VARIA XVII - juls.savba.sk · VARIA XVII Zborník materiálov zo XVII. KOLOKVIA MLADCH JAZYKOVEDCOV...

VARIAXVII

RuomberokKatolcka univerzita v Ruomberku Filozofick fakultaSlovensk jazykovedn spolonos pri SAV v Bratislave

2010

VARIAXVII

Zbornk materilov zo XVII. KOLOKVIA MLADCH JAZYKOVEDCOV

(Liptovsk Osada kutovky 7. 9. 11. 2007)

ZostavilaViera Kovov

RuomberokKatolcka univerzita v Ruomberku Filozofick fakultaSlovensk jazykovedn spolonos pri SAV v Bratislave

2010

Katolcka univerzita v Ruomberku Filozofick fakultaSlovensk jazykovedn spolonos pri SAV v Bratislave

Katolcka univerzita v Ruomberku Filozofick fakultaSlovensk jazykovedn spolonos pri SAV v Bratislave

Vedeck redaktor

Prof. PhDr. Slavomr Ondrejovi, DrSc.

Recenzenti

Mgr. Gabriela Mcskov, PhD.Mgr. Katarna Muzikov, PhD.

Technick redaktor

Vladimr Radik

Z tlaovch podkladov J SAV vytlailoVydavatestvo Michala VakaNmestie Krovnej pokoja 3, Preovwww.vmv.sk

Tto kniha vychdza s finannou podporou Fondu na podporuvedy Filozofickej fakulty Katolckej univerzity v Ruomberku.

ISBN 978-80-8084-550-6

Obsah

Slovo na vod .........................................................................................................9

Darina Auxov: Frazeologick jednotky v hovorenej a psanej podobe ............ 11Dana Balkov Viera Kovov: K interjazykovej frazeologickej

kompetencii eskch vysokokolkov (etina slovenina verzus etina potina) ...........................................................................................16

Magorzata Berend: Znaczenia specjalne derywatw pochodnych od wybranych czasownikw ................................................................................31

Rastislav Bre: Gramatick kategrie v ranej ontogenze detskej rei a ich smanticko-kategorilny rmec ......................................................................39

Alena Bohunick: Metafora. Podobnos. Obraznos. .........................................47Krystyna Bojakowska: Pouit tvar typu ogldawszy, zjedzc v souasn

poltin ............................................................................................................56Tatiana Deptov: Vyuvanie jednotlivch typov komunikcie pri

odovzdvan reklamnej informcie ................................................................66Vladimr Dziak: Koncepcia polyfonickej terie a problematika modality

v slovenine a vo francztine ........................................................................77Ivana Dundov: Slovensko-bielorusk paralely v obdob formovania

spisovnch jazykov .........................................................................................85Anna Durkov Anna Glisov: O komunikanom registri hokejistov .....90Irena Fukov: Traktt o vidnch a pokuench zbonho mldence od Jana

Bechyky ........................................................................................................95Karol Furdk: Algoritmy predspracovania textu pre lohy klasifikcie

a zhlukovania v systme elektronickej vuby ............................................100Rujanca Gaido: Slovensk slovenina v komunikcii Slovkov v Bihore ..... 111Katarna Gajdoov: Metadta v Slovenskom hovorenom korpuse ................115Lenka Garanovsk: Ochrann znmka (s ohadom na chrmatonym

mliekarenskho priemyslu) ...........................................................................120Andrej Habik: Frazeologizmy v sasnch kolskch knihch, urench

pre vubu materinskho jazyka ..................................................................127Eva Henekov: How to approach interculturalism in education ....................137Renta Hlavat: Novokoncipovan prejavy historizmu v lingvistickom

a literrnovednom vskume ..........................................................................141Veronika Homolkov: Jak dlouho trv esk s a z? ..................................151Mikul Horsk: Konceptualizace asu v eskch a ruskch proverbilnch

rench ...........................................................................................................158Alexandra Chomov: Korepondencia (synonymia) posesvnych foriem ....163Jan Chovanec: Chatov diskuze jako soust internetov sportovn

publicistiky ...................................................................................................172Gabriela Imrichov: Z konfrontanej gramatiky spisovnej sloveniny

a bulhariny (Systm slovesnch tvarov v spisovnej slovenine a bulharine imperatv) ..............................................................................182

Ladislav Janovec: Seznamte se s moj milenkou ..............................................188Jana Juhsov: Znaky procesionlnosti v ryho litanickej bsni

Telo (1941) ...................................................................................................195Joanna Kamper-Warejko: Slovotvorn novotvary ve sbrce Gli rnoryma

Jana Rybiskho ...........................................................................................201Agta Karov: Adaptcia vybranch akronymov do systmu sloveniny ......207Miroslav Kazk: K priezviskm v Moravanoch nad Vhom .............................213Zuzana Kenov: Neurit len vo francztine a jeho vyjadrenie neuritm

zmenom nejak (Komparatvna tdia) ..................................................223Jana Kiov: Lexiklne inovcie ako odraz kultry etnika (III) .......................230Martina Kopeck: Vvin kodifikci v 40. a 50. rokoch 20. storoia ..............238Lucie Korblyiov: K ve slovn zsob etiny doby stedn .......................243Olexandra Kovaukov: Spsoby reprodukcie nzvov zahraninch filmov

v prekladoch do sloveniny a ukrajininy ....................................................252Zdena Krov: Korelcia verblnej inteligencie a cudzojazynej fnickej

kompetencie ..................................................................................................260Jaromr Krko: Hydronymia povodia Hrona vo svetle nemeckej kolonizcie 270Joanna Kulwicka-Kamiska: Przekad hebr. tGrh i ar. taurt w polskich

translacjach biblijnych i koranicznych .........................................................279Maria Kwiatkowska-Klimczak: Jzykowe i pozajzykowe rodki perswazji

w ogoszeniach matrymonialnych polskich, francuskich i hiszpaskich .....293Jana Ladzianska-Juskov: Gramatick kategria rodu, kategria ivotnosti

neivotnosti substantv v spisovnej slovenine a bielorutine ...................300Vieroslava Leitmanov: Kvet ako symbol splnenho elania v rozprvkach ..305Josef Lesk: Monosti vznamu titulu literrnho dla .....................................308Daniela Majchrkov: tatistick metdy vyhadvania verbo-nominlnych

kolokci v korpuse a analza kolokanch mier .........................................313Lenka Majchrkov: Problmy s posesvnosou pri konfrontanom

slovensko-bulharskom vskume ...................................................................322Marta Malanowska: Analiza konfrontatywna paradygmatw sowotwrczych

wybranych rzeczownikw obcego pochodzenia w jzyku czeskim i polskim .......................................................................................................329

Frantiek Martnek: K analytickm verbonominlnm spojenm v Hjkov Kronice esk (1541) ....................................................................................340

Katarna Muzikov: Prirodzenos v jazyku a kodifikcia ...............................352Oga Orgoov: tl teleshoppingu vo svetle racionality/iracionality

reprezentantov ponuky a spotreby ................................................................359Katarna Pekarikov: Jazykov forma ako prostriedok organizcie obsahu

umeleckho textu (Semiotick analza sonetu Janka Jesenskho) ..............368Mria Podivinsk: Interpretcia textov v stredokolskej praxi ........................377Edita Prhodov: o sa vol venos Stratgie psania Erika Jakuba Grocha

v zbierke Em .................................................................................................382Lenka Ptak: Stopniowanie przymiotnikw potencjalnych w jzyku czeskim,

sowackim i polskim .....................................................................................387

torh i ar. taurtGG

Martin Pukanec: Avestsk Jat 5 a slovansk vojna bohov ............................ 392Markta Pytlkov: Specifika prvnho staroeskho pekladu Knih

prorockch a Knih makabejskch ................................................................400Anna Ramkov: Fonologick analza goralskho nreia v obci Skalit,

interferencia spisovnho jazyka a nreia na zvukovej rovine .....................411ubomr Rendr: Niekoko poznmok o ubozvunosti sloveniny ...............422Rbert Sabo: Intoncia a text ............................................................................426Daa Slovikov: Termn v preklade (na prklade posko-slovenskho

prekladu) .......................................................................................................430Hana Sobalkov: Druh redakce staroeskho pekladu bible. Uveden

do problematiky ............................................................................................433Jana Splov: skalia prekladu prvneho textu ...............................................438tpn imek: K otzce pomru etiny a sloventiny ve Zprv psma

slovenskho Tobie Masnka ......................................................................443Jaromra indelov: Pejmn nmeckch pomstnch jmen do etiny .....451Martin kutka: Jazykov znak a jeho funkcia v jazykovom spoloenstve ......455Pavel tpn: Sufixy -, -i a -ov v pomstnch jmnech v echch ...........464Tams Tlgyesi: Nboensk vrazy ecko-latinskho pvodu pejat

prostednictvm nminy do eskho, slovenskho a maarskho jazyka ..470Barbora Vavrov: Lexiklna strnka hovorenej podoby jazyka v Trenne .474Katarna Vilekov: Komparcia cestopisu s niektormi druhovmi formami

dokumentrnej przy t. j. biografie a reporte .........................................481Kateina Volekov: Staroesk substantivum tanec .........................................484Solomija Zaborsk: Obraz eny v paremiolgii slovenskho a ukrajinskho

jazyka z komparatvneho aspektu .................................................................490Stanislava Zajacov: K niektorm znakom imitovanho komunikanho

registra uiteky v rolovch hrch det .........................................................497Katarna euchov: Niektor aspekty ternnych nreovch vskumov

medzi jazykovedou a folkloristikou .............................................................513Monika Frankov: Konfrontcia jazykovednch asopisov Voprosy

jazykoznanija a Russian Linguistics vzhadom na osobu A. V. Isaenka .....528Juraj Hladk: Pvod mien typu Korintsk .........................................................544Andrej Zvodn: Diachrnny pohad na distribciu sufixu -ava

v slovenskej hydronymii ................................................................................548

Edin poznmka

Z technickch prin s posledn tri prspevky v zbornku zoraden mimo abecednho poradia.

9

Mil kolokvialistky, mil kolokvialisti,

vraj najdleitejou asou kadej veci je jej zaiatok. V tejto svislosti sa potom pre organiztorov vynra otzka, v tom vodnom okamihu mimoriadne aktulna a naliehav, ako zaa podujatie, ktor charakterizuje na jednej strane kontinuita, a to u dlhoron ve v roku 2007 sa jazykovedci s atribtom mlad stretvaj u po sedemnstykrt, a na druhej strane prve tto kontinuita predznauje ist pecifik jednotlivch kolokvi-lnych ronkov, ktor akosi prirodzene vyplvaj z miestnych i personlnych relci konkrtneho kolokvia. Preto sa tak dobre spomna na prhody, ktor sa na kolokvich udiali, a z repertora ponkanch monost sa vo vzahu ku konkrtnej historke adresne vyber modrianske (prp. vyuvajc pravidl, ktor pripaj dvojtvar) i modransk, intavsk, tajovsk i astianske kolokvium.

A tak repektujc variantnos a invariantnos kolokvi, na zaiatku tohto liptovsko-osadskho i kutovskho lingvistickho stretnutia posuniem otvorenie k predstaveniu tohtoronch organiztorov, ktor symbolicky tento variant a invariant reprezentuj.

Variantn zloku predstavuje ruombersk organiztor Katedra slovenskho jazyka a literatry Filozofickej fakulty Katolckej univerzity v Ruomberku, invariant-n zloku zastupuje Slovensk jazykovedn spolonos pri Slovenskej akadmii vied v Bratislave.

vod by nemal predznamenva koniec, a tak v kontexte kontinuity je poteujce, e mono s pokojnm (tm vedeckm i udskm) svedomm deklarova nekoniaci kolokvilny cyklus, pretoe ak lingvistick i irie akkovek vedeck bdenie je kontinuitn, znamen to, e vo svojej kontinuitnej podstate je aj nekonen, o napokon v humornej podobe prezentuje vo svojom vroku i G. B. Shaw: Veda nikdy nevyriei jeden problm bez toho, e by nevyprodukovala desa novch. Za organiztorov, ale predovetkm za astnkov kolokvia tak vyjadrujem presvedenie, e aj na tom sedem-nstom kolokviu sa v naich prspevkoch o-to po/vy/doriei a o-to vyprodukuje, aby bolo o po/vy/doriei na tom osemnstom...

A kee sa v vode u toho povedalo dos, na zakenie otvorenia vyuijem repli-ku z filmu Psla kone na betne Milky Zimkovej, estne priznvam, upraven tak, aby vyhovovala kolokvilnym potrebm:

Ta, kolokvijaisci mojo,s otviraim kolokvija u ebudzeme robic dae oracije, bo mame veo programu.

Viera Kovov

P.S.: Pokia uveden tate, znamen to, e 17. ronk kolokvia sme nielen spene otvorili, ale aj ukonili, a rukolapnm dkazom jeho zdarnho priebehu a zavenia je zbornk s invariantnou (Varia) a variantnou zlokou oznaenia (XVII). A tak akujeme recenzentom za ich prcu pri posudzovan prspevkov a itateom zbornka prajeme podnetn tanie.

