ТUSHUNTIRISH - IZOH YOZUVI · fanining mazmun mohiyati 3 ta asosiy mavzu bo‱yicha. 4. O‱qitish...

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI ОLIY VА O’RTA МАХSUS

ТА’LIM VAZIRLIGI

ТОSHKENT KIMYO-ТЕХNOLOGIYA INSTITUTI

Menejment va kasb ta'limi fakulteti

“Каsb ta’limi” kafedrasi

ТUSHUNTIRISH - IZOH YOZUVI

Bitiruv ishi mavzusi “Umumiy va noorganik kimyo” fanini o’qitish metodikasi

Каfedra mudiri:__________________ dots.Каngliyev Sh.Т. (imzo) (sanа) (familya, ismi, sharfi)

Bitiruv ishi raxbari __________________ dots. Xabibullayev R.A. (imzo) (sana) (familya, ismi, sharifi)

Техnologik qism __________________ __________________ (imzo) (sana) (familya, ismi, sharifi)

Pedagogik qism __________________ dots. Xabibullayev R.A. (imzo) (sana) (familya, ismi, sharifi)

Bitiruv ishini

bajaruvchi: __________________ Aminova Sh.U. (imzo) (sana) (familya, ismi, sharifi)

Тоshkent – 2015

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VА O’RTA МАХSUS

ТА’LIM VAZIRLIGI

ТОSHKENT KIMYO-ТЕХNOLOGIYA INSTITUTI

Menejment va kasb ta'limi fakulteti

“Каsb та’limi” каfedrasi

«ТАSDIQLAYMAN»

Каsb ta’limi kafedrasi mudiri:

dots. Каngliyev Sh.Т.

_______ « » маy 2015 y.

МАLAKAVIY BITIRUV ISHI BO’YICHA ТОPSHIRIQ

Таlaba: Aminova Shohida Ulug’bekovna

Bitiruv ishi mavzusi: “Umumiy va noorganik kimyo” fanini o’qitish metodikasi.

Institut rektorining / - sonli yil buyrug’i asosida tasdiqlangan.

2. Маlakaviy bitiruv ishini topshirish muddati: " " iyun 2015 yil

3. Маlakaviy bitiruv ishiga doir ko’rsatmalar

Fanning ishchi o'quv dasturi asosida 3 ta mavzuni to'liq ochib berish, o'quv maqsadlarini

ishlab chiqish, qo'llaniladigan pedagogik texnologiyalar bo'yicha ma'lumotlar keltirish,

texnologik xaritalarni ishlab chiqish va reyting baholash tizimini ishlab chiqish.

4. Хisoblash tushuntirish yozuvlarining tarkibi (ishlab chiqiladigan masalalar

ro’yxati):

1. Кirish. 2. Муtaxassislik fanini o’qitishning maqsad va vazifalari. 3 Мutaxassislik

fanining mazmun mohiyati 3 ta asosiy mavzu bo’yicha. 4. O’qitish texnologiyasining

nazariy asoslari. 5. Мutaхаssislik fani bo’yicha o’quv maqsadlarini ishlab chiqish. 6. Fan

doirasida o’tiladigan bitta asosiy mashg’ulotning texnologik хаritasi. 7. Мutaxassislik

fanini o’qitish metodikasi. 8. Мutaхаssislik fanidan talabalar bilim, ko’nikma va

malakalarini baholash 9. Хulosa. 10. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 11. Ilovalar.

5. Grafik ishlari ro’yxati: (slayd tarzidagi ko’rgazmali materiallar nomi aniq

ko’rsatiladi)

1. Маxsus fanlar to’g’risida ma’lumotlar. 2. O’quv maqsadlarini belgilash. 3. Dars

o’tishning texnologik xaritasi. 4. Yaratilgan zamonaviy pedagogik texnologiyalarni

qo’llash bo’yicha ishlanmalar.

6. Маlаkаviy bitiruv ishini bajarish rejasi

№

Маlаkaviy bitiruv

ishini bajarish

bosqichlari

Маslaxatchining

F.I.О.

Bajarish

muddati

Bajarilganligi

haqida imzo

1 Техnologik qism dots. Abduraximov A.A.

2 Pedagogik qism dots. Xabibullayev R.A.

Тоpshiriq berilgan sana “ ” may 2015 y. ___________________

Imzo

Маlakaviy bitiruv ishini raxbari Xabibullayev .R.A. Imzo

F.I.О.

Тоpshiriqni bajarishga oldim ______________ “ ” may 2015 y______.

imzo

4

Mundarija

1. Kirish .................................................................................................................... 6

2. "Umumiy va noorganik kimyo" fanini o'qitishning maqsad va vazifalari ... 8

2.1. "Umumiy va noorganik kimyo" fanining maqsadi ........................................ 8

2.2. "Umumiy va noorganik kimyo" fanining vazifalari ...................................... 8

2.3. "Umumiy va noorganik kimyo" fanini o'zlashtirgan talabaning bilimi,

ko'nikmasi va malakalariga qo'yiladigan talablar ................................................. 8

2.4. "Umumiy va noorganik kimyo" fanining boshqa fanlar bilan bog'liqligi va

aloqasi .................................................................................................................... 9

2.5. "Umumiy va noorganik kimyo" fanini o'qitishdagi mashg'ulot turlari,

ularning mavzulari va ajratilgan soatlar ................................................................ 9

2.6. "Umumiy va noorganik kimyo" fanini o'qitishda yangi pedagogik va

axborot texnologiyalaridan foydalanish .............................................................. 15

3. "Umumiy va noorganik kimyo" fanining mazmun-mohiyati ...................... 15

3.1. "Termodinamika asoslari va termokimyo" mavzusi bo'yicha ma'ruza matni

............................................................................................................................. 15

3.2. "Kompleks birikmalar va ularda kimyoviy bog’lanish tabiati" mavzusi

bo'yicha ma'ruza matni ........................................................................................ 25

3.3. "Noorganik kimyo va ekologiya" mavzusi bo'yicha ma'ruza matni ............ 32

4. O'qitish texnologiyasining nazariy asoslari .................................................... 45

4.1. "Tushunchalar tahlili" usulining mazmun-mohiyati va qo'llanilishi. .......... 47

4.2. "Rezyume texnologiyasi" usulining mazmun-mohiyati va qo'llanilishi. ..... 48

4.3. "Muammo texnologiyasi" usulining mazmun-mohiyati va ......................... 49

4.4. "Sinkveyn" usulining mazmun-mohiyati va qo'llanilishi ............................ 51

4.5. "FSMU texnologiyasi" usulining mazmun-mohiyati va qo'llanilishi. ......... 51

4.6. "Aqliy xujum" usulining mazmun-mohiyati va qo'llanilishi ....................... 52

4.7. "BBB" (bilaman, bilishni istayman, bilib oldim) usulining mazmun-

mohiyati va qo'llanilishi ...................................................................................... 53

4.8. "Ssenariy" texnologiyasi usulining mazmun-mohiyati va qo'llanilishi ....... 53

4.9. "SAN texnologiyasi" usulining mazmun-mohiyati va qo'llanilishi ............ 54

4.10. "Klasterli tahlil" usulining mazmun-mohiyati va qo'llanilishi .................. 55

5. "Umumiy va noorganik kimyo" fani bo'yicha o'quv maqsadlarini ishlab

chiqish ..................................................................................................................... 55

5.1. "Bilish" kategoriyasi bo'yicha o'quv maqsadlari ......................................... 55

5.2. "Tushunish" kategoriyasi bo'yicha o'quv maqsadlari .................................. 56

5.3. "Amalda qo'llash" kategoriyasi bo'yicha o'quv maqsadlari ......................... 56

5.4. "Analiz" kategoriyasi bo'yicha o'quv maqsadlari ........................................ 56

5.5. "Sintez" kategoriyasi bo'yicha o'quv maqsadlari ......................................... 56

5.6. "Baholash" kategoriyasi bo'yicha o'quv maqsadlari .................................... 56

6. Mavzular bo’yicha texnologik xaritalar tuzish .............................................. 58

6.1. "Termodinamika asoslari va termokimyo" mavzusi bo'yicha ma'ruza

darsining texnologik xaritasi ............................................................................... 58

5

6.2. "Kompleks birikmalar va ularda kimyoviy bog’lanish tabiati" mavzusi

bo'yicha ma'ruza darsining texnologik xaritasi ................................................... 59

6.3. “Noorganik kimyo va ekologiya” mavzusi bo’yicha ma'ruza darsining

texnologik xaritasi ............................................................................................... 60

7. “Umumiy va noorganik kimyo” fanini o’qitish metodikasi. ......................... 61

