UTICAJ GLOBALNE EKONOMSKE KRIZE NA POSLOVANJE PREDUZEĆA

U SVIJETU I U CG KONKRETNO

Joksimović Miloš

APSTRAKT:

U ovom eseju osvrnućemo se na globalnu krizu i njen uticaj na preduzeća u Crnoj Gori. Ona predstavlja kontinuirani proces opšteg pada tržišnih cijena hartija od vrijednosti na određenom tržištu. I shodno tome, najčešce su samo odraz privredne krize. Uzrok nastanka krize jeste poremećaj u finansijskom sektoru u kome se desio enorman rast hipotekarnih zajmova, posebno njegovog “subprime” segmenta (kredita sa visokim rizikom).

Globalna finansijska kriza nije pogodila samo finansijski sektor, već je zahvatila i druge segmente, te se stoga odrazila i na porast nezaposlenosti.

RAZLOZI ZA NASTANAK KRIZE:

Finansijske krize predstavljaju kontinuirani proces opšteg pada tržišnih cijena hartija od vrijednosti na određenom tržištu. Ipak, finansijske krize mogu prethoditi privrednim i biti njihov uzrok.

Kriza je nastala u finansijskom sektoru, a kao glavni uzročnik označen je enorman rast hipotekarnih zajmova, posebno njegovog “subprime” segmenta. Bankarski sektor je duži vremenski period (2003 - 2007) bilježio visoku likvidnost što je dovodilo do rasta obima kreditiranja a banke su tražile prostor gdje i po što povoljnijim uslovima plasirati sredstva koja su se činila sve jeftinijim.

Kriza je začeta u Americi. Američke banke odobrile su prevelik broj

visokorizičnih kredita, kao i veliki broj samo hipotekama garantovanih stambenih kredita kupcima bez “kreditne istorije” . Ovakvi krediti, ili tzv. “subprime” krediti, kako se popularno zovu u Americi, zbog visokog rizika, odobravaju se uz mnogo veće kamate od uobičajenih na bankarskom tržištu. Kako su ovi krediti predstavljali dobar posao za banke, one su tokom prethodnih godina stalno snižavale kriterijume za davanje kredita i podizanje kamate, pa je konačan saldo skoro devet miliona odobrenih kredita, dok se njihova ukupna vrijednost procjenjuje na 1.400 milijardi dolara ili više nego četvrtinu svih stambenih kredita. Problem koji je “načeo” globalnu ekonomsku krizu nastao je kada istovremeno veliki broj dužnika više nije bio u stanju da vraća kredite, jer su pored visoke kamate morali početi plaćati i glavnicu.

Banke su tada počele prodavati nekretnine, pa kako je odjednom njihova ponuda bila ogromna, a vrijednost naglo počela da pada, banke više nisu bile u stanju da njihovom prodajom nadoknade sumu odobrenu za kredit. Veliki problemi nastali su ne samo za kreditore, već i za one koji su ih kreditirali, velike “hedz fondove” i vodeće svjetske kompanije koje su na razne načine kreditorima pozajmljivali novac koji su onda oni plasirali kao “subprime” stambene kredite.

Prvi znak krize pojavio se u aprilu 2007.godine, kada je prilikom pucanja hipotekarnog balona u SAD bankrotirala prva veća hipotekarna ustanova. Septembra 2007.godine, navalom na banku (“run on bank”) “pala” je britanska banka Northern Rock, iako su centralne banke SAD-a, Velike Britanije, a i Švajcarske i Njemačke već unosile stotine milijardi dolara i eura dodatne likvidnosti u sistem. Uprkos tome, padanje cijena nekretnina nije bilo zaustavljeno.

U martu 2008.godine pala je prva od pet velikih investicionih banaka u SAD-u, Bear Stearns, koji je kupila J.P.Morgan uz dodatnu podršku američkog FED-a u iznosu od 30 milijadi dolara.U septembru 2008.godine SAD su nacionalizovale dvije najveće hipotekarne finansijske ustanove, Fannie Mae I Freddy Mack, koje su uključene u osiguranje više od polovine jednog biliona hipotekarnih zajmova u SAD. Kritično je što su one privatizovale, a privatni vlasnici su ih doveli do bankrota.

Merril Lynch i Lehman Brothers, dvije od velike petorke investicionih banaka u SAD, pale su 15.septembra 2008.godine.

