XabûrîKutikê harî flîyê vernî,Ferêk berdo ferêk verdayo, lûrî!..Aaa... Aaa... A. Pifl... Piflfl... Piflflfl...

6

Vate

”DERDÊ MA ZÎ O YO KE GANÎMENDIfiÊ NA LEHÇE DE WA

TENÊ FAYDEYÊ MA BIBO”

Roportajkerdox: C. ZERDUfiT

C. Zerduflt: -Merheba flima rê. fiima xo û koma xo wendoxanê Vateyîrê danê flinasnayîfl (naskerdifl)?

Ayfer: -Ez 1996 de ameyo Navenda Çanda Mezopotamyayê (NÇM).Mi weyra (uca) panc-flefl aflmî qursê girewt. O wext embazan ra Hesenû Huseyn bîy, înan dest bi xebata na koma kirmanckî (zazakî) kerdbi.Badê ê seba sewbîna xebate aqitîyay (abirîyay). Min û Xidirî û fiengulera pey Nûrcan û embazê bînî amey.

Grûba Vengê Sodirî 1997 de bunyeya NÇM de virazîyay. Ma komanêbînan ra cîya, kirmanckî muzîk virazenê. No ware de vêflî (zaf) xebateçinê ya. Mikaîl Aslan, Metîn û Kemal Kahraman û çendna tenan rateber (xaric).

Çi heyf ke ma edebîyatê kirmanckî de zî vêflî xebate nêvînenê.Virazîyayîflê koma ma -tay (tikê) zî bibo- semedê dekerdiflê nê venganeyîyo û nê kulturî rê wayîrvejîyayîfl o.

Verê mi cûra cenaynê. Dima ez yew dem (wext) flîya mi LîseyaHuneranê Rindan a Pera (Pera Güzel Sanatlar Lisesi) de ders girewt.Ez nika koma ma de solo, vokal û keman de ya.

Çîgdem: -Ez zî NÇM ra, koma domanan (gedeyan) ra yena. Ez hema-hema sere (vernî) ra na kome de ya, ez Sêwas ra ya. Kome de wezîfeyêmi, cenayîflê basgîtare yo.

Mehmed: -Ez serrey 1974î di Pîran di mardey xo ra bîyo. Mi hetonîlîse Pîran di, tira pey teknîkerey ser o Afyon di wend. 1997 di ez omewoÎstanbul. Ino hîrê serrî ra vêflêr o ki ez Koma Vengê Sodirî di xebetîyêno.Imsar (emser) zî ez ha Akademîya Îstanbulî di muzîkî ser o woneno.

Xebatey ma hetey netewîyey (milî) ser o ya. Ma wazenî ki lehçeyama zî heway (sey) lehçeyonê bînon aver flêro, bibo netewî, heme ca bireso.Rayîrê ma, xo (xwi) flinasnayîfl û xo resnayîfl o. Ma wazenî ki kulturêxo, zonê (ziwanê) xo, muzîkê xo bi dinya bidî flinasnayîfl.

7

Vate

Xidir: -Ez zî sey Çîgdeme koma domanan ra yena. Ez zî Sêwas raya. Ez kome de binê virafltiflê notayan hazir kena û flelpe, saz û cûracenena.

Nûrcan: -Ez Amed ra wo. Hêni ra. . .

C. Zerduflt: -Yanî ti hemflerîya Mele Ehmedê Xasî ya?Nûrcan: -Nêzono, ez yê nêflinasneno. Ez kome di perkusyon û vokal d’ o.

Grûba Vengê Sodirî

8

Vate

C. Zerduflt: -Çirê muzîk? Çirê ”Vengê Sodirî”? Nameyê bandê(kasetê) flima ”Wayîr” o, çirê? Yanî flima vanê ”Ma hema (hona) zîbêwayîr î”?

Ayfer: -Muzîk miletanê bînan rê zî muhîm o la seba kurdan hînazaf muhîm o. Edebîyatê nuflte yê kurdan hindasî (ende) çinê yo laedebîyatê fekkî zaf pêt (zengîn) o û coka muzîk zaf muhîm o. Muzîktarîxê ma de ciwîyayîflê bêrîyan û dejan o, heskerdiflê afliqan o,pêrodayîflê eflîran o. Bi kilmîye, muzîk bîyo wesîle ke hedîseyê merdimanû miletan fek ra fek, ziwan ra ziwan, nesîl ra nesîl hetanî ewro bêrî ûbimanî. Muzîkî semedê naye (ina) qasidîye (elçîyîye) kerda.

Goreyê tayêne lehçeya kirmanckî merda. Derdê ma zî o yo keganîmendiflê na lehçe de wa tenê (tikê) faydeyê ma bibo.

”Wayîr”, wayîrvejîyayîfl o. Xebata kulturî ya. Ma wazenê flîweyê kenê welatî de qisey (qalî) benê, ma înan bîyarê têhet. No band, yew fleklêciwîyayîflî yo. Yew ”qîrrî” ya.

Mehmed: -Ez eyeleydey (domanîya) xo ra muzîkî ra zav (zaf) heskeno. Cêko ki mi vîrî yeno ez deyîron (kilaman) vono, gofltareno. Ez kihaydarê xo bîyo, omeyo xo ser, mi hinî qerar da, mi va ”Ez gonî zondêxo di deyîron vajo”. Des serrî esto ki ez deyîronê kirdkî (zazakî) arêdono, ser o xebetîyêno.

Ez ki omewo Îstanbul, ez pey hesîyawo ki yew grûbi newe omeyapêser ki kirdkî muzîk virazo. Ez flîyo mi konserê yînî gofltarit, ezewnîyawo ki fekê Pîranî reyra deyîron nêvonî. Mi gore kirdkîya ki bêkirdkîyey Pîranî, Çewlîgî, Xarpêtî, Palî, Sêwregi û ay cayonê bînon bo,temom nîya.

NÇM yew cawo netewî yo. Kulturê netewî ser o xebetîyêno. Komê kiNÇM mîyon di yî, yê (ê) zî gonî inê fikirî rî xizmet bikî. Hacey ma,hacey mileta ma ina ya. Ma zonî ki semedê ferqê flîweyon ra, fekon rama niflnî (bese nêkenê) wefl yewbînon fam bikî. Gonî kê (kes) fekonbîyaro têhet ki kê yewbînon biflinasno, yewbînon ra hes biko. Rayîrêma gonî ino bo.

Mi gore ”Wayîr”, yew serzenifl o. Veyndey (venga) wayîrê inê zonîdono, inê kulturî dono. Ma pêro zonî ki bîyayîflê ma sayedê kulturê madi yo. Ma ino saye di inê rojon resay.

C. Zerduflt: -Hazirkerdiflê bandê flima de Metîn û Kemal Kahraman,Okay Temîz û Îzzet Kizilî flima rê ardim kerdo. Çîyî flima ardî têhet?

9

Vate

Ayfer: -No ware de kesanê ke tewr (en) zaf ma ra fam kerdênê, marê xerîb nêbîy, Metîn û Kemal Kahraman bîy.

Kirdkî hetê rîtmî ra zaf zengîn a. Semedê naye ra Okay Temîz ûÎzzet Kizilî -ke muzîkî ser o otorîte yî û dinya de namedar î- ma rêgelek yardim kerd.

Mehmed: -Mi gore zî xebatey Metîn û Kemal Kahramanî muzîkêkirdkî mîyon di yew cawo muhîm gêna. Tecrubeyê yînî (înan) ma ravêflêr o. Ay semed ra ma yînî reyra xebetîyay. Ma yînî ra zav çîy bonderbîy (musayîme).

Okay Temîzî terzê xo reyra eyro (ewro) dinya di xo dawo qebulkerdifl,heme kes yê flinasneno. Deyîronê ma di raflta zî rîtm zav zengîn o, zavserbest o. Ay semed ra Okay Temîz qayîl bi ma reyra bixebetîyo. ÎzzetKizil zî abiason.

Ma wazenî ki înkey (nika) ra pey heme enstrumononê xo ma bicenî.Ma tecrubeyê inê imbazon (hevalon) ra zav çîy bonder bîy, zav aver flîy.

C. Zerduflt: -Deyîrê flima behsê çîy kenê? Çîy ser o, kamî ser ovajîyayî? Mesajê deyîranê flima çi yo?

Beno ke no pers, perso zaf wefl nêbo. Beno ke wefl bi flima nêfli. Seke(hezeki) merdim yew ressamî ra yan zî flaîrî ra vajo ”To tîya behsê çîykerdo? Manaya na flîîra to yan zî nê rismê to çi ya?” fiima se vanê?

Ayfer: -Ma tewr zaf dîqqetê fekanê cîya-cîyayan kerd. Nê bandê made diwês (des û di) hebî deyîrî estî. Nê deyîrî behsê pêrodayîflê eflîrankenê, behsê qalinî (qelendî) kenê, behsê bêrîya welatî, dejê eflqî; bikilmîye behsê tarîxî kenê. ”Wayîr”, xebata vîrî ya.

Mehmed: -Wexto ki ma ”Wayîr”î ser o xebetîyaynî, ma wafltînî kiwa heme kes ma ra, zonê ma ra fam biko. Zerrey ma di çi bi ma dateber. Ay semed ra ma deyîrê Dîyarbekir, Koçgîrî, Gimgim, Xarpêt,Dêrsim û Pîranî ardî pê ser. Ma heme fekon ra deyîrî vatî ki wa mileteyma yewbînon xerîb nêveyno, yewbînon ra durî nêmono.

Heyatê (cuyê) ma ra heme çî inê bandî mîyon di esto. Deey (duayî),semahî, deyîrê warî, deyîrê karî, deyîrê doze û ey (yê) eflqî estî. Maformê muzîkê kirdkî ser o xebetîyay, ma kokonê xo ra qewet girewt.Ma waflt ki zonê ma di çi vengî estî wa vejîy raflte (meydan).

C. Zerduflt: -Gelo hunermendê (senetkarê) ke flima binê tesîrê înande mendî estî? Eke estî, kam î?

Ayfer: -Ez tim flîna (bese kena) vaja ”Ayê ke gelêrî yî, mi ser o tesîr

10

Vate

kenê”. Coka vatiflê deyîrbazan (dengbêjan), qirrika înan seba maçimeyêko muhîm o.

Mehmed: -Eki muzîkê kurdon eyro wefl aver flîyo se, ino xeyrêmuzîsyenon ra wo. Xebat û xizmetê yînî zav o. Xebatey fiivan Perwer,Mehmed Çapan, Ciwan Xaco, Koma Kamkaran, Serdar, Nîlufer Akbal,Huseyîn Doganay û Zeynel Kahramanî raflta zî rind a. Ma bi xeyr bêzavoney inênon (nînan), verênonê xo ra qewet gênî. Raflteya ma tim ûtim kok û reyondê ma di ya. Dengbêjê mayê verênî înkeyinon (nikayinan)ra hina aver î, yê rayîrê ma rofln kenî. Sewbîna zî dinya di çi esto çi çinêyo, ma gonî (ganî) taqîb bikî. Mesela Îran di û erebon mîyon dihunermendê baflî estî. Mavajî Susan Deyhim, fiahan Hezerî, KayhanKelhorî, Zohre Beyat, Ummî Gulsum.

C. Zerduflt: -Embaz Xidir, ti seke qiseykerdifl (qalîkerdifl) ra zaf hesnêkî. Ez vana ti vanî ”Herûnda mi de sazê mi qisey keno”.

(Embazê ey hiwenê/wîyênê, vanê ”raflt a”.)Xidir: -Merdim flîno wina (ana) zî vajo. Bêguman kesê ke tesîrê înan

ma ser o bîyo estî. Mesela saz de Arîf Sag, Mehmet Erenler, ZeynelKahraman û sewbîna sazbendî estî ke zaf wefl flelpe cenenê. Mesela zafhunermendê bênameyî estî, ez înan flinasnena.

C. Zerduflt: -fiima yew roportajê xo de vanê ”Qirrika dormeyê(çorflmeyê) Dêrsimî, Gimgimî, Çewlîgî, Pîranî ûsn. cîya ya, mabên


11

Vate

(beyntar) de ferq esto.” Raflta zî no ferq hindasî esto?Ayfer: -Ney, ney, vatiflê ma tam no nêbi. Qirrika dêrsimijan ser o

tikê (biney) tesîrê ”deyîflan” esto. Mavajî ferqê mezhebkî (mezhepsel)estî.

Mehmed: -Toy (tayê) roportajonê ma di biney xelet fam bîyo.Meqsedê ma ferqê flîweyon bi. Hetey ma di bineyna qirriki ra qalî beno.Cumhûrîyet û 1938î ra pey semedê asîmîlasyonî ra Dêrsim di gironeyatirkî zav a. Gironeya kirdasî (kurmanckî) zî zav a. Dêrsim di hinamaykkî (makkî) qalî kenî. Mi gore zî biney ferqê mezhebkî estî lablêhîssî eynî yî.

Yewna çî zî ino yo: Mintiqa ma di zavkulturey esta. Kurdî, suryanî,erebî, tirkî, farisî ûêb. Biney zî tesîrê inênon esto.

C. Zerduflt: -Gelo flima, ge-ge xo mîyan de pêflanenê (munaqeflekenê)? fiima ra tayê yan zî flima heme (pêro) vanê wa filan deyîra filanmintiqa band de bibo? Inasar (winasî) çîyan ser o?

(Pêro pîya hiwenê. Seke ez pay reyaya/damara înan na. Vanê ”E, e,ma rey-rey munaqefle kenê”.)

Ayfer: -Munaqefleyî benê, him zî zaf rey. Mesela ma vajî ma flonêFestîvala Dêrsimî yan zî Festîvala Dîyarbekir. Ma wazenê ke wa flarêa mintiqa zî fekanê, flîweyanê mintiqayanê bînan ra xeberdar bibo, înanzî biflinasno. Seba çîyanê inasarênan û sewbîna çîyan. . .

C. Zerduflt: -Gofldaritoxê flima tewr zaf kam mintiqa ra yê? Dêrsimra yê, Gimgim ra yê, Erzingan ra yê, Sêwregi ra yê, Pîran ra yê? Ciwanî, pîr î (kokim î)? Nînan ra kamî yî?

Ayfer: -Na game hema ma nifltê (nêeflkenê) zaf çîy vajê la flîyayîflênê festîvalan ra pey, ma pêhesîyênê (eflnawenê) ke Dêrsim ra, Dîyarbekirra gelek gofldaritoxê ma estî.

Nûrcan: -Ma hema zaf nêflinasîyênî (nînê naskerdene).Mehmed: -Zonayîflê mi gore, pîlî zî flinikî (qijî) zî ma gofltarenî. Ez

flîyo Pîran ki dapîrey (pîrika) mi zî, cîronê ma zî bandê ma gofltarenî.Hewawo ki mi fam kard wefl bê pêruni flibi. La hezeki (seke) hêflê xortonbiney muzîkê Ewropa ser, hetey Rojawonî ser flêro.

C. Zerduflt: -fiima yew roportaj de vatbi ”Muzîkê ma sentez o”,sentezê Rojawanî û Rojhelatî. . .

Mehmed: -Ney, ney. Qestê ma tam ona (wina) nêbi.Nûrcan: -Esas tikê xelet fam bîyo û nusîyawo. Raflta yê sentez nê,

12

Vate

la toy mecbûrîyetî estî. Ma wazenê ki muzîkê gelêrî virazî. Ma nêwazenêxo cayonî bînon ra zaf zî biqerefnî. Merdim nêeflkeno xo ende Rojawonîra zî cîya bitepîflo. Peynî di ma enstrumononî yîn zî cenenê. Meselabasgîtar, keman û sowbîna enstrumonî yîn; vokalê hîrêyin di, çarin di.Tabî ason nîyo. Kê tam nêeflkenî vajî ”Muzîk xoser o”. Yew hewa rabinê tesîrê yobînon de moneno.

C. Zerduflt: -Zanayîflê mi gore flima flonê veyveyan zî. Veyveyan derewfle (durum) senîn a? fiima ra senî ewnîyenê (nîyadanê)? Çunke zafîbanderê kirdaskî bîy. . .

Nûrcan: -Rafltey yê ma rafltê problemon yenê. Tikê hukmo pêflînesto. Verî nomey ma eflnawenî, yînî rê xom yeno la badî, programî rapey no hukmê yînî ra çî nêmoneno, wefl bi înan flono. Yanî gurey mabiney zor o. La ez bawer keno ki ino problem wextêk ra pey nêmoneno,hewa nêno. . .

C. Zerduflt: -Nîyetê flima yê klîpantiflî esto?Mehmed: -Wilay rewna nêtê ma esto la ma nêflîya bioncî. Semedê

flinasîyayîflî rî avantajê klîpî zav o la qewetê mayê maddî çin o.Nûrcan: -(Hiwena.) Ti raflti persî, ma nêeflkenî sponsor vînî.C. Zerduflt: -Pê muzîkî debare (geçîm) bena? Yanî îdareyê flima beno,

muzîk flima fînanse keno?(Pêro pîya hiwenê.)


13

Vate

Ayfer: -Yanî qet meperse!Mehmed: -Heme çîy ra ver, hinzar (hezar) û yew bend ma var (ver)

di esto. Hem bendê dewleti hem kirdkî (zazakî) indi zav nêzonîyêna,hem zî ma vêflî nêflinasîyênî fîlon. Yonî ina gomi qezenc çin o.

C. Zerduflt: -fiima hunermendîye û sîyasetî ser o çi fikirîyênê?Ayfer: -Huner (senet), îfadeyê komelî (toplumî) yo. Ne komel bê

hunerî beno ne zî huner bê komelî. No bêîmkan o. Eke huner xo bêro(bêro xo ser), komel zî xo yeno. fioreflan (dewrîman) de rol û para (bara)hunerî û hunermendan zaf a. Huner û sîyaset yewbînî ser o tesîr kenê.Yewbînî ra cîya fikirîyayîflê (duflunmîflbîyayîflê) nê her dîyan zehmet o.

Mehmed: -Mêrdim biwazo zî nêwazo zî qismen sîyasetî mîyon d’ o.Sîyasetê kê (kesî) çi beno wa bibo, gonî kê nasnameyê (kîmlîgê) xo xovîrî nêkî. Hunero bênasname, bêtam o.

C. Zerduflt: -Xortê ke hewesê înan muzîkî ser o esto, çi flîretê flimaînan rê estê?

Ayfer: -Wa verê verkan (verê heme çî) ziwanê xo bimusî. No zafmûhîm o. Badê zî wa deyîrbazan taqîb bikî.

Xidir: -Herçî dengbêjî zaf-zaf mûhîm î.C. Zerduflt: -fiima kovara Vateyî senî (çitur) vînenê? Mesajê flima

wendoxanê ma rê esto?Mehmed: -Vate yew kovara (dergîya) qîymetlî ya. Gonî ma pêro ina

kovare rî wayîr vejîy. Rayîrê ma zî, mantiqê ma zî gonî sey Vateyî bo.Esas ona (wina) ya zî. Ma deyîronê heme fekon, heme mintiqayon vonî.Sey Vateyî. Eki her kes fekê dewdey xo esas bigîro, ma çi ray (esla)nêflînî aver flêrî, bibî netewî.

Wa heme kes Vateyî biwono, vila biko, bido flinasnayîfl û Vateyî rîbinuso.

C. Zerduflt: -fiima nêwazenê ma rê derheqê muzîkî de binusî?Ayfer: -Beno tabî.Nûrcan: -Çirê nêbo? Beno.Mehmed: -Mi gore zî zav bafl beno.C. Zerduflt: -Çîyo ke mi flima ra pers nêkerd la flima wazenê vajî,

esto? Qala (qisaya) flimaya peyêne?Nûrcan: -Ney, berxudar bî.Çîgdem, Ayfer, Mehmed û Xidir pîya: -Berxudar be.C. Zerduflt: -fiima ma nêflikitî û wextê xo ra fedakarîye kerde, keyeyê

flima awan bo.

14

Vate

WARÊ DÎYARÎ

Heydo KEÇANIC

Warê dîyarî warê ma yêTerseme ronîme koçî cayêOsmanî qey diflmenê ma yê?Ma dima yê, bi top û tufang ra yê.

Koçemal bî dewî zav û zêç raVengê flerê ma êno durî raZulim êno zulimî ser raMa dime yê, bi top û tanqan ra.

Vengê ma vecîno, hifl kenêSerê ma vile de pel kenêTayfa ma qey rehet kiflenê?Ma dima yê, bi tanqan ê.

Heyder vano çira, çira?Zulimê tirkan nêflono ma vîr raGonîya ma pijiqita hard û kemer raSey derba Îmamê Kerbelayî ya.

15

Vate

”TI HETA MÎRAZ KIRÎ, fiAR PATÎLE DÛNO PERA!”

Roportajkerdox: W. K. MERDIMÎN

Semedê kovara Vateyî mi di hebî embazanê çewlîgijan (Harisê Alîû Dêyabê Mela Beyrêmî) de qalî kerd. Nê di merdimî çar-panc

aflmî (mengî) esto ke dest pêkerdo Vateyî wanenê. Roflanê Qirbanan dema amey yew ca û derheqê Vateyî de qalî kerd.

Merdimîn: -fiima xêr ameyî. Ma xêlekî rewna yewbînan flinasnenêlabelê semedê wendoxanê Vateyî ez qayil a flîma xo bidî sinaflnayîfl.

Harisê Alî: -Ez serrê 1956 de Çewlîgî de ûmeya dinya. Mi mekteboverîn, mîyûnîn û lîse Çewlîgî de qedînê. Mi unîversîte de qismê ziwûn(ziwan) û edebîyatê almankî wend. No da-vîst serr esta ez ha malimtî(mamostayîye) kena. Ez kirdkî (zazakî), tirkî û almankî zûna.

Dêyabê Mela Beyrêmî: -Ez zî Çewlîgî ra ya. Ez serrê 1969 de yewdewê Çewlîgî de ûmeya dinya. Mi zî Îstanbul de, unîversîte de qismêziwûn û edebîyatê tirkî wend. Ez malimtîya dersê ziwûnê tirkî ûedebîyatê tirkî kena. Ez kirdkî, tirkî û fariskî zûna.

Merdimîn: -fiima kovarê Vateyî ra çi wext xeberdar bîy?Haris: -Serrê 2001 de ûmnûnî (hamnanî) ewilî tu mi rê behsê Vateyî

kerdbi. Tu vatbi îhna (wina) yew dergî esta; sîyasî nîya, akademîk a. Înmerdîmê ke tede xebitîyenî meselûnê zûnî (ziwanî) ser o xêlekî sarê xodejnenî. Mi adresê Vateyî ya înternetî tu ra gureti û ez înternet raûnîyawa (ewnîyaya) ci. Hê verî mi Vate îhna flinasna.

Cuwa pey wexto g’ embaz Malmîsanij ûmebi, bi wesîleyê yew umbazîma yewbînûn dîy. Bi ardimê yi çend hebî hûmarê Vateyî yê verîn mivistî xo dest. Dima zî ez abone bîya, înkê hîrê aflmûn de hêwekî (hewêk,yew rey) Vate raseno mi.

Dêyab: -Serra g’ vîyerti, yanî serrê 2001 de yew merdimî Almanyara hûmarê des û çarin ê Vateyî tede (xo de) ardibî. Ewîlî mi Vate uca dedî. Mi aya biney wendi, mi rê xêlekî enteresan ûmê. De îmkûnê min oînternetî çine bî. Hûmarê des û pûncin zî mi tu ra peyda kerdi. Tede

16

Vate

tayî îdyomî (deyîmî) Çewlîgî bî. Weflê mi flîy. Ewîlî mi ay wendî. Dimanuflteyê Seyîdxan Kurijî, dima ayê Malmîsanijî, dima zî pira-pira midest kerd pê nuflteyê bînî pîyore hêdî-hêdî wendî.

Hûmarê des û fleflini ûmê ke, weylo limin ez çi vînî! Pêroyên ra zafêrna hûmare weflê mi flîy. Meseleyê Yadî mi eflnawitîbî la mi îhnanêzûneynî. Beyatnameyê fiex Selaheddînî zî yew xebata xêlekî erjayêya. Roportajê Roflan Lezgînî û hîkayeyê yi zî ez gereka xo vîr a nêkerî.

Merdîmîn: -fiima pêroyê nuflteyanê Vateyî fam kenê?Haris: -Nuflteyê kirdkî ewilî mi rê biney xudig (xudik) ûmênî. Çunke

qijîyê xo ra ez guefl nûna kirdkî ser, ez dadîyê xo de, dewijûnê xo dekirdkî qalî kena. La kirdkîya nufltî (nufltekî) mi çi rey (caran) nêdîbî.Nufltûnê (nuflteyanê) Vateyî ra ayî g’ pey fekî Çewlîgî û Palî nusîyê, miyew-di wendiflûn dima rehet fûm (fam) kerdî. Ayê Pîranî zî, ez tera tek-tuk kelîmûn nêzûna zî fûm benî; ez zûna hê vûnî se. La fekî Dêrsimî debinê muflkîlatî mi esto. Ez hama zaf rind fûm nêkena.

Dêyab: -Ez pêroyê nuflteyûnê Vateyî fûm kena. Ê Dêrsimî zî ez zûnahê vûnî se.

Wexto g’ ez unîversîte de telebe bîya çend hebî umbazî min ê dêrsimijîbîy. Beno ke qalîkerdiflê ayin ra ez fekî Dêrsimî de xerîbî nîûncena.