7.1. “Termodinamika asoslari va termokimyo” mavzusi bo’yicha o'qitish

metodikasi ........................................................................................................... 61

7.2. “Kompleks birikmalar va ularda kimyoviy bog’lanish tabiati” mavzusi

bo’yicha o'qitish metodikasi ................................................................................ 69

"Muammo texnologiyasi" usuli ........................................................................... 71

"Muammo texnologiyasi" usuli ........................................................................... 72

7.3. “Noorganik kimyo va ekologiya” mavzusi bo’yicha o'qitish metodikasi ... 76

8. “Umumiy va noorganik kimyo fanidan talabalar bilim, ko’nikma va

malakalarini baholash........................................................................................... 84

9. Xulosalar ............................................................................................................ 87

10. Adabiyotlar ro’yxati ........................................................................................ 89

11. Ilovalar ............................................................................................................. 91

6

1. Kirish

O'zbekiston Respublikasining “Ta'lim to'g'risidagi Qonuni” va “Kadrlar

tayyorlash milliy dasturi” da ta'lim-tarbiya berish, kasb-hunar o'rgatishni huquqiy

asoslari belgilab berilgan. Respublikamizda ta'lim isloxotlarni bosqichma-bosqich

amalga oshirib borilayotgan xozirgi davrda, Kadrlar tayyorlash milliy dasturi

talablaridan va islohotning bosh maqsadidan kelib chiqqan holda, oliy ta'lim

muassasalari talabalarida muayyan o'quv ishlarini mustaqil ravishda bajarish,

kerakli ma'lumotlarni izlab topish va tahlil qilishga o'rgatish hamda shu asosda

ma'suliyatli yechimlar qabul qilish ko'nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish

vazifa qilib qo'yilgan [1-4].

Davlatimiz tomonidan ta'lim-tarbiya sohasida islohotlarni yanada

chuqurlashtirish, ta'lim standartlari va dasturlarini takomillashtirish, maktablar,

litsey va kollejlar, oliy o'quv yurtlarining moddiy texnik bazasini yanada

mustahkamlash masalalariga katta e'tibor berib kelinmoqda.

O'tgan 2014 yili 28 ta yangi kasb-hunar kolleji qurildi, 381 ta umumiy ta'lim

maktabi, oliy o'quv yurtlari tizimidagi 45 ta ob'ekt, 131 ta kasb-hunar kolleji va

litseylar rekonstruktsiya qilindi va kapital ta'mirlandi. Shuningdek, 55 ta bolalar

musiqa va san'at maktabi, 112 ta bolalar sporti ob'ekti va 4 ta suzish xavzasi

foydalanishga topshirilib, ularning barchasi zarur uskuna va inventarlar bilan

jihozlandi.

Prezidentimiz har doim ma'ruzalarida yoshlarga yetuk shaxs sifatida qarash

kerakligini, ular bilim olishning qaysi usulini tanlashga aqli yetishini, talabada

qiziqish uyg'otmasdan bilim va ko'nikmalarni shakllantirib bo'lmasligini,

professor-o'qituvchilarning asosiy vazifasi talabalarning muayyan bilimga

qiziqishlarini oshirish, bilimlarni o'zlashtirishlari uchun zarur barcha shart-

sharoitlarni yaratib berish ekanligini ta'kidlab o'tadilar.

Ta'limning bugungi vazifasi kun sayin oshib borayotgan axborot-ta'lim

muhiti sharoitida bilim oluvchilarga axborotlar oqimidan samarali foydalainshni

o'rgatish va ularga mustaqil ishlash imkoniyatini yaratib berishdir. Bu haqda

Prezident I.A.Karimovning “Ta'limning yangi modeli jamiyatda mustaqil

fikrlovchi erkin shaxsning shakllanishiga olib keladi. O'zining qadr-o'immatini

anglaydigan, irodasi baquvvat, iymoni butun, hayotda aniq maqsadga ega bo'lgan

insonlarni tarbiyalash imkoniga ega bo'lamiz” degan so'zlridan ta'lim tizimining

istiqboli ko'z oldimizda yaqqol namoyon bo'ladi. Kadrlar tayyorlash Milliy

Dasturining ikkinchi bosqichidan boshlab ta'lim tizimiga pedagogik texnologiyalar

va interfaol ta'lim usullari jadal sur'atlar bilan tadbiq qilina boshlandi. O'tgan davr

ichida, ta'limda o'zimizga xos milliy komponentlar paydo bo'ldi, ta'lim va

tarbiyaning uzviyligiga ko'proq e'tibor qaratildi, ularga milliy qadriyatlarimiz

singdirildi [2-4].

Hozirgi kunda interfaol ta'lim usullari soni juda ko'payib ketdi. Ular

talabalarni (o'quvchilarni) mustaqil faoliyat yuritishga, o'zlarida kasbiy

7

ko'nikmalarni shakllantirishga, ta'lim muhitini yanada boyitishga, ta'limga

demokratik tamoyillarni joriy qilishga qaratilgan. Lekin, bu ijobiy omillar o'quv

jarayonining boshqa omillari (dars vaqtining chegaralanganligi, dasturiy materiali

o'zlashirish zarurligi, o'qituvchining darsga tayyorlanishi uchun amalda ko'p vaqt

va mehnat sarflanishi, o'qitilayotgan fanlar sonining ko'pligi) bilan

muvofiqlashtirilishi zarur, bu katta muammolardan biri hisoblanadi. Ayniqsa, oliy

ta'lim tizimida so'nggi yillarda haftalik auditoriya soatlarining deyarli chorak qismi

qisqartirilishi natijasida interfaol ta'lim usullarini qo'llash uchun zarur bo'ladigan

auditoriyadagi vaqt zahirasi ancha kamayib ketdi.

Interfaol ta'lim usullarini qo'llashda fan o'qituvchilari ularning g'oyaviy

tomonlariga jiddiy e'tibor qaratishlari zarur, chunki ular orasida yot g'oyalar

singdirilganlari ko'plab uchraydi. Fan o'qituvchisi interfaol ta'lim usullarini chuqur

tahlil qilishi, uni auditoriyada qo'llashni rejalashtirishi, mavzuga mos samarali

usulni tanlashi, erishiladigan bilim, malaka va ko'nikmalarni aniq rejalashtirishi va

sub'ektiv faktorlarni ham inobatga olishi zarur bo'ladi.

Yuqoridagilardan kelib chiqib bo'lg'usi fan o'qituvchilarini tayyorlashda

malakaviy bitiruv ishlari joriy qilingan. Mazkur bitiruv malakaviy ishlarining

maqsadi – bitituvchilarning mustaqil ishlash ko'nikmalarini orttirish, fan

materiallarni zamonaviy talablar asosida qayta ishlash usullarini o'rganish, kasb-

hunar kollejlarida orttitilgan dars o'tish ko'nikmalarini nazariy jihatdan yanada

mustahkamlashdir.

Bitiruv malakaviy ishining vazifalari – fanning mazmun-mohiyatini ochib

berish, fanga mos o'qitish texnologiyalarini tanlash, fan bo'yicha o'quv

maqsadlarini ishlab chiqish, darslarning pedagigik ssenariylarini ishlab chiqishdir.

Mazkur bitiruv malakaviy ishida "Umumiy va noorganik kimyo" fani

bo'yicha uchta mavzuni o'qitish metodikalari ochib berildi. Fan bo'yicha ma'ruza

materiallari qayta ishlandi, interfaol ta'lim usullarini qo'llash bo'yicha variantlar

ishlab chiqildi, fan bo'yicha ta'lim natijalari rejalashtirildi, talabalarning bilim,

ko'nikma va malakalarini baholash meznolari ishlab chiqildi.

8

2. "Umumiy va noorganik kimyo" fanini o'qitishning maqsad va vazifalari

2.1. "Umumiy va noorganik kimyo" fanining maqsadi

“Umumiy va noorganik kimyo” fanining о‘qitishdan maqsad – talabalarga

kimyoning asosiy stexiometrik qonunlari, atom tuzilishi, kimyoviy bog‘lanish,

termokimyo, kimyoviy kinetika va muvozanat, noelektrolit va elektrolit eritmalar,

eritmalarni konsentratsiyalarni ifodalash oksidlanish qaytarilish reaksiyalari

tenglamalarini tuzish elektrokimyoviy jarayonlarini amalga oshirish, kompleks

birikmalar, ularning nomenklaturasi va tuzilishi s, p, d, f elementlarining tabiatda

uchrashi, olinish usullari, fizik kimyoviy xossalarini sistematik ravishda о‘rganish

haqidagi fundamental bilimlarni berishdir.