10

11

Frazeologick jednotky v hovorenej a psanej podobe

Darina Auxov

Katedra slovenskho jazyka, Filozofick fakulta Univerzity Kontantna Filozofa, Nitra

Nzory na potrebu skmania a vyuvania frazeologickch a paremiologic-kch jednotiek v doterajch bdaniach s nejednotn. Lingvistika sa sce dote-raz stihla vyjadri k otzke vyuitia frazm v komunikcii, no skutonos, e zmena kultrnych hodnt prina i zmenu vyjadrovacch monost, ns privied-la k zamysleniu sa nad tm, do akej miery je ovplyvnen kultrny aspekt frazm vyjadrovacmi monosami jedinca, predovetkm v hovorenej podobe. Cieom prspevku je v strunosti poda nzory respondentov na otzky: Poznte fra-zeologick jednotky (alej FJ)?; o si myslte o pouvan FJ?; Ako asto pou-vate FJ? at. Rozoslanch bolo pdesiat dotaznkov (e-mailovou potou). Nie vetci osloven respondenti odpovedali na dotaznk. Zo zskanch odpove-d sme chceli zisti, ako to skutone je s pouvanm FJ u jednotlivcov, kee vieme, e vypoveda o svete a ivote veobecn pravdy, ktor s vsledkom ivotnho poznania a ivotnej mdrosti celch generci, tak jednoducho, ako sa len d, a pritom zachova jazykov platnosti danej spolonosti, nie je vbec jednoduch. Ale prve tieto poiadavky spa frazeolgia v jej najveobecnejej platnosti, pretoe FJ vysvetuj a hodnotia nielen na jazykovej rovine, ale aj z kultrnych aspektov mnoh problmy, ako uchopiten vzahy, iny, prob-lmy ud.

K zisteniu sasnho stavu pouvania FJ ns doviedol predchdzajci vskum (Auxov, 2008), v ktorom sme sa zamerali na vskyt FJ v mdich, ale aj Mikova publikcia z r. 1998 Frazeolgia v kole. Zaujmal ns hlavne fakt, do akej miery ovldaj pouvatelia slovenskho jazyka frazeologick fond, ktor je poda Mikovho tvrdenia na stupe, pretoe frazeolgia stle viac a viac chba v masovokomunikanch prostriedkoch, vo filme, v televzii, v roz-hlase a v tlai, ktor v podstate ovplyvuj frazeologick niveau priemernej reovej praxe. Okrem toho sa vzostupom lohy masmdi v ivote sasnho loveka zoslabil aj vplyv umeleckej literatry, modern prza v istej svojej asti strca na svojej itateskej obube a zuuje svoj itatesk dosah. Nesie to so sebou ist suchoprnos rei. Vstin iv vraz sa nahrdza ndzovm, asto aj kninm vyjadrenm. Ba neraz vidme zpas o toto vyjadrenie, habkanie v om a napokon i rezignciu u neho (Miko, 1998, s. 8).

Ako to teda je s pouvanm FJ, ako asto prichdzaj udia do styku s FJ? To bolo predmetom vskumu, v ktorom respondenti odpovedali na otzky v tomto dotaznku:

12

Pohlavie: Vek:Najvyie ukonen vzdelanie: Povolanie: 1. Poznte frazeologick jednotky (frazeologick jednotky: prslovia a pore-

kadl, pranostiky, prirovnania)? Ak no, napte aspo tri. 2. Kedy ste sa naposledy stretli s FJ? (Ak mete, uvete prklady na FJ.): a) pred chvou, b) dnes, c) vera, d) neviem, e) ani si to neuvedomujem, pretoe ich pouvam vemi asto, f) in. 3. Kde sa najastejie stretvate s frazeologickmi jednotkami? (Ak mete,

uvete nzov knihy relcie, asopisu...): a) v beletrii, b) TV, c) rozhlas, d) asopis, e) in. 4. Rozumiete vznamu poutch FJ? 5. Potrebujete na pochopenie FJ kontext? 6. Kedy najastejie pouvate FJ? a) v benom rozhovore, b) na bliie vysvetlenie situcie, c) zmerne, d) in. 7. o si myslte o pouvan FJ? 8. Mte obben FJ? 9. Tvorte si vlastn FJ? (Ak mete, uvete prklad.) 10. Pretvrate u zauvan FJ? (Ak mete, uvete prklad.)

Prv dve otzky boli veobecnho charakteru. Najastejie odpovede na prv otzku boli (upozorujeme, e vetky odpovede s uveden v podobe, v akej ich sformulovali respondenti): el svt prostriedok; Kto druhmu jamu kope, sm do nej spadne; Ako sa do hory vol, tak sa z hory ozva; Ak matka, tak Katka; Komu sa nelen tomu sa zeleni; o nepjde veer vechom, pjde rno ostrm nechtom; Katarna na ade a Vianoce na blate; Vrana k vrane sad; Kto do teba kameom, ty doho chlebom; Medardova kvapka 40 dn kvapk; Dovte-dy sa chod s dbnom po vodu, km sa ucho neodtrhne; Tak dlho sa chod s dbnom po vodu, km sa nerozbije; Akoby hrach na stenu hdzal; Ma ui do huspeniny; Nesie sa ako p korn do banky; um ako vyoran my; Vzia nohy na plecia; Kto chce kam, pomme mu tam; Na jazyku med, v srdci jed.

V druhej otzke vina respondentov sa priklonila k monosti e) ani si to neuvedomujem, pretoe ich pouvam vemi asto. V tejto otzke niektor res-

13

pondenti pridali aj konkrtne prklady: Ni nie je ist, len dane a smr...; Prde Martin na bielom koni; Keby zvis kvitla, bol by som sam kvet.

Na zklade zskanch odpoved z tretej otzky sme chceli zisti, i respon-denti s FJ prichdzaj do styku v hovorenej alebo skr v psanej podobe. Z-merne sme zvolili otzku s monosami, v ktorej sme zrove chceli urobi mal sond do nrovej problematiky beletrie. Bohuia, ani jeden z optanch neuviedol nzov knihy, i ke sa nali aj tak, ktor sa stretvaj s FJ v beletrii. Najviac optanch sa priklonilo k monosti e) in. Niie ponkame niektor odpovede:

in doma, pri bench rozhovoroch neformlnych;in rozhovory s rodinou , priatemi;in internet, ben rozhovor;in detsk kniky, rozprvkov kniky, v benom ivote;in v hovorovej rei v mojej rodine sa vemi asto pouvaj hlavne vtipn

prirovnania.Otzky slo tyri a p boli laden v podobnom duchu (Rozumiete vznamu

poutch FJ?, Potrebujete na pochopenie FJ kontext?), pretoe, ako vieme, v mnohch FJ sa vyuva obrazn vyjadrenie, ktor pouvame najm preto, lebo sa nm lepie, frapantnejie a rukolapnejie uchop dovtedy komplikovan pvodn vznam (Miko, 1998, s. 13 15). Prve preto ns zaujmala odpove, i sa respondenti stretli s frazeologickmi jednotkami, ktorch vznamu nepo-rozumeli, resp. i sa im stalo, e potrebovali na ich pochopenie kontext.

Respondenti v tchto otzkach odpovedali prevane jednoslovnou odpove-ou: no alebo nie. Prve preto, ak by sme v budcnosti robili podobn vskum, bolo by zaujmavejie uvies niekoko FJ, ktorch vznam by mali responden-ti napsa a potom ich zakomponova do textu a na zklade toho uri, i sku-tone plat, o tvrdia.

Zaujmavejie odpovede boli na otzku slo es: Kedy najastejie pou-vate FJ?

a) v benom rozhovore, b) na bliie vysvetlenie situcie,c) zmerne,d) in.Respondenti najastejie vyuvali monos b) na bliie vysvetlenie situ-

cie. Prve tto odpove spjali so siedmou otzkou: o si myslte o pouvan FJ?

Ako dkaz toho, preo a i vbec respondenti skutone pouvaj FJ, pri-kladme odpovede z otzky slo sedem, v ktorej sa vyjadrili k zmyslu a vzna-mu pouvania FJ: S trefn, pomhaj pri opise, pri predstave. Je to v poriadku, je to predsa sas slovenskho jazyka. S korenm rei... Niekedy sa skvelo hodia , netreba to vak sili.

14

Vinou s pravdiv. S sasou naej jazykovej kultry. Obohacuj prejav a robia ho ptavejm, zaujmavejm a niekedy i pochopitenejm a zapamtatenejm. S perkom slovenskho jazyka. Maj pre ma pobavenie. Obohacuj a variabilizuj vyjadrovanie, doku odahi situciu, niekedy eufemizova neprjemn vyjadrenia. Ich pouvanie sved o tom, e ten, kto ich pouva, pozn bohatstvo svojho vlastnho jazyka. Umouje mu to vyhba sa stereotypnmu vyjadrovaniu. Zd sa mi, e FJ pouvaj najm star udia, v rei mladch ud s zriedkavej-ie. Spestruj nae vrazov prostriedky a s aj nzornm prkladom, asto vy-plvaj zo zaitch ivotnch sksenost. Spestrenie hovorovej rei, uenie udovej mdrosti. Schvaujem to a sama ich vemi asto pouvam pre spestrenie dialgu alebo pre pobavenie posluchov. Obohacuj nau slovn zsobu a v uritch situcich pokia tomu rozume-j zainteresovan do rozhovoru mu by aj vtipn. Osobne ich pouvam asto na dvojzmyseln komunikciu. Obohacuj a ozvltuj jazykov prejav. Niektor s zastaran, viauce sa u len k tradinej kultre, napriek tomu doku prjemne osviei sasn jazyk.

Kreativita a vlastn tvorba respondentov sa prejavila v smej, deviatej a desiatej otzke, a to hlavne v aktualizcii a obmiean frazm. Obmeny sa vak uplatnili v istej pecifickej sfre pouvania jazyka. Mlacek (2001) prvetieto obmieania nazva parafrzami alebo aktualizciami frazm. Pri aktuali-zcii frazm musme pota s tm, e aktualizan zsah me obmiea prvok na jednej rovine vstavby frazmy alebo me zasahova do viacerch rovn frazm, priom sa aktualizcia dotka vznamovej roviny frazm. Mlacek vak upozoruje, e predovetkm na pozad kontatovania o vekom vskyte aktu-alizovania frazm aj o pestrej palete jeho monost treba sa aspo strune pristavi pri takch nmietkach pri aktualizovanch frazmach, v ktorch sa naznauje, e v istch textoch, ba v celch komunikanch sfrach je aktualiz-ci a privea, e sa tm oslabuje vedomie o zkladnch kvalitch vlastnch frazm, e sa tm mu strca idiomatick vlastnosti frazeolgie (Mlacek, 2001, s. 137). S tmto faktom svis zvan jav, e pri aktualizcii v niektorch prpadoch me djs k rozkolsaniu zkladnch podb frazm, a tm dochdza k ambivalentnosti frazm na jednej strane, ale na druhej strane to vedie k pes-trosti, npaditosti, rznorodosti a duchaplnosti, o evidentne prispieva k zve-niu zujmu posluchov, itateov, vbec vetkch zastnench komunikantov o monosti pouitia a vyuitia frazeologickho vraziva v komunikcii. Aktu-alizcia niektorch FJ prispieva k rekognifikcii uritch frazm. Pojem aktu-alizovanie, resp. parafrzovanie frazmy je novieho dta. Vylenil sa a po

15

uplatnen pojmu variant frazmy. Toti a po vydelen tohto pojmu sa zistilo, e premenlivos frazm je aj uzulna, aj neuzulna, individulna. V nadvznosti na vylenenie pojmu individulny variant teria zaznamenala, e individulne premeny vo frazme bvaj jednak tak, pri ktorch sa nezasahuje do vznamo-vej platnosti frazm, a jednak tak, pri ktorch je prve zsahom do stvrnenia frazmy mon vyjadri aj nejak vznamov i pragmatick posun (Mlacek, 2001, s. 138 139). Najfrekventovanejie prpady sa ukazuj pri morfologickch, syntaktickch a lexiklnych zmench, ktor dokazuj i prklady naich respon-dentov: Hlpa otzka, hlpa odpove; Prikrvaj sa takou perinou, ak m; Takch silnch a sprostch mm rd; Hna sa ako za besnm psom; Porozpr-va sa od srdca k srdcu; Rozumie sa tomu ako hus pivu; V najlepom treba zaa; Bolo ti to treba ako rybe bicykel; Nehovor hop, km na teba (po tebe) sku. Veta, ktor si musm stle opakova, ke nechcem stle poa svoje dospel deti; Nechaj ho, u je vek; Ako sa do hory vol, ten do nej spadne; Ako sa do hory vol, tak turisti z nej vychdzaj; U s zajace v prdeli, ke sa kopovom zva; Nechv svojho psa, nechaj, nech sa pes chvli sm; Na Micha-la jelenia ruja vrchol; Vea farby, mlo msa. Pouvan pri dohadvan postrieanej zveri; Hrdzav pes tie hryzie. Pouvan pri skorodovanch zbraniach; Ke chod, tak vid, ke ak, tak striea; Prde na psa mrz, potom pjde do klobs; Nemauj dikobraza na obrus; Myslm, teda kradnem (podnikm) a i.

V kadom prpade vak nesmieme zabda na hodnotiaci aspekt, ktor FJ ako mnohorozmern vznamov vyjadrovac prostriedok m. FJ ako zloit funkn jednotka m asto tento hodnotiaci aspekt zaifrovan v obraznom vyjadrovan a niekedy sa zd, e prve frazeologizmus je jedinm monm adekvtnym vyjadrenm, ako sme mali monos zisti i z odpoved responden-tov. Okrem toho, e FJ obohacuj nau slovn zsobu, ich zmysel je hlavne v tom, e pribliuj to, o je in vemi ako uchopiten. A prve to je dvod, pre ktor frazmy bud vdy ozvltova hovoren, ale aj psan podobu slova.