Merdimîn: -Derheqê kovara Vateyî de fîkrê flima çi yo? fiima senîfikirîyenê?

Haris: -Qalîteyê Vateyî zaf berz a. Mi cuwa ver zî tayê dergîyêkurmûncûn dîbîy. Ez eflkena vajî ke çew qalîteyê Vateyî nîrasawa. Belkaina qal biney tuj biêso zî, la in fîkr û muflahedeyê min o. În umbazûnver de yew cehde (rayîr) çine bîyo. Înûn pey qalîkerdifl û pêserûmeyîflûnxo rê yew reye (rayîr) viraflto, hey tera flinî. Merdim în flertûn bîyaroçimûnî xo ver, qalîte raflta berz a.

Heto bîn ra, yew mintiqa ra teyna nê la zaf mintiqûnê cîyayûn -zêDersîm, Gimgim, Çewlîg, Sêwregi, Pîran, Pali, Bongilan, Licê, Hêni- rapêserardifl xebatêka zuar (zor) û muhîm a. In xusus zî qîymet ûehemmîyetê Vateyî keno zêd.

Dêyab: -Cûmêrdî waharê (wayîrê) fîkrûnê cîya-cîyayûn î, yew xayeser o eflkê bîyerî pêser. Senî g’ (seke) nufltoxê Vateyî zî vûnî, xebatêstandardîzekerdiflê lehçeya kirmanckî (zazakî) zaf muhîm a. Zûnayîflêmi gueri (gore) umbazî g’ dor-malê Vateyî de ûmê pêser û çar-pûnc

17

Vate

serrî yo ”kombîyayîflan” virazenî, wareyûnê cîya-cîyayûn de terîmûntesbît kenî û ser o derg û dila munaqefle kenî, hey yew karo tarîxî kenî.Mînê (mîyanê) kurdûn de, baxusus mînê kirdûn (zazûn) de îhna yewfîkrî milî ser o pêkerdifl asûn nêyo. Merdimo ke nê gureyûn ra,meseleyûnê ziwûnî ra çî fûm keno, ez texmîn nêkena ke vera ci bîyoro,îtîraz bikero. Bêgumûn merdimûnê ke mezg û qelbê xo rotî sewbînaflarûn yûn zî dewletûn, behsê ma ra xarîc î (teber î).

Merdimîn: -Derheqê muhtewayê Vateyî de flima vanê se?Haris: -Ez vûna her hûmare de çend hebî kelîmeyê kirdkî binusîyî

û nê kelîmeyî ça ra ûmey, ser o yew xebatê etîmolojîk virazîyû hol beno.Yanî na kelîma eslê xo çi bîya, ça (kotî) ra ûmeya? Senî bedilîyaya?Zewbîna zûnûn de zey ayê kelîmey estî? Heto bîn ra, dewûn û bajarûnêma de urf û edetê ma yê verînî senî bîy? Mavajî ruaflûnûn (roflanan) de,veywûn (veyvan) de, merg û tezîyûn (ezayan) de se bînî? fiarî ma sekerdînî? Gereka rind tehqîq bibo û binusîyo ke vîn nêbo. Yanî nê çîyêke mi ûmaritî, gereka halê xo yê orîjînalî (otantîkî) ser o bîyerî vînayîflû tesbît bibî, dima zî bi yew îfadeyêko rind û fesîh binusîyê ke kulturêma rîyê erdûn ra vîn nêbo.

Dêyab: -No ferhengo ke Grûba Xebata Vateyî veto, hetî ziwûnêstandardîzebîyayî ya yew gûma (gama) gird û muhîm a. Labelê qenaatêmi gueri bes nêyo, îhtîyacûnê ma ca nêûno. Ez vûna zey yew çimeyî,gereka yew ferhengo gird binusîyo. Gereka in ferhengî de pêroyê fekûnêkirdkî ra kelîmey bibî û semedo ke rind bîyorû fûmkerdifl, her kelîmeser o cumle, deyîm û vateyê verînûn zî bîyerî fluxulnayîfl. Hetta, kirdkîra kirdkî yew ferhengo gird û zengîn, musayîflî (banderbîyayîflî) kirdkîser o xêlekî ardim dûno wendoxûn. fiima zûnî, pêroyê zûnûnî girdûn êdinya de îhna ferhengî estî. Mavajî îngîlîzkî ra îngîlîzkî, almankî raalmankî, fariskî ra fariskî, tirkî ra tirkî.

Ez wazena çîna vajî: Edebîyatê dinya ra tayê hîkayeyê kilmî bitadîykirdkî ser û Vate de bivejî, hol beno.

Haris: -Derheqê kirdkîya nufltekî ya standarde de ez qayil a di qalûnvajî. Verî hemi çîyûn gereka bîyorû qebulkerdifl ke, eke kirdî (zazayî)yew ziwûnî nufltekîyî standardî ser o pê nêkirî, -seke J. Î. Espar zîvûno- îstîqbalî kirdkî (zazakî) çine yo. Çendna serrî cuwa pey bena vînflina. fiima zûnî, ma kirdî zaf înad î (rikdar ê). Wiflka-wiflk ma vûnî

18

Vate

(*) serevde: serzenifl (tirkî de ”bafla kakma”, ”sitem”)

”Wa zey ma bo”. De eke herkes kirdkîyê dewê xo ra tawîz nêdo se beno?Roportajê Malmîsanijî yo ke derheqê xebata Vateyî û standardîzekerdiflêkirdkî de bi (Vate, hûmare: 16), zaf hêja yo. Werrekîna ma bieflkênîpêroye kirdûn ayê ra xeberdar bikerdênî.

Derdî mi têra bîy. La ti merdimî de qalî kenî, ti ûnîyenî wendi (wende)yo, guerê xo dinya ra agadar o. Labelê ina xebatê umbazûnê Vateyî sero, ez ûnîyena qîymet ci nêdûno. Gûya ho meselûnê hîna girdûn (!) dimageyreno. Lîya bêmrad, bêmrad! Vaje ti hey gûya memleket xelesnenî,la ti hêwekî biûnî (biewnî) ke ziwûnê to to destra xij bi, fli û fli, bi vîn.Yew qalê pîrikê mi bîy, vatînî ”Wikê mi, ti heta mîraz kirî, flar patîle(patîre) dûno pera!” Yê ma zî bîya a mesela. Ma heta xo bifeflelnî, xonata-weta bierzî, ma go (ko, do) biûnî ke gure gurî ra vîyerto.

Merdimîn: -Sewbîna vate o peflnîyazê (onerîyê) flima estê?Dêyab: -Seke Seyîdxan Kurijî zî vatbi, ez Vateyî sey yew platformê

milî vînena. Uca de nufltoxî gereka qalûnî tujûn (sertan) nêkirî. Tu dîtirkî vûnî ”Nîyetê to werdiflê engur o, yûn kuweyîflê waharê rezî yo?”Ma zî, nîyetî ma engurwerdifl o. Caw g’ îhna yo, ma gereka qalûnî tujûnra, qalûn beradayûn ra, sloganûn ra xo dûrî bigîrî. Hetî bawerî ya, urfû edetûn a ma gereka yewbînûn nêdejni. Ma hessasîyetûnê flarê xo rêgereka hurmet ramojnî. Ez texmîn kena ke redaksîyonê Vateyî in (no)derheq de xêlekî hessas o.

Haris: -Çend rojî cuwa ver televîzyon de yew merdimî –reîsûnêverînûnê beledîyeya Îstanbulî ra yewî- qalî kerdînî, vatînî: ”Zafîyêçekuyûnê kurdkî yûn fariskî ra yûn zî erebkî ra yena. Pey de mûnenî disey hebî çekuyê ke çimeyê înûn zî bellû nêyo. Pey nê ziwûnê teng ûqijkekî senî îlm tehsîl beno? Termê huqûqî, îdareyî û teknîkî çine yê keqijî (domanî) pey perwerde bibî.”

Merdim wexto ke serevdeyê (*) nê bêmradûn eflnaweno, na flîîraMalmîsanijî yena merdimî vîrî:

19

Vate

”Bi çare bê flima, bi namê Homay!Merdim hêrsan ver xînt bo zîlal û tatû kerr û gej bo zîkijj!Diflmen kesî rê nêdejeno.Wardoxê para to,werey nêgeyreno to rê.Elem-eflkarawegirotifl û ronayîflê flalagi ma dest oma nêronay, ma. . .Qey ma nêronay?”

Merdim ”Nutuk”ê Mistefa Kemalî bîyaro vera pirnikê eyî de rono ûvajo: ”De hêwekî biwûn û biûmare! Gelo se ra çend hebî kelîmûnê(çekuyanê) eyî tirkî yê?” Kelîmûnê erebkî û fariskî ma tera biweçînî,vejî, gelo çend hebî kelîmeyê tirkî mûnenî? Mêrikî da-hefltay ser ra zêdo ke bi zuar û tehndayîflê dewlet xebitîyê û xo rê yew ziwûn pêra nayo.Û tayê nêflarmîyenê û serevdûn konê (kuwenî) ma wa, vûnî ”Îhna yewziwûn çin o. Bibo zî zaf têpya mendo, pey îlm û tehsîl nêbeno”. Eke made biney xeyret û wîjdûn esto, eke ma raflta lajê babîyê xo yê, çîk ranêbo zî înadûnê nê bêmradûn ra, ma ko waharê (wayîrîye) ziwûnê babîû û kalikûnê xo bivejîyê.

Merdimîn: -Ez flima her dîyan rê zî zaf teflekur kena.Bursa, 24.02.2002

20

Vate

Di fiêrê Kurdîstanî:

ALÎfiÊR Û ZERÎFA-II

Alîflêr flîîranê xo de kî (zî) derheqê îdareyê tir-kan û Mustafa Kemalî de bêbawêrîya xo îfadekeno. fiîîrêda ey ra parçeyê wina (nîya) yo (9):”Linganê mi de qundiraEz flîya gina tendûre roXebera padîflayî çin aKerdoxê nê karî Kongra.” (10)

Cayêde bîn de kî Mustafa Kemalî ser o nîya

vano:”Paflayo ÇeqerÇeteyan ra dime kewto herbGirewto xo dest hukmBi pê ma xapênayîflDest kerdo bi kar.”

Merdim ke kar û gureyê Alîflêrî de nîyadano (ewnêno), bi asanîyevîneno ke o derheqê Dêrsimî de wayîrê bawerîyêda gird o. Seba AlîflêrîDêrsim ”Gula Kurdîstanî ya” ke zalimî nêflkînê bivisnêne.

Mavajîme ke flîîra xo ”Dêrsim” de, ucayî ser o nîya vano:

”Nêçe padîflayî ameyî cîhanSeba girewtiflê ey kewtî guman

9. fiîîrê Alîflêrî yê ke no nuflte de yê, mi tirkî ra çarnê kirmanckî.10. Kongreya Erziromî (Erzurum Kongresi) yan kî) Kongreya Sêwasî (Sıvas

Kongresi) ya ke Mustafa Kemalî 1919 de kerda top.

Mûnzûr ÇEM

21

Vate

Her yew bi fleklê eflt hetêNêbirîye raya qil û qalê Dêrsimî.Welatê flêran o, lûyî ci nêkuwnêSirrê rastîye yo, aqil ci nêreseno.”

Alîflêr kî sey Ehmedê Xanî hetê zayif ê kirmancîye zaf wefl vîneno,keno eflkera û çare nîflan dano. Hetê tewr (en) zayifê kirmancîye,bêguman parçebîyayîfl û dest yewbînannêdayîfl o. No sebeb ra kî Alîflêrher firset de qalê yewîye keno, yewbîyayîfl wazeno. Mavajîme ke goreyêneqilkerdiflê walîyê tirkî Alî Kemalî, tawo ke 1920 de flîyo Pulur,qeseykerdiflê xo de nîya vato:

”Sebebo ke otonomî dayîya Kurdîstanî, eflîrî (aflîrî) ganî bêrêne werê(hurê), derhal têflkîlat bêro virafltene.” (11).

O flîîrêda xo de kî yewîye ser o nê rêzan nuseno:

”Hema nika perdeya dubendîye bierzîmeMeqamê yewbîyayîflî yo Dêrsimo ewroyin.”

1921 de xoverdayîflê Qoçkîrî yê netewî kewt merheleyêda newîye ûherbê (cengê) çekdarî dest pêkerd. Alîflêr bi xanima xo Zerîfa ra, qetdudil nêbî, verba diflmenî vindetî, da pêro. Nê meseleyî ser o kî xêlênuflteyî estê. Tek fotografê Alîflêrî û Zerîfa yo ke heta ewro kewto pîyaseû ma dest de esto kî bi çeke yo.

Çi hêf ke xoverdayîflê 1921î ser nêkewt. Ordîyê tirkan pîl û qijî, cinîû camêrdî yewbînan ra cê nêkerdî, bi barbarîyêda bêsînore bi hezarankurd qir kerd. Dewê înan veflnayî, bi hezaran kes kî nefî (surgun) kerd.Sernêkewtiflê nê xoverdayîflî kî gîrêdayîyê cîya-cîya sebeban bî.Bêguman tewr muhîmanê nînan ra yew, parçebîyayîflê kurdan bî.Mavajîme tayê eflîranê Xozatî, sondê ke werdîbî nêardîbî hurendî, qisayaxo ser o nêvinetîbî; xoverdayîflî rê ardim nêkerdbî. Hetê Qoçkîrî de kîreyna tayê serekê eflîran kewtî ra dama diflmenî, hetê kemalîstan girewtû miletê xo pey ra xençerî kerd.

Bêbextîya serekeflîranê Xozatî, bi qelema Alîflêrî nîya ênaîfadekerdene:

11. Kemali, Ali, Erzincan, Resimli Ay Matbaası T. L. fiirketi, 1932, r. 152

22

Vate

”Eflîranê VacixeZept kerd welatPey ra ardim nêameXozatî xeyret nêkerd(. . .)Înanê ke sond werd bi sayeZilfeqarê Murtezayî ser oPey ra telgrafî antî:‘Ma dest nêdame eflqîyayî’.”

Herbî ra tepîya, Alîflêr bi tayê hevalanê xo ra mecbur mendî flîyDêrsim. Endî teyna seba înan nê, seba kurdanê na mintiqa pêrunedemêde neweyî dest pêkerdbî. Serewedardifl sernêkewtbî, kirmancîyederbêyeda (tarvêda) girane werdîbî, birîna miletî zaf xorîye bîye. Hetêra ganî na birîne biamêne dermankerdene, hetê ra kî seba demêameyoxî, seba serkewtena miletî ganî kar û xebat biamêne kerdene.Bêflik karo ke bibîyêne kî çeflît-çeflît bî. Karo kulturî, polîtîk, leflkerî,karê debare (12) ûêb. Seba Alîflêrî nê karî pêro muhîm bî û ey xebata xogoreyê naye kerde.

O, roja ke ame Dêrsim, a roje ra bigîre (bijêre) heta roja merdene, bisebir û canfîdayîyêda girde, seba hêflyarbîyayîfl û averflîyayîflê komelî(toplum) çi ke dest ra ame kerd, teqsîr nêkerd. Seke mi na ra ver kî qalkerd, yewbîyayîfl seba Alîflêrî meseleyêde zaf bingeyin bî. No sebeb rakî ey yewîya flarê Dêrsimî xo rê kerdibî armancêda esasî. Dêrsimijê kerojanê verê 1938î ser o wayîre haydarîye yê, ti înan ra kamî ra perskena/kenî bikere, gama ke qalê kar û gureyê Alîflêrî bî, vana/vano ”Eyzaf wast ke kirmancî dest bidêne yewbînî, hukmatê kirmancîyevirazêne”.

Alîflêrî seba sereflîyayîflê nê karî, flew û roje nêvat serekeflîran deqesey kerd, ê ardî têlewe (têhet), mîyan de peymanî dayî virafltene.Serekeflîran her rey sond werd, peymanî îmza û mor kerdî labelê hergeyîm qisayanê xo ser o nêvinetî. Înan ge menfeetê xoyo flexsî aver dage kewtî ra lej û diflmenîya eflîrtîye dime, ge ginayî (dekewtî) damadiflmenî ro. Zafê înan sey (jê) koran bî, virênîya (vernîya) xo nêdîyêne.

12. debare: tirkî de ”geçim”, ekonomî

23

Vate

Gama ke merdim nê meseleyî ser o fikirîya, ganî naye kî xo vîr ramekerone: Heyat seba çi kesî tenya (têyna) îdealî û xebata polîtîke nîya,seba Alîflêrî û Zerîfa kî winî (hen) nêbî. Înan dewa xo, keyeyê xo, mal ûmilkê xo kerdîbî vîndî, bîbî macir. No sebeb ra kî Dêrsim de zehmetîyadebare rayîrê (raya) înan ser o astengê (manîyê) girdî peyda kerdêne.

Xoverdayîfl de ferqê Zerîfa û Alîflêrî çine bî. Çiqas ke komelê Dêrsimîkomelêde eflîrîye bî kî Zerîfa qe hetê ra Alîflêrî ra tepîya nêmende. Ahem kewanî (kebanî) û sermîyana keyeyî, hem sîyasetmedare bîye. A,bi serran Dêrsim de fetelîye (gêraye), rayê musnê (nawite) ra miletî.Aye hîna zêde cinîyan de qesey kerdêne labelê tawo ke îcab kerd cematêcamêrdan de kî nîfltêne ro, vatena xo vatêne.

Dêrsimijê ke Alîflêrî û Zerîfa nas kenê, mi heta ewro kamcîyê înande ke qesey kerdo, kesî vatenêda xirabe ya kî sivike înan ser o nêvata.Mavajîme ke seba Zerîfa merdim vatenanê nîyanênan zaf hesneno:”Camêrdî leweyê Zerîfa de çîyê nêbî.” ”A zaf camêrdan ra ciraamayîye(jêhate) bîye.” ”Zerîfa hem rindeke bîye hem baqile. Aye ve Alîflêrî rawast ke hukmatê kirmancîye virazîyone” ûsn.

Seba kar û gureyê ey ra, dewlete Alîflêr tim xo rê diflmen dî. Nosebeb ra kî îdarekeranê tirkan zaf wast ke bi fleklê (hawayêk) ey ortera wedarêne. Ge wast ke ey bidê kîfltene ge wast ke o bi xo xo sucdarbivîno, ef biwazo û Dêrsimî terk bikerone. Labelê ey dêyme (caran, çirey) qîymet nêda çîyê inasarênî (nîyanênî). O kesêde polîtîk, têkoflerêazadîya miletî bî. Ey hukmatê tirkî rind nas kerdêne û no sebeb ra kîdama kolonyalîstan ro nêgina.

Heto bîn ra, ey rê azadîya flexsîye zaf muhîme nêbîye. Eke miletkole mend, o bi xo azad bibîyêne kî naye ra çi vejîyêne?

Her çî ra ver kî na bawerîya saxleme ra bî ke, o dêyme torra diflmenîro nêgina, verê diflmenî de çok nêda, vileyê (milê) xo çewt nêkerd.

Virênîye (vernîye) ra heta peynîye, ey bi Seyîd Rizayî ûwelatperweranê bînan ra herme flana pê, seba heq û huqûqê miletî çike destebere ra ame kerd. 1937 de kî no hal nêvurîya (nêbedilîya). Labelêzafêrê eflîranê Dêrsimî pifltî nêdê înan, yan keyanê xo de nîfltî ro yan kîhetê diflmenî girewt.

Tawo ke 1937 de esker Çemê Muradî ra viflîya hetê Dêrsimî,Pîlvançikî dust de vêjîyayî û demêde kilmek de tifang eflt. Alîflêr nêvinet,flî leweyê Memedalî Axa û Cêmflîd Axayî, înan ra vat ”Pilvançikî mintiqa

24

Vate

flima de danê pêro labelê ê tenya nêflkînê (nêflînê) leflkerî bidê vindarnay-ene, çeke bigêrê, ardim bidê ci”.

Memedalî Axayî û Cêmflîd Axayî na wastene qebul nêkerde. Nayeser o Alîflêr kelaberbî (zerrîzîz) bî û bi kilmekîye nê çekuyî vatî:

”Heywax hey! Dêrsimî nika dewa kerde vîndî. fiarê Dêrsimî honde kedest da yewbînî (jubînî), eflt ra xo ver, kesî bese nêkerd Dêrsimî bikerobinê bandura xo, xan-xirabe bikerone. Ewro dêrsimijî yew (ju) nêbenê,no sebeb ra kî Dêrsim binê lingan de flono.”

Reyna o sire de, rojê Alîflêr flono Alî Boxazî, pîlanê eflîra Qozan(Qocan) zîyaret keno. Uca lajê Îdare Îvrayîm Axayî Seyîdxan Axa, Alîflêrîra vano:

”Meflo mintiqa Seyîd Rizayî de mevinde. Rayver Qop kewto torradewlete, to dano kîfltene. Bê ez ardim dana to, flo Rûsya. Endî ti nêflkînaDêrsim de vinderêne.”

Labelê Alîflêr naye qebul nêkeno, welatî terk nêkeno.Oyo ke hurendî ama ez naye kî vajîne: Mabênê Alîflêr Efendî û pîlanê

eflîra Qozan, bi taybetî kî mabênê ey û Îdare Îvrayîm Axayî zaf rindbeno. Xoverdayîflê 1921 de ê zafêrî yew cephe de benê, pîya danê pêro.Mavajîme ke walîyê Erzinganî Alî Kemalî no derheq de nê rêzan nuseno:

”8 adare 337 [1921] de Alîflero Koçkîrij û pîlê eflîra Qocan (13) a DêrsimîBra Îbrahim (14), bi nêzdîyê di sey asîyî ameyî dewa Kemaxî Hoxus, binêmaîyetê Polîs Mûnzûrî de kî 150 eflqîya ame dewa Uskuburtî û tîyaQaymeqam û Qumandanê Cendirmeyanê Kemaxî yê kî flîyê dewa Hubîtehqîqat, hêsir girewtî. (. . .)

14ê adare 337 de wezîyetê asîyanê Dêrsimî: 500 vacixijî (15) binêqumandanîya Alîflêr, Mûnzûr û Îbrahîmî de ver bi Umranîye flonê.” (16)

Hamnanê 1937î de halê Dêrsimî çende ke flono beno xirab, SeyîdRiza rojê venga Alîflêrî dano, Alîflêr bi Zerîfa ra pîya flonê lewe (het).Rayber (Rayver) Seyîd Riza, Alîflêrî de qesey keno, wazeno ke o welatîterk bikero, flêro duyelanê (dugelanê) teberî, uca karê dîplomasî bikero,vengê kurdan bidone hesnayene. Derga-derg qesey kenê, Alîflêr bi Zerîfa

13. Ali Kemali ”Koç Ufla¤ı” nuseno.14. Rastê xo Bra Îbrahîm nê, Îdare Îbrahîm o.15. Bi tirkî ”Ovacıklı”.16. Kemali, Ali, ec., r. 158-159

25

Vate

ra agêrenê (cêrenê ra), peyser flonê cayê xo. O sire de ê binê koyê TujîkBabayî de Mixara Palaxine de manenê.

Çi heyf ke vatena Seyîdxan Axayî rast vejîna. Roja ke Alîflêr ra rayekuyo (bikewo), rojê a ra ver o bi Zerîfa ra pîya bi destê kewrayê (kerwayê)xo Zeynel Topî ameyî kîfltene. Zeynel birazayê Seyîd Rizayî bî. Qatilî,Zeynel bi Mistê Sure û merdimanê xo ra bî labelê wayîrê planî dewletebîye, aktoro pîl kî Rayber Qop (Rayver Qop) bî.

Kîfltene ra dime qatilan sereyê Alîflêrî û Zerîfa cira (dira) kerdî, kitabû belgeyê (dokumanê) Alîflêrî kî girewtî, berdî. Peyê cû Zeynelî û Ray-ber Qopî yewbînî dî û pîya flî Qerargeha Tumena 17ine. Sereyî û belgeyîteslîmê zabitanê (subayanê) tirkan kerdi. Zabito ke sereyî teslîm girewtîAlbayo Teqawutbîyaye Nazmî Sevgen bî. Belge û flîîrê Alîflêrî yê keSevgen qal keno vano ”destê mi de yê” nê belge yê (17).

Alîflêr seserra 20ine de, hereketê netewî yê Kurdan de cayêde zafîstîsna gêno. O flaîr, roflnvîr, têkofler û sîyasetmedar o. O, qîymetêdegird dano ziwanî. fiîîrê ey hem kurdkî hem kî tirkî yê.

Zerrîya Alîflêrî û Zerîfa kosevîyê (piskonîyê) adirî bî, flew û roj sebaazadîya miletî, seba rizgarîya welatî veflêne. Ê di çilayî bî, peroj û peflewetarî kerdêne vila, rofltî (rofln) dêne welat. Nê her di têkoflerî, mêrde ûcinîyê ra aver di hevalî (embazî) bî. Di hevalê wayîrê dewa û îdealan, dihevalê xoverdayîflî. Xora no sebeb ra kî Alîflêrî Zerîfa ra vatêne ”hevalê”,aye kî ey ra vatêne ”heval”. Eke ma bi kilmîye vajîme, ê tenya zanayîflû xoverdayîfl de, yan kî kar û gure de nê, heyatê xoyê flexsî de kî dimerdimê nimûneyî bî.