2.2. "Umumiy va noorganik kimyo" fanining vazifalari

"Umumiy va noorganik kimyo" fanining vazifalari – tabiatda ro’y beruvchi

jarayonlar, atmosfera va koinotdagi o’zgarishlar, turli minerallarning hosil bo’lishi,

bulardan kimyoviy xomashyo sifatida foydalanish hamda sintezda qo’llanishini

o’rganish umumiy kimyo zimmasiga yuklanadi. Fanning nazariy masala va

muammolari, qonun-qoidalari, gipotezalar, boshqa fanlar bilan uzviy bog’liqligi va

boshqalar tahlil qilinadi. Ko’p yillar davomida kimyoning rivojlanish tarixi,ilmiy

va amaliy yutuqlari, muammolari, kelajakda hal qilinishi lozim bo’lgan texnologik

yechim asoslari bilan bo’lajak bakalavrlarni tanishtirish, ularda bu ishlarga qiziqish

uyg’otish hamda dastlabki ijodiy kurtaklarni o’stirish fanning asosiy vazifasi

hisoblanadi.

2.3. "Umumiy va noorganik kimyo" fanini o'zlashtirgan talabaning bilimi, ko'nikmasi va malakalariga qo'yiladigan talablar

Fanni о‘zlashtirish natijasida talaba:

- Kimyoning asosiy stexometrik qonunlarini bilib olishi kerak;

- Oddiy va murakkab moddalar, allotropiya, izomeriya tushinchalariga ega

bо‘lishi zarur;

- Atom tuzilish nazariyalari asosida elementlarni xarakterlay olishi kerak;

- Kimyoviy bog‘lanishlar tushunchalari asosida molekulalarni va moddalarni

hosil bо‘lishini tushuntirib bera olishi zarur;

- Termokimyoviy jarayonlar asosida reaksiyalarning issiqlik effektlarini

aniqlay olishi kerak;

- Kimyoviy reaksiyalarni tezligi va unga ta’sir etuvchi omillarni tushuntirib

bera olishi zarur;

- Noelektrolit va elektrolit eritmalar xossalarni izohlab bera olishi shart;

9

- Turli xil konsetratsiyali eritmalarni amalda tayyorlab bera olishi zarur;

- Oksidalanish - qaytarilish reaksiya tenglamalirini tuza olishi kerak;

- Kompleks birikmalar, ularni sinflarini, nomenklaturasini, tuzilishini,

xossalari tо‘g‘risida tushunchaga ega bо‘lishi kerak;

- s, p, d, f elementlarini tabiatda uchraydigan birikmalari, olinish usullari,

fizik-kimyoviy xossalari, xosil qilgan asosiy birikmalari va ularni xalq

xо‘jaligidagi ahamiyati kabi ma’lumotlarga ega bо‘lishi zarur;

- Olgan nazariy bilimlarini texnologik jarayonlarga qо‘llash imkoniyatiga ega

bо‘lishi kerak;

- Kimyoning atrof muhitni muhofaza qilish, ekologiya muamollari va

ularning bartaraf qilish usullari tо‘g‘risida aniq fikrga ega bо‘lishi zarur.

2.4. "Umumiy va noorganik kimyo" fanining boshqa fanlar bilan bog'liqligi va aloqasi

"Umumiy va noorganik kimyo" fanining kursi ma’lum fizik, kimyoviy,

matematik nazariyalarga asoslanadi. Shuning uchun mazkur fanni о‘zlashtirishda

oliy matematika, fizika, analitik va organik kimyo, fizik va kolloid kimyo fanlari

bilan xamkorlikda о‘rganish katta ahamiyatga ega. Shu bois xam mazkur fanning

nazariy, qolaversa amaliy qismlarini puxta о‘rganish eng muxim vazifalardan

iborat.

Fundamental fanlarni chuqur о‘zlashtirib olgan talaba yukori kurslarda о‘z

iqtisosligi fanlariga tо‘la va ijodiy qaraydi, fikr doirasini keng qamrovli hamda

izlanuvchan bо‘lishiga olib keladi.

2.5. "Umumiy va noorganik kimyo" fanini o'qitishdagi mashg'ulot turlari, ularning mavzulari va ajratilgan soatlar

(1-semestr uchun)

T/r

Fanning bо‘limi va mavzusi,

ma’ruza mazmuni

Soatlar

Jami

Ma’ruza

Amaliy

mashg’

ulotlar

Labora

toriya

mashg’

ulotlari 1. Laboratoriya ishlarini bajarishda

ishlatiladigan asboblar bо‘yicha

umumiy kо‘rsatmalar va texnika

xavfsizlik qoidalari.

2 2

2. I- qism. Umumiy kimyo. Kirish.

Kimyoning asosiy stexiometrik

qonunlari. Kimyoviy tushunchalar,

birikmalarning va asosiy sinflari

8 4 2 2

3. Kimyoviy elementlar va oddiy 2 2

10

moddalar. Noorganik birikmalarning

xozirgi zamon nomenklaturasi. Atom

va mol massani aniklash usullari. 4. Kimyoviy ekvivalent, moddalar

massasining saqlanish, karrali va

hajmiy nisbatlar qonunlari.

4 2 2

5. Atom tuzilishi va kimyoviy

bog‘lanish. Atom tuzilishi haqidagi

nazariyalar. Kvant mexanikasi.

6 2 4

6. D. I. Mendeleyevning davriy qonuni

elementlar sistemasi.

2 2

7. Kimyoviy bog‘lanish va

molekulalarning tuzilishi. Ion

bog‘lanish

2 2

8. Termodinamika asoslari va

termokimyo

6 2 2 2

9. Kimyoviy kinetika 4 1 2 1 10. Kimyoviy muvozanat 5 1 2 2 11. Eritmalarning umumiy xossalari 8 4 2 2 12. Elektrolitik dissotsiyalanish,pH,

gidroliz jarayonlari

8 4 2 2

13. Oksidlanish-kaytarilish jarayonlari.

Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari.

8 4 2 2

14. Metallarning umumiy xossalari.

Metallarning elektrod potensiali va

unga ta’sir etuvchi omillar.

4 4

15. Elektroliz jarayonlari. Metallarning

korroziyasi.

8 4 2 2

16. Kompleks birikmalar va ularda

kimyoviy boglanish tabiati.

6 2 2 2

17. II- qism. Noorganik kimyo.S-

elementlar kimyosi. Davriy

sistemaning birinchi asosiy guruhcha

elementlarining umumiy

xarakteristikasi.

6 4

1 1

18. Davriy sistemaning ikkinchi asosiy

guruxchasi elementlarining umumiy

xarakteristikasi. Suvning qattiqligi.

6 4 1 1

19. p – elementlar kimyosi. Davriy

sistemaning uchinchi asosiy

guruxcha elementlarining umumiy

xarakteristikasi.

8 4 2 2

20. Davriy sistemaning tо‘rtinchi asosiy 8 4 2 2

11

guruhcha elementlarining umumiy

xarakteristikasi. Kremniy 21. Davriy sistemaning beshinchi asosiy


xarakteristikasi. Azot va uning

birikmalari.

4 2 2

22. Fosfor va uning xossalari. О‘g‘itlar.

Mishyak guruxchasi.

2 2

23. Davriy sistemaning oltinchi asosiy


xaraktiristikasi. Kislorod va uning

birikmalari. Oltingugurt va uning

xossalari. Selen guruxchasi.

7 2 4 1

24. Davriy sistemaning yettinchi asosiy


xaraktiristikasi.

7 2 4 2

25. d- elementlar kimyosi. Xrom

guruhchasi elementlari Marganets

guruhchasi elementlari..

6 4 2

26. Temir va platina oilasi elementlari. 2 2

27. Mis va Ruh guruhchasi elementlari. 2 2

28. Noorganik kimyo va ekologiya. 2 2

Jami 144 72 36 36

Amaliy mashg‘ulotlarning mavzulari

№ Amaliy mashg‘ulotlari mavzusi Soat

1 Kimyoviy elementlar va oddiy moddalar. Noorganik birikmalarning

hozirgi zamon nomenklaturasi. Atom va mol massani aniqlash usullari.

4

2 Kimyoviy ekvivalent, moddalar massasining saqlanish, karali va xajmiy

nisbatlar qonunlari.

2

3 Atom tuzilish nazariyalari.Kvant mexanikasi. Davriy sistema

strukturasi, element xossalarining guruxlar bo‘yicha va davriy

o‘zgarishi.Element birikmalarining gidratlanishga intilishi. Kimyoviy

bog‘lanish energiyasi, tartibi, burchagi, uzunligi va soni. Kovalent

bog‘lanishning o‘ziga xos xususiyati.