Upravo zbog ovoga (po malo apsurdno) predsjednik Kine, koja je komunistički uređena drzava – kritikuje Ameriku što u državno vlasništvo stavlja investicione fondove, hipotekarne ustanove, pa i velike nacionalne kompanije (pr. General Motors)

POSLEDICE EKONOMSKE KRIZE: U Sjedinjenim Američkim Državama u aprilu 2009.god. je,

četvrti mjesec uzastopno, nastavljen trend gubljenja radnih mjesta, za 20 hiljada manje ljudi na platnim listama. U martu je izgubljeno 81 hiljada radnih mjesta, a stopa nezaposlenosti pala je sa 5.1 na 5 odsto, objavilo je ministarstvo rada. Posljednji podaci o stanju na tržištu rada bolji su od predviđanja mnogih ekonomista koji su,očekivali gubitak 75 hiljada radnih mjesta i rast nezaposlenosti na 5.2 odsto.

Sveukupno gledano : inflacija, nezaposlenost, nelikvidnost kako malih i srednjih preduzeca tako i velikih korporacija, pad BDP-a i mnogi drugi elementi odražavaju uticaj ekonomske krize na svetsko tržište i promjenu životnog standarda ljudi… Iako smo spominjali jedan od principa ekonomije : “Vlade se suočavaju sa izborom između nezaposlenosti i inflacije na kratak rok” – stanje krize je “vanredno” stanje, te ono ne utiče na tržišta na uobičajen način. Upravo zbog toga se javio i skok nezaposlenosti kao i skok inflacije.

UTICAJ GLOBALNE KRIZE NA PRIVREDU CRNE GORE (ČINJENICE I STATISTIČKI PODACI) :

Značajni efekti se mogu očekivati posebno u 2010.godini kroz povećanje nezaposlenosti i pad životnog standarda, ne samo zbog globalne ekonomske krize koja je evidentna, vec i zbog mnogih drugih faktora (visok stepen kriminala, realnost postojanja korupcije, privredna i politicka nestabilnost…)

U Crnoj Gori u martu 2009. je bilo nezaposleno 170.6 hiljada lica, što je više nego prethodnog mjeseca za 0,6 %. Na godišnjem nivou zabilježen je rast broja zaposlenih lica za 4,8 %.

Posljedice globalne krize se u Crnoj Gori osjećaju kroz pad nivoa industrijske proizvodnje, pad u sekotru saobraćaja, šumarstva, turizma i ugostiteljstva i može se konstatovati da se sve više ulaže u poljoprivredu. Jedino se u njoj osjeća rast, mada usled nepovoljnih vremenskih uslova u poslednjih 2-3 mjeseca, pitanje je da li ce I poljoprivreda dati ikakve rezultate.

S obzirom da su ovi podaci uzeti praktično na samom startu ekonomske krize, treba iz toga tek izvući predpostavku kakvi su “najfreškiji” podaci o stanju u Crnoj Gori.

GUBICI NASTALI POD UTICAJEM EKONOMSKE KRIZE(KONKRETNO NA CRNOGORSKA PREDUZEĆA):

Crnogorska privreda je, i prije nastanka finansijsko-ekonomske krize, imala velikih problema sa likvidnošću, koja je pogoršana stagnacijom, odnosno padom kreditne aktivnosti banaka krajem prošle godine.

Mnoga preduzeća su propala, mali broj se nekako snalazi, ali sa malo rezultata, jedan broj se pokušava privatizovati, ali pomaka na bolje - nema.

Postojeći kapaciteti daleko su iznad potreba crnogorskog tržišta, posebno, ako se ima u vidu nekontrolisani uvoz robe široke potrošnje, sumnjivog kvaliteta, po nižim cijenama u odnosu na domaće proizvodjače, što otežava plasman domaćih proizvoda i domaće proizvodjače dovodi u nezavidan položaj.

Ukupni depoziti su krajem aprila 2009.god. iznosili 1.722 miliona eura i bili su niži za 21.7% u odnosu na april prethodne godine.

Ukupna industrijska proizvodnja u Crnoj Gori, u novembru 2009.po podacima objavljenim od strane MONSTAT-a biljezi pad po svim  pokazateljima :  u odnosu na isti mjesec 2008. godine 45.6% !!!