Literatra

AUXOV, Darina: Frazmy v medilnej publicistike. In: Hovoren podoba jazyka v mdich. Zbornk materilov z konferencie konanej 11. 12. septembra 2007. Ed. . Kralk. Nitra: Univerzita Kontantna Filozofa 2008, s. 154 162.

MLACEK, Jozef: Tvary a tvre frazm v slovenine. Bratislava: Stimul 2001, 171 s. MIKO, Frantiek: Frazma obraznos/obraznos frazma. In: Frazeolgia vo vzdel-

van, vede a kultre. Ved. red. E. Krolkov. Nitra: Vysok kola pedagogick Fakulta humanitnch vied 1993, s. 268 273.

MIKO, Frantiek a kol.: Frazeolgia v kole. Bratislava: Veda 1998. 232 s.

16

K interjazykovej frazeologickej kompetencii eskch vysokokol-kov (etina slovenina verzus etina potina)

Dana Balkov Viera Kovov

Katedra slovenskho jazyka a literatry, Filozofick fakulta Katolckej univerzity, Ruomberok

Sasn vskumy medzijazykovej kompetencie si vmaj dan problema-tiku v irch spoloensko-kultrnych relcich, v ktorch sa napr. v svislosti so slovanskmi jazykmi reflektuje via i menia miera etnopsychologickejblzkosti prslunkov jednotlivch slovanskch nrodov, ich kultrnej prbuz-nosti, prp. aspekt historicko-spoloenskho vvinu.

Skmanie komunikanej medzijazykovej kompetencie celkom prirodzene v sebe zaha i vskum kompetencie frazeologickej ako jednej z nevyhnutnch zloiek ovldania inho jazyka, ktor podmieuje porozumenie cudzojazynho komuniktu a naprklad vo vzahu k istote a obratnosti pri vyuvan frazm preveruje aj celkov komunikan schopnosti pouvateov prslunho jazyka.

Tma frazeologickej kompetencie v irch slovanskojazykovch relcich (etina, slovenina, potina) ns zaujala primrne v kontexte vzjomnho vza-hu sloveniny a etiny, ktor bol a je zdrojom kontinulneho vskumu, zvyajne vak pozornos bola v intencich recepcie cudzojazynho textu upriamen pre-dovetkm na lexiklne prostriedky s absenciou pohadu na frazeologick aspekt. Snaha o aspo iaston odstrnenie bieleho miesta v doterajom vskume tak bola jednou z prvotnch motivci sociolingvistickho vskumu zacielenho na esko-slovensk frazeologick kompetenciu eskch respondentov, reprezento-vanch predstavitemi mikrosociety eskch vysokokolkov ako zstupcov sasnej najmladej genercie, vyrastajcej v zmenench socilnopolitickch a kultrnych podmienkach po rozdelen esko-Slovenska. Zrove vsledky doterajch bdan v oblasti esko-slovenskch jazykovch vzahov a z nich vyplvajce vahy o perspektvach postojov, percepcie a primeranho porozume-nia slovenskmu textu v eskom jazykovom priestore ns priviedli k mylienke rozri frazeologick sondu smerom k aliemu prbuznmu slovanskmu jazy-ku k potine, a porovna, do akej miery v takomto interfrazeologickom rmci s aktulne tzy o vzaovan sa (Nblkov, 1999) i nepribliovan sa (Mitter, 2007) etiny a sloveniny, a to prostrednctvom konfrontcie miery schopnosti eskch respondentov korektne frazeosmanticky interpretova sbor ekvivalent-nch frazm dvoch zpadoslovanskch jazykov vyznaujcich sa vysokm stupom prbuznosti k jazyku eskmu sloveniny a potiny.

Na prognzu fungovania (funknho porozumenia) sloveniny v eskom prostred, ale aj opane, etiny v slovenskom prostred mono nahliada v inten-cich potencilnej vzjomnej apercepnej kompetencie, ktor vyplva z blzkeho prbuzenskho vzahu medzi jazykmi a na aktualizciu ktorej je potrebn ist

17

primeran kvantum podnetov v prpade ich absencie, prp. kvalitatvno-kvanti-tatvneho obmedzenia (napriek genetickej kontante blzkemu prbuzenskmu vzahu a z neho vyplvajceho ahkho zdolania medzijazykovch rozdielov) dochdza k utlmeniu apercepnej pohotovosti. J. Dolnk (2007) v relcich ana-lzy tzv. stereotypov (tandardizovanch sudkov platnch v rmci istho kultr-neho prostredia a trukturujcich vnmanie vzjomnho vzahu prslunkov da-nch kultr akomodan, delimitan, barirov, mentlny, heuristick stereo-typ) uplatujcich sa v esko-slovenskom kontexte upozoruje na sprievodn prznak jazykovho a nrodnho povedomia Slovkov, epifenomn, na vyiu mieru slovenskej akomodanej pohotovosti, akomodanej nklonnosti vyplva-jcu z historickch okolnost a podliehajcu aktualizcii (Dolnk, 2007, s. 135 136). Neprekvap preto, e vsledky skmajce problematiku slovensko-eskho a esko-slovenskho bilingvizmu v zmenench spoloensko-politickch podmien-kach po roku 1989 najm s osobitnm zreteom na najmladiu generciou prin-aj vo vzjomnom porovnan pozitvnejie vsledky na strane slovenskej. Na eskej strane vskumy prinaj ambivalentnej pohad, v ktorom svoju lohu v rmci istej asti eskej verejnosti (najm v svislosti s najmladou gene-rciou) zohrva prve absencia nvyku prijma hovoren i psan slovensk texty, a tak znenie primeranho mnostva podnetov potrebnho na aktualizciu potencilnej apercepnej kompetencie v konenom dsledku spsobuje eskmu prjemcovi ist problm pri kontakte so slovenskm textom i minimlne per-cepn diskomfort (pozri k tomu Nblkov, 2005, s. 251, 258). Okrem snahy o zachytenie a analzu sasnch, a to aj protichodnch, tendenci psobiacich v relcich slovenskej prtomnosti v sasnej eskej jazykovej situcii (Nblko-v, 2006, s. 451), sa objavuje aj oscilcia smerom ku krajnmu plu, ie v eskom prostred prognza postavenia sloveniny na rove ostatnch slovanskch jazy-kov, najm v relcich jazykov zpadoslovanskch, o sa pre blzku budcnos prejavuje aj prpadnou prognzou apercepnej ekvivalentnosti sloveniny a po-tiny (v tejto svislosti pozri komentr J. Dolnka, 2007, s. 137). Hoci uveden krajn vnmanie perspektv zatia nem svoju pevn vchodiskov pozciu, v so-ciolingvistickch vskumoch sa zana objavova aj zacielenie na vzah eskch respondentov k slovenine prve cez prizmu vzahu k alm slovanskm jazy-kom. Spomen meme napr. dotaznkov sondu P. Mittera (2007) zameran na percepciu sloveniny u eskch vysokokoskolskch tudentov, kde jedna z ot-zok smerovala i k zisovaniu ich postojov k slovenskmu jazyku (jazyk blzky jazyk cudz, podobne ako ostatn slovansk jazyky jazyk ani blzky ani cudz). Kee 74 % respondentov povauje sloveninu za jazyk blzky a nikto z partici-pujcich na vskume nevnma sloveninu ako jazyk cudz na rovni alch slovanskch jazykov mono kontatova, e vsledky potvrdili ist nadtan-dardn vzah eskch probandov k slovenine. Zvynch 26 % probandov pritom hodnot svoj vzah k slovenine ako nevyhranen nie je pre nich ani jazykom blzkym, ani jazykom vzdialenm, cudzm. Aj s ohadom na tto skupinu odpo-ved sa P. Mitter prikla k hypotze nepribliovania sa sloveniny a etiny na

18

zem eskej republiky pre najmladiu generciu; v prpade starej a strednej genercie shlas s tvrdenm M. Nblkovej (1999) o obdob rozchodu i vzaovania (Mitter, 2007, s. 230, 233).

V kadom prpade, pohad do interjazykovej kompetencie sasnej mladej eskej genercie na slovanskom i presnejie zpadoslovanskom (slovenskom a poskom) jazykovom podlo, reprezentovanej v tomto prspevku kompetenciou frazeologickou, me poskytn zaujmav pohad na problematiku vzjomnho vzahu sloveniny a etiny a jeho perspektv, a to na porovnvacej bze percep-cie potiny ako alieho prbuznho slovanskho jazyka. Hoci pri analze v-sledkov nho vskumu treba zdrazni, e ide o vsek asti interjazykovej kompetencie, nie o celkov kompetenciu ako tak, tm, e znalos frazeolgie je dleitm meradlom ovldania tak domceho, ako aj cudzieho jazyka, schopnos primerane smanticky interpretova frazeologick jednotky prslunho jazyka (v tomto vskume jazyka slovenskho a poskho) pars pro toto dokumentuje adekvtne porozumenie cudzojazynmu (hoci jazykovoprbuznmu) komunik-tu. Zrove konfrontcia miery porozumenia frazeologickm ekvivalentov slo-venskho a poskho jazyka eskmi respondentmi prina nov nhad do dis-kusie o sasnom stave (a nsledne perspektvach) sloveniny v eskom jazyko-vom prostred, uvedomujc si pri jeho hodnoten nielen vo vskumoch tradine reflektovan mieru nepribliovania sa/vzaovania sloveniny a etiny v novchspoloensko-politickch podmienkach v relcich istho percepnho diskomfor-tu pri prijman slovenskho textu eskm percipientom, ale aj vice versa reflexiuvsledkov na zklade uvedomenia si percepnej blzkosti slovenskho jazyka a z neho vyplvajceho percepnho komfortu i niieho stupa percepnho diskomfortu v porovnan s alm prbuznm jazykom jazykom poskm.

Pri charakteristike vsledkov frazeologickho vskumu tak vychdzame z dvoch rozmerov: prv predstavuje vzah sloveniny k etine, druh vzah potiny k etine. Nevyhnutn irie teoreticko-metodologick vchodisk sa pritom opieraj o genetick a typologick analzu slovanskch jazykov (pozri napr. Pauliny, 1963; Buffa, 1998; Dudov-Krikov, 2001). Medzijazykov prbuznos na jednej strane a medzijazykov diferencie na druhej strane umo-uj pre potreby tohto prspevku stanovi zkladn predpoklady pre hodnotenie zistench vsledkov pribline v tchto relcich:

Faktor genetickej prbuznosti blzkoprbuzensk vzah sloveniny, etiny a potiny sa opiera o status tchto slovanskch jazykov ako ja-zykov zpadoslovanskch, vyia miera vzjomnej blzkosti je pritom medzi sloveninou a etinou ako reprezentantov junej, esko-slovenskej podskupiny zpadoslovanskho makroarelu oproti potine prinleiacej do lechickej podskupiny.

Vsledky samostatnho vvinu slovenskho, eskho a poskho jazyka ako osobitnch slovanskch jazykov na vetkch jazykovch rovinch uve-den skutonos v sbore vyselektovanch frazeologickch jednotiek na-chdza svoj odraz najm v oblasti hlskoslovia, morfolgie a lexiky.

19

Vplyv materinskho (eskho) jazyka respondentov na interpretciu frazeologickch jednotiek v obojstrannch svislostiach prbuznos jazykov na jednej strane uahuje porozumenie frazmam prbuznho slovanskho jazyka, na druhej strane vnmanie jednotlivch komponentov cez prizmu hlskoslovnch, morfologickch, lexiklnych pecifk mate-rinskho jazyka me zvies na falon stopu a nsledne k chybnej interpretcii frazmy (napr. problematika tzv. zradnch slov medzijazy-kovej homonymie).

Vplyv pravopisnej sstavy okrem medzijazykovej prbuznosti a medzija-zykovch diferenci svoj podiel na in/korektnosti frazeosmantickej inter-pretcie m nepochybne i vizulna podoba textu s ohadom na sstavu grafm a pravidiel na zapisovanie jazykovch prejavov prslunho jazyka v tchto intencich je predpoklad vej miery percepnho diskomfortu eskch respondentov smerom k pravopisnej sstave poskho jazyka.