4

5 Kimyoviy reaksiyalarning issiqlik effekti. Ekzotermik va endotermik

reaksiyalar. Moddalarning xosil bo‘lish issiqligi.

2

6 Massalar ta’siri qonuni. Reaksiyaning tezlik doimiysi. Le-SHatele

prinsipi.

3

12

7 Dispers sistemalar. Eritmalarning protsent, molyar, molyal va normal

konsentratsiyalari bo‘yicha xisoblashlar. Titrlash qoidasi Raul va Vant-

Goff qonunlari. Noelektrolitlarning eritmalari.

2

8 Elektrolitlarning standart xolatlari. Dissatsiyalanish darajasi va

konstantasini amaliyotdagi roli Suvning gidroliz jarayonidagi roli.

Eritmalar muxiti pH ni aniqlash.

2

9 Atom, ion va molekulalarning elektron uzatish va qabul qilish

jarayonlari. Elektron va ion elektron balans usullari. Metallarning

umumiy xossalari va korroziya, elektroliz jarayonlari.

4

10 Kordinatsion birikmalardagi kimyoviy bog’larning o’zida xosligi,

beqarorlik konstantasi fizik moxiyati.

2

11 Ishqoriy va ishqoriy-yer metallari birikmalarining xalq xо‘jaligidagi roli

va axamiyati.

2

12 Alyumotermiya jarayoni. Alyuminiy tabiatda tarkalishi va uning

birikmalari. Bor birikmalari turlari va sanoatda ishlatilishi.

2

13 Davriy sistemaning tо‘rtinchi asosiy guruhcha elementlarining umumiy

xarakteristikasi.

2

14 Davriy sistemaning beshinchi asosiy guruxcha elementlarining umumiy

xarakteristikasi. Azot va uning birikmalari. Fosfor va uning xossalari.

О‘g‘itlar. Mishyak guruxchasi

2

15 Davriy sistemaning oltinchi asosiy guruxcha elementlarining umumiy

xaraktiristikasi. Oltingugurt guruhchasi elementlari va ularning

xossalari.

1

16 7-gurux elementlari. Ftor, xlor, brom va yod birikmalariningsanoat va

xalq xо‘jaligidagi axamiyati.

2

Jami 36

Laboratoriya mashg‘ulotlarining mavzusi

№ Labaratoriya mashg‘ulotlari mavzusi Soat

1 Laboratoriya ishlarini bajarishda ishlatiladigan asboblar bo‘yicha

umumiy ko‘rsatmalar va texnika xavfsizlik qoidalari.

2

2 Kimyoviy moddalarninig asosiy sinflari, ularning kimyoviy xossalari va

ularning ekvivalent massalarini aniqlash usuli.

2

3 Neytrallanish, erish va birikish reaksiyalarining issiqlik effektini

aniqlash.

2

4 Kimeviy reaksiya tezligini konsentratsiyaga, temperaturaga bog‘liqligini

aniqlash. Kimyoviy muvozanatni siljitish omilari.

4

5 Eritmalar tayyorlash, ularni protsent, molyar, normal, 2

13

konsentratsiyalarini aniqlash.

6 Elektrolitik dissotsiatsiya. Kationlararo. Anionlararo, kation-anion va

birgalikdagi gidroliz jarayonlardagi va eritmalarning muxitini pH ni

aniqlash.

2

7 Ichki molekulyar, disproporsiyalanish oksidlanish-kaytarilish

reaksiyalari va ularning muxit pH ga bog‘liqligi.

4

8 Kompleks birikmalar. 2

9 Ishqoriy va ishqoriy-er metallari 2

10 Bor va alyuminiy, ularning birikmalarini xosil kilish va xossalarini

o‘rganish.

2

11 Uglerod va kremniy, ularning birikmalarini xosil kilish va xossalarini

o‘rganish.

2

12 Davriy sistemaning oltinchi asosiy guruxchaelementlari. 4

13 Davriy sistemaning 7-gurux elementlari. Ftor, xlor, brom va yod

birikmalariningsanoat va xalq xo‘jaligidagi axamiyati.

4

14 d-elementlarining kimyoviy xossarini o‘rganish. Xromatlar,

bixromatlar. Bularning xalq xo‘jaligida qo‘llanilishi va axamiyati.

Manganit, manganat va permanganatlar. Bularning xalq xo‘jaligida

qo‘llanilishi va axamiyati.

2

Jami 36

Mustaqil ishni tashkil etishning shakli va mazmuni

Talabalarning ma’ruza va laboratoriya mashg‘ulotiga tayyorlanib kelishi va

о‘tilgan materiallarni mustaqil о‘zlashtirishlari uchun kafedra о‘qituvchilari

tomomnidan ma’ruza matnlari ishlab chiqilgan, xar bir talabaga ushbu

materiallardan foydalanish tavsiya etiladi.

Talabaning fanni mustaqil tarzda qanday izlashtirganligi joriy va oraliq

baxolashlarda о‘z aksini topadi. Shu sababli reyting tizimida mustaqil ishlarga

alohida ballar atilmaydi, ular JB, OB lar tarkibiga kiritilgan.

Mustaqil ish uchun fan bо‘yicha 62 soat ajratilgan.

Ushbu soatlar taxminan quyidagi tartibda taqsimlanadi:

- ma’ruza konspektini о‘qib tayyorlanish – 30 soat.

- laboratoriya mashg‘ulotlariga, kollokviumga tayyorgarlik kо‘rish, hisobotni

tayyorlash –20 soat.

- referatlar yozish – 12 soat

Laboratoriya ishlariga talabalar mustaqil holda asosiy darslik, ma’ruza

materiallari va laboratoriya ishlari uchun belgilangan qо‘llanmalardan foydalanib,

tayyorgarlik kо‘rishlari lozim.

14

Qoldirilgan darslarni topshirish uchun talaba dars materialini tayyorlab kelishi

va о‘qituvchining og‘zaki suhbatidan о‘tishi zarur. Qoldirilgan OB lar belgilangan

tartib bо‘yicha qayta topshiriladi.

Talabalar mustaqil ta’limining mazmuni va hajmi

№ Ishchi о‘quv dasturining

bо‘lim va mavzulari

Topshiriq va

tavsiyalar

Bajarilish

muddatlari

Hajmi

(soatda)

1. Kimyo fanining sanoat va

xalq xо‘jaligini

rivojlantirishdagi ahamiyati

Kimyo fanining

axamiyatini tо‘liq

taxlil qilish

1-2 haftalar 8

2. Kimyo fanini

rivojlantirishda о‘z

xissalarini qо‘shgan

О‘zbekiston Respublikasi

Olimlari tо‘g‘risida

ma’lumotlar

Mavzuni tо‘liq taxsil

qilish va referat

yozish

3-6 haftalar 8

3. D.I.Mendeleyev elementlar

davriy sistemasi atom

tuzilishi nazariyalari bilan

bog‘liqligi

Davriy sistemani

atom tuzilishi

nazariyalari bilan

bog‘liqligini taxlil

qilish va referat

yozish

2-4 haftalar 8

4. Kimyoviy bog‘lanish xosil

bо‘lishi

Mavzuga oid

misollar ishlash

7-9 haftalar 8

5. Eritmalar xossalarini

nazariy asoslari

mavzuga oid

nazariyalarni taxlil

qilish, misol va

masalalar yechish

9-12

haftalar

8

6. Oksidlanish-qaytarilish

jarayonlarining nazariy

asoslari

mavzuga oid

nazariyalarni taxlil

qilish, misol va

masalalar yechish

13-14

haftalar

8

7. Yо‘nalishlar bo'yicha

mutaxassislik ishlab

chiqarish sanoatining

istiqbollari

mavzuga oid

ma’lumotlarga ega

bо‘lish va referat

yozish

15-16

haftalar

6

8. Kimyo fanining atrof

muxitni ximoya qilishdagi

va ekologiya muammolarini

xal qilishdagi roli

mavzuga oid

ma’lumotlarga ega

bо‘lish va referat

yozish

17-18

haftalar

8

Jami: 62

15

2.6. "Umumiy va noorganik kimyo" fanini o'qitishda yangi pedagogik va axborot texnologiyalaridan foydalanish

Talabalarga “Umumiy va noorganik kimyo” fanini о‘qitishda kompyuter,

axborot va boshqa zamonaviy texnologiyalarni qо‘llab, bilim saviyasini oshirish va

shu orqali “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” talablariga javob beradigan ilmiy

saloxiyatli yetuk mutaxassis kadrlar tayyorlash amaliyoti asosiy maqsad qilib

begilangan. Ma’ruzalarni multimedia texnologiyalari orqali о‘qitish, internet

ma’lumotlaridan samarali foydalanish, shuningdek talabalarni elektron

darsliklardan foydalanishlari uchun sharoitlar yaratish, hamda talabalarning

axborot-kommunikatsion savodxonligini oshirishga kо‘nikma berish, zamonaviy

pedagogik texnologiya usullarini qо‘llash, jumladan talabalar bilimini nazorat

qilishda reyting usulini qо‘llash ijobiy natijalarga olib kelayotganini nazarda tutib

ish yuritish foydadan xoli emas.