Heyatê nê di qehremanan ser o ganî cigêrayîflî (arafltırma) bêrêkerdene. Winî (hen) bibo ke hem neslê mayê neweyî hem kî flaro bînînan nas bikero. No kî her kesî ra zafêr wezîfeyê dezgeh û roflnvîranêkurdan o. Hem kî wezîfeyêde zaf bingeyin o.

17. Kîfltiflê Alîflêrî û Zerîfa ser o seba înformasyonê zêdeyî nîyade (bîewnî)Mehmet Gülmez, Dêrsim ra ve Dareestene Seyîd Riza, Zed Yayınları,Îstanbul, 1996.

26

Vate

vatiflê bêvateyî

Hamdî OZYÛRT

27

Vate

28

Vate

’EQÎDETU’L ÎMANÎ1

Mela Muhemmedê HEZANÎ

Bîsmî’llahî’r-rehmanî’r-rehîm. We bî neste’înû.

‘Ewwilê destkerdiflê eflyan temamVatiflê ma namê Ellah ze’l-meram

Be’dê cû Rehman, Rehîm dest pêbikeHemdê Homay zey sena pê zêde ke

Hem ti vace ”Esselatû wesselamQey hebîbê Xaliqî bê”, zû’htîram

Qeybê îslamî bizane ruknî pancYew bi yew vacî, flima ehlê nimac

‘Ewwilê îslamî de Eflhed bîyaPê ziwan vace, qebûl ke bê rîya

Me’na yey: ”Eflhed ana, aw yew tenêMe’bûdêk qet çinêk o, we w’ tenê

Hem Muhemmed qasid o, qey emrê yê”Qelb de bawer ke, temam ke heqqê yê

1. Ma no kitab (’Eqîdetu’l Îmanî), verê herfanê erebkî ra tada herfanê latînkîser, dima semedê kontrolkerdiflî musna (nawit) nufltoxê kitabî MelaMuhemmedê Hezanî bi xo. Bi pêflnîyazanê (teklîfanê) ey kitabî fleklo peyêngirewt. Semedo ke kitab hîna wefl fam bibo, ma nê notê cêrênî zî îlawe kerdî.–Malmîsanij & Roflan Lezgîn

29

Vate

Xaliqî vato di Qurano mubînXelqê însan û cinan kerdo çunîn

Ta’etê min pê bîyarê her mudamMin yê xelq kerdî bi no flekl û meram

Vatiflê Eflhed eno, vace b’ ziwanGer ti beflkê pê bîyare bêguman:

”Eflhedû en la îlahe îlla-llahHem ”Muhemmedun resûlullah”ê flah

Qeybê Homay hewt sifatê zatîyeEstê, vace hem bibî pê nacîye:

Vîneno, zana wo, hem gofldar o zîHem xeberdan, qadir o, hem sax o zî

Wafltiflê yê zî biwazo, hewt temamQey Muhemmedî selat û hem selam

Ruknê hîrine, zekatê mal û canHeqqê feqîran bide, ey qenc cuwan

Ruknê çarine, bizane roce wo‘Uzrêke qey to çinê bo, awe wo

Ruknê pancine hec o, flert ca de boHem bi halweflî bibo, maldarî bo

Rayîr de men’êke çinê bo qey flima.Pê bizanê ruknê îslamî flima.

30

Vate

Ruknê îmanî flefl ê, ey muslumanTo rê vacî, pê bigîre, hem bizan.

Yew te ra, me’bûdê to Homa w’ tenêYew çinêk o zeyke yê, awe w’ tenê

Ruknê dîyine bi bawer be tu hemAy melayketî ku zaf ê, nêbê kem

Îne ra henkî xewasê mursel êHenkî me’mûr ê, bi ferman zêde lê (2)

Yîne ra yew Cebraîl o, pê bizanMemûr o qey wehye ê peyxemberan

Mikaîl qey vartî (3) yo erzaqî raÎsrafîl, yo pif keno yê sûrî ra

‘Ezraîl gangîr o qey mexlûq hemeGoflîdar be, to rê vacî în heme

Aw ku dergevan o qey cehennemîMalik o name, bizane rûxemî (4)

Cennetî rê dergevan o ay, biraNamê yê Ridvan o, hes ke zaf te ra

Ay mezel de ‘ewwilî sual kenêMunker û Nekîr bi name wanenê

Ay ku nûsnenê timî xeyr û flerranYew Reqîb o, yew Etîd o, pê bizan

2. lê: la, labelê, feqet3. vartî/varte: varan, flilîye, dijne/dicni4. rûxemî: keso ke rîyê ey xemgîn o; rîxemin; mirûzin

31

Vate

Ay ku ma nûfltî temamê yê bînanPêro mexlûq ê, di emrê Muste’an.

Mêrde û cînî nîyê herçî melekYê zî mexlûq ê bi qey rebbê felek

May û pîy yîne çinêk ê, hem çi nanNêwenê yê, nêkenê qet zî gunan

Ta’etê Homay de tim vinderte yêÇok û pay ra, henkî zî secde de yê

Ruknê hîrine, bike bawer kitabSe suhufî, çar zî estê hem kitab

Ay suhufî, des te ra yê Ademî.fiîtî ra pancas qebûl ke, bê kemî

Des te ra qey Îbrahîmî, ey cuwanHîrisê Îdrîsî vace, se bizan.

Çar te ra kitab ê, qey Homay kelamGofl ci flane, pê bizane, ey humam

Qey Mûsay Tewrat flirawit ay rebbîDawudî rê yê Zebûr da, name bî.

Qey ‘Îsay Încîl bi nazil, ey kerîmEhmedî rê ame Qurano ‘Ezîm.

Îne ser de zaf bivarê, zey xumamBêhîsab ma ra selat û hem selam

32

Vate

Ruknê çarine, ti bawer ke rusûl.Hîrê sey hîryes (5) hebî ay ze’l-fezil

Se û vîst û çar hezar peyxemberîBêgunan, me’sûm û hem rebperwerî

Der kelamê Xaliqê ma zu’l-hîkemVîst û panc meflhûr ê, ay bî ze’l-hîmem

Hem rîwayet vîst û heflt zî esto pêLabelê yew îxtîlaf o, zey ne pê (6)

Adem o yew zî ku Îdrîs, Nûh û HûdYew zî Îbrahîm o, Salih, Lûte bûd (7)

Îsma’îl, Îshaq û Ye’qûb, z’ Elyese’Yûsuf û Eyyûb, fiu’eyb zî bêtebe’ (8)

Harûn û Mûsa û Zulkîfil bi heqYûnus û Dawud, Suleyman zî neteq (9)

Zekerî, Yehya û Îlyas bî dewam‘Îsa û xatem Muhemmed wesselam

Qey flima bê zaf selat û zaf selamAl û eshabê to bê, xeyru’l-enam

Ey musulman, nas ke ay peyxemberîEflrefê mexlûqê ‘alem, serwerî

5. hîryes: hîrês, des û hîrê6. yew îxtîlaf o, zey ne pê: yew îxtîlafo ke zey pê (yewbînî) nîyo7. bûd (fariskî ra): (o) bi/bî8. bêtebe’: keso ke wayîrê teb’a nîyo (tabi’ê ey çin ê), keso bê teb’a9. neteq (erebkî ra): keso wayîrê nutqî, keso ke zaf ziwanan zano

33

Vate

Nameyê pîy yê bi ‘Ebdullah, bizanAmîna may yê hebîbî, ey cuwan.

Ame dunya Mekke de flaho tebîbfii Medîne de wefat bi yo hebîb.

‘Ebdullah, pîy yê bi ‘Ebdulmuttelîb.Yo zî lacê Haflimî bi ze’l-muhîb.

Nameyê pîy Haflimî ‘EbdulmenafPak bî nesley yê Qureyflî xas û saf

Amîna, pîy ya Weheb bi, pê bizanName bi meflhûr qebîla Zuhrîyan

Be’dê çend pîy erseno nesley NebîBi Qureyflî nesla pake, ay nebî

Yew cînîke pê bî meflhûr Se’dîyanfiit bi wey kerd ay Helîme qence dan (10)

Mend yo ya het de heta hîrê serrîBerd û teslîm kerdbi Amîna verî

fiefl serrî ‘umrê yê weqto bi temamÎrtîhal kerd (11) Amîna, flîy bê meram

Mend yetîm bê may û pî Ehmed-resûlKalikê yê kerdê wey, yo bi qebûl

10. qence dan: wefl bizane, hol (hewl) bizane, bafl bizane qenc: hol (hewl), bafl dan (fariskî ra): bizane11. îrtîhal kerdifl: koç kerdifl, merdifl

34

Vate

Heflt serrî ‘umrê yê weqto bi temamKalikê yê zî wefat bi, qenc enam

Mend Ebû Talibî het de flah yetîmKerdê wey yo fexrê ‘alem qenc selîm

‘Umrê yê weqto bi vîst û panc serrîYo zewecya bi Xedîca ra verî

Hewt hebî ewladî bîy qeybê NebîHîrê lac û çar hebî keyneyî bî

Yîne ra lacêke Îbrahîm bi namMay yê Marîya bî, yîne rê selam.

fiefl hebê bînan Xedîca kubrewîNameyê ‘eylanê yê zan (12) yew-yewî:

‘Ebdullah, Qasim bi Îbrahîm benîZeyneb û Ruqya, bizane hem enî

Ummu Kulsum, Fatima zî hewt temamPêro flîy dunya ra ay qencê enam.

Mende be’dê ra wefat bi aw resûlQencê cînyan Fatima, ay yew betul.

Weqto ‘umrê yê resa çewres serrîWehyî hamî (13) yê rê qey peyxemberî.

Be’dê hîrê zî bi teblîx bi resûlBe’dê ra Quran peya-pey bi nizûl.

12. zan: (ti) bizane13. hamî: (a) amey, (a) amê

35

Vate

Pancas û hîrê serrî mend Mekke deDes serrî zî mendi yo Medîne de.

Yê ser o bê zaf selat û hem selam‘Umrê yê hîrê û flefltî, wesselam.

Mî’racê yê, pê bizane ey beflerXaliqî yo berd bi rûh ‘erflê xo ser

Hîcretî ra yew serrêke bi verîBerdi ‘ezmanan hebîbê enwerî

Ruknê pancine, tu bawer ke qîyamBimrê go [ko] mexlûqî pêro, xas û am.

Goflidar be! To rê çend ‘elametîGo (14) virazîyê verê qîyametî

Des ‘elametî bizane, ey cuwan:Yew te ra Mehdî ko zahir bo heman

Pey yê de Decalo mel’ûn zî-ddelalGo ‘Îsa nazil bibo, ey qenc heval.

Zelzele meflrîq de bo, yew zî di xerbYew zî mîyanê ay cezîra nam ‘Ereb

Dabbetu’l-erd o te ra yew zî bi namRoc hetê mexrîbî ageyro temam

Hem zî vecyo adirêke ez YemenRofln kero meflrîq û mexrîb bê mehen (15)

14. go: do, ko15. mehen: ezîyet, zehmet

36

Vate

Yew te ra zî Ye’cûc û Me’cûc, temamGoflîdar be! Zaftir ê zey ma temam.

Ay flefline, ruknê îmanî bizanXeyr û fler teqdîrê rebbê muste’an.

Mezhebê ma çarê heqq ê, ey biraYew bi yew vacî flima ra zey çira:

Henefî û Malikî, yew Henbelîfiafi’î neclê îmaman, we w’ zekî

Ay henîfyan Nu’man o, nas ke ‘ewwilSabit pîy yê, bizane pake-dil

Malikîyan Malik o, pîy yê Enesfiafi’îyê ma Muhemmed, nas ke bes

Pîy yê Îdrîs o, yo nesla seyyîdîHenbelîyan Ehmed o nam emcedî

Pîy yê Henbel o, bizane ey zekîTi biwane, hem ‘emel ke, ey teqî (16)

Qey ‘eqîde di îmamê ma y’ reîsVateyê îne, bi ma durrê nefîs

Ehlê sunnet û cema’et name keMaturîdî, Efl’erî zî nas bike

Maturîdî, aw Ebû’l-Mensûr bi namNameyê yê zî Muhemmed, qenc enam

16. teqî (erebkî ra): keso ke xo gunekarîye ra paweno, keso dîndar

37

Vate

Efl’erî Ebû’l-Hesen yê zan (17) ‘ElîMezhebê yê, qencî pê zan (18), fiafi’î

Qey ‘eqîdî vatiflê ma bîy xîtamfiafi’ê ma ro bivarê se selam.

Goflîdar be ey birawo muslumanfiefltî wacib to ser o ferz ê, bizan

Panc hebî rukn ê bi qey îslametîYew bi yew vacî, bizane rastî ti:

”Eflhedû” vace ”Çinêk o yew bi heqXeyrê Homay, me’bûd û rebbê felek

Hem Muhemmed qasid o, qey emrê yê.”Pêk bîyare, emr o, cennet we’dê yê

Hem nimac ke, bîyare ca erkan û flertRoce wo yew zî, nêbê me’zûrê qet.

Yew zî maldar bê, zekatê yê bideFitre û sedeqeyê canî bide

Hem tu hec ke, ger ti zengîn bê, bizanfiertê yê, mani’ çinê bo, ey cuwan

Qey îmanî flefl hebî rukn ê, biraTo rê vacî, gofl ci flane, eflkera

‘Ewwilê yîne, ti Homay nas bikeHem melaîk û kitab bawer bike

17. zan: (ti) bizane18. zan: (ti) bizane

38

Vate

Hem rusulî, qeybê îne bawerîTeqdîrê xeyr û flerran roc-axerî

Ferzê desmacî flefl ê, ey ehlê dînQey tu vacî, goflîdar be, ey emîn

Nîyyet o ‘ewwil de, vace ey cuwanGer ti beflkê, yane nê qelb ca, bizan (19)

Hem bifluw rû, nîyyetê xo pê bîyaHur dî destan ti bifluw, çengan pîya

Mesh bike henkî serey xo, muslumanHer di lingan ti bifluw ta gozekan

Yê fleflan tertîb o, ey qenc nazenînGoflîdar be, qeybê dînî, ey emîn

Qeybê xuslî ferz û ruknê yê, di yê:Nîyyet o, yew zî flitifl, zan rindî yê (20)

Hem ferekne can ti, hî ke por û mûXuslî de dîqqet bigîre post û mû.

Qey teyemmumî, bizane ruknî pancPê herrêka pake bo toz, name vac

Hem nîyyet bîyare, ferekne rû bi destTa bi çengan ya ferekne hur dî dest

Tertîb o, yê pancine destan û rûGoflîdar be, pê bizane, dest û rû.

19. yane nê qelb ca, bizan: Eke ti nêflînî/nêeflkenî vajî, cayê nîyetî qelb o,naye bizane.

20. zan rindî yê: ey (yê) bi rindî bizane

39

Vate

Qey nimacî, vernî de flefl flertî yêCan û lîbas pak bigîre qeybê yê

Hem bi desmac bê, we ‘ewret bê teber (21)Ver bi qible kamcû ferz o, pê xeber (22)

Yê flefline: Weqt bîyo? Pê zanibê.Goflîdar be, ta ti pê vîrdarê bê (23)

Qey nimacî hîryes ê, erkanî yêTo rê vacî yew bi yew, yew name bê

Nîyyet o, yew zî tedir tekbîr bîyarHem payanî vinde, ger beflkê bi kar (24)

Fatihe pay ra biwane qenc û rastfiore çokan, hem ti wirze, vinde rast

fiore secde, ey birawo muslumanRûfle mabeynê du secdan, ey cuwan

Hem ti rûfle qey Tehîyyata peyênTehîyyate ti biwane, ey emîn

Hem selewate biwane peynî deYê duyesne (25), rayke yew selam bide

Yew zî tertîb o, ku bî hîryes temamVatiflê ma ”Esselatû wesselam”.

21. ’ewret bê teber: Wa cayê ‘ewretî teber ra nêbo/nêmano.22. pê xeber: Wa xebera to ey ra bibo.23. ti pê vîrdarî bê: Wa vîrê to de bo, vîrê to de bimano.24. Hem payanî vinde, ger beflkê bi kar: Hem pay ra vinde, eke ti biflînî/

bieflkê bi kar bîyarî (bifluxulnî).25. duyesne: duyesine, diwêsine, des û dîyine

40

Vate

Di nimac de hîrê flert ê, zanê gerYîne ra, nêdê xeberdan fameger (26)

Hem ti nêvrazê nimac de di çîyan (27)Zêdetir, hem nêwerê çîke, bizan!

Çar hebî rukn ê bi qey rocî, zîya.‘Ewwilê yîn nîyyet o, flew pê bîya

Yanî mexrib ra heta flefeq bidoNîyyetê xo ger bîyaro, ca bido

Nan û aw ra, hem çîyê dî (28) bê enînHem cima’ ra dûrî bê, yanî nivîn (29)

Weqtê dûrîtî, bizane pê ‘eyanTu flefeq ra dûrî bê ta mexriban.

Qey zekatî hîrê rukn ê, ey biraYew nîyyet, yew zî nîsab o, yew serr a (30).

Qey heccî flefl ruknî yê, ey baxeberNîyyet û îhram pîya bê, qenc befler

Hem tu vinde ser girê nam ‘Erefefiert û ruknan pê bîya bi flerefe (31)

26. Nêdê xeberdan fameger: Ti ganî bi vateyanê ke yenê famkerdifl xeberînêdî (qisey nêkerê).Wexto ke ti nimaj kenî, eke ti bi çekuyanê ke fam benê qisey bikî, nimajê tobetal beno labelê mavajî kuxayîfl (kulhayîfl) ne têda (xaric).

27. Wextê nimajkerdiflî de eke hereketê destan û lingan di rey ra vêflêr bibê,nimaj betal beno.

28. dî: bîn29. yanî nivîn: Yanî ti cile (nivîne) mîyan de nêrakewê û temaso cinsî nêbo.30. yew serr a: yew serre de31. bi flerefe: pê fleref, flerefî reyra, flerefî reyde

41

Vate

Hem tewafê Beytî ke hewt rey, bi canSe’yî ke mabeyn Sefa û Merwe, can

Hem biqesne çende mûy porrê serîAy fleflin tertîb o, ger mu’teber î.

Di çî estê to rê, pê be bawerîYew helal, yew zî heram o, flehwerî (32)

fiefltî ferzî bîy temam, ey qenc enamVatiflo peyên: ”Selat û se selam”.

Ma eno ‘eqîde nûflto qey ‘ewamGer xeta bo, bafl bike efwe’l-kîram.

Ez ricakar a, ti yê Rebbo rehîmMa xelas ke adir û sohtê cehîm.

Ey Muhemmedo Hezanî, her mudamVace qey Ehmed Muhemmedî selam.

”Esselatû wesselamû, ya resûlAl û eshaban temam bo, her qebûl.”

Tarîxê hicrî bi qey nezme, bizan”Xeyn” û ”ta”, ”bê” pê bimare, ey cuwan (33).

Herfanê erebkî ra tadayoxî:Malmîsanij & Roflan Lezgîn

32. flehwer: flahkî, flahvar, sey (zê) flahan, zaf erjaye33. Na misra de flaîr goreyê hesabê ”ebced”î tarîxê nufltiflê nê kitabî dano

zanayîfl. ”Xeyn”, ”ta”, ”bê”yê ke na misra de yê, nameyê hîrê herfanê alfabeyaerebkî yê. Hesabê ebcedî de, nê herfan ra ”xeyn” (geyn) vera (muqabilê)1000î, ”ta” vera 400 û ”bê” vera 2 ya. Nê heme hîrê pêsero kenê 1402, yanî1000 + 400 + 2=1402. Naye ra zî fam beno ke no kitab serra 1402 yê hicrî denusîyayo. 1402yê hîcrî 1981ê mîladî yo.

42

Vate

Kitaban ra:

KITABÊ NEWEYÎ

Çend rojî ra ver gama ke mi kitabê embazêma yê delalî Seyîdxan Kurijî wend na meselayake ez cêr ra nusena reyna amey vîrê mi û ezwazena bi nufltiflê na mesela dest bi nê nuflteyîbika.

Serra 1975î ra pey qorrê (tayê) kovar ûrojnameyanê kurdkîyanê sey Özgürluk Yolu,Devrimci Demokrat Gençik, Tîrêj û Roja Welatde bi lehçeya kirmanckî (zazakî) zî nusîyaynê.Mi reya verêne kirmanckîya nufltekî nê kovar

û rojnameyan de dîya. Labelê ez wazena behsê tekstê ke ez ey ra zafmuteessîr bîya, bika.

Serre 1980 bî labelê îdareyo eskerî hema nêamebi hukmî ser, yanîhema Derbeya 12ê Êlule nêbîbî. Hûmara hîrêyîna kovara Tîrêjevejîyabîy. Mi zî kovare erînabîy û ez flîbîya keye. Gama ke çimê misernuflteyê ”Pîra Hewt Sera” (1) kewt keyfê mi ame. Mi na sanike(estaneke) Pîran de zaf gofltaritibî. Mi dest pê kerd, sanike wende.Bêhemdê xo mi vengê berzî reyra (reyde) -beno ke semedo ke ez weflfam biko- wendinî. Qey vengê mi flibe veyva ma ya pîle, a zî amey odayake ez tede bîya. Gama ke dîy ke ez ha yew ”kitab” ra ”heway ma” -Pîrande kirmanckî ra hem vanî ”kirdkî” hem zî vanî ”heyaw ma”- wanena,matmenda mi ra ewnîyay va:

-Raflta ti ay kitabî ra heway ma wonenî?Mi tekst aye nawit (musna) labelê semedo ke wendifl-nufltiflê aye

J. Îhsan ESPAR

1. ”Pîra Hewt Sera” nufltox Malmîsanijî arê kerdibî û bi nameyê Dewijî Tîrêjde nufltibî.

43

Vate

çinê bi, mi fam kerd ke seke bawer nêka kirmanckî zî nusîyêno. Ezvana qey hem semedo ke a bawer bika hem zî semedo ke reya verînebîy ke mi kirmanckî wendinî û wefl fam kerdinî, mi sanike heme (pêro)wina bi zerweflîye, bi hîss û heyecan, vengê berzî reyra wende. A zîgofltarit.

Çend rojî nê wendiflê mi ra pey zî keyeyê ma de behsê ”Pîra HewtSera” bînî.

Seyîdxan Kurij, Wayê Hot Birayûn: Sanikan û Deyîranê Çewligîra, Weflanên Arya, Îstanbul, Nîsane 2002, 128 rîpelî

44

Vate

Belê, kitabê Kurijî, ”Weflanên Arya” aflma nîsana 2002 de Îstanbulde bi nameyê ”Wayê Hot Birayûn: Sanikan û Deyîranê Çewligî ra” neflrkerdo. Wayê Hot Birayûn nameyê yew sanika nê kitabî yo. Na ”WayêHot Birayûn”a Çewlîgî yew versîyonê ”Pîra Hewt Sera”ya ma ya Pîranîya.

Yewendes (des û jû) sanikan ra teber vîst û di deyîrî (kilamî) û çarêsfiqrayê mintiqaya Çewlîgî kitabê Seyîdxan Kurijî de ca genî. Yewxusûsîyetê nê kitabî yo muhîm zî no yo ke reya verîn a ke mintiqayaÇewlîgî ra tayê tekstê folklorîkî se kitab yenê weflanîyayîfl (neflrbîyayîfl).Cora (coka) zî no kitab semedê nufltiflê fekê Çewlîgî çimeyêdo verên ûhêca (erjaye) yo.

Kesê ke biwazî kirmanckî, îllehîm zî fekê Çewlîgî bimusî (banderbibî), kesê ke biwazî nê fekî bi kirmanckîya mintiqayanê bînan reyramuqayese bikî, kesê ki biwazî derheqê folklor û kulturê ma de wayîrêmelumatî bibî, flîyênî nê kitabî ra îstîfade bikî.

Resim û illustrasyonê Mahmud Celayîrê ressam ê namedarî, yewnaxurteya nê kitabî ya. Berhemanê Celayîrî karekterêko pedegojîk ûfleklêko hunerî dayo nê kitabî. Bi nê resiman famkerdifl û wendiflê kitabîhina asan bîyo. Ma zanî ke wendoxê kirmanckî tay ê û êyê ke estî zî zafzor nêdanê xo ke ziwanê xo wefl bimusî. No kitab hem hetê muhtewa rahem zî hetê fleklî ra wendoxanê neweyan rê flîyêno gelekî cazib bo. Tekstêkîtabî kilm ê, ziwan wefl û sade yo. Fiqreyî hetê mîzehî ra xurt, sanikîotantîk î.

Hetê rastnufltiflî ra yew-yew flaflîye tede biba zî no kemaneyo hurdî(wirdêk) qîymetê kitabî kemî nêkeno.

Mi gore no kitab, mekteban de semedê telebeyanê tikê (biney) gir-dan se kitabê wendiflî flîyêno bêro xebitnayîfl.

Turkîya de neflrbîyayîflê kitabî yewna çîyo musbet o. Seke yenozanayîfl ewro Tirkîya de hem kurdî hem zî tirkî persa ziwanê kurdkîmunaqefle kenê. Weflanîyayîflê kitabanê wina kalîteyinan, kurdan sero tesîrêko musbet keno.

Ez hêvî kena ke wendoxê kirmanckî nê kitabê hêcayî wanenê. Ganîma xo vîr a nêkî ke hîna zaf wanîyayîflê kitaban û kovaranê kirmanckînufltoxanê ma teflwîq keno ke ê hina zaf binusî.