Sn najpopulrnejm sasnm predstaviteom slovanskej fantasy litera-try je Andrzej Sapkowski, posk spisovate, znmy itateskej obci viacerch slovanskch i neslovanskch krajn najm prostrednctvom sg o Zaklnaovi a Reinmarovi z Bielawy. Jeho diela s preloen a aj naalej sa prekladaj do slovenskho, eskho, ruskho, litovskho, nemeckho, panielskeho, portugalskho i anglickho jazyka. V romnovej trilgii Vea blznov (Nar-renturm, 2002), Bo bojovnci (Bozy bojownicy, 2004) a Svetlo ven (Lux perpetua, 2007) uvdza itatea do sveta 15. storoia, zmietanho husitskmi a protihusitskmi kriiackymi vpravami, priom ako v hodnoten diela uv-dzaj literrni kritici do tkaniva historickej epopeje navigovanej vevedcim rozprvaom akoby vystrihnutm z romnu polovice 19. storoia Sapkowski (ako inak) zasva fantastiku s jemnosou hodnou pikovho chirurga (M. Fer-ko, www.elegenda.sk/knihy/beletria/sci-fi-fantasy//andrzej-sapkovski-bozi-bo-jovnici). U na prv pohad pritom pri vnman autorskho idiolektu itateovi trilgie neunikne, e A. Sapkowski patr medzi autorov funkne narbajcich s expresivitou vrazu, ktor okrem inch tylistickch prostriedkov dosa-huje astm vyuvanm frazeologickch prostriedkov, ich tvorivm variovanm a innou aktualizciou. Kee ide o dielo preloen do viacerch jazykov (slovensk a esk jazyk nevynmajc), slovensk a esk preklad v porovnan s poskou jazykovou predlohou vytvra vhodn podloie nielen na konfrontciu frazeologickho potencilu prslunho jazyka v prieniku ponkanch eventu-alt a premyslenho vberu prekladatea, ale zrove poskytuje aj monos nazrie do frazeologickej kompetencie itateov, reprezentovanch v tomto prpade vysokokolskmi tudentmi. Treba zdrazni, e nam cieom pritom nie je reagova na translatologick aspekty frazm, no prve existencia diela vo viacerch zpadoslovanskch jazykoch (u spomnan potina, etina a slo-venina) sa stala v rmci vskumu esko-slovenskch a esko-poskch kultr-no-jazykovch kontaktov z frazeologickho aspektu vhodnou materilovou bzou na vber frazeologickch ekvivalentov.

20

Vskumn vzorka zastnench partnerov 452 vysokokolkov (alej aj V) bola vzjomne mierne diferencovan kvantitatvne svojm potom (na vskume participovalo 252 eskch respondentov z st nad Labem a 200 probandov z Brna), ale kvalitatvne porovnaten svojou profesionlnou profilciou (tudenti 1. 4. ronka bohemistiky a uitestva pre 1. stupe z-kladnch kl Pedagogickej fakulty UJEP v st nad Labem a tudenti 1. 4. ronka bohemistiky Filozofickej fakulty MU v Brne). V dotaznkovomprieskume bolo ich lohou adekvtne smanticky interpretova vymedzen sbor siedmich frazm excerpovanch z diela Vea blznov (v originli i eskom preklade Narrenturm), prp. zachyti primeran smantick ekvivalent rodnho jazyka. tudenti steckej univerzity posudzovali sbor slovenskch frazm, vysokokolci brnianskej univerzity posk frazmy.

Skman sbor frazm tvorili uveden frazeologick jednotky (pre nzornos dokladme podobu uplatnen nielen v poskom originli i slovenskom prekla-de, ale i v eskom preklade):

1. Czteroosobowa zaoga uwijaa si jak w ukropie, szyper kl i pogania. // tvorlenn posdka dobre e sa od roboty nepretrhla... // ...rovn tyi lenov jeho posdky se ani na chvli nezastavili.

2. A wosy podnosio. // loveku a vlasy stvali dupkom. // ...z nho vstvaly vlasy na hlav.

3. Jak grzyby po deszczu wyrastaj faszywi prorocy... // Ako huby po dadi vyrastaj falon proroci... // Jako houby po deti se vude kolem mno falon proroci...

4. Eustachy von Rochow te podjecha i te wyszczerzy zby. // K vozu sa priblil aj Eustachy von Rochow. A tie vyceril zuby. // Eustach z Ro-chova se rovn piblil a rovn se usml.

5. Masz raz na zawsze wybi z gowy on Gelfrada Sterczy... // Raz a navdy si vybi z kotrby enu Gelfrada Sterczu... // Jednou provdy si vye z hlavy enu Gelfrada tercy...

6. Nie suknia zdobi czowieka odrzek zimno Szarlej. // aty nerobia loveka, adovo zareagoval arlej. // aty nedlaj lovka, odtu-il nevzruen arlej.

7. ... kobieta moga rwnie dobrze mie na karku szwarty, jak i smy krzy-yk. // ...ena mohla ma na chrbte rovnako tvrt, ako aj smy krik. // ...en mohlo thnout stejn dobe na pt, jako na osm kek.

Frazeosmantick interpretcia m svoje pecifik vyplvajce zo statusufrazm ako (vinou) obraznho ustlenho spojenia, v rmci ktorho sa jednot-liv komponenty vyznauj asto vraznou smantickou transpozciou, a preto vsledky nho vskumu nereflektuj len interjazykov kontakty i status quopasvneho esko-slovenskho bilingvizmu, ale aj frazeologick kompetenciu i inkompetenciu vskumnej vzorky vo veobecnosti i parcilne.

21

FJ . 1: Czteroosobowa zaoga uwijaa si jak w ukropie, szyper kl i po-gania. // tvorlenn posdka dobre e sa od roboty nepretrhla... // ...rovn tyi lenov jeho posdky se ani na chvli nezastavili.

Zvanejie problmy so smantickou interpretciou ako to dokumentuje graf . 1, sa prejavili u respondentov najvraznejie pri prvej frazeologickej jednotke a to tak vo vzahu k slovenskm frazeologickm jednotkm (alej SFJ) ako aj poskm frazeologickm jednotkm (alej PFJ), korene ich fraze-osmantickho interpretanho nezdaru s vak znane diferencovan.

Graf. . 1 porovnanie spenosti (%) eskch vysokokolkov pri posudzo-van slovenskch frazeologickch jednotiek (SFJ) a poskch frazeologickch jednotiek (PFJ) pri archisme . 1

SFJ PFJ

V prpade SFJ priny nepochopenia archismy spovali v problematike uplatnenia zporu v stavbe frazmy a jeho dopadu na pecifikciu vznamu fra-zmy. Krtky slovnk slovenskho jazyka (2003, s. 622) uvdza pri frazme trha sa v robote smantick charakteristiku vemi hevnato robi. Podoba s uplatne-nm zporu roziruje pole smantickej interpretcie, pretoe okrem monosti u spomnanho frazeologickho vznamu tto frazma s oslabenou obraznosou, v ktorej kovm slovom ponmanm ako bza smantickej transpozcie sa stva slovesn komponent pretrhn sa (prlinou nmahou sa vyerpa), prip-a aj ironick, opan vznam. A prve ironick chpanie bolo v odpovediach eskch respondentov dominantn (napr. nepracovala, flkala se, nenadela se, ln lovk se nem k prci, ve mu trv a otl, schvln zdruje, v prci nejsou pli produktivn, nepracovat na 100 %, s plnm nasazenm, posdka nepraco-vala tak, jak by mla, laxn pstup k prci ap.). Z celkovho mnostva 252 zs-kanch dotaznkov, iba 19 probandov uprednostnilo vznam hevnatej, usilovnej prce. Uprednostnenie ironickho chpania sa vak pre tudentov stalo kameom razu. Pri pokuse o stanovenie archismy toti nevenovali nleit pozornos prtomnosti komponentu dobre e, ktor zsadnm spsobom v spojitosti s pr-tomnosou zporu ovplyvuje frazeosmantick charakteristiku a pripa len vznam hevnatej prce. Krtky slovnk slovenskho jazyka pri astici dobre e uvdza, e spolu so zporom vyjadruje krajn, ale neuskutoniten mieru deja, div (e) nie, takmer no a uveden vznam dokumentuje prkladom frazeologic-kho i nefrazeologickho pouitia: chodil, dobre si nohy nezodral; bol by vyliezol

22

dobre e nie na strechu. Pri hodnoten prpadov s komponentom dobre/dobre e, div/div e v pozcii limitnho slovesa (napr. oi mu li vypadn dobre/e/ mu oi nevypadn div mu oi nevypadn) zmeny (analogick vyuitie slovesa s v alterncii s asticami) toti nezasahuj podstatu frazeologickej jednotky a z-kladn zloky vznamu sa zachovvaj. V uvedench relcich sme preto z okru-hu sprvnych odpoved museli vyli prevaujce odpovede zdrazujce leni-vos a vlan postoj k prci, o sa zsadnm spsobom odrazilo na vslednej percentulnej spenosti (i skr nespenosti) vo vzahu k sprvnej smantickej interpretcii danej frazmy.

Naopak, vo vzahu k PFJ nespenos vyplvala z neschopnosti tudentov poradi si s neznmym lexiklnym komponentom, i odlinou hlskoslovnou po-dobou lexm v etine a v potine, ktor je vsledkom hlskoslovnch zmien uskutonench v rmci samostatnho vvoja dvoch slovanskch jazykov. Zchytnm bodom sa respondentom stal komponent uwijaa si, o nasmerovalo ich vahy k archisme: svjala se jak uovka, kroutila se jak ala, kroutit se netrplivost (do vvrtky), svjala se jak v kei, jak v horeke, vykrucovala se z neho (ze slbenho kolu), prpadne k interpretcii vychdzajcej z fonematicky blzkeho tvaru esk-ho slovesa uvtala alebo ujala (dokonca v kombincii so zmenou: czteroosobowa esk osoba/estn osoba) k vysvetleniam typu: uvtala t bez nlady, esk osoba nco uvtala, estn osoba se ujala sirotka, a po menej motivane priezra-n odpovede typu: jak si kto ustele, tak si lehne, kdo jinmu jamu kop, sm do n pad, 4 osoby pospchali jako pi pohbu, vypadala jako smrtka at.

FJ . 2: A wosy podnosio. // loveku a vlasy stvali dupkom. // ...z n-ho vstvaly vlasy na hlav.

Na zklade analzy nesprvnych odpoved mono kontatova, e neporozu-menie SFJ nevyplvalo z rozdielnych lexiklnych komponentov (sved o tom vrazn spenos), ale skr z neschopnosti identifikova archismu (naakan,zhrozen, prekvapen), teda ilo skr o frazeologick inkompetenciu ako tak.


SFJ PFJ

Najastejie ilo o smantick interpretcie vystihujce prslun psychick stav nevhodne volenmi adjektvami (bol odpudzujci, drz, ialen, nervzny,

23

otravn, neprjemn, rozarovan, rozlen, dotierav, neodbytn, problmo-v) i vetnmi prslovkami (bolo mu zle, bolo mu nevono); rovnako neadek-vtne bolo i vyuitie frazm typu: bolo mu na nevydranie, ilo ho porazi, bol vyveden z miery, robil si starosti, niekto ho vytoil, rozum sa mu zastavil z nie-oho, liezlo mu nieo na nervy a pod.

In situcia nastala pri posudzovan PFJ, v ktorej (okrem u spomnanej inkompetencie) akosti spsobil tudentom jednak slovesn tvar podnosio (ten evokoval u tudentov predstavu FJ sptch so slovesom nosi, ie a pod nos doniesli, tak dlouze se chod se dbnem po vodu, a se ucho utrhne), jednak koncentrcia len na komponent wosy, o viedlo i zviedlo respondentov k inmu typu archismy (svisiacej s plynutm asu): a vlasy porostou, a vlasy odnos, a vlasy zbelej, a mu vypadaj vlasy dokladanej aj eskou FJ a napr a uschne.

FJ . 3: Jak grzyby po deszczu wyrastaj faszywi prorocy... // Ako huby po dadi vyrastaj falon proroci... // Jako houby po deti se vude kolem mno falon proroci...

Vie problmy pri stanoven archismy nespsobovala prve tto frazma (pri posudzovan PFJ graf . 3 dokumentuje najvyiu percentulnu spenos) v rmci nej respondenti zaznamenvali nielen vznam miery a mnostva (ve-mi, vea), ale vmali si aj vznam rchleho, nhleho objavenia sa, prp. frazeo-smantick interpretciu postavili na vzjomnej sptosti danch monost.


SFJ PFJ

Vysok percentulna spenos oboch skupn probandov prezrdza, e hlskoslovn podoba slovenskho komponentu huba oproti eskmu houba i poskho grzyby nepredstavovala vraznej zdroj nejasnost. Ako zaujmavos mono uvies prpad eskho respondenta, vychdzajci z uvedomenia si pri-mrneho (doslovnho) a frazeologickho (teda sekundrneho, ale pre komuni-kciu zkladnho, primrneho) vznamu tejto obraznej frazmy: zrejme myko-lg-amatr po sprvnej frazeosmantickej interpretcii pristpil k objasneniu vchodiskovho vznamovho plnu frazmy s presnm urenm asovej jed-

24

notky, po uplynut ktorej duinat rastlinn tvar z vlknitho podhubia vy-rastie.

Percento spenosti SFJ zniovali odpovede obmedzujce sa len na preklad, ako aj vysvetlenia vrazne sa odchyujce od sprvnej smantickej interpretcie, zaprinenej upriamenm pozornosti na sas kontextu, ktor nebol predmetom posudzovania na FJ falon prorok (na ilustrciu uvdzame niekoko prkladov vyskytujcich sa pri SFJ: upmn lovk, co si mysl, to pov co na srdci, to na jazyku; kdy skon njak akce, kter se nepovedla, spousta lid k, e by to udlala lpe po bitv je kad generl; vyjden nho nzoru; kdy nkdo le; nikdo by neml soudit nic dopedu, ale aj PFJ: po boji je kad generl, nev falenm prorokm, je spousta lid, kte si mysl, e vd vechno; kdy se nco dje, vichni jsou zalezl, ale potom vylezou; vichni jsou moud, kdy sej jich to netk a pod.).

FJ . 4: Eustachy von Rochow te podjecha i te wyszczerzy zby. // K vozu sa priblil aj Eustachy von Rochow. A tie vyceril zuby. // Eustach z Rochova se rovn piblil a rovn se usml.

Na zklade porovnania originlu a prekladov je evidentn, e autor eskej verzie na rozdiel od svojho slovenskho pendantu frazeologick ekvivalent nevyuil.