3. "Umumiy va noorganik kimyo" fanining mazmun-mohiyati

3.1. "Termodinamika asoslari va termokimyo" mavzusi bo'yicha ma'ruza matni

Reja:

1. Kimyoviy termodinamika asoslari

2. Yonish reaksiyasining issiqlik effekti

3. Turli jarayonlarda entropiyaning o'zgarishi


Termodinamika issiqlik energiyasi bilan boshqa xil energiyalar orasida

bo’ladigan munosabatlar haqidagi ta’limotdir. Termodinamika so’zi grekcha

terme-issiqlik va dinamis-kuch so’zlaridan olingan bo’lib, uning ma’nosi issiqlik

bilan bog’liq bo’lgan kuchlar to’g’risidagi fanni anglatadi. Uning vazifasi turli

sistemalarning xossalari va ularda bo’layotgan jarayonlarni o’rganishdan iborat.

Kimyoviy termodinamika umumiy termodinamikaning bir qismi bo’lib,

termodinamika qonun va qoidalarini kimyoviy jarayonlarda qo’llanishini

tekshiradi. Shunga ko’ra, umumiy termodinamikaning ba’zi qoida, tushuncha va

nomlanishlarini qisqacha eslatib o’tamiz.

Termodinamika uch bo’limdan iborat bo’lib, birinchi bo’lim qonunni boshqa

bo’limning qonunidan keltirib chiqarib bo’lmaydi. Shunga ko’ra, har qaysi bo’lim

alohida qonun deb ataladi. Shunday qilib, termodinamika uchta: birinchi, ikkinchi

va uchunchi qonunlardan iborat. Har qaysi qonunning oziga xos postulati

bo’lganligidan ba’zan bu bo’limlar to’g’ridan-to’g’ri 1, 2, 3 - postulatlar deb ham

ataladi.

16

Birinchi qonun 1842-yilda R.Meyer tomonidan, ikkinchi qonun birinchidan

oldin 1824-yilda S.Karno va uchunchi qonun esa 1912-yilda Nernst tomonidan

kashf etilgan va ta’riflangan. Tabiatda ko’p uchraydigan erish, sovish, isish,

oksidlanish-qaytarilish, kristallanish, kondensatlanish, galvanik jarayonlarning

termodinamika qonunlari asosida talqin qilinishi maqsadga muvofiq bo’ladi.

Umumiy termodinamikani o’rganishdan avval shu bo’limda keng qo’llaniladigan

sistema deb ataluvchi tushuncha bilan tanishamiz. Tashqi muhitdan amalda yoki

fikran ajratib olingan va bir-biriga ta’sir etib turadigan moddalar yoki jismlar

guruppasi sistema deb ataladi. Biror asbobda, chunonchi kolbada, probirkada,

sovutgich mashinalarida, rektifikatsion kolonkalarda, atom reaktorlarida

bo’layotgan turli kimyoviy hamda fizikaviy, jarayonlar o’ziga xos mustaqil

hususiyatlari majmuasi shu sistemaning holati deb ataladi. Bu hossalardan

birortasining o’zgarishi boshqalarining ham o’zgarishiga sabab bo’ladi, chunki ular

o’zaro turli qonunlar asosida bog’langan bo’ladi. Termodinamika moddalarning

xossalarini energetik jihatdan tavsiflaydi. Uning birinchi qonunu energiyaning

saqlanish va bir turdan ikkinchi turga aylanish qonuning xususiy ko’rinishi bo’lib,

energiya xillari orasida sifat va miqdoriy munosabatlarning borligini ko’rsatadi.

Termodinamikaning birinchi qonunuga muvofiq, alohida olingan sistemada

energiyaning umumiy miqdori o’zgarmaydi,energiya yo’qolib ketmaydi va

yo’qdan bor bo’lmaydi. Bu qonunni R.Meyerdan oldin birinchi marta 1748-yilda

M.V.Lomonosov bayon etgan edi. XIX asrning o’rtalarida mexanik ishga aylanishi

ustida olib borilgan juda aniq tajribalar va ularning natijalari hamda undan keyingi

tekshirishlar mexanik energiyani issiqlikka aylanishi mumkinligini ko’rsatadi.

1847-yilda Gelmogels “energiyaning saqlanish prinsipi”ni umumiy tarzda

quyidagicha ta’rifladi: alohida olingan sistemaning umumiy energiyasi o’zgarmas

qiymatga ega bo’ladi. U yo’qdan bor bo’lmaydi va yo’qolib ham ketmaydi.

Termodinamikaning bu qonuniga binoan, yo’qdan energiya olib abadiy

ishlaydigan mashina qurib bo’lmaydi. Shu vaqtgacha termodinamikaning birinchi

qonuniga zid keladigan birorta ham misol uchramagan.

Energiya yo’qolmaydi va yo’qdan bor bo’lmaydi. Agar biror jarayon

davomida energiyaning br turi yo’qolsa, uning o’rniga ekvivalent miqdorda bir

turi paydo bo’ladi. Bu qonunning matematik ifodasi quyidagicha ifodalanadi.

∆U = Q - P∆V

Bunda: ∆U – sistemaning ichki energiyasi, Q – sistemaga berilgan issiqlik

miqdori, P –sistemaning bosimi.

V – sistema hajmining o’zgarishi, P ∙ ∆V = A bo’lganligi uchun, ∆U = Q - A

ko’rinishida yozish ham mumkin.

Har qanday jism ma’lum energiya miqdoriga egadir. Jismda bo’lgan barcha

energiya jismning umumiy energiyasi deyiladi. Jismning umumiy energiyasi

kimyoviy termodinamikada sistemaning ichki energiyasi deb ataladi. Sistemaning

ichki energiyasi undagi molekulalarning o’zaro tortilish va itarilish, ilgarilanma va

aylanma harakat, molekula ichida atom va atomlar guruppasi tebranish, atomlarda

elektronlarning aylanish, atom yadrosida bo’lgan va hakazo energiyalar

yig’indisiga teng. Ichki energiya sistema holatini bildiradi. Sistemaning ichki

17

energiyasi moddalarning xiliga, ularning miqdoriga, bosim, temperatura va

hajmiga bog’liq.

Jismdagi ichki energiyaning mutloq miqdorini o’lchab bo’lmaydi masalan,

biz kislorod yoki vodorod molekulasi ichki energiyasining umumiy miqdorini

bilolmaymiz, chunki modda har qancha o’zgarmasin, u energiyasiz bo’la olmaydi.

Shuning uchun amalda jismning holati o’zgargan vaqtda ichki energiyaning

kamayish va ko’payishinigina aniqlaymiz. Masalan, 2 hajm vodorod bilan 1 hajm

kislorod aralashmasini ichki energiyasini U1 bilan ifodalaylik. Aralashmani elektr

uchquni yordamida portlatib, suv bug’i hosil qilaylik. Uning ichki energiyasini U2

bilan ifodalaymiz. Aralashma portlagach, sistemada ichki energiya U1 dan U2 ga

o’zgaradi:

∆U = U2 - U1

Bunda: ∆U- ichki energiyaning o’zgarishi; uning qiymati faqat U1va U2 larga,

yani sistemaning dastlabki va oxirgi holatiga bog’liq, ammo sistema bir holatdan

ikkinchi holatga qay usulda o’tganligiga bog’liq emas.