U periodu januar-mart 2009.godine ostvaren je obim robne razmjene Crne Gore sa inostranstvom u vrijednosti od 422,43 mil. eura, što je za 33,26% niže u odnosu na isti period prošle godine i pokazatelj je snažnog uticaja globalne ekonomske i finansijske krize u ovoj sferi.

I pored ovih jasnih problema, politička scena Crne Gore negira postojanje istih, šta više navodi se da je Crna Gora ostvarila suficit u budžetu (?!), što je najblaže rečeno komična izjava…

Kako bi se poboljšala prilično loša situacija, vlada CG je preduzela određene mjere, a neke od njih se konkretno odnose na pomoć preuzećima (kako se ekonomika preduzeća bavi izučavanjem preduzeća kao glavnom jedinkom ekonomskog sistema, obratićemo posebno pažnju na uticaj krize na preduzeća u CG). Jedan od vidova pomoći preduzećima :

Predstavnici Vlade i Evropske investicione banke (EIB) potpisali su 3. jula Ugovor o garanciji za 91 milion eura kredita crnogorskim poslovnim bankama za finansiranje projekata malih i srednjih preduzeća.

Predviđino je izdavanje 167,5 miliona EUR državnih garancija za podršku velikim sistemima za održavanje proizvodnje, kao što su: Željezara (25mil.eura), Kombinat aluminijuma (135 mil. eura), ostatak Montenegroairlines itd…

Upravo zbog realnog sagledavanja stanja preduzeća, vršena je anketa…Preko 50% anketiranih smatra da su preduzete mjere Vlade na suzbijanju negativnih efekata krize bez značajnijeg uticaja na njihovo poslovanje, 34.8% smatra da nisu imale nikakvog uticaja, dok svega 14.8% anketiranih smatra da su se preduzete mjere Vlade pozitivno odrazile na njihovo poslovanje.

Uprkos prilično lošoj situaciji u kojoj se nalaze preduzeća u Crnoj Gori (velika većina njih je već ugašena, radi sa svega 20-30 % kapaciteta ili se suočava na drugi način sa veoma ozbiljnim problemima egzistenicje), samo 15.8% anketiranih smatra da je kriza dostigla svoj vrhunac što dovoljno govori i o drugim efektima koji sada sinergetski u sklopu sa krizom utiču na poslovanje domaćih preduzeća.

Ugovori su otkazivani zbog: otežanog plasmana, nemogućnost plaćanja obaveza, zbog otežane naplate potraživanja, zbog nelikvidnosti poslovnih partnera, zbog visoke cijene sirovine, zbog pada cijena gotovih proizvoda, zbog pada kupovne moći, zbog neblagovremenog raspisivanja tendera za dodjelu koncesija, zbog nemogućnosti investitora da zatvori finansijsku konstrukciju, zbog nedostatka finansijskih sredstava, nedostatak finansijske podrške, zbog situacije u poslovnim bankama, zbog uticaja globalne krize na partnere u inostranstvu itd.

CRNOGORSKI “POSRNULI GIGANTI” Kombinat aluminijuma u Podgorici (KAP), koji zapošljava

oko 4.000 ljudi, nalazi se pred zatvaranjem zbog spora koji njegov većinski vlasnik ruski magnat Oleg Deripaska vodi pred arbitražnim sudom u Frankfurtu protiv crnogorske vlade koju tuži da ga je dovela u zabludu kada je riječ o vrednosti pogona Kombinata… Dok u ovom slucaju svako ima svoju stranu priče, čini se da su obije strane krive - dok u “igri između 2 vatre” ispaštaju radnici.

I pored radova na remontu u vrednosti od 30 miliona evra koji bi trebalo da traju još dvije godine i dodatnih 50 miliona eura koliko je obećano za tehničko unapređenje Kombinata, Deripaska bi mogao da se odluči na zatvaranje ove najzastarelije fabrike aluminijuma u Evropi!

Iako bi se analizom sadašnjih “loših odnosa” između Vlade CG i menadžmenta KAP-a moglo zaključiti da su odnosi prilično “zakuvani – postavlja se pitanje zasto je Elektroprivreda CG prodavala struju KAP-u po znatno povoljnijim uslovima nego što je plaćaju stanovnici CG…

Sledeće veliko preduzeće koje je posrnulo pod današnjim uslovima globalne ekonomske krize je AD Željezara Nikšic. Nakon dužeg štrajka zbog obustave radnih pogona, radnicima Željezare su konačno ispunjeni neki od uslova koje su zahtijevali od Vlade Crne Gore… Garancije o zaostalim zaradama, regres, kao i kredit kojim se planira oživjeti rad Željezare predstavljaju tek nadu i “svjetlost u tunelu” ovom preduzeću…

U Željezari je zaposleno 1,5 hiljada radnika, a njen vlasnik je holandska kompanija MNSS.