Ako demontruje graf . 4, vsledky oboch vzoriek korpusov sa kvantita-tvne znane odliuj op v neprospech PFJ ale z interpretanho hadiska s zaujmav odpovede tudentov posudzujcich aj SFJ.


SFJ PFJ

Podobne ako v prpade FJ . 2 aj pri tejto frazme mono hovori o nespe-nosti vyplvajcej skr z neschopnosti identifikova archismu (a teda z fraze-ologickej inkompetencie vo veobecnosti) ako z rozdielnych lexiklnych komponentov. Demontruj to odpovede obmedzujce sa na len na preklad, alebo odpovede typu: byl drsn, byl nepjemn, nepstupn; nechoval se hez-ky, vydsil se at. V prpade PFJ (ako to dokumentuje niia percentulna spenos) sa vak vyskytli aj frazeosmantick dezinterpretcie poukazujce

25

na nepochopenie spsoben zavdzajcou zvukovou podobou, no vznamovou odlinosou slovesa poskho a eskho (napr. vyistil si zuby), i kuriznejie odpovede zahajce aj neporozumenie alieho komponentu PFJ typu: vyst-let zvata; vystlet zebry.

FJ . 5: Masz raz na zawsze wybi z gowy on Gelfrada Sterczy... // Raz a navdy si vybi z kotrby enu Gelfrada Sterczu... // Jednou provdy si vye z hlavy enu Gelfrada tercy...

Zaujmav vsledky sme zaznamenali pri analze odpoved tudentov pri zdanlivo bezproblmovej FJ z hadiska medzijazykovej ekvivalentnosti, kee sa v prpade tejto somatickej frazmy dala oakva pomerne vysok spenos. Problmom sa vak stali hoci diferencovane v oboch prekladoch najm le-xiklne komponenty (v SFJ sa problmovm stal lexiklny variant, v PFJ lexi-klno-premenliv komponent).


SFJ PFJ

V prpade slovenskej podoby FJ vybi si z kotrby sa esk tudenti museli zhosti interpretcie lexiklneho variantu frazmy (vybi si z hlavy vybi si z kotrby), vznikajceho nahradenm zo tylistickho hadiska neutrlneho kom-ponentu hlava synonymnou, ale expresvnou lexiklnou jednotkou kotrba. Z-mena komponentov v prospech komponentu neznmeho pre mlad esk ve-rejnos viedla k vraznej nespenosti pri snahe o zachytenie vznamu i pri uvdzan prpadnch eskch ekvivalentov danej frazmy. V uvdzanch reak-cich sa daj vypozorova dva zkladn interpretan prstupy: v prvom do popredia vystupuje v spojitosti so slovesnm tvarom vybi aspekt nsilnho vykzania objektu (eny) z obytnch priestorov, napr. vyhnat enu z chalupy, vyhnat enu z domu, stavn, vyhnal ji z domova, vyhodit ji z pokoje; v druhom prpade komponent ena posva frazeosmantick interpretciu smerom k man-elskm relcim, napr. pravdpodobn pi vdavkch, vzal si j za enu, za manelku (el do chomoutu, u je pod pantoflem, uvzal si ji na krk).

Pri posudzovan PFJ lexiklno-premenliv komponent obsaden lexmou ona spsobil, e respondenti, koncentrujc na svoju pozornos, bu vych-dzali z grafickej podoby slova do takej miery, e ju nesprvne stotonili s eskou

26

lexmou zna, o spolu s kontextom frazmy viedlo k smantickch dezinter-pretcim ako napr.: byl vyhozen ze sklenn zny; m zraz na zastvce v zn; nebt jak ostatn vyboit ze strany a pod., alebo sa snaili archismu vyvodi len na zklade tohto komponentu hoci sprvne vznamovo identifikovanho,o om svedia odpovede: vybt z hlavy eny nesmysly, eny plod zlo viz Eva a Adam.

FJ . 6: Nie suknia zdobi czowieka odrzek zimno Szarlej. // aty nero-bia loveka, adovo zareagoval arlej. // aty nedlaj lovka, odtuil nevzruen arlej.

Napriek tomu, e percento spenosti (ako vyplva z grafu . 6) dosiahlo v oboch prpadoch (pri SFJ aj pri PFJ) v porovnan s ostatnmi frazeologic-kmi jednotkami pomerne vysok hodnoty (69 % a 32 %), op mono kon-tatova diferencovan priny nezdaru probandov vo vzahu k slovenskej FJ a k poskej FJ. Pozoruhodnou prinou pri SFJ z pohadu neuzulneho uplat-nenia frazm v rei bola modifikcia tejto frazmy problmom sa toti stalslovesn zpor, a tm aktualizcia celej frazeologickej jednotky, km pri PFJ neporozumenie vyplvalo z odlinch lexiklnych komponentov a vplyvu okolia frazmy, na ktor sa tudenti v snahe pochopi frazmu sstredili.


SFJ PFJ

Ak sa pozrieme na percento adekvtnej smantickej interpretcie tejto FJ s podobou aty nerobia loveka/aty nedlaj lovka, do istej miery prekvapuj-co znen percento spenosti je dan nie rozdielom lexiklnych komponentov v slovenskom a eskom variante frazmy (dlat robi), ale z nepostrehnutia zpornej podoby slovesnho komponentu (robia nerobia) a zo zporu vyplva-jceho smantickho posunu. V mysli ukotven vchodiskov podoba aty robia loveka/aty dlaj lovka s vznamom loveka posudzuj, sdia poda oblee-nia tak pri nesprvnych odpovediach previla nad pozornm vnmanm v texte uplatnenej aktualizcie frazmy, take v prpade odpoved vyplvajcich z fraze-ologickho vznamu zkladnej podoby frazmy ide o prejav prstupu k frazme ako k jednotke nemennej, petrifikovanej, s pevne ustlenou kladnou podobou,teda o prejav neoakvajci zsah do zloenia frazmy, do jej tvarovosti.

27

Ako sme u uviedli, pri PFJ boli priny nesprvnej archismy odlin. Popri mnostve odpoved obmedzujcich sa len na preklad (viac i menej sprvnych: aty dlaj/ lovka, aty nedlaj lovka i nejen aty dlaj/ lovka, ne oblee-n zdob lovka, ne sukn zdob lovka) sa ruivm elementom v prpade mnohch stali posk komponenty v jednotke (suknia a zdobi), ktor spolu s lex-mou zimno z kontextu (odrzek zimno Szarlej) posunuli tudentov k doslovnmu chpaniu frazmy, napr. oblkej se podle poas, nejen podle toho, jak m ud-lat dojem; aty nedlaj lovka, kdy je zima; kdy je krsn sukn, tak to nepo-me, aby zahla; frajeina neheje; dobe se oble, bude dobr a pod.

FJ . 7: ...kobieta moga rwnie dobrze mie na karku szwarty, jak i smy krzyyk. //...ena mohla ma na chrbte rovnako tvrt, ako aj smy krik. // ...en mohlo thnout stejn dobe na pt, jako na osm kek.

Posledn interpretovan FJ bola tie problmovou (graf. . 7) a to pre obe skupiny respondentov (posudzujcich SFJ i tch, o interpretovali PFJ) hoci nie plne identickm spsobom i rovnou mierou nezdaru. Kee jeho priny nie s toton, budeme sa im venova podrobnejie. V prvom rade treba upozorni na nezrovnalos v preklade z hadiska pouitej slovky v originli i slovenskom preklade boli identick slovky, esk prekladate nahradil smy krik piatym.


SFJ PFJ

Pri SFJ sa ako evidentne problematick ukzala lexma krik es. kek. V niektorch prpadoch pri SFJ aj v kombincii s tvarom substantva chrbt. V inch odpovediach naopak prve predlokov tvar na chrbte predstavoval ist zchytn, oporn bod, ktor vak pri neuvedomen si svisu medzi lexi-klnou jednotkou krik/krzyyk nebol dostaton na sprvne vyjadrenie archi-smy [spomedzi uvdzanch monost vyberme napr. mohla mt za sebou tvrt nebo osm dt; nkolikrt mohla pijt o ivot; ena pobrala vechno; nezleelo, jestli mla 4 povinnosti nebo 8; enu pronsleduj njak problmy, nese sebou tk der (nese na bedrech k), mt nco na zdech, trest; poetn aj boli vahy respondentov smerujce k nboenskej oblasti, napr.: byla velmi pobon, ena mla za sebou u njak hchy, mohla mt na bedrech hch,

28

kter si sebou nesla, mt na svdom est (!) a osm hch, nezle na tom, kolikrt se provinme, pokud se to stalo vcekrt, ostatn ns u budou stejn brt jako hnky].

Pri PFJ lexma krzyyk spolu s almi pre respondentov neznmymi lexi-klnymi komponentmi (i u v rmci frazmy mie, alebo z jej okolia ko-bieta, rwnie dobrze) motivovala odpovede vychdzajce z inej frazmy i z doslovnho chpania (mla na krku gardu a osm knik; mla na krku me byla pod ntlakem; ani svcen voda ji nepome; nepome ji ani tisc k-k, kdy se o kobylku dobe star, dobe pracuje; kobylka klusala rovn, dobe, majc na krku chomout, i kobyla by mohla dobe nosit kravatu na krku, m poltl daleko za osm metr, mohla stejn dobe mt na krku korle i kek at.).

Posledn kategriu nespench smantickch interpretci (a to pre obe kategrie respondentov) predstavuj tie, v rmci ktorch respondenti postrehli, e ide o vek eny, ale lexiklny komponent kek/krik/krzyyk zostal pre nich smantick zastret alebo vychdzali len z jednej asti jeho pecifikcie: kolik m lovk kk, tolik m rok, jedn se o vk, oznaen st, byla /moc/ star, vypad pepracovan a stae, ena vysokho vku. Spoznanie neuralgickho miesta pre objasnenie vznamu frazeologickej jednotky ns pri posudzovan odpoved viedlo k tomu, e vgne odpovede tohto typu boli hodnoten ako nesprvne.

Prezentovan vsledky pozri graf. . 8 tak plasticky potvrdzuj vstupn oakvania vyplvajce z charakteristiky miery prbuznosti a blzkosti jazykov (etina a slovenina jun podskupina zpadoslovanskch jazykov, potina le-chitsk podskupina zpadoslovanskch jazykov) a na u nadvzujcu viu i meniu zrozumitenos komponentov prslunho jazyka uplatnench vo frazeolo-gickch jednotkch, kde svoju podstatn lohu zohrvaj diferencie lexiklne, hlskoslovn, prp. morfologick, a z vizulneho hadiska i diferencie pravopisn (sbor grafm vyuvanch na zaznamenvanie fonm cieovho, cudzieho jazyka verzus sbor grafm vchodiskovho, rodnho jazyka respondentov).

Graf. . 8 porovnanie celkovej frazeologickej kompetencie eskch vysoko-kolkov pri posudzovan korpusu slovenskch frazeologickch jednotiek (SFJ) a korpusu poskch frazeologickch jednotiek (PFJ) v rmci vskumu

SFJ PFJ

29

Samozrejme, v istch prpadoch je na vsledky potrebn nazera nielen s ohadom na uplatnen slovansk jazyk (slovenina potina), ale v irom kontexte frazeologickej kompetencie, a to najm vo vzahu k problematike aktu-alizci a variantov frazm (badaten najm pri frazme . 1, prp. i frazma . 6). Ak vak primrne sstredme pozornos na problmy s frazeosmantickou interpretciou ovplyvnen medzijazykovmi rozdielmi dvoch, i presnejie troch slovanskch jazykov (etina, slovenina, potina) treba uvies, e pomerne prekvapujco neuralgickmi bodmi sa v niektorch prpadoch stali nielen lex-my jazykovodiferenn (medzijazykov synonymia), no i lexmy zdeden v jed-notlivch jazykoch z praslovaniny (napr. zuby zby, ena ona), o potvrdzu-je, e pecifik hlskoslovia a jeho vvinu v jednotlivch jazykoch (konkrtne vovzahu k uvdzanm prkladom: staroposk dispalatalizcia, nosovka v hlsko-slovnom systme potiny) napriek praslovanskmu pvodu lexiklnej jednotky a jej vskytu v skupine geneticky prbuznch jazykov mu spsobova zdroj vraznch interpretanch akost. Na druhej strane, spolon lexiklne praslo-vansk dedistvo (napr. vlasy wosy) aj s odrazom prslunch hlskoslovnch zmien (problematika metatzy likvd) predstavovalo v snahe o stanovenie ar-chismy urit zchytn bod interpretci, ktor vak bez potrebnho poznania alch i u obligatrnych alebo fakultatvnych zloiek frazeologickch jednotiek danho jazyka (v konotcich rodnho jazyka) vak nie vdy predsta-voval zruku adekvtnej frazeosmantickej interpretcie.

Mieru cudzosti jazyka z pohadu eskch respondentov okrem nespe-nch explicitne v dotaznkoch vyjadrench frazeosmantickch intepretanch pokusov dokumentuje i pomerne vysok percento rezigncie na stanovenie archismy a v 53 % z celkovej percentulnej nespenosti (79 %) posk podoba frazeologickch jednotiek bola pre eskch vysokokolkov natoko nepriezran, e sa zmerne vzdali monosti aspo asocianej interpretanej lnie. Interpretan bezradnos tohto typu je najzretenejia v prpade frazmy . 1, naopak najmenej zbran pri prezentcii svojho vnmania frazeologickej jednotky mali probandi pri frazme . 3. Rezigncia na stanovenie archismy bola, pochopitene, prtomn i v prpade slovenskej podoby frazeologickch jednotiek. Percento respondentov, ktor tmto spsobom signalizovali neiden-tifikovatenos archismy, bolo vak vrazne niie z celkovej 47-percentnejnespenosti len 14 % sa nepoksilo o frazeosmantick vklad. Zaujmav je, e najvyie percento neodpovedajcich bolo v slovenskej jazykovej verzii dosiahnut pri frazme . 5, najmenie percento rovnako ako v poskej jazy-kovej verzii pri frazme . 3.