Ma’lumki kimyoviy sistemalardagi har qanday energetik o’zgarishlar

energiyaning saqlanish qonuniga muvofiq bo’ladi. Energiyaning saqlanish

qonuniga asosan:

Q = ∆U + A

Agar bosim doimiy (P=const) bo’lsa, hajm o’zgarishi hisobiga ish bajariladi

va shunga ko’ra:

A = P (V2 - V1) = P ∙ ∆V

bo’ladi bunda ∆V – sistema hajmining o’zgarishi A = P ∙ ∆V bo’lgani uchun

tenglamani quyidagi ko’rinishda yozish mumkin:

QP = ∆U + P ∙ ∆V

bunda: QP - reksiyaning o’zgarmas bosimidagi issiqlik effekti:

Bundan: ∆U = U2 - U1 va ∆V = V2 - V1

Shunga asosan:

QP = (U2 - U1) + P (V2 - V1) = U2 - U1 + PV2 - PV1 = (U2 + PV2) - (U1 + PV1)

QP = (U2 + PV2) - (U1 + PV1)

Tenglamadagi U+PV–kattalik sistemaning entalpiyasi (issiqlik tumani) deyiladi va

“H” harifi bilan belgilanadi. U + PV = H bo’lgani uchun: U2 + PV2 =H2 va U1 +

PV1 = H1 .Bu holda (2) telnglama quyidagi ko’rinishga keladi:

Q = H2 - H1 = ∆H

Issiqlik yutish bilan sodir bo’ladigan endatermik reaksiyalar uchun ∆H

musbat ishoraga ega bo’lib, ∆H > 0 bo’ladi. Issiqlik chiqarish bilan sodir

bo’ladigan ekzotermik reaksiyalarda esa ∆H manfiy ishora bilan yoziladi ∆H < 0

bo’ladi.

Masalan: CH4 + 2O2 = CO2 + 2H2O

∆H = - 875,4 kJ - ekzotermik reaksiya.

CaCO3 = CaO + CO2

∆H = + 158,3 kJ - endotemik reaksiya.

Demak entalpiyaning o’zgarishi bosim doimi bo’lganda sistemaga

beriladigan yoki ajralip chiqadigan issiqlik miqdorini bildiradigan termodinamik

18

funksiyadir. Kimyoviy reaksiyalarda ishtirok etuvchi moddalarning xossalari

o’zgaribgina qolmay, balkiy sistemaning energiyasi o’zgarishi natijasida issiqlik

ajralib chiqadi yoki yutiladi.

Kimyoviy reaksiyalar natijasida ajralib chiqadigan yoki yutiladigan issiqlik

miqdori ko’rsatib yoziladigan tenglamalarga termakimyoviy tenglamalar deyiladi.

Termakimyoviy tenglamalar massa va energiyaning saqlanish qonunlariga rioya

qilib tuziladi. Reaksiya natijasida ajralib chiqadigan yoki yutiladigan issiqlik

miqdori Joul yoki kJ larda ifodalanadi, (1 kkal = 4,18 kJ). Kimyoviy reaksiya

vaqtida ajralib chiqqan yoki yutilgan issiqlik miqdori reaksiyaning issiqlik effekti

deyiladi va ∆Hp bilan belgilanadi.

Oddiy moddalar (elementlar) dan 1mol murakkab modda hosil bo’lishida

ajralib chiqadigan yoki yutiladigan issiqlik miqdori moddaning hosil bo’lish

issiqligi deyiladi. Hosil bo’lish issiqligi ∆H0h.b bilan belgilanadi. Hosil bo’lish

issiqligi har doim normal sharoitda (2730 K da va 101,325 kP bosimda) 1 mol

modda uchun hisoblanadi, shuning uchun termokimyoviy tenglamalarda kasr

koyffitsentlar ham qo’yiladi, masalan:

N2 + O2 = NO - 90,40 kJ

Moddalarning hosil bo’lish issiqliklari qiymati, ularning agregat holatiga ham

bog’liq bo’ladi. Shunga ko’ra, termokimyoviy tenglamalarda moddalarning agregat

holatlari ham ko’rsatib yoziladi. Hozirgi kunda standart sharoitda 8000 dan ortiq

murakkab moddalarning hosil bo’lish issiqliklari tajriba yo’li bilan aniqlangan.

Masalan suvning bug’ (∆H0298 H2Obug’ = 241,84 kJ) hosil bo’lish issiqligi suyuq

holatdagi suvning hosil bolish issiqligi esa ∆H0298 H2Osuyuq = 285,4 kJ ga teng.

Shunga ko’ra, hosil bo’lish issiqliklari esa ∆H0298h.b. bilan birga moddalarning

agregat holatlarini ko’rsatuvchi quyidagi belgilar ham yoziladi. Gaz holidagi

modda-g bilan, suyuq holatdagi modda-s bilan, qattiq holatdagi modda-q bilan

ifodalanadi.

Termodinamika qonuniga muvofiq reaksiya vaqtida issiqlik ajralib chiqsa,

sistemaning issiqlik tutuni kamayganligi sababli, reaksiyaning issiqlik effekti

manfiy (-) ishora bilan issiqlik yutilsa musbat (+) ishora bilan ko’rsatiladi. Demak,

reaksiyaning termodinamik issiqlik effekti ∆H termokimyoviy issiqlik effekti QP

ning teskari ishora bilan olingan qiymatiga tengdir:

- ∆H = QP yoki ∆U = -QP

Kimyoning termokimyo bo’limi reaksiyaning issiqlik effektlari va ularning

turli faktorlar bilan qanday bog’langanligini o’rganadi. Termokimyo ikkita asosiy

qonun va ulardan kelib chiqadigan natijalardan iborat. Bu bo’limning asosiy

qonunlaridan biri Gess qonuni hisoblanadi. Energiyaning saqlanish qonuni, ya’ni

termodinamikaning birinchi qonuni rus olimi G.I.Gess tajribalari asosida 1840-

yilda ta’riflangan: “Kimyoviy reaksiyalarning o’zgarmas hajmi va o’zgarmas

bosimidagi issiqlik effekti sistemaning boshlang’ich va oxirgi holatiga bog’liq

bo’lib, jarayonning borish yo’liga, qanday oraliq bosqichlar orqali o’tganligiga

bog’liq emas”. Termokimyoning amalda ko’p tatbiq qilinadigan bu muhim qonuni

yana quyidagicha talqin qilinishi ham mumkin: “Reaksiyaning issiqlik effekti

jarayonning qanday usulda olib borilishiga bog’liq emas, balki faqat reaksiyada

19

ishtirok etayotgan moddalarning dastlabki va oxirgi holatiga bog’liq”. Keltirilgan

ta’riflarning isboti misolida CO2 gazi C va O2 dan ikki xil yo’l bilan bevosita,

uglerod va kislorodning birikishi hamda CO hosil bo’lishi teng bo’ladi, ya’ni:

∆H1 = ∆H2 + ∆H3

Darhaqiqat, CO2

C + O2 = CO2 + ∆H1 (a)

reaksiyasi yordamida bir bosqichda yoki

C + O2 = CO + ∆H2 (b)

CO + O2 = CO2 + ∆H3 (v)

reaksiyalari orqali ikki bosqichda hosil qilinishi mumkin. (b) va (v)

tenglamalar qo’shilsa, (a) tenglama kelib chiqadi. Demak, ∆H1 = -∆H2 + ∆H3

bo’ladi. Tajribada ∆Ho1 = -393,3 kJ/mol, ∆Ho

2 = -111,3 kJ/mol va ∆Ho3 = -282,8

kJ/mol ekanligi aniqlangan. Shular asosida CO2 ning hosil bolish issiqligi

∆H1 = -∆H2 + ∆H3 = 111,3 + (-282,8) - 394,1 kJ/mol ga tengligini topamiz. Yana

bir misol: Gess qonuni tatbiq etib SO2 va H2O dan H2SO4 hosil bo’lish

reaksiyasining issiqlik effektini hisoblaymiz:

SO3 + H2O = H2SO4 - ∆H (a)

S + 1,5O2 = SO3 - ∆H1 (b)

H2 + 0,5O2 = H2O - ∆H2 (v)

H2 + S + 2O2 = H2SO4 - ∆H3 (d)

Bunda: ∆H1, ∆H2, ∆H3 - SO3, H2O, H2SO4 larning hosil bo’lish issiqliklari.

Agar (d) tenglamadan (b-v) ni olib tashlasak, (a) tenglama chiqadi, demak:

∆H = ∆H3 - ∆H1 + ∆H2, ya’ni: ∆H = + ∑∆Hh.b.. Yuqorida keltirilganlardan

kimyoviy reaksiyalarning issiqlik effekti maxsulotlar hosil bo’lish issiqliklari

yig’indisidan dastlabki moddalarning hosil bo’lish issiqliklari yig’indisini ayirib

tashlanganiga teng degan xulosa kelib chiqadi, ya’ni:

∆H = ∑nHmah. - ∑pHdast.modda

bunda: n,p- mahsulot va dastlabki moddalarning stexiometrik koeffitsentlari.