Boksiti Nikšić su takodje jedno od preduzeća u

Crnoj Gori koje se suočava sa velikim problemima… Vlasnici su najavili programirani stečaj, dok rudari štrajkuju u jami.

Broj zaposlenih je šest puta veći u odnosu na ekonomski održiv broj, što proizvod čini trostruko skupljim i nekonkurentnim na tržištu. Ukupan dug za plate u ovom momentu iznosi oko 1,5 miliona eura, dok je za pokretanje proizvodnje potrebno dodatnih pet miliona eura za koje ne postoje raspoloživi izvori finansiranja.

„Trenutnu situaciju u Boksitima ocijenio bih kritičnom” kazao je Vjačeslav Krilov predsjednik odbora direktora Kombinata aluminijuma u Podgorici i Rudnika boksita u Nikšiću.

Osim njih, i mnoga druga preduzeća u Crnoj Gori se nalaze u velikim problemima. Evidentno je masovno zatvaranje malih i srednjih preduzeća, kao i uvođenja velikih u stečaj…

Mljekara Podgorica je takodje jedan od klasičnih primjera, dok je Duvanski kombinat tek nedavno ponovo pokrenuo proizvodnju – uprkos analizi mnogih ekonomskih stručnjaka da je duvanska industrija u Crnoj Gori jedna od perspektivnijih ogranaka, s obzirom da bismo usled visokih poreza na duvanske proizvode u regionu imali više nego konkurentnu cijenu domaćeg finalnog proizvoda, tek se sad sa znatnim zakašnjenjem došlo do realizacije…

INTERNI PROBLEMI I MJERE ZA UBLAŽAVANJE UTICAJA GLOBALNE KRIZE

Direktne strane investicije su pojam koji smo mnogo slušali u poslednjih nekoliko godina... Ipak da bi jedno iole ozbiljno i etički ispravno preduzeće odabralo jednu zemlju da u njoj investira, radi se SWOT analiza (strenghts, weaknesses, opportunities, theats).

Čini se da pored monetarne krize, čiji je uticaj neminovan u ovom trenutku - postoje i drugi otežavajući faktori što se tiče razvoja preduzetništva, industrije pa i investicija u Crnoj Gori. Neki bi rekli da Crna Gora nema problema sa investicijama, ali “pumpanje” balona na tržištu akcija do polovine 2008.god jasan su indikator toga da su se neke projekcije s namjerom iskrivljivale da bi pokazale utopističku sliku crnogorskog trzišta… Krah na tržištu akcija i prije nastanka globalne krize dovoljno demantuje takve konstatacije.

Osim uobičajenih problema koje smo mogli vidjeti na prethodnom

slajdu – prikazanih na grafiku SWOT analize, svakako da su problemi i : “nedomaćinska” privatizacija, problemi sa korupcijom, netransparetnost najbitnijih institucija, itd… što sve utiče naročito na preduzeća koja su ujedno i glavni predmet izučavanje ovog predmeta! Postavlja se pitanje koje mjere treba preduzeti da bi se pomoglo preduzećima u Crnoj Gori ?! Neka od rešenja su sledeća:

Odmah trasnformisati Fond za razvoj u Razvojnu banku koja bi sredstvima iz budžeta, finansirala razvojne projekte u sektorima i preduzećima koji bi u kratkom roku osigurali pozitivne ekonomske efekte.

Povećati direktnu podršku malim i srednjim preduzećima (dokapitalizacija, garancije države za kredite za nabavku opreme, nove kreditne linije...)

Povećati poreze na potrošnju, posebno luksuznu , kao i na bogatstvo, a oslobađati od poreza investicije u proizvodnju.

Kreditni potencijal banaka treba usmjeriti prvenstveno ka preduzećima a ne prema državi.

Regulisanje pravnih propisa koji olakšavaju poslovanje preduzeća i mogućnost novih ulaganja, kao i uspostavljanje vladavine prava.