Celkov vsledky 53-percentnej spenosti stanovenia primeranej archis-my slovenskm a 21-percentnej spenosti stanovenia primeranej archismy poskm frazeologickm ekvivalentom tak parcilne signalizuje i sasn rove vzahu etiny a sloveniny a vzahu etiny a potiny so zreteom na prpadn prognzy eventulnej apercepnej ekvivalentnosti sloveniny a po-tiny u nositeov eskho jazyka.

30

Literatra

BALKOV, Dana: Reflex interkultrnych kontaktov v rmci slovensko-eskhobilingvizmu. In: Acta Humanica 1/2008. Sasn aspekty filolgie. Ed. Z. Krov. ilina:ilinsk univerzita 2008, s. 6 12.

BUFFA, Ferdinand: Z posko-slovenskch jazykovch vzahov. Konfrontan nrt. Preov: Nuka 1998. 170 s.

DOLNK, Juraj: Sasn spisovn slovenina a jej problmy. Bratislava: Stimul 2007. 161 s.

FERKO, Milan: Recenzia. Dostupn na: www.elegenda.sk/knihy/beletria/sci-fi-fan-tasy//andrzej-sapkovski-bozi-bojovnici

KOVOV, Viera: esko-slovensk pasvny bilingvizmus z frazeologickho aspektu. In: Acta Humanica 1/2008. Sasn aspekty filolgie. Ed. Z. Krov. ilina:ilinsk univerzita 2008, s. 68 78.

Krtky slovnk slovenskho jazyka. Red. J. Kaala M. Pisrikov M. Povaaj. 4. doplnen a upraven vydanie. Bratislava: Veda 2003. 988 s.

MLACEK, Juraj: Tvary a tvre frazm v slovenine. Bratislava: Stimul 2001. 171 s. MLACEK, Juraj: Osobitosti uplatovania zporu vo frazeolgii. In: Slovensk re,

2006, ro. 71, . 2, s. 65 77. MLACEK, Juraj: tdie a state o frazeolgii. Ruomberok: Filozofick fakulta

Katolckej univerzity 2007. 375 s.MITTER, Patrik: K recepci sloventiny u eskch student uitelstv na PF UJEP

v st nad Labem. In Slovo o slove. 13. Ed. . Sikov . Liptkov B. Hlebov. Preov: Preovsk univerzita 2007, s. 189 194.

MUSILOV, Kvtoslava: esko-slovensk a slovensko-esk pasvn bilingvizmus ve zmnnch jazykovch podmnkch. In: Jazykov komunikcia v 21. storo. Ed. J. Klinckov. Bansk Bystrica: Fakulta humanitnch vied UMB 2001, s. 305 314.

KESSELOV, Jana PALENROV, Jana: Slovensko-esk pasvny bilingviz-mus det a mldee. Sonda do jazykovho vedomia det a mldee. In: Slovo o slove. 10. Ed. . Sikov. Preov: Preovsk univerzita 2004, s. 24 33.

NBLKOV, Mira: Slovenina a etina dnes. Kontakt i konflikt. In: Slovenina v kontaktoch a konfliktoch s inmi jazykmi. Sociolinguistika Slovaca. 4. Ed. S. Ondre-jovi. Bratislava: Veda 1999, s. 75 93.

NBLKOV, Mira: Slovensk prtomnos v sasnej eskej (jazykovej) situcii. In: Eurolitteraria & eurolingua. Ed. O. Ulin. Liberec: Technick univerzita 2005, s. 250 260.

NBLKOV, Mira: Slovenina v sasnom eskom prostred. Sonda do inter-netovej komunikcie. In: Studia Academia Slovaca. 35. Ed. M. Vojtech J. Mlacek. Bratislava: Stimul 2006, s. 451 464.

SAPKOWSKI, Andrzej: Vea blznov. Preklad K. Chmel. Bratislava: Slovart 2003. 528 s.

SAPKOWSKI, Andrzej: Narrenturm. Warszawa: SuperNowa 2007 (1. vyd. 2002). 594 s.

SAPKOWSKI, Andrzej: Narrenturm. Preklad S. Komrek. Ostrava: Leonardo 2005. 474 s.

SVOBODOV, Jana: K pasivnmu bilingvizmu dt v esko-slovenskm prostoru. In: Slovo o slove. 12. Ed. . Sikov . Liptkov. Preov: Preovsk univerzita 2006, s. 17 22.

31

SVOBODOV, Jana: etina a sloventina v kontaktu aneb Ohbaj ma, mamko, pokm som ja Janko. In: Slovo a obraz v komunikaci s dtmi. Ed. R. Novk. Ostrava: Pedagogick fakulta Ostravsk univerzity 2004, s. 82 85.

Znaczenia specjalne derywatw pochodnych od wybranych czasownikw

Magorzata Berend

Instytut Jzyka Polskiego, Uniwersytet Mikoaja Kopernika, Toru

1 SownikiRedaktorzy sownikw, z ktrych pochodz omawiane derywaty, kierujc

si przejrzystoci opisu, cz hase poddali pewnej wstpnej charakterystyce (ocenie), np. pragmatycznej, fleksyjnej, w niektrych przypadkach okrelili tezasig i frekwencj uycia wyrazu. W artykule hasowym umiecili skrty, czyli kwalifikatory (nawet po dwa czy trzy), co uatwio rozrnianie zwaszczawyrazw wieloznacznych. W najstarszym a zarazem najwikszym leksykonie, z ktrego zostay wyekscerpowane derywaty SJP pod redakcj Witolda Do-roszewskiego kwalifikatory dziel si na:

1. geograficzne sygnalizujce ograniczenie uywania danego hasa, jakiej jego formy lub znaczenia do pewnych terytoriw: gw., reg.;

2. spoeczno-rodowiskowe sygnalizujce ograniczenie uywania danego hasa jego formy lub znaczenia do pewnych rodowisk spoecznych, w szczeglnoci do rodowisk naukowych lub zawodowych (kwalifika-tory specjalnoci, ktre nie oznaczaj naukowego charakteru definicji,lecz informuj o tym, e wyraz jest uywany przede wszystkim w ro-dowisku specjalistw i w tekstach dzie specjalnych), np.: techn., sport., lotn., grn., zool., itd.;

3. chronologiczne charakteryzujce haso lub jedno z jego uy pod wzgl-dem jego stosunku do wspczesnoci: wych. z uycia, daw. i prze-starz.;

4. ekspresywne (u Szymczaka stylistyczne M.B.) charakteryzujce haso lub jedno z jego uy ze wzgldu na zabarwienie uczuciowe: indyw., iron., ksik., lekcew., pogard., podn., pot., rub., wiech., art.

5. (M.B.) inne sowniki podaj te uycie frekwencyjne, chodzi tu o kwa-lifikator rzad.

Jest ich razem 124, jeli pomin okrelenia etymologiczne. W MSJP pod redakcj Skorupki, Auderskiej i "empickiej wikszo kwalifikatorw jestpowtrzona za Doroszewskim, jest ich niewiele mniej (108), przy czym nast-

32

pia pewna wymiana, pominito np. kwalifikatory bil. (bilard), biur. (biurowy),cer. (ceramika), haf. (hafciarstwo), koronk. (koronkarstwo), men. (mennictwo), tryk. (trykotarstwo), urz. (urzdowy), a dodano inne: elektr. (elektryka, elektro-technika), fizjol. (fizjologia), geod. (geodezja). W wydanym pniej sownikuMieczysawa Szymczaka nastpia kolejna wymiana, pominito m. in.: agr. (agrotechnika), flis. (flisactwo), instr. (instrumentologia), zeg. (zegarmistrzo-stwo), dodano np.: bibl. (bibliotekarstwo), cyber. (cybernetyka), hut. (hutnictwo), inform. (informatyka), mit. (mitologia + rne jej typy). W SWJP pod redakcj Dunaja umieszczono tylko 84 kwalifikatory, przy czym zrezygnowano z okrelepragmatycznych (np. art., obel., lekcew.) i chronologicznych (np. hist., daw., przestarz.), zawierajc te informacje w definicjach. Dopisano tylko 4 nowekwalifikatory: astron. (astronautyka), elektron. (elektronika), genet. (genetyka),ofic. (oficjalny). W MSJPN jest 114 kwalifikatorw, nowe to: bank. (bankowy),edytor. (edytorski), filat. (filatelistyczny), jedz. (jedziecki), kulin. (kulinarny),kyn. (kynologia), co ciekawe daje si zauway ponowne wykorzystanie nie-ktrych kwalifikatorw uytych przez redaktorw SJPDor, np. urz. (urzdniczy).We wspomnianych wyej sownikach wystpio cznie ponad 150 rnych kwalifikatorw, a 71 z nich odnotowano przy derywatach omawianych w ni-niejszym referacie, czyli wrd formacji pochodnych od czasownikw ruchu.

W sownikach nie ma jednolitoci co do ocen wyrazw, czasem jeden leksem ma niemale w kadym leksykonie inny kwalifikator, a takie rnice przyjosi podawa w opisie gniazdowym, np.:

[obiegw-ka] Sz pot. [Dun: rod., MSJPN: ksik.][spadochro-ik] lotn., meteor. [Sz: bez kwalif.]. Ma to swoje racje, poniewa jzyk rozwija si nieustannie i na przestrzeni

kilkudziesiciu lat (SJPDor 1969 rok MSJPN rok 2002) te zmiany s ju wyrane, szczeglnie aspekt chronologiczny i frekwencyjny. Zdarza si te, e wyrazy zakwalifikowane u Doroszewskiego do dawnych powrciy wspcze-nie do uytku i ciesz si du popularnoci.

Z przyczyn metodologicznych w opisie gniazdowym pominito derywaty opatrzone kwalifikatorami geograficznymi, chronologicznymi, frekwencyjnymi;pojawiaj si one tylko wtedy, gdy stanowi podstaw dla wyrazw motywo-wanych albo s czonem pary aspektowej, a ponadto, jeli w innych sownikach ich nie uyto, np.:

[prze-lecie, prze-lat-(ywa), prze-lat-(a)] 6. rzad. [Sz, MSJPN: pot., Dun: bez kwalif.]

2 Rejestr kwalifikatorw uytych w gniazdach z bazowym czasownikiemruchu Badaniem objto blisko 4300 derywatw motywowanych przez czasowniki

ruchu, czyli takie, o ktrych mona powiedzie, e jednym z ich komponentw semantycznych jest komponent mwicy o ruchu jakiego ciaa, a wic o zmie-

33

nianiu si pewnej relacji przestrzennej miedzy denotatami nazw bdcych ar-gumentami tych czasownikw w zdaniu, ktrego jdro stanowi dany czasownik (Bojar 1977, s. 97). Kada relacja przestrzenna jest relacj co najmniej dwu-argumentow X R P, gdzie:

X- przedmiot lokalizowanyP przestrze lokalizujca,R wykadnik relacji.(...) X jest jakim ciaem fizycznym, natomiast P jest przestrzeni, w ktrej

X jest zlokalizowane. O takiej relacji mwi na przykad zdania:Samochody j a d now autostrad.Jan s p a c e r u j e alejkami parku (Bojar 1979, s. 21 22).Ponadto dla porwnania wykorzystano gniazda sowotwrcze czasownikw

mentalnych.