Shunday qilib, Gess qonuni va undan kelib chiqadigan natijadan foydalanib,

issiqlik effekti noma’lum yoki o’lchash qiyin bo’lgan jarayonlarning issiqlik

effektini topish mumkin. Gess qonunining natijalaridan biri ma’lum bir murakkab

moddaning oddiy moddalarga ajralish issiqligi qiymat jihatdan o’sha moddaning

elementlardan hosil bo’lish issiqligiga teng bo’lib, ishora jihatdan qarama-qarshi

ekanligini tasdiqlovchi qonundir. Bu natijani Lavuze-Laplas qonuni ham deb

yuritiladi. Shunga ko’ra:

∆Hh.b = - ∆Hajr.

Gess qonunidan kelib chiqadigan yana bir termodinamik hisoblash uchun

muhim bo’lgan natija quyidagicha izohlanadi: reaksiyaning issiqlik effektini topish

uchun reaksiya natijasida hosil bo’lgan moddalarning hosil bolish issiqliklari

yig’indisidan, reaksiyaga kirishuvi moddalarning hosil bo’lish issiqliklari

yig’indisini ayirish kerak. Masalan, ushbu umumiy reaksiya uchun:

aA + bB = cC + dD

reaksiyaning issiqlik effekti quyidagicha yoziladi:

∆Hp = (c∆Hc + d∆Hd) - (a∆HA + B∆HB)

20

bunda:

(c∆Hc + d∆Hd) -reaksiya mahsulotlarining hosil bo’lish issiqliklari yig’indisi;

(a∆HA + B∆HB) -reaksiya uchun olingan moddalarning hosil bo’lish issiqliklari

yig’indisi;

a, b, c, va d – moddalarning oldidagi stexiometrik koeffitsentlar.

Shuni ham aytish kerakki, Gess qonuni “reaksiya issiqliklari yig’indisining

doimiy qonuni” deb ham yuritiladi:

∆Hp = ∑∆Hmah. - ∑∆Hdast.modda

Shunga ko’ra Gess qonuniga yana quyidagicha ta’rif ham beriladi: Ketma-ket

boradigan bir qator reaksiyalar issiqlik effektlarining yig’indisi dastlabki modda

va maxsulotlarga ega bo’lgan boshqa reaksiyalar qatorining issiqlik effektlari

yig’indisiga teng.

Gess qonuni va kelib chiqadigan natijalardan foydalanib turli termokimyoviy

hisoblar yuritish mumkin; termokimyoviy tenglamalar reaksiyalarning issiqlik

effektlarini topishga imkon beribgina qolmay, balki ular asosida turli jarayonlar,

jumladan: erish, kristallanish, neytrallanish, gidradlanish, yonish parchalanish va

hakazo kabi amalda ko’p uchraydigan kimyoviy va fizik hodisalarning issiqlik

effektlarini keltirib chiqarish mumkin. Quyida shu jarayonlar va ularning issiqlik

effektlarini topish usullari bilan tanishib chiqamiz.


Yonish issiqligi deb bir mol modda to’la yonib, yuqori oksid hosil bo’lishi

uchun sarflangan issiqlik miqdoriga aytiladi. Bu standart sharoitda aniqlanadi va

hisoblanadi.

Masalan, NH3 molekulasining yonish reaksiyasi tenglamasi quyidagicha

yoziladi:

2NH3 + 4O2 = N2O5 + 3H2O + 2∆H (d)

bu yerda:

N2 + 3H2 = 2NH3 - ∆H (a)

N2 + 2,5O2 = N2O + ∆H1 (b)

3H2 + 1,5O2 = 3H2O + ∆H2 (v)

Reaksiyaning issiqlik effektlari hisobga olingan holda, (b) va (v)

tenglamalardan (d) tenglamani ayirib tashlab (a) tenglama kelib chiqishini ko’zda

tutgan holda

∆H = ni keltirib chiqaramiz

1 mol-ekv. kislota bilan 1 mol-ekv. ishqorning o’zaro ta’siri natijasida ajralib

chiqadigan issiqlik miqdori neytrallanish reaksiyasining issiqlik effekti deb ataladi.

Neytrallash issiqligi quyidagi formula yordamida hisoblab topiladi:

∆HH yoki QH =

Эkislota - kislota ekvivalenti;

m1 - ichki stakanning massasi, g;

m2 - eritmaning massasi, g;

21

1 mol modda erish jarayonida ajralib chiqadigan yoki yutiladigan issiqlik

miqdori erish issiqlik effekti deyiladi va u reaksiyaning issiqlik effekti kabi QЭ

yoki ∆H Эbilan belgilanadi. Erish issiqligi quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi:

∆HЭ yoki QЭ =

bunda: C - erituvchining solishtirma issiqlik sig’imi (suv uchun C = 4,18k J/g-

grad ga teng) m - eritma, ∆t - temperaturalar ayirmasi, Mmodda - erigan moddaning

nisbiy molekulyar massasi, m1 - erigan moddaning massasi. Suvsiz tuz bilan

suvdan 1 mol tuz gidrati hosil bo’lishida ajralib chiqadigan issiqlik miqdori

gidrodlanish issiqligi deyiladi. Gidradlanish issiqligi Qr yoki ∆Hr ni topish uchun

suvsiz tuzning erish issiqligi QЭ dan hosil bo’lgan gidratning erish issiqligi QЭ1

ayirib tashlanadi.

Qr = QЭ - QЭ1 yoki Нr = Нэ - Нэ

1

Masala: 2 g suvsiz СuSО4 50 g suvdа eritilgandа temperaturа 4 gradusgа

ko’tariladi. СuSО4 ning gidradlanish issiqligini hisoblang.

Yechish: а) suvsiz СuSО4 ning erish issiqligini hisoblaymiz:

kJm

tMmСQyokiH

CuSOOH

ЭЭ 992,6610002

160450187,4

1000

·42

b) Нr = Нэ - Нэ1 = - 66,992 - (-11,52) = 73,512 kJ/mol

(gidrat-mollanish-ekzotermik jarayon). Moddalarning hosil bo’lish

issiqliklarini bir-biriga taqqoslash natijasida quyidagilar aniqlanadi:

1. D.I.Mendeleyev jadvalining ma’lum qatorida turgan elementlardan birliklar

hosil bo’lishida kuzatiladigan issiqlik o’zaro birikuvchi elementlarning tartib

raqamlari orasidagi farqning ortishi bilan ortib boradi. Masalan:

;/1,2313

1

;/0,3212

1

;/0,413

molkJH

molkJH

JmolkH

AlCl

MgCl

NaCl

Bu yerda bitta kimyoviy bog’ uchun to’g’ri keladigan issiqlik miqdori

berilgan. Bu sonlarni bir-biriga taqqoslab, quyidagi qoida aniqlangan: o’xshash

birikmalar hosil bo’lganda oraliq element birikmasining hosil bo’lish issiqligi

uning yonidagi ikkala element birikmalari hosil bo’lish issiqliklarining o’rtacha

arifmetik qiymatiga teng bo’ladi. Masalan: MgCl2 hosil bo’lish issiqligi:

;/2322

1,645

2

1,2320,413

2

1molkJHMgCl

Bu qoida 1928 yil A.M.Berkengeym tomonidan ta’riflangan. 2.Biror metall

davriy jadvalning ma’lum guruppasidagi metallmas element bilan birikma hosil

qilish issiqligi uning atom massasi ortishi bilan kamayadi. Masalan:

Н°АgF = - 202,9 kJ/mol; Н°АgС1 = - 126, 8 kJ/mol.

Н°АgВг = - 99,16 kJ/mol; Н°АgJ = - 64,2 kJ/mol.

22

3. Bir metallmetallmas element bilan bir necha xil birikma hosil qila oladigan

bo’lsa, ularning birinchi atomlari birikkanda eng ko’p issiqlik chiqadi, keyingi

atomlari birikkanda esa kamroq issiqlik chiqadi.Masalan: НFeCl2 = - 341,0 kJ/mol,

НFеС13 = - 405,0 kJ/mol. Bu qoidaga asoslanib, birikmadagi eng keyingi metal

bo’lmagan atomni chiqarib yuborish oson, degan xulosa chiqara olamiz.

4.Kimyoviy xossalari jihatdan yaqin bo’lgan elementlarning o’xshash

birikmalarining hosil bo’lish issiqliklari bir-birinikiga yaqin bo’ladi:

НNaОН = - 426,6 kJ/mol; НLiOH = - 487,8 kJ/mol;

НCsOH = - 406,5 kJ/mol; Нкон = - 425,93 kJ/mol.

Kristal moddaning hosil bo’lish issiqligi amorf moddaning hosil bo’lish

issiqligidan ortiqdir.