45

Vate

AZEBE

Azebe nameyê kitabê flîîranê Çetîn Saticiyî yo. No kitab ”WeflanênSî” serra 2002 de Îstanbul de weflanayo (neflr kerdo). fiaîrî

redaksîyonê kovara Vateyî rê no kitabê xo erflawito (rusnayo). Ma ey rêzaf sipas kenê.

Bi neflrbîyayîflê nê kitabî ez bi xo gelekî fla bîya. O semed ra ez wazena

Çetîn Satıcı, Azebe, Weflanên Sî, Îstanbul, 2002, 112 rîpelî

46

Vate

bi kilmîye wendoxanê ma rê behsê kitabê Saticiyî bika. Çi heyf kederheqê nufltoxî bi xo de melumatêk kitabî ser o çinê yo.

Verê ke ez behsê flîîranê Saticiyî bika, ez wazena çend çekuyan flîîrebi xo ser o vaja. Seke yeno zanayîfl, flîîre tekstanê bînan ra tena bi flekilnê labelê hîna zaf hetê mana û muhtewa ra, hetê rîtm, harmonîyê ven-gan û hetê ziwanî ra cîya ya. Zaf rey manaya flîîre hetê wendoxan racîya yena famkerdifl yan zî tefsîrkerdifl. Cora vanê ”Her wendox/wendoxeflîîra xo newe ra nuseno”. Yanî her wendox/wendoxe goreyê zanayîfl ûtecrubeyanê xo flîîre bi hewayêko bîn fam keno. Çunke zaf rey binêqisayanê zaf sadeyan de manayêka xûrîne nimita ya. Yanî famkerdiflêflîîre de sewîyeyê cîya-cîyayî estê.

Seke mi cor ra zî va, flîîre hetê rîtm û harmonîya vengan ra zî muhîma. Bes nîyo ke merdim sey qiseykerdiflê normalî vateyan rêz biko ûnameyê ”flîîre” pano. Çunke qîymetê formê qiseykerdiflê normalî yewnaplan de esto labelê flîîre de zaf nê.

Xusûsîyetêkê bîn ê flîîre ziwanê flîîre yo. Vîjnayîflê (weçînayîflê)vateyan ganî pabesteyê muhtewaya flîîre bibo. fiaîr ganî xo klîfleyan rabipawo. Semedo ke flaîr biflîyo hîssanê wendoxî ser o tesîr biko, cîhanêxeyalanê wendoxî hîna hîra biko ganî biflêyo (bese bikero) flîîre de cabido teflbîh, anafor û metaforan.

E (ya), kitabê Çetîn Saticiyî bi kirmanckîya hetê Gimgimî û Dêrsimînusîyayo û nêzdîyê se hebî (teneyî) flîîrî nê kitabî de ca gênî. Bêgumankitabo ende (honde) hecimin ganî hetê muhtewaya flîîran zî hîra bibîynî.Labelê hawayo ke mi fam kerdo flîîranê Saticiyî de temaya bingeyî (esasî)welatperwerîya kurdan a. Mavajî ge-ge heskerdiflê Kurdistanî, ge-gecengê gerîllayan, grevê veyflanîye, zilm û zordarîya dewlete babetê flîîrano. Labelê babetê sey tenyayîye, betalîye zî tayê flîîran de estê. fiîîranêSaticiyî de cayo tewr populero cografîk serê koyanê Kurdistanî yo. Nozî derheqê perspektîfê wextî de yew fikir dano ma. Eke merdim terteleyê1938î nêhûmaro (nehesibno) flîîrê ey hetê wextî ra bi da-vîst serranêpeyenan sînorkerde yî.

Ziwanê flîîranê Saticiyî zaf sade û asan o. Merdim flîyêno vajo flîîrêey tikê (biney) sethî yê, herkes zaf asan keno.

Hetê rastnufltiflî ra zî kitabê Çetîn Saticiyê de tayê kemaneyî estêlabelê reyna zî ”Azebe” xebata edebîyat û kulturê ma de gamêk a ûganî hîna aver flêra.

47

Vate

MIN HESRETAN DE MEVIRDE: MESO

K itabê bînê flîîran o ke redaksîyonê kovara Vateyî rê ameyo, yêÎlhamî Sertkayayî yo. No kitab bi nameyê ”Min Hesretan de

Mevirde: Meso” emserr (2002) Hollanda de, Den Haag de neflr bîyo.Nameyê weflanxaneyî nê kitabî ser o çinê yo.

Zaf keyfê ma ame ke flaîrê ma yê hêcayî bi erflawitiflê (rusnayîflê) nêkitabî, ma na xebata xo ra xeberdar kerdî. Reyna ma zaf flad î ke nufltoxÎlhamî Sertkayayî dest bi nufltiflê kitabanê kirmanckî zî kerdo. ”MinHesretan de Mevirde: Meso” kitabê nufltoxî yo kirmanckî yo verên o.

Ney ra ver di broflurî û panc kitabê nufltoxî neflr bîyê. Nê kitabanêey ra yew roman û hîrê kitabê flîîran bi tirkî yê, yew kitabê flîîran zî bikurmanckî (kirdaskî) yo.

Ma na hûmare (sayi) de kitabê nufltoxî ra yew flîîre neql kenê. Ezhêvî kena ke hûmarêka bîne de ez biflêya (bese bikera) bi hawayêkoderg û dila nê kitabî ser o vindera.

TI ZÊ VAfi A BIRA

Ti zê vafl a, zê kemer a, kuç a, biraNe rostî ra hes kena, ne duflta tarî der aBêveng bar kena flona, bê xatir, bê silam

Ne huna ne hoyînaNe xemîn, ne demîn aKoyî zingenê, torge varenaDelevergî kunê kîyan, firaqî vila benê, risqê serran riflnenêMa ra fermanî vecenê nî kutik ruhanHawt rengî oncînê herdîfla min raTi nêpersena bira

48

Vate

Ti demir a, polat aTi welatê xo de bêwelat aRojê xo ra nêpersena ez kam aWele derisîyo serê sarê to ra, ma ti kenger aMaTiKenger a. . .

Îlhamî Sertkaya, Min Hesretan de Mevirde: Meso,Den Haag, 2002, 70 rîpelî

49

Vate

VATEYÊ VERÊNAN

Arêkerdox: Firat ÇELKER

Astorê/estorê flarî, mordemî rê nêbeno astor/estor.Birayê werdene, hertim miradîno.Birîna destî bena vîndî/vînî, ê ziwanî/zonî nêbena vîndî.Bomî de raye ra meflo, to rê bela ano.Cenîye esta keye/çe virazena, cenîye esta keye/çe veflnena.Cîran matacê/motayê wela cîranî yo.Derdê xo vace, derman bivîne.Ga mireno postê xo maneno, egît mireno namê xo maneno.Her bêçike/engiflte cayê xo de dejena.Her camêrd lacê yew cinîye yo (ju cenik o).Hêrs flono êno, sere ke flî nêno.Kam/oyo ke eslê xo înkar keno, haramzade yo.Kutiko mird, sîye de gineno wara.Malo bêwayîr, werdê/werê cinawirî yo.Malê dinya, dinya de maneno.Mêrikî ra pers kerdo “Hegmênî (hemgênî) ra flîrin çi esto?”, vato “Çîyo

bêpere”.Perey kî bî zêde, serê mordemî dejnenê.Perey xirabîya dewlemendî danê we.Qeso rast/raflt giran o.Rindîye biwaze, rindîye bivîne.

50

Vate

ÇEND ÎDYOMÎ (DEYÎMÎ)

Di lingê mi kerdê yew/jû sol.Ewro dunya wa, meflte axrete.Gîyê giweran (cîyê cîweran) nêno werdene.Gofltê here nêno werdene, perê here êno werdene.Henî amo, henî flono.Ma vanîme ”Raye na wa”, o vano ”Rêçe na wa”.Mordemî ke kar nêkerd, ha vaje/vace ha vaje.Vêflan vêflan o, mird mird o, no nêmecet çik o (çi yo)?

51

Vate

FEKÊ ÇEWLÎGÎ DE ANTIfiÊ KARAN (FÎÎLAN)

1. Ca-ca de ”ez wineno” zî vacîyenû.

1-DEMO NIKAYIN (fi‹MD‹K‹ ZAMAN)

Fekî Çewlîgî (Bîngolî) de di formê demînikayinî (flimdiki zaman) estê. Nînan (inîn) rayew demo nikayin o, ê dîyine hem se (ze) demonikayin hem zî se demo hîra (genifl zaman)gureyêno (flixulîyêno).

A) Formê yewinê demê nikayinî:

1) Karo transîtîf (geçiflli fiil)

Nimûne: wendifl/wendene (okumak)ez ha winenû (1) / ez ha winena (ben okuyorum)ti hê winênî (sen okuyorsun)wi ho winenû (o okuyor)ya ha winena (o okuyor)ma hê winênî (biz okuyoruz)flima hê winênî (siz okuyorsunuz)yi hê winênî (onlar okuyorlar)

Cumleyê nimûneyî:Ez ha kitab (kitav) winenû. (Ben kitap okuyorum.)Ez ha sanikê Dyêb Sur winena. (Ben Kırmızı Dev masalını

okuyorum.)

Seyîdxan KURIJ

52

Vate

Ya ha Mewlidî Ehmedê Xasî winena. (O Ehmedê Xasî’nin Mevlid’iniokuyor.)

Ya ha meqaleyê Mûnzûr Çemî winena. (O Munzur Çem’in makales-ini okuyor.)

2) Karo întransîtîf (geçiflsiz fiil)Nimûne: amêyîfl (2) / ameyene (gelmek)ez ha yena (ben geliyorum)ti hê yênî (sen geliyorsun)wi ho yenû (o geliyor)ya ha yena (o geliyor)ma hê yênî (biz geliyoruz)flima hê yênî (siz geliyorsunuz)yi hê yênî (onlar geliyorlar)

Cumleyê nimûneyî:Ez ha dew ra yena. (Ben köyden geliyorum.)Ti hê ça ra yênî? (Sen nereden geliyorsun?)

Halo negatîf (olumsuz hal)

1) Karo transîtîf (geçiflli fiil)ez ha niwinenû/niwinena (ben okumuyorum)ti hê niwinênî (sen okumuyorsun)wi ho niwinenû (o okumuyor)ya ha niwinena (o okumuyor)ma hê niwinênî (biz okumuyoruz)flima hê niwinênî (siz okumuyorsunuz)yi hê niwinênî (onlar okumuyorlar)

2) Karo întransîtîf (geçiflsiz fiil)ez ha nîna (ben gelmiyorum)ti hê nînî (sen gelmiyorsun)wi ho nînû (o gelmiyor)

2. Ca-ca de ”ûmeyîfl” yan zî ”imeyîfl” zî vacîyenû.

53

Vate

ya ha nîna (o gelmiyor)ma hê nînî (biz gelmiyoruz)flima hê nînî (siz gelmiyorsunuz)yi hê nînî (onlar gelmiyorlar)

B)Formê dîyinê demê nikayinî:Seke mi verê zî nuflt, no formê cêrênê demê nikayinî se demo hîra

(genifl zaman) zî gureyêno (flixulîyêno).

2-DEMO NIKAYIN/DEMO HÎRA

1) Karo transîtîf (geçiflli fiil)ez winenû/ez winena (ben okuyorum, ben okurum)ti winênî (sen okuyorsun, sen okursun)wi winenû (o okuyor, o okur)ya winena (o okuyor, o okur)ma winênî (biz okuyoruz, biz okuruz)flima winênî (siz okuyorsunuz, siz okursunuz)yi winênî (onlar okuyorlar, onlar okurlar)

Cumleyê nimûneyî:Ez her flan de (flûn di) lacî xwi ri kitabî Rindoyî winenû. (Ben her

akflam o¤luma Rındo’nun kitabını okurum.)Ez her flan de lacî xwi ri sanikê fiah Îsmaîlî winena. (Ben her akflam

o¤luma fiah ‹smail masalını okurum.)Alan her roj (ruej) kitabî Soroyî winenû. (Alan her gün Soro’nun

kitabını okur.)Alan her roj sanikê Wayê Hot Birayûn winenû. (Alan her gün Yedi

Erkek Kardeflin Bacısı masalını okur.)

2) Karo întransîtîf (geçiflsiz fiil)ez yena (ben geliyorum, ben gelirim)ti yênî (sen geliyorsun, sen gelirsin)wi yenû (o geliyor, o gelir)ya yena (o geliyor, o gelir)

54

Vate

ma yênî (biz geliyoruz, biz geliriz)flima yênî (siz geliyorsunuz, siz gelirsiniz)yi yênî (onlar geliyorlar, onlar gelirler)

Cumleyê nimûneyî:Yi her roj yênî kê ma. (Onlar her gün evimize gelirler.)Wi her roj pê mînubus yenû Çewlîg. (O her gün minibüs ile Bingöl’e

gelir.)


1) Karo transîtîf (geçiflli fiil)ez niwinenû/niwinena (ben okumuyorum, ben okumam)ti niwinênî (sen okumuyorsun, sen okumazsın)wi niwinenû (o okumuyor, o okumaz)ya niwûnena (o okumuyor, o okumaz)ma niwinênî (biz okumuyoruz, biz okumayız)flima niwinênî (siz okumuyorsunuz, siz okumazsınız)yi niwinênî (onlar okumuyorlar, onlar okumazlar)

2) Karo întransîtîf (geçiflsiz fiil)ez nîna (ben gelmiyorum, ben gelmem)ti nînî (sen gelmiyorsun, sen gelmezsin)wi nînû (o gelmiyor, o gelmez)ya nîna (o gelmiyor, o gelmez)ma nînî (biz gelmiyoruz, biz gelmeyiz)flima nînî (siz gelmiyorsunuz, siz gelmezsiniz)yi nînî (onlar gelmiyorlar, onlar gelmezler)

3-DEMO AMEYOX (GELECEK ZAMAN)

Fekê Çewlîgî de antiflê formê demê ameyoxî zî sey (zê) formê dîyineyê demê nikayinî yo. Yanî antiflê formê demê ameyoxî, formê dîyinêdemê nikayinî û demo hîrayî eynî yo. La pratîk de zaf rey demo ameyoxû zerfê demî (zaman zarfları) pîya gureyênî (flixulîyênî). Nimûne:

Ez inî kitabî winena. (Bu kitabı okuyorum/okurum.)

55

Vate

Ez siba inî kitabî winena. (Yarın bu kitabı okuyaca¤ım.)Ez flina Çewlîg. (Bingöl’e gidiyorum/giderim.)Ez siba flina Çewlîg. (Yarın Bingöl’e gidece¤im.)

1) Karo transîtîf (geçiflli fiil)ez winenû/ez winena (ben okuyaca¤ım)ti winênî (sen okuyacaksın)wi winenû (o okuyacak)ya winena (o okuyacak)ma winênî (biz okuyaca¤ız)flima winênî (siz okuyacaksınız)yi winênî (onlar okuyacaklar)

Cumleyê nimûneyî:Ez inî kitabî siba winenû. (Ben bu kitabı yarın okuyaca¤ım.)Ez ina meqale siba winena. (Ben bu makaleyi yarın okuyaca¤ım.)Ya ina hîkaye siba winena (O bu öyküyü yarın okuyacak.)

2) Karo întransîtîf (geçiflsiz fiil)ez yena (ben gelece¤im)ti yênî (sen geleceksin)wi yenû (o gelecek)ya yena (o gelecek)ma yênî (biz gelece¤iz)flima yênî (siz geleceksiniz)yi yênî (onlar gelecekler)

Cumleyê nimûneyî:Ti siba yênî îta? (Sen yarın buraya gelecek misin?)Ez siba yena. (Ben yarın gelece¤im.)


1) Karo transîtîf (geçiflli fiil)ez niwinenû/niwinena (ben okumayaca¤ım)ti niwinênî (sen okumayacaksın)

56

Vate

wi niwinenû (o okumayacak)ya niwûnena (o okumayacak)ma niwinênî (biz okumayaca¤ız)flima niwinênî (siz okumayacaksınız)yi niwinênî (onlar okumayacaklar)

2) Karo întransîtîf (geçiflsiz fiil)ez nîna (ben gelmeyece¤im)ti nînî (sen gelmeyeceksin)wi nînû (o gelmeyecek)ya nîna (o gelmeyecek)ma nînî (biz gelmeyece¤iz)flima nînî (siz gelmeyeceksiniz)yi nînî (onlar gelmeyecekler)

57

Vate

fiAH ÎSMAYÎL

Arêkerdox: Jêhatî ZENGELAN

Yew flahê Îronî (Îranî) beno, hîrê hebî lajê yey benî. Heme hîrê omeyîwextê zewajî. Çarnenî nêçarnenî pîy yînî yînî nêzewejneno.

Wardenî heme hîrê flûnî çarflu. Veynenî ki hindîyî (qerpûzî) roflîyênî.Hergû yew yew hindî gêno (gîno) û flûno. Hindîyon (hindîyû) donî wezîrî,wezîr zî beno dono padîflayî û vono:

-Padîflayê mi, hîrê lajonê tû (to) inê hirê hebî hindî erdî (ardî). Menaya(manaya) yînî çina (çi) ya?

Hindîya verêni fleqnenî ki zerreyê yay bîyo se gêrmî (germî),heremîyaya, nêwerîna. Ey dîyini fleqnenî ki nêmewo yew werînanêmewo yew nêwerîna. Ey hîrini fleqnenî ki tam wextê yay ê werdîflîyo. Padîfla eylonê (gedanê) xo (xu) ra vono:

-Oxilnê, ez zono nête flima zewaj o.Lajo xiflin (pîl) vono:-Ez hinî zewajî ra kewto, wextê mi vîyerto. Ino bîn zî ha-ha vîyereno.

La ino flinik hewlê yeyê zewajî yo.Padîfla vono:-De wardî flêrî (flîrî) yew flaristonê (flaristanê) sey Dîyarbekîrî. Bigeyrî

yew padîflayî veynî ki wa hîrê hebî keyney yey bibî, ez zî flêro (flîro)flima rî biwazo.

* * *Heme hîrê biray wardenî flûnî, persenî, flûnî key yew walîy. Walîy

veynenî. Walî perseno, vono:-fiima kom î? fiima çi geyrenî?Vonî:-Ma Îron ra yî. Ma geyrenî ki xo rî hîrê hebî keynon (keyno) veynî,

wa pîy ma bêro û ma rî biwazo.Walî vono:-Oxil, hîrê keyney mi estî.Birawo flinik vono:-Bewnî, ino birawo pîl o; ino birawo ki yey dima wo, ez zî flinik o.

58

Vate

Keynaya pîli donî lajê pîlî, keynaya wertîy donî lajê wertîy. Vênda(venga) melay donî, mela yeno marey wir dî (her di) keynekon wir dîlajekon reyra birneno. Keynaya fliniki ageyrena vona:

-Bawo, sew ti mi bidî bede (ey), tede behs biki, vaji ”Bewnî, flimagere (ganî) inê lajê flinikî mi het verdî”. Meflti ti kor û kerr benî, yewwarey (wayîrey) tû nêkeno.

Yû (o) vono:-Temom, keynay mi.Lajê Padîflayî qebul kenî. Mela marey keyneka fliniki zî lajekê flinikî

rî birneno.Ay wir dî pîlî cenîyonê xo gênî (gînî) espar kenî û flûnî.

* * *Lajeko flinik flew flûno cilda xo. Linga xo erzeno dûrda (zerreyê) berî,

ca di mireno.Pawenî, pawenî, di rojê (rûjê) yey qedîyênî, nîyno teber. Wardenî

flûnî persenî. Keyneki ra vonî:-Herê, hey berî akeri!Keyneki berî akena. Veynenî ki mêrik ha berî ver di merde kewte

wo. Vonî:-Keyxerepîyaya, tû se kerd?Vona:-Willay mi çîyekî nêkerd. Ber akerd, linga xo eflti zerre, kewt û ona

(wina) ca di merd.Walî vono:-De bêrî ma inê tirmî (termî) berflawî pêrdê yey rî. Tirmo merde ma

pey se kerî. Komî Îron dîyo?Vonî:-Yew qatirçî esto, yey dîyo.Lajekî defînenî yew tabit, qordê qatiri wenenî û ay qatirçî ra vonî:-Ti rayerê (rayîrê) Îronî zonî. Iney beri Îron, teslimê pêrdê yey ki û

bê!* * *

Qatirçî qatiri xo ver fley (flanay), di-hîrê rojî fli; betelîya, yew awkiver di bineykî vindert. Ay tabit qordê qatiri ser ra girewt binê yewxerebêr di rûna. Awki werdi, dest û rîyê xo flitî. Hindi dîy ki yew teyriomey, nequr da pirû (piro), ayo meyît girewt hewa na û tim û tim flîy.

59

Vate

Lajekî tabit girewt, duflmîfl bi, va ”Ez inkay (nika) flêro walîy ra vajohal û hewal ona wo, bawer nêkeno. La ez se kerû ya Rebbî?”

Qatirê xo girewt, ageyra fli walîy het. Walîy va:-Qey ti lez omeyî? Rayerê poncês-flîyês rojon o, ti gere hema rayer ra

bibînî. Êro (ewro) ponc o ti flîyî û ti ageyrayî.Lajek vono hal û hewal ona wo. Vono:-Willay ez yew awki ver di bîyo, yew teyri omeyi, nequr da pirû tirm

hewa na berd.Walî vono:-La keyxerepîyaye! Qey senê teyri meyîtî hewa nona bena? Çîyo

inahewa senê beno?Lajek vono:-Willay walîy mi, teyri hewa na, berd; tabit veng mend, mi zî girewt

ez omewo.Qatirçî flûno.

* * *Keyneki vona:-Bawo, mi rî çetaldê rayeron di yew wede (oda) verazi û binê yey biki

aflxone.Walî de rî yew wede virazeno, binê yey zî keno aflxone. Keyneki ser

o vindena, kom ki ome fli non dona bede (ey), bede persena û flûno.Ya xizimkaron (xizmetkaran) ra persena vona:-Eyeleyda (gedeyîya) xo ra heyonî êro, flima çina dîyo, mi rî vajî!Yew vono:-Willay ez xo rî eyel bîyo, ez flîyo bizêkon dir; ez pîl bîyo, ez flîyo mi

xizimkarey kerdi.Yewna vono:-Ez eyel bîyo mi bizêkî berdî çere, ez pîl bîyo mi citi kerdi.Hergû yew yew hewa vono.

* * *Inahew yew kor û yew topal, -mavajî- Dîyarbekir di eflnawenî ki

yew tekka (tekkîya) abîya; kom flêro weyra (uca) nonê xo weno ûrakuwno (rakeweno). Kor û topal vonî: De ma heyonî yerey (êreyî) inîberê Wele Comîy (Ulu Camîyî) ver di destê xo akenî, ponj quriflî pereyma dest nêkuwnî (nêkewenê). Hadî ma pirû dî xo rî flêrî weyra.

Wir dî pîya wardenî flûnî, ha witîya (tîya) ha weyra, ha witîya ha

60

Vate

weyra, seki bêrî fekê Berayîy (1). Weyra mexreb pede yeno, rayer flaflkenî. Qayme ginenî, seki flêrî Lewedê Salî (2). fiûnî Lewedê Salî, weyraxo rî qelebînî (rakewenî). Nimajî (flodir) dîna zelal bena, ewnînî nûr ûdûra (nor û dora) xo. Veynenî ki seki Wiflkila (3) di yew bexçe wo, hemetewir ra dar aseno û yew bîna zî ha ver d’ a.

Lajeko topal korî ra vono:-Willay yew flêlik ha ma ra ver. Ma xo rî flêrî weyra persî, mela ma

bonder (bander) bîy rayer kura (kotî) wo. Ma rayerê xo veynî û flêrî.Têrey kuwnî flûnî ki çi tihom (team) ki dîna di xeleq bîyo ha bexçe de

wo. fiûnî ay bonî ra geyrenî ki bon ha xir û xalî yo, çewek (çi kes) tedeçinî yo. Vonî ”Hella hella! Ino çi hal o? Wayerê (wayîrê) inî bexçeyî û inîbonî çinî yo?”

Weyra roflenî. Topal korî ra vono:-Bê ma xo binimnî. Wayerê inî bexçeyî miheqeq yeno, warey inî

bexçeyî keno.fiûnî bindê yew dirriki di xo nimnenî. Ewnînî ki di hebî teyrî omeyî

yew hewzi het. Teyron xo bone (bane, rut) kerd û aya hewzi di xo flit.Dima, flîy binê yewna dirriki ra yew tabit kafl kerd vet û yew dari rayew pel qerefna, berd pirnosê yey ver; ayo meyît bi gonî. Pîya flîy zerredêa bîna. Topal korî ra vono hal û hewal ona wa. Vono:

-Korew, hela vengê xo meki, ma vindî; ma hey veynî deray (hela) sebeno.

Teyron eki zerredê bîna di se kerd çi kerd, hewna (reyna) omey teber.Yew pel berd vinîya (zincîya, pirnika) yey ver, hewna merd. Hewnadekerd tabit, berd binê dirriki di nimit. Pûstey xo pera (pira) girewtî,pel da xo û firay flîy.

Kor û topal flûnî çetaldê rayeron, ewnînî ki yew bîna ha çetaldê raye-ron d’ a. Persenî vonî:

-Cay yew tekka û aflxone ewtîya (tîya) estî?Te ra vonî:-Willay tekka ina ya. Aflxone ewtîya wo.