Wykaz kwalifikatorw, ktrymi zostay opatrzone derywaty pochodne odczasownikw ruchu i od czasownikw mentalnych1

kwalifikator rozwinicie ilo

wrd 4267 derywatw pochodnych odczasownikw ruchu

wrd 1782 derywatw poch. od czasownikw

mentalnych

TAKTY razem razem

I II III IV V

agr. agrotechnika 1 0 0 0 0 1 0anat. anatomia 6 3 2 0 0 11 1archit. architektura 1 4 0 0 0 5 0astr. astronomia 1 2 1 0 0 4 1bioch. biochemia 1 0 0 0 0 1 0biol. biologia 0 3 1 0 0 4 7bot. botanika 16 21 8 3 0 48 6bud. budownictwo 4 15 7 1 0 27 0chem. chemia 1 4 3 0 0 8 10chor. choreografia 0 1 0 0 0 1 0cyber. cybernetyka [Sz] 0 0 0 0 0 0 5daw. dawny, dawniej 16 6 1 0 0 23 12ekon. ekonomia 0 0 0 0 0 0 1elektr. elektrotechnika 1 2 2 0 0 5 0elektron. elektronika [MSJP] 0 0 0 0 0 0 1etn. etnografia 0 1 0 0 0 1 0

1 Kwalifikatory zacieniowane zostay zanotowane tylko przy derywatach pochodnychod czasownikw mentalnych.

2 Obliczenia na podstawie materiau do pracy doktorskiej Moniki Olejniczak.

2

34




mentalnych

TAKTY razem razem

I II III IV V

farm. farmacja 1 0 0 0 0 1 1filoz. filozofia 0 0 0 0 0 0 8fiz. fizyka 10 11 5 0 0 26 5fizjol. fizjologia [MSJP] 1 1 0 0 0 2 0flis. flisactwo 1 0 0 0 0 1 0fot. fotografia, fotografika 0 4 0 0 0 4 1fraz. frazeologia 0 0 0 0 0 0 1geogr. geografia 2 14 2 0 0 18 4geol. geologia 2 22 7 2 0 33 7grn. grnictwo 15 20 10 1 0 46 1gw. gwarowy 6 1 0 0 0 7 0hand. handel 0 1 0 0 0 1 2hist. historia 1 2 1 0 0 4 6indyw. indywidualizm 0 0 0 0 0 0 1inform. informatyka [Sz] 0 0 0 0 0 0 4iron. ironiczny 2 0 0 0 0 2 2jz. jzykoznawstwo 3 2 2 0 0 7 14karc. wyraenie karciane 3 1 0 0 0 4 0kip. kiperstwo 1 0 0 0 0 1 0kolej. kolejnictwo 2 1 2 2 0 7 0ksik. ksikowy 19 14 4 3 0 40 47ksig. ksigowo 0 0 0 0 0 0 1kult. kultowy 0 0 0 0 0 0 6lekcew. lekcewacy 0 0 0 0 0 0 4len. lenictwo 2 7 2 0 0 11 3lit. literatura 0 0 1 0 0 1 3log. logika [Sz] 0 0 0 0 0 0 2lotn. lotnictwo 20 24 12 2 0 58 1

ow. owiectwo 18 21 0 0 0 39 0mat. matematyka 2 3 0 0 0 5 11med. medycyna 11 25 6 0 0 42 14meteor. meteorologia 1 1 1 0 0 3 4miner. mineralogia 0 0 0 0 0 0 1mors. morskie 5 10 1 1 0 17 1muz. muzyka 5 1 0 0 0 6 1ogr. ogrodnictwo 2 3 3 0 0 8 0okazj. okazjonalizm 0 0 0 0 0 0 1

35




mentalnych

TAKTY razem razem

I II III IV V

paleont. paleontologia 0 1 0 0 0 1 0podn. podniosy 2 0 0 0 0 2 0poet. poetycki 2 0 0 0 0 2 1pogard. pogardliwy 1 2 1 0 0 4 3polit. polityka 0 1 0 0 0 1 3posp. pospolity3 8 6 1 0 0 15 3pot. potoczny 143 90 12 8 1 254 63praw. prawo, prawniczy 0 1 0 0 0 1 12przen. przenonie, przenonia 15 3 0 0 0 18 10przestarz. przestarzay 19 8 1 0 0 28 53psych. psychologia 1 2 1 0 0 4 15pszcz. pszczelarstwo 1 1 0 0 0 2 0rad. radiofonia, radiotechnika 1 0 0 0 0 1 0rel. religia [Sz] 0 0 0 0 0 0 3roln. rolnictwo 5 4 11 0 0 20 0rub. rubaszny 1 0 0 0 0 1 0ryb. rybowstwo 6 2 0 0 0 8 0rzad. rzadko uywany 76 36 11 2 0 125 35socj. socjologia 0 0 0 0 0 0 1sport. sport, sportowy 27 66 15 8 2 118 3spo. spoywczy (przemys) 0 5 0 0 0 5 0szt. sztuka 0 2 0 0 0 2 3rod. rodowiskowy 13 15 9 3 0 40 8teatr. teatr, teatralny, teatrologia 0 0 0 2 0 2 0techn. technika, technologia 90 172 59 3 0 324 20wet. weterynaria 0 2 1 0 0 3 2wiech. wiechowy 0 1 0 0 0 1 0wk. wkiennictwo 0 2 0 0 0 2 0wojsk. wojskowo 11 9 2 2 0 24 5wydawn. wydawniczy, wydawnictwo 0 0 0 0 0 0 1zool. zoologia 25 27 5 2 0 59 0zootechn zootechnika 4 3 0 0 0 7 0art. artobliwy 15 10 0 1 0 26 9egl. eglarstwo 11 5 2 0 0 18 0

cznie 653 724 213 46 3 1639 453

3 Uywany w swobodnej mowie potocznej, czsto z odcieniem ironicznym lub artobliwym.

36

Wrd formacji bezporednio i porednio pochodnych od czasownikw ruchu 35,5% opatrzonych jest przynajmniej jednym kwalifikatorem (1516 derywatw), np. [biegaczowaty] Supl. zool., 2,65% derywatw opatrzonych jest dwoma kwa-lifikatorami, np. obrotomierz sport., techn.; opadzina len., ogr., trzema kwalifi-katorami opatrzono tylko 0,23% derywatw, np. [cigacz] 3. lotn., techn., egl.; [sczek] 3. bud., roln., techn. "cznie zostao uytych 1639 kwalifikatorw. Wspwystpowanie kwalifikatorw jest w pewien sposb ograniczone zasigiem definicji danego wyrazu. Czsto pojawiaj si pary pot., art.; zool., zootechn.; wojsk., mors.; lotn., techn.; sport., techn.; fiz., techn; len., ogr.; czyli w obrbie jednej grupy, nie zdarza si, eby kwalifikatory dotyczce specjalnoci czyy si z kwalifikatorami ekspresywnymi (czciej nazywanymi stylistycznymi), ale nawet wewntrz jednej grupy nie wszystkie kwalifikatory wystpuj w parach, czy trjkach przykadowo uycie med. nie towarzyszy nigdy uyciu lotn.

Nie ma bezporedniego zwizku midzy iloci znacze specjalnych derywa-tw a stopniem pochodnoci, tzn. na pierwszym takcie jest mniej takich formacji ni na takcie drugim, natomiast jest cisy zwizek z pojawianiem si na poszcze-glnych taktach derywacyjnych kategorii czci mowy. Jak naley si spodziewa najczciej kwalifikatorami opatrywane s rzeczowniki, a te najliczniej wystpu-j na takcie drugim, podobnie rzecz si ma z przymiotnikami.

Znaczenia specjalne derywatw pojawiaj si na wszystkich taktach dery-wacyjnych, aczkolwiek na takcie pitym, czyli ostatnim w derywacji od cza-sownikw ruchu, tych znacze jest niewiele zaledwie dwa i s to sport. (po-wtrzyo si dwukrotnie) oraz pot. (jeden raz). Wystpienie wanie tych kwa-lifikatorw w najduszych acuchach sowotwrczych jest do oczywiste, gdy nale one do grupy kwalifikatorw wystpujcych najczciej. Na takcie czwartym wystpio 46 znacze specjalnych derywatw, na trzecim 213, na drugim najwicej 724 i na pierwszym takcie 653.

Poszczeglne kategorie gramatyczne nie s proporcjonalnie obcione znaczeniami specjalnymi. Zdecydowana wikszo kwalifikatorw zostaa zanotowana przy rzeczownikach i to zarwno przy derywatach prostych, jak i zoonych4; jedynie uycia pot., rzad. i przestarz. czciej przypisywano cza-sownikom, ale rzad. i przestarz. zazwyczaj pomija si w opisie. Modele V,S i V,V,S nale do strefy najwyszej aktywnoci sowotwrczej, a wrd licznej grupy rzeczownikw, ktrych aktywno sowotwrcza koczy si na pierwszym czy drugim takcie nie ma ani znacze rzadkich, ani przestarzaych, gdy zostay pominite z przyczyn metodologicznych, std opis zakwestiono-wanych kwalifikatorw na rwni z tymi, na ktre nie zostay naoone adne ograniczenia byby faszywy.

4 Kompozycja jest produktywn technik w tworzeniu rozmaitych terminw, gdy wykorzystanie dwch (i wicej) rnych podstaw, nalecych nierzadko do rnych czci mowy, bardzo uszczegowia znaczenie wyrazu, dodatkowo wzbogacone o charaktery-styk, ktrej nonikiem jest kwalifikator. O precyzji semantycznej wyrazw zoonychpisze A. Markowski (1999: 1762) w Nowym sowniku poprawnej polszczyzny.

37

Badania dziedziczenia znacze przez formacje nie wykazay powtarzalnoci kwalifikatorw w wyrazach pochodnych. Zdarzay si wprawdzie powtrzeniakwalifikatora na trzech kolejnych taktach, zwaszcza znacze botanicznych,zoologicznych i medycznych, np.:HAS"O [bez kwalif.] # derywat bot. # derywat bot. # derywat bot. HAS"O pot. # derywat zool. # derywat zool. # derywat zool.ale zdecydowanie czciej taka cigo nie bya zachowywana, wida to szcze-glnie w duszych acuchach, np.: III takt:HAS"O [bez kwalif.] # derywat [bez kwalif.] # derywat [bez kwalif.] # dery-wat techn.HAS"O [bez kwalif.] # derywat [bez kwalif.] # derywat len., ogr. # derywat ogr.HAS"O pot. # derywat pot. # derywat pot. # derywat pot., posp., pogard.IV takt: HAS"O pot. # derywat pot. # derywat [bez kwalif.] # derywat [bez kwalif.] # derywat pot.HAS"O [bez kwalif.] # derywat [bez kwalif.] # derywat lotn. # derywat [bez kwalif.] # derywat sport.HAS"O [bez kwalif.] # derywat [bez kwalif.] # derywat lotn. # derywat [bez kwalif.] # derywat sport.HAS"O [bez kwalif.] # derywat [bez kwalif.] # derywat lotn., wojsk. # derywat lotn. # derywat lotn.V takt:HAS"O [bez kwalif.] # derywat [bez kwalif.] # derywat [bez kwalif.] # dery-wat [bez kwalif.] # derywat pot. # derywat pot.

3 Specyfika znacze specjalnych w derywacji od czasownikw ruchuJak zostao nadmienione wyej, kwalifikatory nios z sob pewn charak-

terystyk wyrazu, taki jest cel ich uycia. Zdecydowana wikszo ocen dotyczy sownictwa specjalnego, mniej stylistyki, znacznie mniej zasigu geograficzne-go i czasowego, a zupenie marginalnie frekwencyjnego.

Najczciej wystpujce kwalifikatory przy derywatach pochodnych odczasownikw ruchu to kolejno: techn.,5 pot.,6 sport.,7 zool.,8 lotn.,9 bot.,10 grn.,11

5 [chy-o-mierz-(O)] 2. techn. przyrzd mierniczy.6 [cig-(a) si] Dun 3. pot. wasa si.7 [lot-ka] Sz 3. sport. pkolista pieczka.8 [bieg-us] 1. zool. Tringa canctus, ptak z rodziny bekasw.9 przewrt-() 2. lotn. figura akrobacji lotniczej. 10 [pyw-acz] 1. bot. Utricularia, rolina wodna.11 [usuw-ak] Supl. a) grn. urzdzenie przy wrbiarkach.

38

med.,12 ksik.,13 rod.,14 ow.,15 geol.,16 bud.,17 fiz.,18 art.,19 wojsk.,20 roln.21 (zob. tabela). $aden nie pojawi si mniej ni 20 razy, a ten najczstszy techn.22 wy-stpi a 324 razy, w tym tylko siedmiokrotnie przy czasownikach. Wikszo wymienionych kwalifikatorw blisko zwizana jest z ruchem, sport (ze wszyst-kimi dyscyplinami) bazuje na ruchu, np.: midzybieg, zeskok a), [szybownictwo]; nazewnictwo w zoologii bardzo czsto wykorzystuje charakterystyczny sposb poruszania si zwierzt np.: biegacz 2., inochd, [palcochodne] Sz. Caa grupa czasownikw ruchu dotyczy poruszania si w powietrzu, wszystkie derywaty zwizane z lataniem i lotnictwem wanie od nich pochodz. Ruch wpisany w definicje maj wszelkiego rodzaju maszyny, narzdzia, s to zazwyczaj for-macje dewerbalne, okrelane jako techniczne, grnicze, rodowiskowe, budow-nicze czy rolnicze, np.: wtryskarka techn., [podwzek] Supl. grn., [suwmiarka] rod., pochyomierz bud., rozlewacz roln.

Dysponujc sownikiem gniazd czasownikw mentalnym, przygotowanym do pracy doktorskiej Moniki Olejniczak, mona porwna te dwie klasy leksy-kalno-semantyczne polskich czasownikw.

"atwo zauway, e przy kadej z nich zarejestrowano do pewnego stopnia odrbn list uytych kwalifikatorw. Wrd formacji pochodnych od czasow-nikw ruchu nie zanotowano przypisanych do dziedziny filozofii, religii, logiki,socjologii oraz z grupy pragmatycznych - uy lekcewacych. Natomiast czasowniki mentalne nie zgromadziy wok siebie derywatw dotyczcych zoologii, owiectwa, budownictwa, rolnictwa, eglarstwa, zakwalifikowanychprzez autork artykuu do specyficznych dla sownictwa motywowanego przezczasowniki ruchu. Jeli przeledzi list frekwencji kwalifikatorw wykorzy-stanych przez obie klasy leksykalno-semantyczne i na jej podstawie ustali pewn hierarchi, mona stwierdzi, e kwalifikatory: potoczny, techniczny,ksikowy i medyczny maj wysok pozycj w obu klasach.