1. Berayî (Heflberayî): Nêzdîyê Pîrajmonî de nameyê yew cayî yo. (Pîrajmonyew dewa Pîranî ya.)

2. Lewey Salî (Lewey Salon): Nêzdîyê Pîrajmonî de nameyê yew cayî yo.3. Wiflkila: Yew dewa Palî ya.

61

Vate

Kor û topalî gênî benî zerre. Çîy donî bede, mird kenî, te ra vonî:-Xonimi ha qatê serênî di. fiima gere flêrî weyra.Yê flûnî weyra. Keyneki te ra persena, vona:-Hafiz, flima konca (kamca) ra yî?Hafiz vono:-Ma welatê Dîyarbekir ra yî. Ma eflnawit ki flima witîya tekka akerda,

ma omeyî. Ma flîynî heyonî yerey berdê Wele Comîy ver di destê xoakerdinî, ma oncîna zî veyflon (vêflan) mendinî. Ma omeyî ki ma xo rîewtîya çîy bûrî (biwerî) û rakuwî.

Ya vona:-De bewnî mi ra, ez flima ra yew sewal (pers) perseno.Vono:-Persi xonimi.Vona:-fiima eyeleyda xo ra hetonî ina seeti çina dîyo? Mi rî vajî.Vono:-Willay, de eyeleyda xo di ma bizêkî çerênayî, golikî çerênayî; ma

floneyey (fliwaneyîye) û gawoney kerda. Ma se kerd, çi kerd; ez topalbîyo, ino zî kor bîyo. Ma xo rî flîy berê Wele Comîy ver di vindertî. Madest akerd, xo rî parse arê kerd. Ma eflnawit ki ewtîya yew tekka abîya,ma da pirû omeyî. Ma verê Berayîy di rayer flafl kerd. Ma flîy yew kûy(koy) ser. Dîna zelal bîy, ma ewnîyayî ki yew bexçe aseno. Ma veyflon zîbîbîy. Ma va ”Ma hey flêrî weyra”. Ma xo verra da, ma flîy weyra. Maewnîyayî ne omeyox esto ne zî fleyox (flîyayox). Bexçe di zî çi tihomo kidîna di esto bi. Ma fêkîy xo, say, alonçeyî, miflmiflî, xoxî, engûri, incilîwerdî. Ma awka honiki werdi. Ma heme çî werd, xo mird kerd. Weyrayew hewzi bîy, ma aya hewzi di xo flit, xo temîz kerd. Ma cilê xo peragirewtî û flîy xo binê yew dirriki di nimit. Ma va ”Hela ma veynî deraywarî (wayîrê) inî bexçeyî esto, yeno nê nîyno”. Ma flîy xo nimit, ma dîyki di hebî teyrî omey hewzi ver di nifltî. Pûstey xo vetî, xo zit (rut, bane)kerd eki di hebî keyne yî. Zit û zilit flîy xo hewzi di flit. Hewzi ra vejîyay,xo zuwa kerd. fiîy binê yew dirriki ra yew tabit vet, girewt erd teber.Yew dari ra yew pel qerefna, berd pirnosê yey ver; ayo meyît bi gonî,yew xort bi. Têrey kewtî, flîy zerredê bîna di kêf kerd. Wextê yînî kidebi, girewt erd, yew pel hewna berd vinîya yey ver, merd. Hewna dekerdtabit, berd binê dirriki di nimit. Pûstey xo pera girewtî û pel da, flîy.

62

Vate

Xonimi vona:-Temom. Sew inkay ez vajo ”Ma flêrî weyra”, flima zonî flêrî?Vonî:-E, ma zonî flêrî.Nimajî estoron kafl kenî teber, yew heqbe pirr perey kenî, erzenî

estori ser û wenîflenî. Ay kor û ay topal zî kuwnî yînî ver.Xonimi vona:-Ma flêrî ay cay mi nawnî (bimusnî).Ha ewtîya ha ewja (uca), ha ewtîya ha ewja, flew pede yena. De keynay

walî ya, çe ray (çi rey, caran) nêgeyraya, hewnê yay yeno. Vona:-Ez hilêkî (yew hele) rakuwno.Ya rakuwna. Topal korî ra vono:-Korew, de ya rakewta; bê ma estori bigirî û wenîflî ”yella”.Wardenî estori gênî û wenîflenî ”yella”, flûnî.

* * *Xonimi nimajî xo aqîlîna ki ne estori asena ne zî kor û topal. Ne

hewl ne xerab. Vona ”Ya Rebbî, ez se kero?” Dona pirû ha ewtîya haewja, ha ewtîya ha ewja, rayer gêna flûna. fiûna, flûna, ay bexçe di vejîna.fiûna aya hewzi ser o awki wena, toy (tayê) çîy-mîy wena, vona ”YaRebbî, ino qederê mi çi xerab o!”

fiûna geyrena, ewnîna ki yew kûflka (koflka) xir û xalî ha weyra,çewek tede çinî yo. Yena teber, xo nimnena. Hindi veynena ki ay wir dîteyrî vejîyay omey.

Teyrî yenî hewzi ser o awka xo wenî, xo zit kenî, xo fluwenî. Dimaflûnî ay tabitî binê dirriki ra vejenî, kafl kenî onî duz. Yew dari ra yewpel dera (ci) kenî, benî vinîyonê ay meyîtî ver, yû beno gonî.

Xonimi ewnîna te ra ki ay wafltey yay o. Teyrî yey gênî hewna benîbîna, zewqê xo kenî. Zemonê yînî ki debeno hewna onî, yewna pel derakenî, benî pirnosê yey ver, yû mireno. Dekenî tabit û benî binê dirrikidi nimnenî, pel donî, firenî flûnî.

Wextonû ki yi flûnî, cenêki zî wardena, flûna aya dari ra yew peldera kena. Dima tabitî akena, pelî bena vinîya yey ver. Lajek gonî beno.Yê pîya flûnî, bîna di miradê xo fla benî. Lajek vono:

-Bewnî, mi hewna sey verî biki! Nêki ina hew (rey) mi hewa nonîbenî, flima çe ray mi nêveynenî.

63

Vate

Yew bazin destê yey di beno. Vejeno dono cenêki, vono:-Eki laj bû (bibo), ti inî bazinî deki destê yey, nomey yey zî fiah Îsmayîl

pani. Eki teyrî mi berî, yû mi veyneno. La eki keyna bû, xeyrê bazinîçinî yo.

Cenêki hewna dari ra yew pel dera kena, ona pirnika yey ver, yûmireno. Cenêki yey dekena tabit, tabitî zî bena sey verê dekena binêdirriki û flûna xo cay nimnena.

Rojo bîn ewnîna ay wir dî teyron hewna pelî pîya nayî, omeyî. Yenîhewzi di xo fluwenî, hewzi ra vejînî flûnî ewnînî tabitî ra. Pê ra vonî:

-Ehe! Willay yewerî tabit akerdo!Tabitî hewa nonî, xo reyra (reyde) benî.Cenêki teyna (tenya) monena.

* * *Rojê cenêki temom benî, de (aye) rî yew laj beno. Nomey yey fiah

Îsmayîl pa nonî. Nomey mêrdedê yay zî fiah Mehmed o. Gede weyrabeno hewt-hefltserre. Wardena vona:

-Lajê mi, ma xo rî ewtîya ra flêrî.Yû vono:-Dayey, pîy mi esto çinî yo? Tû ez kura ra erdo? Tû ez komî ra peyda

kerdo?Cenêki vona:-Lajê mi, pîy tû ino bazin da mi. Va ”Eki laj bi, inî bazinî deki destê

yey, nomey yey zî fiah Îsmayîl pani. Yû mi veyneno.”Bazinî gêna dekena polê yey û vona:-Pîy tû flîyo, ma hinî yey nêveynenî.Wardenî rayer kuwnî, ha witîya ha weyra, ha witîya ha weyra, yenî

yew dere. Dere di rafltê toy kerron (kemeran, sîyan) yenî. Kerrey seyyaqutî û mirjonon bereqîyaye yî. Lajê yay vono:

-Willay dayey, ez ha toyîno (tayêne) arê keno, gêno.Vona:-Lajê mi, fek te ra vera di! Ti cay yew bela onî ma serî ser.Yû vîst heb arê keno, dekeno yew dismali, rayer kuwnî.Te ra pey rafltî yew flaristonî yenî. fiûnî yew gofledê flaristonî di yew

keye ki ha rayerî ser o. Destê xo ber kuwenî, ber abeno, flûnî zerre kiyew cenî ha zerre d’ a. Cenî vona:

-Ya hurmey, flima çi yî, çikare yî?

64

Vate

Xonimi vona:-Willay dayey, ti may mi, ez keynay tû û ino zî wa tûrnê (tornê) tû

bû. Ma feqîr î, ma xo rî geyrenî. Ma omeyî ino flariston di destê xo berêtû kut û omeyî zerre ki ti ma rî warey bika.

Vona:-Bêrî, keynay mi. Mêrdey mi merdo, ez zî cenîya vîya wo.Key cenêki di monenî.Nomey cenêki Fatma wo. Cenêki bi xo zaf rind a. Walîy ay flaristonî

zî zerri devista Fatma, vono ”Gere ti mi bigîra”. Ya zî vona ”Ez tûnêgêno”.

* * *Yew roj wezîr ewjayon ra geyreno, fiah Îsmayîl zî pey ay kerron berî

ver di kay keno. Wezîr yey veyneno. fiûno padîflayî ra vono:-Tûrnê yay ha berî ver di pey kerron kay keno, kerrey yey sey ebirsimî

(îpegî) bereqînî.Padîfla erflaweno ay lajekî dono ardifl, perseno vono:-Tû inê kerrey kura ra erdî?Vono:-Ay dere ra. Dere ha pirr o.Padîfla vono:-Ti flînî ma rî inahewa da-vîst heb kerron bîyerî (bîyarî)?fiah Îsmayîl vono:-E.Padîfla vono:-fio bîyeri.Yû flûno keye ra ay kerronê xo gêno ono, dono padîflay. Dima flûno

keye, may xo ra vono:-Dayey, willay ay kerrey ki mi xo dir erdî, padîflay mi ra wafltî, mi

day yey.May yey vona:-Lajê mi, mi tû ra nêva ”Ti pey kerron yew bela onî ma serî ser”?Te (ti, ci) ra pey padîfla wezîrî erflaweno, vono:-Ti gere înon ra vîst hebna bîyerî!fiah Îsmayîl Fatma ra vono:-Ez xo rî se kero?

65

Vate

Fatma vona:-Estorê mêrdedê mi ha axur di beste wo. Wenîfli û flû de rî bîyeri.fiah Îsmayîl kalmey xo besteno, heqbey xo gêno, estorî wenîfleno,

dono pirû flûno. Geyreno, geyreno welhasilî nêveyneno. Duflmîfl benovono ”Inî kura bîy!” Peynî di ay derî veyneno. Ay kerron ra dekenoheqbey xo, pirr keno, erzeno estorî ser, flûno flariston.

Wezîr yeno, vono:-Ti omeyî? Padîfla tû wazeno.Vono:-Ez omewo.Wardeno flûno padîflay het.Padîfla vono:-Ti omeyî?Vono:-Ez omewo.Kerronê bereqeyayon dono bede, vono:-Ho (han) tû rî vîst heb nê, hîris heb!

* * *Zemon tede flûno. Gede hinî beno xiflin. Padifla xeberi erflaweno, vono:-fiah Îsmayîl, ez yew çî tû ra wazeno; ti onî bîyeri, nêki ez serey tû

dera keno.Vono:-Ti çina wazenî?Vono:-Gere ti flêrî mi rî cenîya pafladê perîyon bîyerî!Vono:-Cenîya pafladê perîyon çina ya? Çi ca d’ a? Ez çi zono?Yeno keye, may xo ra vono hal û hewal ona wo. Vono:-Dayey, padîfla mi ra vono ”Gere ti flêrî mi rî cenîya pafladê perîyon

bîyerî”.May yey vona:-Lajê mi, cenîya pafladê perîyon damêrîya tû ya, la perî ya. Ti kura

veynenî? Ti kura ra onî? Mi tû ra nêva ”Inî kerron meyeri, ti ma rîdehwa (dewa) erînenî”? Tû erdî!”

fiah Îsmayîl wardeno kalmey xo besteno, estorê xo wenîfleno flûno.

66

Vate

fiûno, flûno, yew flaristonî reseno. Ewnîno ki flarê ay flaristonî yew hewaxemêr (xemgîr) o, yew hewa xemêr o! Perseno vono:

-Qey se bîyo? Çi esto, flima ona xemin î?Vonî:-Dêwî omeyî û keynay walîdê ma berda.Vono:-Konca? Berda kura?Vonî:-Ino rayer ra berda yew kû.Wardeno, dono pirû flûno. fiûno, yû û ay dêwî yemno (yewbînan)

gênî. Dêwî yey tepîflenî benî ki ay bazin ha destê yey de wo. Bazin rayey flinasnenî, vonî:

-Ooo, ino lajê fiah Mehmedî yo!Tede lebîyênî, vonî:-Heyronê tû bû, keyna beri, ti çina wazenî beri.Keyna te ra gêno ki flêro, vonî:-Ti se ra flûnî?Vono:-Ez flûno cenêra (cenîyera) paflayê perîyon ono.Vonî:-Cenêya paflayê perîyon? Paflay perîyon fiah Mehmed, pîy tû wo!Aya keyna beno teslîmê pêrdê yay keno, flûno keye.Yew dêw zî yeno berê yey ver di vindeno, vono:-Ti flû, ez inî berî ver di vindeno, ez nêverdono yew gonî bêro zerre.Wezîr yeno, ewnîno ki yew dêw ha berî ver di wo. fiûno padîflay ra

vono:-Padîflay mi, yew dêw ha berî ver di wo û yû zî nêaseno.

* * *fiah Îsmayîl dono pirû flûno. Ha ewtîya ha ewja, flûno yew mergi.

Nefli dona çûk ro û yew kûflki zî ha ver de viraflta ya. Estorê xo veradono mergi. Estor ha çereno, yû hindi veyneno ki kûflki ra yew vejîyênoyeno, vono:

-La ez gonî bû û ti bêrî estorê xo vera dî mergi, biçereynî!Vono:-La ez rayon (raywan) o, estorê mi veyflon o; mi vera dawo, wa bineyki

biçero. Toy vafl bûro se beno? Ez rayon o, ez flûno.

67

Vate

Vono.-Nê (ney), ez qebul nêkeno!Wir dî gulafl gênî. Heta yerey yew nêflêno zorê ay bînî bero. Mexreb

beno, pê ra vonî ”Ma nimajî hewna gulafl gênî”.Ay dono pirû flûno keye. fiah Îsmayîl zî dima flûno. Ay vono:-Ti mey!Yû vono:-La ez se ra flêro?Neysene, wir dî flûnî rûflenî, nonê xo wenî. Ay flûno yew wede di

rakuwno, yû zî yew wede di rakuwno.Nimaj (flodir) beno, hewna cilonê cengî pera gênî, yenî ay meydon di

gulafl gênî. fiah Îsmayîl yey fîneno, kalme milê yey ser nono, yû sêneyxo akenû, vonû:

-Bewnî, ez cenî yo; ez ey tû, ti zî ey mi bi!Ewnîno ki raflta cenî ya, ser ra wardeno. Vona:-Ti se ra flûnî?Vono hal û hewalê mi inahewa wo. Vono:-Ez geyrena cenîya pafladê perîyon.Vona:-De flû. Ti ki daflta omeyî, bê mi zî xo dir beri.Dono pirû flûno.

* * *fiûno yew deflti ki çayîr dêre (derya) û dengiz o, awki zaf a. Estorê xo

vera dono. Ewnîno ki di tenon xo cor di vera dawo, ha yenî. Yenî, vonî:-Qey teyr teyrey ba xo nêewtono bêro ina mergi, ti kom î, ti senê yenî

ina mergi di estorê xo çerînenî?Yê û yû heta yerey gulafl gênî.Aynon ra yew vono:-Wey, wey! Ma rî vonî lajê fiah Mehmedî!Yû vono:-Mi ra zî vonî fiah Îsmayîlê fiah Mehmedî!fion di cê ra aqitînî, vonî ”Ma nimajî hewna bêrî”.Ay wir dî flûnî keye, pîy yînî vono:-fiima se kerd?Vonî hal û hewal ona. Vonî:-Yewî estorê xo erd, mergi di çerêna; ma flî bede, ma gulafl girewt.

68

Vate

Ma va ”Ma eyelê fiah Mehmedî yî”, yey zî va ”Mi ra vonî fiah Îsmayîlêfiah Mehmedî”.

fiah Mehmed vono:-Lajê mi, ay birayê flima wo!Nimajî wardenî, tê rey kuwnî, yenî deflti. fiah Mehmed bazinê yey

ra ewnîno, zono ki raflta lajê yey o, vono:-Zonî ti lajê min î!Weyra pê fla benî. Kêf û halê yemno persenî.fiah Mehmed vono:-Lajê mi, tû xeyr o? Ti çi geyrenî?Vono hal û muflkulatê mi inahewa wo. Vono:-Baba, ez û may xo flîy yew keye. Ma miqayt kerdî, ez bîyo pîl. Yew

walîy ma esto. Mi ra va ”Gere ti mi rî cenîya pafladê perîyon bîyerî”.May mi zî mi ra va ”Cenîya pafladê perîyon damêrîya tû ya”.

Vono:-Lajê mi, çîy nêbeno!Aya flew weyra benî. Rojo bîn yew pûste onî rûnenî, flûnî ser. Perîy

yew fleyti (flewti) donî pirû, berî ver di peye benî.Yû pîy xo û aya keynaya ki deflti di pawebî yey vinderta bî, beno

keye. May yey yînî veynena, xeberi erflaweno padîflayî rî, vono:-De bê! Cenîya paflay perîyon damêrîya min a, mi erda; de bê bigîri!Pafla û wezîr pîya yenî, tedir (tede) lebîyênî. fiah Mehmed lajê xo ra

vono:-Lajê mi, ina damêrîya xo ra bipersi; eki zerrîya yay esta, inê bênomisî

gêna sew, beder di. Nêki yew kalme mildê yay ser ni.fiah Îsmayîl vono:-Ti inî bênomisî gêna, nêgêna? Ina çend serrî ya belay xo tû sawito.Ya vona:-Lajê mi, willay ez nêgêno la ez qaydê xatirê tû gêno.Marey yay de rî birnenî. Yû û pîy xo zî donî pirû flûnî keye (4).

4. Mi na estaneke (sanike) sey vatiflê Dat Mistê Zeyni yê pîrajmonijî nuflte.

69

Vate

MELA KAMILÊ PUEXÎ RA fiÎÎRÎ

Mela Kamil Çewlîg ra melayêk o. Da-flefltserreesto. Medrese de wendo û nika teqawit bîyo.Çewlîg de cuwîyeno. Mi nê di hebî flîîrî ey ragirewtî. Ey bi herfanê erebkî yew mewlûdo kirdkî(zazakî) zî nuflto.

W. K. MERDIMÎN

WELATÎ MA

In welat esîl yow ca woRîy erdûn de Ademî vîjnawoZûno k’ wi pey kelimyawoYa pey ekradûn (1) vîjnawoAdem dinya d’ zaf geyrawoHînd ra Mekke mekîk dawoDaha cuwa pey fiam vîjnawoLubnan, Cizîr de eysawoBelkî ûmo Bîngol ma woAbi Heyat dim geyrawoLajî xwi fiît rê wesyet dawo:”Vatê cinîyûn mekir lawo.”Daha cuwa pey Mekke d’ vawoEmrî xwi dinya qedînawoHerem Mekke d’ defn dawoEcêl destî xwi nêqednawo.Bira, guefl bid’, tu rê vûnoEfsane nîya, îlm vûno:Gualê (golê) Cebaxçurî tu rê vûnoÇi wext kowta serî zûnûn o.

1. ekrad: (erebkî de) kurdî

70

Vate

Tûfan Nuhî de gualî virazyêTikê tera hê dewam deÎna gual awûn de fetiqyêRewan kerd flî, çol ca verdêNuhî Cizîr de mesken dawoZemûn derg ewlad zêdnawoEtrafûn xwi d’ bi vilawofiîmal wenik mêl zêdnawoÛmê resay Kuê Çotla yoÛnîyê gual ra va: ”Derya yoCawo pak tîya, wenik ca wo.”Cebaxçur bîyo nam ca woZemûnêk va ”Ca pak ca wo”,Daha cuwa pey Çewlîg vawoDewlet nûme bedilnawoBîngol, Çewlîg vera dawo.Bîngolo g’ flima vînenêQarlî (2) cehdûn d’ meflîyenêPûncas serr cuwa ver mi dînîDewarca (3) bi, dewar çerênî.Cebaxçur zaf delal ca woBiûnî Hewsel ra, manzara woRuey Guenîga verîn ra woHer teref yeflil verdawoPuexîj (4), Azîj ruejawûn deSîwûnîj, Yexkîj qible deSolxan, Guenig ruejveti deNexflûn, fiîrnûn flîmal yê deMurad, fieref ruejveti deMergmîr, Senceq hê flîmal de

2. qarlî: (tirkî de) vewrin, vorin3. dewarca: Cayo ke tede dewar zaf bêro weyekerdifl. Fekê Çewlîgî de bi ”-ca”

sewbîna çekuyî (kelîmeyî) zî estî. Sey ”buastûnca” (cayo ke tede zebeflî/hindîramîyayî) û ”argudca” (cayo ke tede argud ramîyaya).

4. Puex nameyê yew mintiqa û eflîre yo. Panc hebî dewê Puexî estî: DewaCêrîn, Dewa Mîyûnîn, Çîrîs, fiawûn, Kuermûn. Nê dewî pabesteyê merkezêÇewlîgî yê.

71

Vate

Qurcîl hêlînî teyrî, awûn (5) deKuey fiêm, Çotla hê qible de.În vatê g’ tu ra vajîyenêEfsane nîy, îlm ra yenê.Tarix gualê CebaxçurîKueyûn, eflîrûn tu rê vûnî.In melawo g’ tarix vûnoMereq mekerîn, flima rê vûno:Nam Kamil, me’na d’ nuxsûn oAllah mutîm nuxsûnûn o.Welatî ma pey sifetûn xwiNam viraflt mîyûn welatûn de.Zaf zûnayê ûmey-flîyêQeyd viraflto tarîxûn deUmir ûme, vîyert rawoMi se kerd, tede nusîyawoBîngol mecme’î yew ca woCoxrafya de bellû noqta woDîyarbekir, Xarpêt pîya woDêrsim, Erzîrom ûnî yew cawofierq d’ Bîngol temîz ca woAxir zeman resa tîyawoÎman, vîjdan nîyê pîyawo (6)Zaf mel’enet nîûmey tîyawo.Bîngol cennet yew ca wo.Vej Qurcîl, biûnî manzara woSenceq zaf delal yew ca woHer teref mergûn yeflîl dawoCuwa nat Mergmîr dewam benoHeta ruey Guenîg resenoPê çayîr dar neqflîyeno.Çiqas rind yow ca êseno!Çimûn çê dinya d’ nêdîyoTîye (7) ra rind yew ca bellû yo.

5. awûn: rojawan, xerb6. nîyê pîya: pîya nîyayê, ameyê yew ca, bî ortax7. tîye: tîya, noca

72

Vate

MERG

Merg qanûnê îlahî yoÇo tera qedîyaye nîyoÇi wext yeno bellû nîyoZûnayîfl çewî mumkun nîyoQebr ven dên ”Merg ho yeno!”Nefsî nîverdênî veng bîyor minoMi ra vatîn ”Ti cûnêk êTu wa ver zaf çî hê mendê.”Mi zûnênî mergî mi ruêj yenoLewra cîrûn mi mirenoMi vatîn qê sirrê mergîÇend serr cuwa pey yeno mino.Mergî însûnûn zor çetin oLewra sînayûn keno vînoMal-milkî xwi ca verdeno, flinoCawo ke flino zor çetin oLewra wazeno emelûnoBadî sualûn cewabûn oCuwa wet se beno, ço nêzûnoMerg yeno, xeber nêdûnoAqil vindeno, zûn nîvûnoDestûn lingûn xwi tîyo dûnoFehm nêbeno ho se vûno.Salê mergî mi wûnênîDost-cîrûn mi pîyore yenîfiitifl kefen techîz kenîHeta qebr torê mi yenîTenî nazik qebri d’ rûnenîTorbo sipê cêr-cor dûnîSerî mi de kerrûn têver dûnîHerra sîyê nar-wêr mi d’ dûnî.Heywax, halî mi se beno?

73

Vate

Hesab wazenê, ez se keno?Kerri girûn, berz nêkenoVen den, vengî mi çewî nêflino.Cûnê d’ puerro kej mi tadeynîPê çimûn sîyûn awir deynîMefl ordegûn xwi têflayneKey felek yen nêzûnayneVatê zanayûn nêkerdînSare tadên, qerarî xwi deynÇîm mi surî b’, rafltî nêdînTabî cehdê fleytûnûn bînAqil pera nêresaynîÇimûn cehdo raflt nêdînîGuefl bîb’ kerrî, nêflnawitînîDestûn ra huner nêûmeynî.fieytan diflmenî xelebe daDestî mi tepîflt, het xwi wa tadaÊr nê siba, mi tepîya daRuej-flew amê, emr qedîya.Emr qedîya, tepya nênoDewa bikir, heq nêgenoÇo mi rê awqatê nêkenoAllah qadî, hukum kenoMela ven den, telqîn dûnoCewabî sualûn tu rê vûnoEceb veng yen tu gueflûno?Badî în kerrûn û herrûnoMela duayî tu wûnenoHer kes amîn, ef wazenoPîyorê destûn ver tadenoTarî-tarî ca verdenoEman ya Reb, ez se bena?Qebri d’ senî sebir kena?Bê tu ço veng nêflnawenoWaris wehar nêvejîyeno

74

Vate

Ven den, vengî mi çewî nêflinoCawo tarî sebir nêkenoBellû nîyo çiqas mûnenoEwlad yardimî mi ra nêno.Gunê mi nûnîk êsenîPê zûn tim vaj, nêqedîyênîKaxit qelem kafî nîyênHesab se bîyo, xwi rê bivînNefsî zorbayê eqlî kerdînErzûy min pîyor het xwi a berdînCûnî terefgîrî kerdînGuna guney pêser kerdîn.In veng vengî fleflt serrûn oNiflt rue, ho eybûn xwi vûnoEceb yî rê yow fayde ûno?Umid çin o în vatûnoIn melaw ki în vatûn vûnoMereq mekerîn, flima rê vûnoNam Kamil, mena d’ nuxsûn oAllah mutîm nuxsûnûn o.Hol xirab mi ra nîva woMerg key yen, xeber çin a wo.fiubhe çin o, ruêj mirenoQey mergî rê tedbîr nîgenoNêflin çewî ra nêpersenoBê tedbîr merg mi tepflenoHala wirz xwi rê tedbîr bigirBawê (pawê) lajûn xwi mevindirEmêg xwi dewr feqîr bikirCennet pê destûn xwi akir.Ven den tu, vatê mi bikirSûnd wûnen tu rê, fluphe mekirFeqîr weyî kir, dinya terk kirTedbîr in o, bawer bikir.Tedbîrê k’ lajî tu rê vînî

75

Vate

Bawer kir ca nêvînenî.Nefso murdar qela de vindenoTop vîneno, hemen tepfleno.Aqil, aqil, aqil bigîr!Eman, îlm xwi vîr a mekir!Dîqet kir, wur dîn cîya mekirWir dî dinyûn xwi mamûr bikir.

saradistribution.com seba taqîbkerdena medyaya kurdkî, seba

peydakerdena kitab, kovar, rojname, kaset, CD û vîdeoyanê kurdkî, çi yê

neweyî çi yê kehenî (bi sorankî, kirmanckî/zazakî, kurmanckî), bêrênê

Înternet de kitabxaneyê kurdkî yê Ewropa yê tewr kehenî ra biewnîyênê

(nîyadê).

Erje û eseranê xo yê kulturî bafl biseveknê!

www.saradistribution.com

Tel/fax: +46 8 331229

saradistribution.com ji bo lêçûna (taqîba) li medya kurdî, ji bo peydakirina

pirtûk, kovar, rojname, kasêt, CD û vîdeoyên kurdî, çi yên nuh û çi jî kevin

(bi soranî, kirmancî/zazakî, kurmancî), fermo werin li Înternetê serdanekê

li kevintirîn pirtûkxaneya kurdî ya li Ewrûpa’yê bikin.

Nirx û berhemên xwe yên çandî bafl biparêzin!

www.saradistribution.com

Tel/fax: +46 8 331229

76

Vate

ÎDYOMÊ MA-I

Roflan LEZGÎN

Ez na xebate ruhê Seydayê Xasî rê kena dîyarîye.

Îdyomî (bi tirkî ”deyim”) weflî, rindekî, zengînî û asanîya vatiflî;qiseykerdifl û îfadekerdiflê ziwanêk musnenê. Hîna wefl û bi kilmîye

îfadekerdifl û îzehkerdiflê hîssêk, fikrêk û meseleyêk de îdyomî vatiflêmerdimî tekûztir, cazîbtir û delaltir kenê.

Îdyomî efsaneyan, fiqrayan, hîkayetan, meselan, sanikan ra, yan zîqewimîyayîflanê tarîxî, sîyasî, dînî û cematkîyan ê miletêk ra, yanî bikilmîye ciwîyayîfl û serguzefltê miletêk ra û ê flexsan ra; tecrubeyanêînan ra vejîyenê meydan. Herçiqas ke ewilî virafltoxê îdyomî flexsêk bozî mîyanê flarî de xebitnayîfl û vilabîyayîflê îdyomêk dima, hendî o îdyomzî beno flirîkê ciwîyayîflê flarî û malê ziwanê miletêk. Coka heta ziwanêkwefl bo, bi ê ziwanî bêro qiseykerdifl, îdyomî zî ey de ciwîyênê û pey derpey zêde benê.

Averflîyayîflê medenîyetî û bedilîyayîflê ciwîyayîflê miletî reyde tayêîdyomî zî wextê xo dekenê û darîyenê we labelê tayê bînî, ê neweyîvirazîyenê. Coka arêdayîflê îdyoman karêko bêpeynî yo, eflkeno tim ûtim dewam biko.

Tayê hetan ra vateyê verênan (bi tirkî ”atasözleri”) û îdyomî nêzdîyêyewbînan ê, yewbînî ra cîyakerdiflê înan zehmet o. Vateyê verênantecrubeyanê derg û dilayan ra neselîyayê, qerarê înan qetî yo; wayîrêflertê xo yê, her wext hukmê înan vêreno û flîretê muhîmî tede estê.Labelê îdyoman de flert û flîretî çinê yê û îdyomî tenya seba rewflêkaxusûsî nê, seba her wextî û her cayî yê. Yanî amac û wezîfeyê îdyomano yo ke vatiflê merdimî wefltir û delaltir bikerê. Amacê vateyanê verênanzî o yo ke rayîrê rastî bimusnê merdimî, ey flîret bikerê, ey hêflyar ûhaydar bikerê. Mavajî:

”Awa vindertî ra biterse” yew vateyê verênan o. Seke asêno, nê vateyêverênan de flîret esto, merdimî derheqê ”awa vindertî” de haydar kenoû ro ma flîret keno ke ma vera awa vindertî bi tedbîr bin. Na manaya

77

Vate

eya rastikên a. Manaya eya mecazî zî a ya ke ma merdimanê vindertan,ê bêvengan ra xo bipawin, înan ra fikar bikerin. Labelê nêzdîyê nê vateyêverênan îdyomêk zî esto: ”Awa vindertî bena boyîne”, yanî awa kenêherekîyo, cayê xo de bimano bena boyîne û nêwerîyena. Manaya eyaîdyomkî (tabîrkî, mecazkî) zî a ya ke merdimo ke nêxibetîyo, kar nêkero,beno tirral yanî tembel û xeyr tede nêmaneno. Yan zî haceta ke nêgurîyo,nêfluxulîyo û cayê xo de bimano, zenge gêna û pûç bena. Labelê sekema cor ra zî va, vateyanê verênan de zêdetir hîkmetî estê. Mavajî:

”Koçero bê pes -yan zî akincîyo bê rez- û merdimo ke tim vajo ‘ez’çîyêk rê nêbenê.”

”Rayîr çiqas derg bo zî bi gamêk dest pêbeno.””Axê biza kole, a qiloçine rê nêmaneno!””Bi qisaya wefle mar qula xo ra yeno teber.”Seke aseno, vateyanê verênan de zêdetir fikrêko xorî yo ke merdim

ey ra derse û flîret bigîro, ey de hîkmetêk bivîno esto. Labelê îdyomî, bimanaya xo ya dîyîne û hîrêyîne, bi mecaz yewna çî musnenî merdimî.Bi kilmîye û wefltir îzehetê çîyêk kenê û sayeyê înan de ziwan wefltir ûflîrintir beno.

Vateyanê verênan de bedilîyayîfl qet mumkûn nîyo, yanî senî flekilgirewto ganî wina bêrê vatifl. Herçiqas ke îdyomî zî sey vateyanê varênanbi çend çekuyanê ke yenê têhet qalibêk gênê zî zafê îdyoman de, bê kemerdim çekuyanê esasênan bivurîno, merdim eflkeno biney bivurîno.Nimûneyanê cêrênan de alternatîfê cîya-cîyayî bi nê îflaretî yewbînî raabirîyayê: /

”fiima/înan/aye/ey awe xo ser o/de zelal kerde.Yan zî:”fio û xo ser o/de awe zelal meke!”fiêrê û xo ser o/de awe zelal mekerê!””fiima/înan/aye/ey xebere/wer/perey/kaxidî binê destî ra vila kerdî.Yan zî:”fiima/ê/o/a çîyanê xo eflkera nê labelê binê destî ra kenê/keno/kena

vila.”Reyna zî tayînkerdiflê îdyombîyayîfl yan zî vateyê verênanbîyayîflê

tayê vateyan asan nîyo. Tayê îdyomî vateyanê verênan manenî. Mavajî:Lingê xo goreyê palasa xo ra derg kerdifl.Gêrayeyî, dirrîyaye yê.

78

Vate

Mase gole de bazar nêbeno.Heto bîn ra, mîyanê ziwanî de tayê qalibî estê ke ê zî îdyoman manenê

labelê îdyomî nîyê. Bi tenê merdim eflkeno înan ra vajo ”qalibî”. Mavajîsey:

”Rayîr û rayîr flîyayîfl.” (Lajekî ma ra va, rayîr û rayîr flêrê, flima do/ko dewe bivînê.) Tîya de meqsed o yo ke ma rast rayîr ra flêrin. Eke marayîr ra tadîyê, beno ke ma nêeflkê biresê cayo ke ma wazenê flêrin.

”Rew erey.” (fiima hê flinê, rew erey key yenê?)”Zaf ra tay.” (Eke merdimî dest eflt gureyêk, zaf ra tay do/ko aver

flêro.)* * *

Gama ke min îdyomê cêrênî nufltî, min fleklê înanê esasî û manayêînan nêvurînayî labelê heta ke mumkun o min goreyê ziwanê nufltiflîyê standardî nufltî. Fikrê min o yo ke, ganî ma îdyoman fleklêmehellîbîyayîfl ra vejê û wina bikerê ke temamê kirmancan, hîna zaf zînufltoxê ke kirmanckî nusenê bieflkê înan bixebitnê. Yanî mavajî yewîdyomo ke Licê de vajîyeno wa tenya Licê de nêmano, wa bieflko Dêrsimde zî, Pali, Sêwregi, Çewlîg û cayanê bînan de zî bêro xebitnayîfl.

Zafê nê îdyoman min yan bi xo zanaynê yan zî min sohbetanê nas ûdostanê xo de tesbît kerdî û nufltî. Xaseten zî min fekê cinîyanê mayêerjayeyan -ke hema boya dewan înan ra yena û ziwananê xerîban rabiney pawite mendê- ra dayê arê. Ez înan rê yewe bi yewe sipas kena.Reyna seba ardimê înan ez Kekê Ehmed Qasiman û Seîd Verrojî rêsipas kena. Seba sererastkerdiflê nê îdyoman ez redaksîyonê kovaraVateyî rê û xaseten zî Mamosta Malmisanijî rê zaf sipasdar a.

79

Vate

A

Adir kewto keye: Tope efltifl, mal û milk dest ra flîyayîfl, îflas kerdene.Xeserîyayîfl, zirar kerdifl. Sermîyanê xo vindî kerdifl. Perîflanîye,bêpergalîye.

Adir kewto qine: 1-Vite-vit kerdifl; qerqelîyayîfl. Cayê xo denêvindertifl. Telafl kerdene. 2-Har bîyene.

Adir tede bîyayîfl: Keso/a ke hetê cînsî ra wayîrê wafltiflê zêdeyî yo/a.Har bîyayîfl. Hêç bîyayîfl.

Adirê qocan/qojan gurr o: Merdimê kokimî û pîrî wayîrê tecrubeyanê. Xeberê weflî înan het ê.

Adiro sûr o/a: 1-Keso/a ke karî leze beno/a sere; jêhat o/a. 2-Har bîyene.Ahd û wehd bo!/Ad bo wad bo!: 1-Ez reyna-reyna çîyo winayên

nêkena! Ro min tobe bo! 2-Bin ra çî min het de nêmendo. Dîrhemenêmenda. 3-Ez soz dana.

Ameyîfl gayî/Gayî ameyîfl: 1-Zaf ezîyet dîyayîfl. Perîflanîye, zehmetdîyayîfl. 2-Wextê têkilîya cînsî (seba heywananê gayênan).

Ameyîfl rayîrî ser: Qebûl kerdifl; sere tewênayîfl (derênayîfl); vileronayîfl; teslîm bîyayîfl. Fek rike ra veradayîfl.

Aqil perrnayîfl: Hefl û aqil vindî kerdifl; gêj bîyayîfl. Mat mendifl. Teberêaqilî de hereket kerdifl.

Arê flîyo, ti/flima kewtî çeqçeqoyî dima: 1-Çîyo gird/muhîm flîyo, ti/flima kewtî çîyanê hurdîlekan/bêqîmetan dima. 2-Sebebê eslî û esasîca verdayîfl û ê talî aver dayîfl; çîyanê bingeyênan ser o nê çîyanêbêtesîran ser o vindertifl.

Afliqî rê Bexdad gamê ca yo./Afliqî rê Bexdad yew gam a: 1-Ekemerdim zerrî ra biwazo, eflkeno xo biresno her ca. Eflqê merdimî çîser o bibo, merdim ey dima eflkeno flêro/floro her ca. 2-Gama kemerdim tenya bi hîssîyatê xo têgêro, hefl û mantiq qedîyenê.

Aflma binê hewrî bîyayîfl: Ge asêno/a ge vindî beno/a. Ge veng xo rabirrneno/a ge vejîyeno/a meydan.

Aflma ke lojine ra ravîyero hendî rofln nêdana zerre: Her çî wextêxo de rind o. Gama ke wextê merdimî vîyart, dest ra fli, hendî tepîyanêno. Eke ciwanî merdimî dest ra flîye, tepîya nêna.

Awa deran vindena: 1-Hende derdê ey giran o ke, eke derdê xo vajoawa deran vindena û gofldarena. 2-Gama ke bi nepexnayîfl û pîlkerdifl

80

Vate

pesnê çîyêk dîyeno no îdyom vajîyeno.Awa ma nêflina pêser: Xuyê ma yewbînan nêgêno/nêtepîfleno; rayîrê

ma cîya yo; ma yewbînan de nêvîyarnenê.Awa rî rijayîfl/riflayîfl: Bêar/bêflerm/bêperwa bîyayîfl. Bê flerm qisey

yan zî hereket kerdifl.Awa rî teqayîfl: Bêar/bêflerm/bêperwa bîyayîfl. Bê flerm qisey yan zî

hereket kerdifl.Awe adir ro kerdifl: Ardiflê afltîye, asanîye. Peynîya diflmenîye, cengî/

herbî yan zî pêrodayîflî ardifl. Belayêk/bobelatêk vindarnayîfl. Tofanêkdef’a kerdifl.

Awe de rakerdifl: Çîyêk, xebatêk dest ra dayîfl; tewfl de verdayîfl.Awe fek de/ra flîyayîfl: 1-Zerrîya merdimî bijîyayîfl/perrayîfl/flîyayîfl

çîyêk; wafltiflê têkilîya cînsî ya mêrdimî.Awe kewta fliqoqe: Bi xo hesîyayîfl; balix bîyayîfl. Gama ke ciwanî

newe bi cînsîyetê xo hesîyenê.Awe riflnayîfl: Destawa xoya qije kerdifl. Mîza xo kerdifl.Awe wena, gerdenê aye de asêna: Zaf rind a, zaf delal a. Rengê

wucudê aye sipî yo.Awe xo ser o/de zelal kerdifl: Cayêk ra erey ameyîfl. fiîyayîflê cayê

dûrî. Ereyvistiflê yew meseleyî/karî.

BBab hefs de, laj reqs de: Babê ey hayo kar de, tenganîye de, laj hayo

kêfê xo de. Sermîyan yan zî serekê cayêk/karêk zehmetî de yo labelêêyê ke dima yê keyfê xo ra ewnînê.

Bab xo rê, laj xo rê: Her kes xo rê. Her kes wayîrê barê/hesabê xo yo.Wa kes eleqeyê kesî nêkero! Cîyabîyayîflê lajî keyeyê babî ra, yan zîcîyabîyayîflê di kesan/grûban/çîyan.

Beng werdifl: Har bîyayîfl. Hêç bîyayîfl. Xo flafl kerdifl. Çîyê anormalîkerdifl. Bîlasebeb belayê xo yewî sawitifl (belayê xo yewî de dayîfl).fieqezênî kerdifl.

Benz efltifl: Tersayîfl; flermayîfl; flermezar bîyayîfl; ceneqîyayîfl. Gewz(rengê rîyê merdimî) bedilîyayîfl.

Ber vistifl/efltifl: 1-Pîze ra flîyayîflê heywane. Hemlê (berê) xo efltiflêheywane.

81

Vate

Ber bext bîyayîfl: Xort û xama/ciwane bîyayîfl. Resayîflê wextê zewajî.Xorto teze yan zî kênaya teza bîyayîfl.

Betalîye ra çulagîye/Betalî ra çulagî: Xo rê kar peyda kerdifl. Vengû tewfl nêgêrayîfl. Bi xîret kerdifl.

Bextê dadîye textê kêna yo: Dadî (maye) çiqas kênaya xo rê bi bextebo, rind wey kero, aye rê cihêz bikero, kêna zî keyeyê mêrdeyê xo deende biqîmet bena.

Bi fekê kutikî awa derî nêherimîyêna: Çîyo hewl/rast/durist yan zîkaro bafl bi qiseyanê/qalanê merdiman nêxeripîyêno/nêherimîyêno.

Bi qîr û kewt pêsîrê mi: 1-Niflt min ra; fek min ra vera nêda; min ranêqerîya. 2-Belayê xo bi min sawit.

Bi rûwen û erd ro fli./Bi rûwen û erd de fli/flî war: Bin ra wedarîyaû vindî bi. Tu nîflan û rêçe xo dima nêverdaya. Cim û celat bi.

Bibo erebî ya, çinêbo mitribî ya: Bêtedbîrîye, îsrafo zêde. Gama keesto bêhesab xerc keno/a, gama ke çinê bo sey mitriban (mertebîyan)pars keno/a.

Bide sere ro, loq/loqme (gazêk werd) fek ra veje: Zaf mulayîm o;bêveng o. Bêziwan o. Evdal û reben o.

Biewnîye xo çeng, hema flarî rê/ra biçîne neng: Verê kemane ûqusûranê xo bivîne, hema ê flarî. Xo bike/deke cayê flarî, hema nenganbiçîne (xeberan bide).

Bin girewtifl: 1-Wextê girêyayîflî (keldayîflî) de binê beroflî wazeleqîyayîfl (dusayîfl) û veflayîflê germî. 2-Kanbîyayîfl û boyinbîyayîflêyew meseleyî. Nê meseleyê ma bin girewt, hendî zehmet virazîyêno.3-Ca dîyayîfl; cayê xo girewtifl; hîm efltifl. Karê ma bin girewt, tîya rapey ma do/ko hîna rehet aver flêrin.

Bin ra nêvejîyayîfl: Gureyêk/meseleyêk de kemîbîyayîflê zanayîfl yanzî qewetê merdimî. Bêtaqet mendifl, nêeflkayîfl.

Bin ra vejîyayîfl: 1-Heqê gureyêk/meseleyêk ra ameyîfl. Binê mesrefêçîyêk ra vejîyayîfl. 2-Dest ra ameyîfl. 3-Vera çîyêk de qewetê xonawitifl. 4-Ser kewtifl; eflkayîfl/flînayîfl.

Binê çiman ra/de ewnîyayîfl: Bi xinizî ewnîyayîfl; nimitkî ewnîyayîfl/nîyadayîfl; bê ke haya kesî ci/te ra bibo ewnîyayîfl.

Binê destî ra vila kerdifl: Bi dizdênîye vila kerdifl; nimitkî vila kerdifl;pinanî vila kerdifl.

82

Vate

Binê lingan kerdifl: 1-Xovîrrakerdiflê muflkulatêk/meseleyêk. Ser raflîyayîfl; nêdîyayîfl. 2-efû kerdifl. 3-Pelixnayîfl; eciqnayîfl. Ezîyet kerdifl.

Binê linganê xo ra vetifl: Qisaya/qala bêbinge û bêesle vatifl. Zûrîkerdifl; nege/botan (îftîra) kerdifl.

Binê xebere/qale de mendifl: Nêeflkayîflê dayîflê cewabê xo.Belengazîye; rebenîye; bêziwanîye.

Binê xebere/qale de nêmendifl: Hazircewabîye. Qisa nêqurtnayîfl.Qale nêwerdifl. 2-Bêarîye, bêhemlîye.

Binê zimbêlan kewe/sîya bîyayîfl: Wexto ke xortî hema newe balixbenê û zimbêlê înan newe vejîyênê, înan ra wina vajîyeno. Zaf ciwanbîyayîfl.

Binê ziwanî hîy/hît bîyene: Merdimî de yew xebere estbîyayîfl. Xeberamerdimî çîyêk/çîyan ra estbîyayîfl. Derheqê çîyêk de haya merdimîbîyayîfl.

Biratî bi baran, hesab bi mîsqalan: Her kes wayîrê hesabê xo yo.Barekerdifl de hesab birrnayîfl. Cîya bîyayîfl. Bare kerdifl.

Birîna xo kewênayîfl: Derdê xo, hesreta zerrîya xo, xo vîr ra kerdiflyan zî nêdayîfl teber û nêvatifl. Bi derdê xo qayîl bîyayîfl.

Biza ke wefl kalena/qalena, flit nêdana: Merdimo ke wefl/zaf qiseykeno, qisayanê xo bi ca nêano, yanî tede xeyr çinê yo. Merdimo kezaf qisey keno û xo flîrin keno, ey ra çî nêno.

Bize bi linga xo, mêflna/mî bi linga xo aleqîyena: 1-Her kes guneyêxo anceno. Her kes hesabê xo dano. Xeyr û guneyê her kesî ey rê yo.2-Her merdim rûmetêkê xo esto. Her merdimî rê tewirêk muamelelazim o.

Bize mîyanî/mîyanîkî yena kel, eflkera zîyena/zêna: Zafêmeseleyan ewilî bi nimitkî (mîyankî) qerarê înan dêyeno û dima raeflkera benê. Heta ke merdim kar û gureyêk ra tam emîn nêbo ganîey eflkera nêkero.

Bînfiskî/boyfisinîye kerdifl: Durustîye ra teber hereket kerdifl. Bikoneyî têgêrayîfl. Sextekarîye kerdifl. Pizlekî kerdifl. Xayînîye kerdifl.

Bîr bi derzîne kendifl: 1-Hurdî û xorî ewnîyayîfl. Bi detay (teferruat)meseleyan ser o vindertifl. 2-Hessas bîyayîfl.

Boça herî ya, ne derge bena ne kirr/kilm: Tim sey xo ya/yo;nêbedilîyena/o. Averflîyayîfl yan zî vurîyayîfl çinê yo.

83

Vate

Boça xo fekê kutikan kerdifl: Rastê merdimanê xiraban, bêaran ûfleqezênan ameyîfl. Dekewtiflê mîyanê destê kesanê belayan/xiraban.

Boça xo fekê kutikan nêkerdifl: Bi dîqet hereket kerdifl. Xo pawitifl.Biaqilane têgêrayîfl. Bi tedbîr bîyayîfl. Bela ra dûrî vindertifl. Xobelayan ra hemet kerdifl.

Boça xo hewa nayîfl: 1-Her çî rê hema leza-lez amade bîyayîfl. 2-Xoherednayîfl.

Boça xo tadayîfl: 1-Wafltiflê xoyo cînsî eflkera kerdifl. Naz û cîlwe kerdifl.2-Xo herednayîfl.

Boçe kerdifl: Mêldarîya xo ya cînsî eflkera kerdifl.Boçe leqnayîfl: 1-Xo yewî rê flîrîn kerdifl. Yewî ver de xo nizim kerdifl

(xo derênayîfl). Çaplûsî (nangermîye, germpay) kerdifl. 2-Mêldarîyaxo ya cînsî eflkera kerdifl.

Boçe têflanayîfl/boça xo têflanayîfl: Wafltiflê xoyo cînsî eflkera kerdifl.Naz û cîlwe kerdifl.

Boya xo vetifl: Rehet bîyayîfl; kelê xo verdayîfl. Kermê (kurmê) xoriflnayîfl. Wafltiflê xo bi ca ardene.

84

Vate

TEPÎfiÎYAYÎfiÊ fiÊX fiERÎFÎ

Roportajkerdox: W. K. MERDIMÎN

Merdimîn: -Ma biney meseleyê tepîflîyayîflê fiêx fierîfî ser o qalîbikerî. Wexto ke fiêx fierîf Mendûn (1) ra tepîya gêreno a, fiêx Seîd

Çewlîgî de beno. Hînî bellû bîyo ke serewedardayîfl serfîraz nêbeno. fiêxSeîd hetî Bongilanî (Suelaxûnî) ya, hetî Mûflî ya fli ke mira (mela) xobiresno Îran. Xora fiêx fierîf zî Çewlîgî de mend.