4 PodsumowanieLeksemy, ktre grupuj si wok niepochodnych czasownikw ruchu,

w przewaajcej wikszoci nale do wspczesnego sownictwa oglnego,

12 wlew-() 1. med. wprowadzenie do organizmu pynnego leku.13 [ulot-ny] 2. ksik. rozwiewajcy si w powietrzu.14 [syp-(a)] rod. skruszaa ruda. 15 [powok-(a)] 4. ow. wleczenie na sznurze.16 naciek-() 1. geol. soplowate formy skupie.17 dwig-ar 1. bud. belka do podtrzymywania sklepie.18 ode-pchn si, od-pycha si 3. fiz. o ciaach: odsuwa si od siebie.19 [samochod-ina] Supl. art. 20 [przeciw|pocisk] Supl. wojsk.21 [rozlew-acz] 2. roln. urzdzenie.22 Z zakresu techniki i technologii.

39

dotyczy to 64,5% formacji. Jednake grupa derywatw, ktrym zostay przypi-sane znaczenia specjalne, stanowi pokany odsetek, a mianowicie 35,5%, i s to przewanie derywaty nalece do sownictwa specjalistycznego termino-logicznego. "atwo motywowania tego typu sownictwa maj wszystkie cza-sowniki, czytamy w Nowym sowniku poprawnej polszczyzny A. Markowskie-go: (...) pojcie czynnoci to w terminologii jedno z poj podstawowych, niezbdnych do tworzenia nazw wykonawcw, nazw narzdzi, nazw wytworw i rezultatw czynnoci. Ponadto od czasownikw bardzo atwo tworzy terminy przedrostkowe, a take przymiotniki o rnej strukturze semantycznej (Mar-kowski 1999, s. 1763), natomiast czasowniki ruchu tym rni si do innych klas leksykalno-semantycznych w obrbie kategorii gramatycznej czasownika, e s baz gwnie dla nazw technicznych, sportowych, zoologicznych i lotni-czych. Powstanie sownika gniazdowego z bazowym czasownikiem pozwoli na porwnanie czasownikw ruchu z oglnie pojt grup czasownikw, dopiero wtedy bdzie mona stwierdzi, na ile wykazuj si specyficznoci w tworze-niu znacze specjalnych, moe si wszake okaza, e rni si od innych klas leksykalno-semantycznych, tak jak dao si zauway odrbno od czasowni-kw mentalnych, a jednoczenie s reprezentatywne dla kategorii gramatycznej czasownikw.

Literatura

BOJAR, Boena: Polskie czasowniki ruchu. In: Polonica III, s. 97 139.BOJAR, Boena: Opis semantyczny czasownikw ruchu oraz poj zwizanych

z ruchem. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego 1979. 258 s.MARKOWSKI, Andrzej: Nowy sownik poprawnej polszczyzny. Warszawa: Wyda-

wnictwo Naukowe PWN 1999. 1786 s. OLEJNICZAK, Monika: materia do pracy doktorskiej

Gramatick kategrie v ranej ontogenze detskej rei a ich smanticko-kategorilny rmec

Rastislav Bre

Intitt slovakistiky, veobecnej jazykovedy a masmedilnych tdi, Filozofick fakulta Preovskej univerzity, Preov

Detsk re ako ist stupe performancie jazykovho systmu predstavuje vo vskume prirodzenho jazyka zvltnu ontogeneticky determinovan meto-dologicky a metodicky spletit oblas sui generis. pecifickou ju rob nielendynamizmus jazykovch jednotiek vo vetkch rovinch, ale aj rove abstrak-cie a hierarchizcie jazykovch entt, ktor sa z perspektvy jazyka dospelch

40

me javi ako primitvna. Ide vak o rovnak predsudok, s akm sa lingvis-tika stretla pri hodnoten neeurpskych jazykov. V. Krupa (1980) relativizuje takto hodnotenia kritriom ivotaschopnosti a kultrnej podmienenosti jazyka, ke do popredia posva komunikan a kognitvnu funknos jazykov. Kogni-tvna lingvistika v tejto svislosti hovor o kultrne podmienenej konceptuali-zcii vznamu jazykovch foriem (Vakov Nebesk Saicov-'malov ldrov, 2005). V zhode s Piagetom (Piaget Inhelderov, 1996) tak o detskej rei uvaujeme ako o pozitvne charakterizovatenej a kognitvne a vvinovo podmienenej realizcii jazykovch jednotiek. Adekvtnos jazykovokomuni-kanch truktr vnmame na pozad komunikanej funknosti, vznamu a formy, o v rovnakom porad u ns predstavuje metodick vektor identifikciejazykovch entt.

Metodologicky nov pohad na detsk re i metodick podnety anglosaskch lingvistk umouj sasnmu slovenskmu vskumu detskej rei presva zujem o detsk verblnu i neverblnu komunikciu do ranch tdi ontogenzy a pribli logopedickej, psychologickej i pedagogickej praxi jedno z kovch obdob vvinu udskej osobnosti. Hoci slovensk lingvistika reflektuje ontogen-zu detskej rei a v poslednch rokoch, o odra aj absencia rozsiahlejch ex-planci vvinu detskej rei, tdie ontogenzy niektorch jazykovch rovn sloveniny publikovan v poslednom obdob poskytuj naim vahm o grama-tickom vvine vhodn koncepn zkladu. Meme sa tak oprie o pragmatick a smantick charakteristiku detskej rei u D. Slanovej a J. Kesselovej (Kesse-lov Slanov, 2006; Kesselov, 2008), vskumy detskho dialgu J. Kesselo-vej (2001), pozorovania ontogenzy zvukovej roviny I. Bnovej (2007; Bnov Slanov, 2005), i prcu o gestch od S. Kapalkovej (2007).

Jednm z prvch metodickch problmov explancie vvinu gramatickch kategri v detskej rei je rmcovanie peridy, resp. jej zaiatku, poas ktorej si budeme detsk komunikciu vma. Zver predreovho obdobia charakteri-zuje fza davotania, poas ktorej si diea osvojuje hlsky materinskho jazyka. Nebudeme v tejto svislosti hovori o konkrtnych asovo vymedzitench etapch detskej rei. Vychdzame z toho, e nstup jednotlivch etp je vsost-ne individulny a pokia ide o praktick pouitie poznatkov z ontogenzy jazy-ka, relevantnejie je riadi sa kritriom postupnosti kvalitatvnych zmien v ontogenze ako asovmi peridami. Poda Piageta (Piaget Inhelderov, 1996) je priebeh kvalitatvnych zmien u kadho jedinca rovnak, determinu-jcim faktorom hranice medzi reovm a predreovm obdobm tak nebude vek dieaa, ale reflexia konkrtnej kvalitatvnej zmeny, ktor by referovala o n-stupe reovho obdobia. Za takto kvalitatvnu premenu povaujeme v lingvis-tickom vskume ontogenzy rei spojenie zvukovho reazca s vznamom, teda prv pozorovanie jazykovej komunikcie. Smantika vrazov je pre ns dle-it, pretoe na jej zklade meme rekontruova bzu gramatickch vznamov, a to v zmysle kategorizcie smantickej, neskr slovnodruhovej a nakoniec gramatickokategorilnej. Naa explancia teda zana vskytom prvho slova.

41

Problmom vak zostva, o poklada za spojenie formy s vznamom a o nie. Prechod medzi predreovm a reovm obdobm m toti povahu prechodnho medziobdobia, v ktorom meme pozorova pozvon konsituane a kositua-ne podmienen spjanie vznamov a zvukovch reazcov s vysokou mierou entropie formy a vznamu. J. Piaget (Piaget Inhelderov, 1996) tu hovor a obdob slov-viet, P. S. Kaplan (1986) o holofrzach (termn zauvan v ang-losaskch lingvistikch). Navye, v kadom obdob vo vej (neskr v menej) miere koexistuj jednotky predolej etapy s aktulnou rovou komunikcie. Je zrejm, e hada jazykov obsah slabk v obdob davotania je stavanie na pohyblivch pieskoch. V. Phoda (1977, s. 173) z pohadu psycholga konta-tuje, e kritriem je tu (pri urovan prvch slov) spojen sloitho zvuku s pedmtem (s osobou, s innost, se situac), je je ji ustleno a prokzno celkovm chovnm dtte, svdcim o porozumn. Sme v stave, v ktorom sce dokeme odli relatvne ustlen reazec zvukov, formlne oscilujci okolo rovnakch hlsok, no obsah slova nestotoujeme s pojmom, ale s celou mylienkou. Problm s identifikciou prvch slov neriei ani prca J. Paesovej(1979), ktor rozober slovn zsobu a gramatick charakteristiku detskej rei a na rovni viacslabinch slov typu iinka, hafek... , m sa vlastne vyh-ba problematike prvch slov a ukazuje len to, jak se jazykov systm dtte jev na pozad jazykovho systmu dosplch (Paesov, 1979, s. 5).

To, o meme sledova longitudinlnym pozorovanm, je ustaovanie sa slova v rovnakej komunikanej situcii a jeho funkciu v nej. Oporu v tomto prpade nachdzame u . Kra (1974, s. 56), poda ktorho komunikan prax vedie k ustaovaniu najvznamnejch typov pouvania znakov v jedine-nch komunikanch aktoch a vznamy slov s ustlen reflexy komunika-nho pouitia znakov. Komunikcia a opakovan pouitie slova v rovnakej situcii je teda kom k vznamom prvch slov. Hodnovernos takto identifi-kovanch obsahov potvrdzuje pozitvna reakcia okolia na vpove dieaa a nsledn uspokojenie, teda pozitvna odpove dieaa na reakciu okolia. Komunikane funkn slov s dekdovatenou podstatou bilaterlneho znaku nm ponkaj priestor na odkrvanie ontogeneticky sa formujceho jazykov-ho systmu. V zhode s J. Kesselovou (2008) tak identifikciu prvch slovpodmieujeme splnenm tyroch vlastnost:

zvukov reazce sa mu odliova od cieovch slov dospelch, no ich forma sa ustauje smerom k cieovm slovm;

tieto komplexy sa opakuj a ustauj aj situane a vznamovo; situane ich meme jednoznane interpretova; ich interpretcia bola potvrden kladnou alebo neutrlnou reakciou die-

aa.

*alm metodickm problmom je samotn kategorizcia identifikovanchlexm, pretoe hoci dokeme identifikova komunikan vznam prvch slov,

42

stotoova ho s pojmom nemono. Slovo da tak me znamena v rznych kontextoch daj, toto, pa, dedo. A princpom vznamovej a formlnej konver-gencie v komunikcii sa ustauje vznam a forma slov.

Ak teda sledujeme jazykov komunikciu dieaa s dospelm, musme sa spolu s L. Wittgensteinom (1979, s. 26) opta, o oznauj slov tohto jazy-ka? Ke pre to, o by sme nazvali jazykom, chba tu pravidelnos (Witt-genstein, 1979, s. 113), je vbec vznam artikulovanch zvukovch reazcov, ktormi diea v ranej ontogenze komunikuje so svojm okolm, prstupn ja-zykovednmu skmaniu? Ak no, o je kom k jeho odkrytiu?

V etape, ke sa u det zanaj objavova prv slov a mieaj sa s davotom, je miera entropie vznamu komunikanch jednotiek natoko vysok, e nm prv slov zanikaj v zmesi rznych zvukov a mnohoznanosti obsahov. Uvao-va nad identitou komunikanch jednotiek a priradi forme vznam sa zd by metodicky nemon. Zmerne sme tu upriamili pozornos na wittgensteinovsk chpanie kategorizcie, pretoe nae vchodisko spova v zmene pohadu na jazykov kategorizciu ako tak. Pozorovanm detskej komunikcie zistme, e jednotliv pouitia jazykovch prostriedkov v rovnakch komunikanch situ-cich nie s identick. Pozorujeme to, o L. Wittgenstein opsal slovami: Namiesto toho, aby som uril, o je spolon vetkmu, o nazvame jazykom, hovorm, e niet toho, o by bolo vetkm tmto javom spolon a vzhadom na o by sme na vetky pouvali to ist slovo ale s si mnohmi rozmanitmi spsobmi prbuzn (Wittgenstein, 1979, s. 55). Tza prbuznosti sa v princpe zhoduje s nam pozo-rovanm detskej rei i s postojmi, ktor prezentuj in autori (Phoda, 1977; Kaplan, 1986; Piaget, 1996) pri tdiu holofrz. Totonos slovnch vznamov v hodnoten prvch slov je vhodnejie nahradi prbuznosou, ktor je pozorova-ten v prechodnej fze davotu a prvch slov. Vymenili sme tak aristotelovsk chpanie kategrie, ke vetky exemplre maj zhodn kategorilne relevantn vlastnosti (Dolnk, 1994, s. 256), za wittgensteinovsk princp ,rodinnej pr-buznosti, ke nie je nevyhnutn, aby kategorilna spolupatrinos prvkov bola zaloen na vlastnostiach, ktor s spolon vetkm prvkom (Dolnk, 1994, s. 256). Otvrame si teda cestu k hadaniu kategorilnej i smantickej prbuznosti slov aj v prpade formlnej a do istej miery i vznamovej odlinosti.

Na hodnotenie smantickej bzy prvch slov vyuvame smantick kateg-rie, ktor na zklade prc M. Leheyovej pre sloveninu modifikovala J. Kesselo-v (Kesselov Slanov,

VARIA XVII - juls.savba.sk · VARIA XVII Zborník materiálov zo XVII. KOLOKVIA MLADCH JAZYKOVEDCOV...

Documents

Transcript of VARIA XVII - juls.savba.sk · VARIA XVII Zborník materiálov zo XVII. KOLOKVIA MLADCH JAZYKOVEDCOV...