Mehmedî: -fiêx fierîf îtya mend. Mi ina babîyê xwi ra eflnawita, fiêxSeîd îtya biûmênî kûm dew, ay dewî duar-maleyî zî pîyore uca de ûmênîpîyeser. fiêx Seîd ûmibi Sini (2), lewê dîyarî Sinî, binî ay valûn de. MelaEmerî vatînî fiêx Seîdî va ”Hukmatî rê hukmat lazim o, nîyetî mayîpirodayîflî yûn zî herbî çînê yo.” Mela Emer bi xwi cemaatî fiêx Seîdî deruenifltibi. Vatînî va ”Îtya ra hetûnî Qûnya (Konya) mucadeleyê maesto. Ma vûnî ma in îdarî qebul nîkenî. Ma fler’et wazenî.” Îtya ra hînîflibi ça ez nêzûn la Pîrûn (Pîran) de meseleyê fiêx Evdirehîmî û kifltiflîcendirmûn ti zûnî.

Cawo ke fiêx fierîf Matûn (3) de tede bîyo, mi dîyo. Aya mixarawa kemi dîya, eg’ ajanî, îstîxbarat û îxbar çînê bo, ti dînya d’ (caran) ayamixara nêvînenî. Yow der’ o (dere yo), awk piri yena. Awka zaf a. fiîp a.Binî aya flîpi de ti kuwenî (dekewenî) zerrê yow mixara.

Merdimîn: -Ti vanî no ca însanan viraflto yan ca ra wîna (îhna) virafltebîyo?

Mehmedî: -Ca ra, terefî Ellayî ra virazîyawa.Merdimîn: -Zaf gird a? Ti flîyî zerreyê aye?Mehmedî: -Ez zerrê yê nêflîya. Vûnî xêlekî gird a. Îhna guerey pûnc-

flefl tenû tedi (tede) ca dîyeno ci. Binî flîpê awk ra flîbî zerri. Vatînî zik ûzuwa bîyo. Cil-milî yi, zexîrê yi berdîbî zerri, uca d’ bi.

Hînî îtya de, înî g’ ajanê hukmatî bîy vato ”Ma bizûnênî fiêx fierîf ça

1. Mendûn (Mendo): Nêzdîyê Çewlîgî de dewêk a. Serewedardayîflê fiêx Seîdîde Boxazê Mendoyî de lejêko zaf gonîn bîyo.

2. Sini: Yew dewa Çewlîgî ya. Pabesteyê merkezî ya.3. Matûn: Yew dewa Çewlîgî ya. Pabesteyê merkezî ya.

85

Vate

mûneno. Gelo cay yi hol o yan nê? Werrikna xwi hol binimneynî. Mabieflkênî zîyaretîyê yi bikerdînî. Kûm yi binimno sewabo gird qezenckeno. Kûm dewa g’ (ke) yi hîmaye bikiro zaf sewab gena.” Seîd Begûnyizaf ser o vindertîbî. Zaf nîflino, inê Matûnijîyi vûnî qey wi (o) zî hoterefî yi d’ o, vûnî hal-mesela îhna ya, ”Cayê yi mezbut o”.

Tu dî vatînî keflf û keramatê fiêx fierîfî bîy. Ez nêzûna. . . Yow te(ten) fiêxî het bi (4). fiînî het ûmênî, xizmetî yi kerdinî. Vatîn ayî bajînê(badî) qalî kerdînî, vatînî ”Yow serî siway (sibayî) fiêx fierîfî va ‘Wirzifluere (flore, flo)! Ti zî kuwenî telqey mi ver a. fiuere!”

Vatînî mi va ”Ez senî tu ca verdena?”Vatînî va ”Ez tu ra vûn ‘fluere’, lez îta ra fluere!”Aw flibi.Hînî eskerî ûmêbîy bîbîy nizdî. Hukmatî salixî guretîbî. Seîd Begûn

tede bîyo. Îsmaîl tede bîyo.Merdimîn: -Ê her di tenya bîy? Sewbîna merdîmî zî tede bîy?Mehmedî: -E. In Ehmedo cendirmi, Ehmedî fierîfî, zewbîna zî în

zerrûn ra zaf merdîmî tede bîy. Ehmed gerçî muxbîr nêbi, wi o wextesker bîyo, ajan nêbîyo.

Vûnî ajano bîrîncî Rufltî Begî Sîmsuerî (5) bîyo. Wexto g’ dawohukmatî ri, gûya Rufltî Beg zî qumandarûnê pîlûn ra yow bîyo. MelaEmerî bi xwi mî rê qalî kerd. Hînî wexto g’ esker kuweno (kono) îtya, wi(Rufltî Beg) flono hetî hukmatî. Nûmeyê zafîn, heta ayê flêxûn pîyore, yidey. Kûm dewe ra çend tenî bîy, înî îlerîgelûnî pîyore, yi dey hukmatîzûnayîfl û dey kifltifl. Wi kowt hukmatî çim o. Heta înî serrûn peyinûnzî wefl bi.

fiêx fierîf uca ra hînî vet ard îtya, îtya ra zî berd Dîyarbek de xeneqna.Merdimîn: -To va wexto ke Seîdî Begûn sekerata mergî ver de bi, se

kerdibi?Mehmedî: -Çîmî Seîd Begûn pîyorcayê (pêradaye, padaye) bîy, qoma

de bîyo. Vato ”fiero, fiero! Hînî bes o!” Yanî fiêx fierîf yeno xeyalî yi.Heflt ruejî qoma de bîyo û o qeydi gûnî (ganî) ver de bîyo, nêmerdo.Vûnî aw wext xeyra nûmêy fiêx fierîfî ya wet toyê (çîyêkî) nêvato.

Vûnî zûnî yi çar gifltî ûmebi tever (teber), zerri nêflînî.Çewlîg, 28.12.2001

4. No merdim dewa Matûn ra Xelîlî Bazûn o.5. Sîmsuer: Yew dewa Çewlîgî ya. Pabesteyê merkezî ya.

86

Vate

Rîpelê Fiqrayan:

ÇEND FIQRAYÎ

Arêkerdox: Firat ÇELKER

ALÎ-QARfiÎ

Hetê Dêrsimî de yew (jû) grûba çepgîr (solcu) a tirkan kewta mîyanê(wertê) dewan. Berpirsîyarê grûbe dewijan keno top, wazeno ke

înan rê propaganda bikero. Dewijî benê top. No vecîno yew kemere(kerra) ser, dest keno qisayanê xo. Serê qesa ”olîgarflî”, binê qesa”olîgarflî”. ”Olîgarflî” ha ”olîgarflî”.

Dewijî na çekuye (kelîme) ra çîyê fam nêkenê. Yew dewij ey raperseno, vano:

-Bira, ti bi Heqî (Homayî) kena, no Alî Qarflî kam o, Alî Qarflî? Ti zof(zaf) qalê dey (ey) kena feqet ez nê qe nas nêkena. Ala (hela) ti mi rêvaje, no kam o?

ALO

Ap Hesenê Xalitî yew dewijê Gimgimî yo. Rojê xortî mîyanê (wertê)dewe de bîyê top, xo rê mucul bene. Ap Hesen flono leyê (lê) xortan,

selam dano bi înan (ci) û pers keno, vano:-fiima zanenê telefon de qeyî vanê ”Alo”?Xortî vanê:-Wulahî nê (ney), kotî (ça) ra bizanîme.Ap Hesen vano:-Veng dawo vato ”Ebubekiir!”, veng nêvecîyo. Vato ”Usmaan!”, veng

nêvecîyo. Vato ”Emeer (Umer), reyna veng nêvecîyo. Daye (aye) ra dimeveng dawo vato ”Aloo!”. Dotî ra cuwab do ci, vato ”ha!”. Îflte aye ratelefon de vanê ”Alo”.

87

Vate

EKE CÎRANÎ WINA ÎDARE KENÊAp Cafer yew dewij o. Rojê cinîya (cenîya) Ap Caferî gineno piro mir-ena. Xêlê waxt vêreno ra. Der û cîran, merdimê ey (mordemê dê), dewijêey qayîtê halê Ap Caferî benê, xêlê muteesîr benê; vanê ”No nîya nêflono,Ap Caferî re zewaj flert o”. Rojê merdimê ey benê top, flonê leyê ApCaferî, vanê:

-Merdî de nêno merdifl. Xêlê wext o ke cinîya to merda. Nîya nêbeno,bê xo re bizewijîye; bê cinî keye (çe) nêbeno.

Ap Cafer agêreno (cêreno) bi merdimanê xo ser, vano:-Eke cîranî wina (nîya) îdare kenê ez qeyî bizewijî?

88

Vate

DÎLBERÊ

Erkan ÇEWLÎGIJ

Ez bîya têflan flîya serê yenîFîstontarî kêna mi rîNata bîye meflermay

Dîlê dîlê dîlberêDe hadê bê tewerêBî (bê) mi pafltî, goma rafltîDestanê xo bierz destanê minEz yew lewêk bina ti wa

Kêna kamî ya, kamca ra wa?Çira namê xo nivana?Kêna axan, began aTi çi kênaya delal a!

89

Vate

RAYA PÊROYÎYE RÊ

Çend aflmî yo Tirkîya de derheqa ziwanê dayîke de kampanyayêramîna. fiagirdî, ma û pîyî û flarê ma yo bîn ziwanê xo yê dayîke

de heqa wendene wazenê. Çi esto ke îdarekerê dewleta tirkî cewabê nawastene sey her demî bi polis, esker û mahkema danê, flagirdanmekteban ra erzenê.

Eflkera yo ke nivîskî ya kî fekkî muracaatkerdifl û heqewastifl sucnîyo û nêbeno. Na heqe hem huquqê mîyannetewî de hem kî qanunêbingeyî yê Tirkîya de ca girewto. Çîyo ke Tirkîya no derheq de kena,ser ra bi bin bêexlaqî û bêhuqûqî yo.

Sey her miletî, heqê flarê ma kî esto ke bi ziwanê xo qesey bikero,biwano, binusno û pê ey karê xoyo bîn biramone. Qe heqê kesî çîno kedustê naye de vejîyone, ci rê bêhurmetîye bikerone. No sebeb ra kîgama ke ewro bêro efltene yasax û zulum nê, bê qeyd û bê flert nê heqîrê hurmetkerdifl o.

Heto bîn ra heqê ziwanî, teyna mekteban de çend saetî derse wendenenîya. Mîyanê kurdkî û tirkî de her het ra ganî seyyewbînanîye bibo.Kurdîstan de, ziwano yewin kurdkî (kirmanckî û kurmancî) yo.Mekteban de, dayîranê dewlete û cayanê bînan de ziwanê ma ganîbingeh bêro girewtene. Vajîme ke sey Swîs, Belçîka ya kî Kanada bone.

Hetê kemalîstan ra tayî kesî kurmancî û kirmanckî (zazakî) kenêrojeve û îddîa kenê ke bîyayîflê nê di lehçeyan perwerdekerdiflî rê engelo. Bêguman na îddîa raste nîya, bêbinge ya. Tawo ke yasax darîya we,heqê ziwanî ameyî naskerdene, flarê ma yo ke kirdaskî qesey keno bikirdaskî, oyo ke kirmanckî qesey keno kî bi kirmanckî perwerde beno ûbi no tore mesele hal beno. Bi vatenêda bîne teyna mîyanê tirkî û kurdkîde nê, mîyanê kirdaskî û kirmanckî de kî seyyewbînanîye ke bîye, pro-blem peyda nêbeno.

90

Vate

Bêguman na kampanya gamêda qijkek a. Çarçeweya xo teng a labelêancîya kî muhîm a. Ma sey Înstîtutê Ziwan û Kulturê Kirmancîpifltdarîya na kampanya keme. Sermîyandarê Tirkîya ganî rasîstî ûflovenîstîye terk bikerê û heqanê miletê ma rê hurmet bikerê. Ma vengapêroyîya flarê ma dame ke ziwan û kulturê xo û heqanê xoyê bînan rêwayîr vejîyêne. Seba heq û huquqê xo dest bidê yewbînî û pîyabigureyêne. Naye ra vêflêrî raya serkewtiflî çin a.

02.03.2002Înstîtutê Ziwan û Kulturê Kirmancî (Zaza)

Înstîtutê Ziwan û Kulturê Kirmancî (Zaza) (ÎKK)Vate, Postfach 30210710752 Berline-mail post: [email protected]

91

Vate

fiERATKERDIfiÎ KEYNEY QADÎ

Arêkerdoxe: Xezala fiARIKÎ

Zemûnyek yew pafla û hîrye (hîrê) hebî lacî yi (ey) benî. Yew ruecpafla benû niwefl, ven (veng) denû lac pîl dûnû ardifl. Ci rî wisyetî

xwi (xwu) kenû, vûnû:-Lacî mi, hîrye hebî xilî altunûnî mi estî. Key ku (go) ez merda, flima

hîrye hemi birarûn ra her yewî rî yew xil altunû mûnenû. Pîye (pê) rabar bikiryen.

Çend ruecî ra pey pafla ginenû purye mirenû. Tezîye vîyarnîn ra,yew deme (mude) flinû, lac’ pîl vûnû ”Dey ez flîr ey altunû bîyarî, maxwi rî pîye ra bar kir”. fiinû geyrenû ci, veynenû ek di hebî xilî hey uca,yew xil uca nîyû, neysenû (nêaseno). Yenû wir dî birarûn ra vûnû:

-Bireyên, di hebî xilî altunûn ma hey uca, yew neysenû. Cê altunû,bîye (bê) ma çew (çi kes) pey nîyozûn (nêzano). Kûm yenû benû?

Biraw mîyûnyen (mîyanên) sûnd wûnenû vûnû:-Ez qarifl pey nibîya, mi niberdû.Biraw qic (qij) zî sûnd wûnenû vûnû:-Ez zî qarifl pey nibîya, mi zî niberdû.Wir dî birarûn ra çew xwi ser nigenû. Biraw pîl vûnû:-Yew dew di yew qadî (qazî) estû. Ma flîn eyî het flerat (fleriet).Hîrye hemi birey kuwîn pîye, dûnî ra flîn. fiîn, yîn ra ver yew deva

ew (ê) rahar ra flîya, herindey payûn yê (aye) veynîn. Biraw pîl vûnû:-Kî vûnî direy ina deva yew çimî yê kuar (kor) û!Tîkey (tay) ca flîn, biraw mîyûnyen vûnû:-Ez vûnû qey ku (gi) ina deva pîr a!Tîkeyna ca flîn, biraw qic vûnû:-Ina deva yew perr ra sîrke (siske) ho (how) barkerde, yew perr ra

helow (aqît) ha barkerde y.Hama hey ûna (wina) qal kenî, veynîn yew merdim ho dima yenû,

ven denû, vûnû:-Heey! fiima çî y, çi kes î? Dey vindiryen!

92

Vate

Yi vindîn, mîyerik yenû rasenû ci, vûnû:-fiima hey flîn ça (kotî)?Yî vûnî:-Ma hey flîn ina dew, qadî het flerat.Mîyerik vûnû:-Yew devey mi bîya vîn, çey flima nidîya?Yî vûnî:-Nîye (ney), ma nidîya.Biraw pîl vûnû:-Ez vûnû devey tu yew çimî yê kuar û (o).Mîyerik vûnû:-E, devey mi yew çimî yê kuar û.Biraw mîyûnyen vûnû:-Ez vûnû devey tu pîr a, hi?Wi vûnû:-E, devey mi pîr a.Biraw qic vûnû:-Ez vûnû devey tu yew perr ra sîrke ho barkerde, yew perr ra helow

ha barkerde y.Mîyerik vûnû:-E. Otir o (winî yo) se devey mi flima berda!Yî vûnî:-Nîye, devey tu ma niberda.Mîyerik uca xwi nûn qeda, vûnû:-Devey mi flima berda.Yî vûnî:-Lîya emûn, yemûn, devey tu ma niberda! Ma deva tawey nidîya.Wi vûnû:-La qey flima otir vûnî? Devey mi flima berda. Ez zî flima di yen flerat.Pîya dûnî ra flîn key qadî. ”Silûm eleyk”, ”eleykum silûm”, niflenî

rue. Qadî vûnû:-fiima çi y, çi kes î? fiima hey ça ra yenî?Waharî deva vûnû:-Devey mi bîya vîn.Qadî vûnû:-Devey tu bîya vîn, la ti vûnî se?

93

Vate

Mîyerik vûnû:-Devey mi inînû berda.Qadî hîrye hemi birarûn ra persenû vûnû:-Qey flima devey inî merdimî berda?Yî vûnî:-Çey ma devey yî niberda.Qadî vûnû:-Ey la ho otir vûnû.Mîyerik vûnû:-Devey mi pîr a, yew çimî yê kuar û. Yew perr ra sîrke ho barkerde,

yew perr ra helow ha barkerde y. Rahar ra ez in merdimûn ra persa,yewî mi ra va ”Devey tu kuar a”, yewî va ”Devey tu pîr a”, yewî zî va”Devey tu yew perr ra sîrke ho barkerde, yew perr ra helow ha barkerdey”. In ri ra ez vûnû devey mi yîn berda.

Biraw pîl vûnû:Sek ma rahar ra ûmeyni (ameynî), yew deva ma ra ver flîbî, ma

herindey payûn yê dî. Linga yew binî raharî di neybî rue, linga yewlewey raharî di neybî rue. Eyê ra mi va ”Ina deva kuar a”.

Biraw mîyûnyen vûnû:-Zerguen (zergûn) bi, deva kîfltûn raharî ra çerdibî la pak niçerdibî.

Dindûnî yê kotî (kewtî), niflka hol (hewl) biçerû. Eyê ra mi va ”Pîr a”.Biraw qic vûnû:-Lewey raharî ya yew ca di kewtibî rue. Herindey ruekewtîfl yê di

yew perr melfle nifltibi pa, melfle çîy tirflî ra hes kenû. Yew perr zî meyêsnifltibî pa, meyês zî çîy flîreyîn ra hes kenî. Eyê ra mi va ”Yew perrsîrke, yew perr helow ha barkerde y”.

Qadî mîyerîk ra vûnû:-Devey tu inînû niberda. fiû ceyna devey xwi bigeyri.Qadî mîyerîk kenû rey (ray keno), mîyerik flinû. Qadî flinû zerre,

meymanûn bînû rî nûn dûn hedrekerdifl. Nûn benû hedre, nîyenû rue;hîrye hemi birey niflîn rue, nûn wenî. Qadî flinû teber a pey berî diguefltarî (gofltarî) kenû. Biraw pîl vûnû:

-In nûn yîn buyê (boya) meyîtûn dûnû!Biraw mîyûnyen vûnû:-In guefltî (gofltê) yîn buyê guefltî kutîk dûnû!

94

Vate

Biraw qic vûnû:-In qadî nîyû, welêd ît (kutikî) o, duelî zînya (dolê zîna) wo!Qadî ûna guefltarî kenû û flinû hêt daykey xwi wa, vûnû:-Day!Ya vûna:-Hew.Qadî nengû (nenûg) flûnenû qirrikê daykey xwi, vûnû:-Raflt vac! Ez bawkî xwi ra wa, nîyû (nê) bawkî xwi ra nîya?Ya vûna:-Wilay bawk tu flîyû rehmet la ti bawkî xwi ra nî y. Yew wezîrî bawkî

tu bi, hefla erzîya mi, ti tira ûmey dinya.Qadî erzîyenû flinû ew merdim ku tira xele girotibi, eyî ra vûnû:-Raflt vac! Ew xele ku mi tu ra êrna (erîna) tu ça ra ardibi, tu ça

rûmitibi?Waharî xelî vûnû:-Yew cey mezelûn verînû bi, uca ma xele eflt ci, rûmit.Qadî, ew flûne ku tira tuflk êrnabi, ina rey erzîyenû flinû eyî het; eyî

ra vûnû:-Ew tuflk ku tu da mi buyê gueflt kutîk dûnû. Raflt vac, qeyî?fiûne vûnû:-Wilay ez nîyozûn la eya yew rey mi dî hefla kutik erzîya biz ser, qey

ew bizyê (bizêkê) eya biz o.Qadî duflmîfl benû, vûnû ”Temûm wilay, her gure sê (sey) yîn o û inî

ûmey mi het flerat. Inkey hîn ez niflken inînû rî flerat bikîr. Ez se kîr?”Hîrye hemi birey pawîn qadî bîyerû zerre la nînû. Weseynîn vûnî

”Wa bîyerû”, niflinû. Yew keynê qadî esta, vûna:-Baw, ti qey niflîn?Qadî keyney xwi ra vûnû hal-hewal ûna. Ya vûna:-Ez flinQadî vûnû:-Ey la ti flina flû. Werrîkna tu inî mi ser bivistîyen.Keyna dûna ra flina, niflena rue, vûna:-Ew flerat flima çinê wû? Ez flima rî flerat ken.Biraw pîl vûnû hal-hewal ûna. Vûnû:-Inkey ma ûmey, qadî ho ma het nînû. Ez nîyozûn qeyî.

95

Vate

Keyney qadî vûna:-Ez flima rî flerat ken.Biraw pîl vûnû:-Ê di bik, wa ti bî.Keynê qadî vûna:-Zemûnyek yew lacek û keynek zêrrî kotibî (kewtîbî) pîye. Lacek

flinû keynek wazenû, bawk keyna ci nidûnû, dûnû yewna (yûna) lacekî.Keynek desgîrûn kenî. Bacî veywe (veyve) kenî, vêw (veyveke) benîkîye. fiewê veywî zûma (zama) vêw ra vûnû:

-Ez tu ra yew qal pers ken, ti mi ra raflt vûna?Ya vûna:-Ez tu ra raflt vûnû.Zûma vûnû:-Ti mi ra hes kena, nîyû ti wafltî xwi yî verîn ra hes kena?Ya vûna:-Ez wafltî xwi yî verîn ra hes ken.Wi vûnû:-Otir o se ti dayk û wayê min a. Ti ça ra ûmeya se hûney (reyna) uca

ra flû.Keynek genû kenû rey. Heta nîyemê (nêmeyê) raharî zî tey flinû,

vûnû:-fiû key bawkî xwi, tu rî oxir bû.Keynek flina heta dualêk (yew dole), uca hîrye hebî dizdî flîn vernî,

vûnî:-Ti çi ya, çi kes a?Ya vûna:-Ez zî yew quley Hûmay a.Yî vûnî:-Raflt vac! Ti ha ûna ça ra yena, se ra flina?Ya vûna:-Zemûnyek ez û yew lacek ma zêrrî kotî pîye. Bawkî mi ez ci nida, ez

da yewna lacekî. Eyî êr (ewro) veywe kerd, ez berda. Imifl (emflo) mi rapersa va ”Ti mi ra hes kena, nîyû wafltî xwi yî verîn ra hes kena?”. Miva ”Ez wafltî xwi yî verîn ra hes ken”. Mi ra va ”Otir o se ti dayk û wayêmin a. Ti ça ra ûmeya se hûney uca ra flû”. Ez arda kerda rey. Inkey ezha flin key bawkî xwi.

96

Vate

Hîrye hemi dizdî ûnîyîn (ewnênê) yewbînû ra, yew dizd vûnû:-Bîryen (bêrênê) ma in xiflir yê (aye) tira genî, hama kenî rey.Ew yewna dizd vûnû:-Ma xiflir yê tira genî, yê zî xwi rî benî.Dizd’ hîrin vûnû:-Ewi ku mîyerikî veywe kerdû, end hey çî zeh kerdû, xiflir kerdû pa

û hûney pa in xiflir a peyser kerda rey, ma zî kenî rey wa flîyerû.Hîrye hemi dizdî vatey xwi kenî yew, keynek verra dûnî, flina.Keyney qadî hîrye hemi birarûn ra pers kena, vûna:-fiima ey hîrye hemi dizdûn ra heq dûnî kûmî?Biraw pîl vûnû:-Xiflir yê zî pa tira nikerdû, otir verra da. Zaf hol kerdû.Biraw mîyûnyen zî sê birey pîlî vûnû. La biraw qic vûnû:-Mi estey bawkî yîn ra kerdû! Xwira dizd î, ega (ka) ew xiflir yê pîyor

(pêro) tira bigîrî. Tim in qeyde çî raflt nînû.Keyney qadî warzena we, vûna:-Gêl (gelî) birarûn, xilî altunûnî flima birey qicî berdû. Qalkerdifl yî

ra beyl’ û. Qalûn bîyeînsafûn kenû.Birey pîl ra zî vûna:-Inkey di hebî xilî altunûnî flima hey kîye di. Yew xil tu rî, yew zî

birey mîyûnyen rî. Ew bîn xwira birey qicî berdû, ew zî yî r’.Keyney qadî in qeyde flerat kena û birey warzîn flîn kîye*.

* Na sanike sey vatiflê yew dewijê Palî nusîyaya.

97

Vate

LIWE Û fiÊR

Arêkerdox: Mihanî LICOKIC

T îya bî û çinê bî, hebêke liwe û hebêke flêr bî. Wir dî benê hevalî,têdir geyrenê, nêçir kenê. fiêr kifleno û liwe wena.

Rocêke flinê nizdî rahî, karwanê cor de yeno. fiêr vano:-Liwê, ez ma rê dewarêke bikiflî seyîn (senîn) o?Liwe vana:-Bafl o.fiêr vano:-Liwê, hela banî çimanê mi ra, bîyê sûrî, zey bizotey agirî (hagirî)

yan nê?Liwe hawnêna çimanê flêrî ra, bîyê sûrî, zey bizotey agirî. Vana:-Çimê to bîyê zey bizotey agirî.Vano:-Hela banî muyanê mi ra, bîyê tûjî?Liwe vana:-Muy to bîyê zey goçînan.fiêr dimê xo dano ‘erd ro vano:-Liwê, veng tera vecîya?Liwe vana:-Gurrî tera flî, zey hewrê wesarî.fiêr vano:-De banî min û qantira verîne ra.fiêr kure keno ci, dano qantira verîne ro, kifleno û vêreno ra. Heta

karwan pê hesêno, flêr flino.Karwan barê a qantire zî ro serê qantiranê bînan keno bare û rayî

xo dewam keno flino.

fian de beno tarî, flêr û liwe konê ser, kalekan fledênenê. fiêr liwe raxatir wazeno û rahî xo ro flino.

98

Vate

Liwe hefteyke pa lekejêna. Demêke derbas beno, a liwe û liwêkabîne rayna ewca ro vêrenê ra, hawnînê karwan rayna ewca ro derbasbeno. Kono vîrê liwe, a liwe liwa bîne ra vana:

-Ez ma rê dewarêke bikiflî liwê?A vana:-Waka liwî, ti go seyîn dewarêke bikiflê?Liwe vana:-Ti go bivînê.Vana:-Liwê, hela banî çimanê mi ra, bîyê sûrî?Liwe vana:-Nê wele waka liwî, çimê to zî zey çimanê min hema g’ kuskusênê.Vana:-Vace ”Bîyê zey bizotey agirî”.Vana:-De haydê wa zey bizotey agirî bê.Vana:-Mûy min bîyê zey goçînan?A vana:-Waka liwî, wele pûrtê to zî zey pûrtikê min o, ça ra bîyo zey goçînan?Liwe rayna qîrrena ser, vana:-Vace ”Bîyo zey goçînan”!Liwa bîne zî vana:-Bîyo zey goçînan.Dimê xo dana ‘erd ro, vana:-Gurrî tera flî, zey hewrê wesarî?Vana:-Nê wele waka liwî, dimê to zî zey dimê min va ”kuflt”.Vana:-Vace ”Gurrî tera flî, zey hewrê wesarî”!Liwe vana:-Gurrî tera flî zey hewrê wesarî.Vana:-De banî min û qantira verîne ra.

99

Vate

Liwe xo gij kena, flina verê qantira verîne û pey ra gaz bena çaqayqantire ro. Qantire paflkilêke dana tengalê cay ro, kena tirte-meflke.Karwanî pey ra yenê, hawnênê liwêke hanî ya ewca ‘erd o, vanê:

-Wey! Liwêke nanî ya etîya ‘erd o!Destê xo nanê pa, vanê:-Hema laflê cay germin a.Kardî erzenê ra qirpûzikê milî û erzenê mîyanê barî, benê kenê flamê

flanî*.

* Na sanike (fistanike) tayê dewanê Licê de yena vatifl.

100

Vate

ÇEND FOTOGRAFÊ KANÊ (KEHENÊ) DÊRSIMIJAN

Malmîsanij

Fotografî estê ke zaf çî îfade kenî. Fotografêmerdiman hîna zaf wina yî. fiekl û flemalêmerdimî, rewfla merdimî, emr yan zî kincê (cîlê)ey/aye fotograf de asenê. Ez bi xo gama keîmkan vînena ez fotografanê kanan (kehenan)pê ser kena, muhafeze kena. Demeyê ra ver miçend fotografê tayê pîlanê Dêrsimî cayê dîy û

herînayî. Tîya de ez nê fotografan ra hîrê teneyan (heban) neflr kena.Nê fotografan ra yew fotografê Seyîd Rizayî yo û verê zî neflr bîyo.

Fotografo ke destê mi de yo orîjînalê nê fotografî yo. Her di fotografêbînî heta ewro cayekî de neflr nêbîyî.

1) Fotografê Seyîd RizayîNo fotograf wefl û net vejîyayo. Çîyêko bîno muhîm o yo ke pey

fotografî de tarîxê ey bi dest nusîyayo: 15.8.936. Tarîxî ra cor, bi tirkîwina nuflte yo: ”Afliret Reisi Seyit Rıza’dır.”

Kîflta çepe de zî reyna bi tirkî wina nusîyayo: ”Dersîm Abas Ufla¤ıAfliret Reisi Seyit Rıza denilen adam budur.” Yanî ”Serekê eflîra Abbasana Dêrsimî Seyîd Rizayo ke vanê no yo”. Nê îfadeyî ra fam beno ke kesêke no nuflte nuflto Seyîd Rizayî ra hes nêkeno. Îhtîmal esto ke zabitanyan zî îdarekerdoxanê dewlete ra yewî no nuflto.

101

Vate

Seyîd Riza

102

Vate

2) Fotografê Hesê MikîFotografê dîyine yê Hesê Mikî yo. Hesê Mikî serekê eflîra fiadî yo.

Fotografî ser o nameyê ey –bi tirkî- nuflte yo: ”fiadelî Aflr. Reisi HaseMike”. Yanî ”Serekê eflîra fiadîyan Hesê Mikî”. Çîyo balkêfl (enteresan)o yo ke no nuflte pey fotografî de nê, fotografî ser o nusîyayo û bi destnênusîyayo, fotografî bi xo de esto. Yanî kesê ke fotograf anto (fotografçî),-verî ke fotografî çap biko- ser o ca dayo nê nuflteyî.

Nê fotografî ser o tarîx çin o. Labelê malumato ke mi Hasan Gurgoz(ke tornê lajê Hesê Mikî yo) û Kemal Burkayî ra girewto ra fam beno keHesê Mikî 1938 de wefl bîyo, çend serrî ra pey flîyo rehmet. Yanî eyserranê nêzdîyê 1940î de dinya xo bedilnaya.

3) Tayê serekeflîrê DêrsimîNê fotografî de 45 tenî estî. Nînan ra tayê zabit, esker û memûrê

dewlete yî, ê bînî dêrsimij î. Pey fotografî de nînan ra nameyê 19 kesanbi tirkî û bi herfanê erebkî nusîyayê. Ez nînan herfanê erebkî ra tadanaherfanê latînkî ser û cêr ra neql kena.

Fotografî ser o tarîx çin o. Labelê pey fotografî de nuflto ”MüstakilDersim Livası”. ”Müstakil liva”yî (yanî lîwayê xoserî) wextê DewletaOsmanîyan de bî, dewrê Cumhûrîyetî de, 1921 ra pey hewa nayî (hewadayî). Pey fotografî de nameyê ”Mebus Diyab Axa”yî nusîyayo. DîyabAxa 1920 ra heta 1923 mebus bi. Reyna pey fotografî de seba ”CemflidA¤a”yî vato ”Dersim Müdafaa-i Hukuk Reisi”. Müdafaa-i Hukuk rameqsed ”Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti” ya. Ma zanîke na ”cemîyete” 1919 de teflkîl bîya. 1923 de ”Halk Fırkası” teflkîl bena,dima 1924 de nameyê aye beno ”Cumhuriyet Halk Fırkası”, hinî (êdî)”Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti” zî vurîyêna(bedilêyêna) bena ”Cumhuriyet Halk Fırkası”. Goreyê nê malumatîmerdim flêno (bese keno) texmîn biko ke no fotograf 1920-21 de ancîyayo.Seke fotograf de aseno hema flewqa (flapka) kesî ser o çin a. Wina fambeno ke hema dewlete flewqa mecbur nêkerda. Serekê ”Müdafaa-iHukuk”î û dêrsimijanê bînan flelwarî yan zî tumanê sipî pay kerdî.Yanê kincê milî hema qedexe (yasax) nêbîyî.

Kurdê dêrsimijê ke nê fotografî de asenê, înan ra zafî dima 1937-38de kiflîyayî yan zî surgun bîy.

103

Vate

Hesê Mikî

104

Vate

Pey fotografî de wina nusîyayo:

Müstakil Dersim Livası1-Liva Jandarma Kumandanı ve mücahidin-i milliyeden Binbaflı

fievket Turgut Bey2-Seyid Ali Efendi3-Karaballı Aflireti Reisi Kangozade Muhammed Ali Efendi4-Ferhad Ufla¤ı Aflireti Reisi ve Dersim Müdafaai-i Hukuk Reisi

Aliflêr A¤azade Cemflid A¤a5-Karaballı Aflireti Reisi Mikail A¤azade Koç A¤a6-Saadatdan Seyyid Seyfi Efendi7-Kangozade Mahmud A¤a8-Abbas Ufla¤ı Aflireti Reisi Zeynozade ‹brahim A¤a9-Pilvenk Nahiyesi Afliret Reisi Kosio¤luzade Süleyman A¤a10-Zeynozade Berxo A¤a11-Dere Nahiyesi Afliretinden saadatdan Süleyman A¤a12-Qerecelî (Karacalı) saadatdan Seyyid Hüseyin A¤a13-Mebus Diyab A¤azade Süleyman A¤a14-Seyyid Ali o¤lu Hıdır A¤a15-Muhammed Ali A¤azade Veysi A¤a (Karaballı Aflireti)16-Jandarma Takım Kumandanı Mülazım Hüsnü Efendi17-Jandarma Takım Kumandanı Mülazım Adil Efendi18-Ahz-ı Asker fiube Reisi Vekili Katib Nazif Efendi19-Telgraf Memuru Re’fet Efendi

105

Vate

Tay

ê se

rek

eflîr

ê D

êrsi

mî

12

34

56

7

14

89

1011

1213

16

1518

19

17

106

Vate

WELAT VONÛ

Gawanê WELATÎ

Welatî rî vonû:Welat, la qey ti dûrî mendîyoPergende, zerflikte mendîyoEsîrê ereb û ecemîyoBindestê nî vergon mendîyo?

Welat vonû:Ti bî mella, flêx û sofîTi bî faflîst, ti moskof îTi bî axa û beg û mîrTi bî koçber, ez bîya bindest.

Welatî rî vonû:Welat, de vaje, ez se kirîDerdon-kullon birî ça kirî?Alaya rengêni dar da kirîXo zerwefl, tu azad kirî.

Welat vonû:Kênê, nazon xo mi mekoLawo, luemon xo mi mekoXelasê miletê ma woQelem, tifing û gonî nawo.

Welatî rî vonû:Ecem, ereb wefl wonenîNomê dîn a ma xapînenîRomîyê bêdîn-îmon yenîHay miletê ma qir kenî.

06.04.2000

107

Vate

DICTIONNAIRE KURDE (KURMANDJI)-FRANÇAIS* -XVII

Ferhenga Kurdî (Kurmancî)-Frensî-XVII

Celadet Alî BEDIRXAN

*Abréviations

cf. (confér.): comparezetc. : et caetera (et cetera)f. : fémininfig. : figuréintr. : intransitifm. : masculinpl. : plurieltr. : transitif

Suffixes

-ce : suffixe féminin (ex. doux, douce)-che : suffixe féminin (ex. frais, fraîche)-e : suffixe féminin (ex. court, courte)

-eille : suffixe féminin (ex. vieux, vieille)

-ère : suffixe féminin (ex. prisonnier, prisonnière)-euse : suffixe féminin (ex. joueur, joueuse)-ève : suffixe féminin (ex. bref, brève)-igne: suffixe féminin (ex. malin, maligne)-le : suffixe féminin (ex. corporel, corporelle)-ne : suffixe féminin (ex. bon, bonne)-se : suffixe féminin (ex. délicieux, délicieuse)-sse : suffixe féminin (ex. roux, rousse)-te : suffixe féminin (ex. muet, muette)-trice : suffixe féminin (ex. interrogateur,

interrogatrice)-ve : suffixe féminin (ex. hâtif, hâtive)

108

Vate

xwêdank, f. : salière, f.xwêh, f. : sueur, f.xwêjing : négligemmentxwêk, f. : tribut, m.xwêrang, f. : rocher ou planche où l’on dis-

pose du sel pour le bétailxwêring, m. : caillou ayant l’aspect du selxwêsik, f. : gelée blanchexwîl : cf. xûlxwîn, f. : sang, m.

Xwîna wî sar e. : C’est un homme froid.Xwîna wî flêrîn e. : Il est sympathique.Xwîna min lê keliya. : J’éprouvai pour

lui une sympathie soudaine.xwîna ... dan : payer le prix du sangxwîn ji hev kirin : se battre avec

acharnementxwîndar : sanglant, -exwînkel : enthousiastexwînî, m. : meurtrier, m.xwînmîstî : audacieux, -sexwînrêj : sanguinaire; sanglant, -e

xwînrêz : cf. xwînrêjxwînsar : froid, -e (fig.)xwîsî, f. : cf. xwêsikxwîflil (1):

xwîflila masiya : végétalxwîflk, f. : soeur, f.

X (2)xalib, m.: vainqueur, m.xalxal, f. : cf. galigalxar, f. : 1) bille, f. 2) charge, f.

xar berdan : chargerxaznag : malin, -ignexebînet (3), f. : cf. xebînetxedar (4): cf. xedarxedarî, f. (5): cf. xedarîxela, f. (6): cf. xelaxelandin (bixelîne) : donner la nauséexelîn (bixele) : avoir la nauséexem (7): cf. xemxemgîr (8): cf. xemgîr

1. Celadet Bedirxanî menaya na kelîme nênuflta.2. Celadet Bedirxanî na herfe ser o di nuqteyî ronayî û waflto bi na ”X”ya

dinuqteyine herfa ”xeyn”a erebkî bimusno (binawno). Celadetî herfa verêna(yanî ”X” ya) heme kelîmeyanê nê qismî (kelîmeya ”xalib”î ra hetanîkelîmeya ”xwerdiyan”î) ser o di nuqteyî ronayî. Semedo ke alfabeyaewroyina kurdkî de herfa ”X”ya dinuqteyine çin a û herunda aye de herfa”X” nusîyêna mi zî nê kelîmeyî bi herfa ”X” nufltî.

3. Tîya vera (muqabilê) kelîmeya ”xebînet”î de zî ”xebînet” nusîyayo labelêCeladet Bedirxanî ”X”ya ”xebînet”ê verênî ser o di nuqteyî ronayî.

4. Tîya vera (muqabilê) kelîmeya ”xedar”î de zî ”xedar” nusîyayo labelê CeladetBedirxanî ”X”ya ”xedar”ê verênî ser o di nuqteyî ronayî.

5. Tîya vera (muqabilê) kelîmeya ”xedarî” de zî ”xedarî” nusîyayo labelê CeladetBedirxanî ”X”ya ”xedarî”ya verêne ser o di nuqteyî ronayî.

6. Tîya vera (muqabilê) kelîmeya ”xela” de zî ”xela” nusîyayo labelê CeladetBedirxanî ”X”ya ”xela”ya verêne ser o di nuqteyî ronayî.

7. Tîya vera (muqabilê) kelîmeya ”xem”î de zî ”xem” nusîyayo labelê CeladetBedirxanî ”X”ya ”xem”ê verênî ser o di nuqteyî ronayî.

8. Tîya vera (muqabilê) kelîmeya ”xemgîr”î de zî ”xemgîr” nusîyayo labelêCeladet Bedirxanî ”X”ya ”xemgîr”ê verênî ser o di nuqteyî ronayî.

109

Vate

xerez, f. : but, m.; rancune, f.xeriqandin (bixeriqîne) : noyer, coulerxeriqîn (bixeriqe) : se noyer, coulerxeribandin (bixeribîne) : exilerxeribîn (bixeribe) : quitter son pays, s’exilerxerîb : étranger, -ère; étrange, étonnant, -exerîbî, f. : pays étranger, l’étranger, m.xerz, m. : 1) arbuste, m. 2) fichu, m.xeflîm, m. (9): cf. xeflîmxewirandin (bixewirîne) : effondrerxewirîn (bixewire) : s’effondrer, s’éboulerxeyd, f.:1) lieu couvert de végétation 2) colère, f.xeydok : coléreux, -sexeyidîn (bixeyide) (10): cf. xeyidînxeyr, m. : outre

xeyrê wî : à part luixîret, f. : zèle, m.xubar, f. : poussière, f.xulelîf, f. : caverne, f.xulolîk, f. : grêle, f.xuman, f. : brouillard, m.xurab, m. : corbeau, m.xwerdiyan, m. : geôlier, m.

Yya : cf. ayan : ouyanson, f. : anis, m.yar, f. : amie, f.; maîtresse, f.yar : fidèle

ji pirsa xwe re yar bûn : tenir paroleyarî, f. : plaisanterie, f.

yarî kirin : plaisanteryarîker : drôle, plaisantinyaqût, m. : rubis, m.

yaqûtê hêflîn (11): saphir, m.yaqûtê zer : topaze, f.

yarqijde, f. : danse kurdeyasimîn, m. : jasmin, m.yazdeh, m. : onze, m.yek : 1) un, une

yeka yeka : un à un2) dans certaines régions, prend le sens de

”hev”ev yek : ceci, celaji ber vê yekê : pour celayek bûn : s’unifieryek kirin : unifier

yekaheng : monotoneyekane, m. : solitaire, m.yekanekî, f. : jeu kurdeyekanî : uniqueyekcar : tout à fait; pas du toutyekçav : borgneyekdeng : monotoneyekderb, f. : fusil à un coupyekdest : uni, -eyekdestî, f. : union, f.yeker, f. : espace, m.yekînî, f. : cf. yekîtîyekîtî, f. : unité, f.; union, f.; singulier, m.yekman, m. : chef, m.yekmanî, f. : dignité de chef, m.yekser : tout droityeksim : solipède

9. Tîya vera (muqabilê) kelîmeya ”xeflîm”î de zî ”xeflîm” nusîyayo labelê CeladetBedirxanî ”X”ya ”xeflîm”ê verênî ser o di nuqteyî ronayî.

10. Tîya vera (muqabilê) kelîmeya ”xeyidîn”î de zî ”xeyidîn” nusîyayo labelêCeladet Bedirxanî ”X”ya ”xeyidîn”ê verênî ser o di nuqteyî ronayî.

11. Celadet Bedirxanî herunda kelîmeya ”hêflîn”î de bi flaflî ”keflîn” nuflto.

110

Vate

yekflemb, f. : dimanche, m.yesax : interdit, -e

yesax kirin : interdireyewnan : grec, -queYewnanistan, f. : Grèceyewnanî, f. : sorte de fusilyexte, m. : hongre, m.yextirme, m. : butin, m.Yezdan, m. : Dieu, m.yezdanî, f. : divinité, f.yê : cf. êyên : pluriel de ”yê”

Zzabend, f. : identité, f.zabit, m. : officier, m.zaboq, f. : ravin, m.zac, m. : qualité, f.; essence, f.zad, m. : récolte, f.; semence, f.; nourriture, f.;

provisions, f. pl.zak, m. : oiseauzal : vaillant, -ezalim : injuste, cruel, -le; oppresseurzana : savant, -ezanahî, f. : science, f.; savoir, m.zanax, f. : zone, f.zandûr, f. : enfractuosité (12) dans laquelle

s’accumule la neigezanîn (bizane) : savoir

pê zanîn : connaîtrezar, f. : idiome, m.zar, m. : cf. zarok

zar û zêç : famille, f.zar, f. : plainte, f.

zar û zeng : gémissement, m.

zarawa, m. : dialecte, m.zarezar, f. : lamentation, f.zarî, f. : cf. zarînzarîn, f. : gémissement, m.zaro, m. : enfant, m.zarok, m. : cf. zarozarotî, f. : enfance, f.zarzar, f. : cf. zarezarzava, m. : gendre, m.; jeune mariézavil, f. : végétalzax, m. : cf. zaczaxoyî, m. : sorte de manteauzaxur, f. : caverne, f.zayend, f. : genre, m.zayîn (bizê) : enfanter, mettre baszaza : zazazazakî, f. : zaza, m. (dialecte)zebandin (bizebîne) : persécuter, tourmen-

ter, mettre en déroutezeber : détruit, -e

zeber kirin : détruirezebefl, m. : pastèque, f.zebinîn (bizebîne) : être battu, mis en

déroute, être tourmentézeblok, f. : gros intestin

zebloka dagirtî : saucisson, m.zebor, m. : oiseauzeft, f. : saisie, f.; conqûête, f.

zeft kirin : saisir, s’emparer dezeha : colossal, -e.zehar : cf. zehazehf : beaucoup, très, nombreux, -se

zehf kirin : exagérerzehfan, f. : assemblée, f.; groupe, m.zehferan, f. : safran, m.

12. Celadet Bedirxanî wina nuflto labelê mi ferhenganê franskî de kelîmeya”enfractuosité” nêdîye, beno flafl nusîyaya.

111

Vate

zehftir : davantagezehman, m. : cimetière, m.zehmet, f. : difficulté, f.; peine, f.

zehmet dan : fatiguerzehmet kêflan : se fatiguer, peinerzehmet kirin : causer de la gêne

zekem, f. : rhume, m.zelal : limpide, clair, -e; net, -te; pur, -ezelalgulî : cf. zelalzelalgulî (13), f. : végétalzelalî, f. (14):zelam, m. : homme, m.; individu, m.

zelamê sûkê : individu ne méritant pasconfiance

zelandin (bizelîne) : plongerzelate, f. : salade, f.zelatedank, f. : saladier, m.zele, f. : gifle, f.

zele dan : giflerzelete, f. : cf. zelatezelihan (bizelihe) : 1) être plongé 2) ramperzeliqandin (bizeliqîne) : collerzeliqîn (bizeliqe) : se collerzelû, m. : sangsue, f.zelût : nu, -ezelûtî, f. : nudité, f.zem, f. : calomnie, f.

zema ... kirin : calomnierzeman, m. : temps, m.

di zemanê berê de : autrefoiszembelîlk, f. : aiguille de givrezemberek, f. : ressort, m.zemberîfl, f. : coussin, m.zembîl, f. : corbeille, f.zemhelîl, f. : puits profondzemherîr : froid vifzemîr, f. : 1) conseience, f.; intérieur, m. 2)

pronom, m.zemq, f. : colle, f.zemrûd, f. : toile, f.zen, f. : présemption, f.; supposition, f.; doute, m.

jê zen birin : douter dezen kirin : supposer, croire

zenbelîfl, f. : cf. zemberîflzenbelor, f. : cf. zembelîflzencefîl, f. : gingembre, m.zencîr, f. : chaîne, f.

zencîr kirin : enchaînerzencîrbend : enchaîné, -ezend, m. : avant-bras, m.Zendevesta : Zend Avestazendik, m. : manche, f.zendî, f. : vermine, f.zeng, f. : rouille, f.

zeng avêtin : se rouillerzeng girtin : se rouiller

zengaro : rouillé, -ezengelok, f. : pomme d’Adam, f.zengelor, f. : cf. zengelokzengelork, f. : 1. cf. zengelok 2) oiseauzengelûk, m. : clochette, f.zengil, m. : cloche, f.zengilandin (bizengilîne) : faire sonnerzengilîn (bizengile) : sonnerzenglûnatik, f. : oiseauzengo : rouillé, -ezengogirtî : cf. zengozengû, m. : étrier, m.zenî, f. : menton, m.zer : jaune

zerê zêrîn : doré, -ezerê zendelî : jaune canarizer bûn : jaunir, se fanerzer kirin : jaunir

13. Celadet Bedirxanî na kelîme wina nuflta: zelagulî.14. Biewnîre (nîyade) notê 1.

112

Vate

ALFABEKirmanckî (Zazakî) ................ Tirkî

A a ................. adir, asin, Almanya .................. adam, at

B b ................. bira, ban, Bidlîs ......................... büyük, bir

C c ................. ca, cêr, cor .................................. can, cadde

Ç ç ................. çim, Çewlîg, Çemiflgezek .......... çocuk, çöp

D d ................. dest, Diyarbekir, Dêrsim .......... dal, day›

E e ................. ez, Erzingan, Erzirom ............... el, eldiven

Ê ê ................. êrxat, êlçî, êqbal ........................ -

F f .................. fek, fariskî, Fransa ................... fare, f›st›k

G g ................. ga, giran, Gimgim ..................... göl, güven

H h................. her, hefl, Hollanda ..................... hemen, hava

I i ................... bin, kirmanc, solin.................... ›s›rmak, ›fl›k

Î î ................... îsot, Îran, Îtalya ........................ ifl, it

J j................... jêhat, jan, Japonya.................... jandarma, jimnastik

K k ................. kitab, kar, Kurdîstan ................ kalkan, küçük

L l .................. lal, lazut, Licê ............................ limon, leke

M m ............... ma, mase, Mûfl .......................... mavi, maya

N n ................. nan, newe .................................. ne, neden

O o ................. of, oda, ordu ............................... olmak, odun

P p ................. payîz, Pîran, Pali ...................... parmak, p›nar

Q q ................. qeleme, qumafl, Qibris .............. -

R r ................. rind, radyo, Riha ....................... resim, rüzgar

S s .................. sipî, simer, Sêwregi ................... serin, sar›, süs

fi fl .................. flima, flefl, flafl ............................. fliflirmek, fliflman

T t .................. ti, tarîx, Tirkiya ........................ tatl›, tavflan

Uu .................. utî, uca, ucret ............................ ütü, ücret

Ûû .................. ûsul, Ûrris, Ûrrim ..................... uzak, unutmak

V v ................. verg, velg, vate .......................... var, ver

W w ............... wisar, wefl, welat ....................... -

X x ................. xirab, Xarpêt, xurbet ................ -

Y y ................. yaban, yar, yadîgar ................... yayla, yol

Z z .................. zaf, zerd, zaza ............................ zeybek, zavall›

Vate 17

Documents

Transcript of Vate 17