Birikmalarning atomlardan hosil bo’lish issiqligi ularning molekulalardan

hosil bo’lish issiqligidan yuqori bo’ladi.

Kimyoviy birikmalarning hosil bo’lish issiqliklari bilan elementlarning davriy

sistemada joylashgan o’rni orasida ham ma’lum bog’lanish bor. Bu bog’lanishni

absesslar o’qiga elementlarning D.I.Mendelyev davriy sistemasidagi tartib

raqamlari, ordinatalar o’qiga ularning ma’lum sinfga oid birikmalarining hosil

bo’lish issiqliklarini qo’yib, har bir sinfning o’ziga xos diogrammasini hosil qilish

mumkin.

Entropiya. Issiqlik mashinalarida issiqlikning ancha qismi bekorga

sarflanadi. Boshqa turdagi energiyalardan foydalanilganda ham energiyaning

ma’lum qismi issiqlikka aylanib, bir qismi bekorga isrof bo’ladi. Masalan, elektor

lampochkasida elektr energiyaning faqat ozgina qismi yorug’likka, qolgan qismi

esa issiqlikka aylanadi. Issiqlikka aylangan energiya atrofdagi muhitga tarqalib

ketadi va undan foydalanib bo’lmaydi; demak, energiya miqdori o’zgarmasa ham,

uning sifati o’zgaradi, ya’ni energiya o’z qiymatini yo’qotadi. Qiymatni yo’qotgan

bunday energiya miqdorini ifodalash uchun termodinamikaga entropiya

tushunchasi kiritilgan.

Izotermik (o’zgarmas temperaturada) jarayonda yutilgan issiqliklar

yig’indisining mutloq temperaturaga nisbatisistemaning entropiyasining o’zgarishi

deb ataladi va quyidagi qiymatga ega bo’ladi.

S = Q/Т

Muvozanat holatdagi har qanday sistema “entropiya” nomli o’ziga xos holat

funksiyaga ega bo’lib entropiyaning qaytar jarayonda S = S2 – S1 = Q/Т tenglama

asosida hisoblanadi (bu yerda, Q – mazkur temperatura Т da yutilgan yoki ajralib

chiqadigan issqlik miqdori).

Agar jarayon o’zgaruvchan temperaturada sodir bo’lsa, entropiya o’zgarishini

hisoblash uchun barcha temperaturalardagiQ/Т larning yig’indisini olish kerak.

Entropiyaning haqiqiy ma’nosini quyidagicha tushunish mumkin. Entropiya

modda yuz berishi mumkin bo’lgan va uzluksiz o’zgarib turadigan holatlarni aks

ettiruvchi funksiyadir. Moddaning ayni sharoitdagi holati juda ko’p turli-tuman

mikroholatlar tufayli yuzaga chiqadi, chunki modda zarrachalari doim uzluksiz

to’lqinsimon harakatda bo’lib, bir mikro holatdan boshqa mikro holatga o’tib

23

turadi.Boltsman nazaryasiga muvofiq holatlar soni bilan entropiya orasida quyidagi

bog’lanish mavjud:

S = R/N · lnW

N – Avagadro soni, R – unversal gaz doimisi, W – mikroholatlar soni.

Uzluksiz o’zgarib turadigan mikroholatlar soni qancha ko’p bo’lsa, modda

holatining tartibsizlik darajasi ham shunchalik katta bo’ladi. Modda tartibli

holatdan tartibsiz holatga o’tganda uning entropiyasi ortadi. Entropiya o’zgarishi

quyidagi formula bilan ifodalanadi:

lik tartibsizholatdagi birinchi

lik tartibsizholatdagi ikkinchilnRS


Modda yuqori temperaturali holatda bo’lsa, uning entropiyasi yuqori bo’ladi.

Masalan, bir mol suvning entropiyasi bir mol muzning entropiyasidan 21,0 kJ ortiq

bo’ladi. Qizdirilganda moddalarning entropiyasi ortadi, hajm o’zgarganda gazlarda

ham shunday bo’ladi. Bosim ham gazlarning entropiyasiga keskin ta’sir etadi . 1-

rasmda keltirilgan grafikada temperatura oshganda entropiyaning modda holati

o’zgargandagiga nisbatan deyarli o’zgarmasligi ko’rsatilgan. Grafikda modda

holatining o’zgarishi entropiyaning keskin o’zgarishiga sabab bo’lishini ko’ramiz.

1.- rasm. Entropiyaning temperaturaga bog’liqligi.

Demak, entropiyaning o’zgarishi moddaning tartibsizlik darajasiga to’g’ri

proporsionaldir. Entropiya qiymati J/mol-grad bilan o’lchanadi. Suyuqlik bug’

holatiga o’tganida, kristal modda suvda eriganda, ya’ni modda bir agregat holatdan

ikkinchi agregat holatga o’tganida sistema entropiyasi ortadi. Agar bug’

kondensatsiyalanib, suyuq yoki kristall holatga o’tsa, modda entropiyasi kamayadi.

Shuningdek, kimyoviy jarayon vaqtida ham entropiya ortishi yoki kamayishi

mumkin. Masalan:

C(q) + СО2(g) → 2СО2(g)

Reaksiyada sistema entropiyasi ortadi

3Н2(G) + N2(g) → 2NН3(g)

Misol: 1 mol suv 100°С da bug’latiladi. Suvning solishtirma qaynash issiqligi

225,8 kJ bo’lsa, 1 mol suv 100°С da bug’langanda uning entropiyasi qanchaga

ortadi?

24

Yechish. Suvning qaynash temperaturasida bog’lanish izotermik jarayon

bo’lgani uchun suv entropiyasining ortishi S = Q/Т formula bilan hisoblab topiladi.

Q = 539,8 · 18 = 9716,4 кал;

Т = 273,2 + 100 = 373,2°;

molgradJyoki

molgradkalS

85,10804,26

2,373

4,9716

Demak, entropiya 108,85 J/grad ∙ molga ortar ekan.

Tayanch so'z va iboralar.

Termodinamika, entalpiya va entropiya faktorlari, reaksiyaning issiqlik

effektlari, erkin va bog’langan energiya, kimyoviy termodinamika, postulatlar,

energiya yo’qolmaydi va yo’qdan bor bo’lmaydi, reaksiyaning issiqlik effekti

jarayonning qanday usulda olib borilishiga bog’liq emas, energiyaning saqlanish

qonuni.

Nazorat materiallari.

1. Standart holatdagi ammoniy nitratning parchalanishi NН4 NО3 → N2О +

2Н2О mumkinmi? Javobingizni G298 (kJ) yordamida isbotlang.

а) yo’q, -169,9. b) hа, -169,9, v) yo’q, -169,9. g) hа, +169,9. d) yo’q,

+339,8.

2. Oddiy moddalardan 2,69 · 10-2 kg mis (II) – xloridning hosil bo’lishida

41,17 kJ issiqlik ajralib chiqadi. Mis (II) – xloridning hosil bo’lish issiqligini

aniqlang?

а) - 857,7. b) - 205,9. v) - 205,9. g) - 857,2. d) - 411,8.

3. 5,6·10-3 м3vodorodni (n.sh) ftor bilan ta’sirlanish natijasida qancha

miqdorda issiqlik ajralib chiqadi yoki yutiladi?

а) - 67,78. b) - 135,56. v) + 135,56. g) + 67,78. d) - 0.

4. Alyuminiy oksidini hosil bo’lish issiqligi – 1675 kJ/mol bo’lsa, 10 g.

Аlyuminiy oksidini hosil bo’lishida qancha issiqlik ajralib chiqadi?

а) -39,2. b) -164,2. v) -400,3. g) -1675. d) -600,6.

5. Agar 140 g kalsiy oksidini korbanat angidirid bilan ta’sirlanishi natijasida

106 kkal issiqlik ajralib chiqadi. Reaksiyaning issiqlik effektini (kJ) aniqlang.

а) -393. b) -177 v) -37,6. g) -37,6. d) -177

6. Uglerod monoksidi bilan 5,6 · 10-3 м3 kislorod (n.sh) ta’sirlanishi natijasida

qancha issiqlik (kJ) ajralib chiqadi?

а) -494. b) -98,8. v) -197,6. g) -692. d) -395,2.

7. Аgar 3,04·10-3 kg magniyni yondirish natijasida 76,16 kJ issiqlik ajralib

chiqsa, magniy oksidining hosil bo’lish issiqligi qancha bo’lishini aniqlang ?

а) -301. b) -601. v) 0-601. g) -301. d) -1202.

Mashqlar

1. Кinetik energiya bilan potensial energiya farqlarini tushuntirib bering.

Misollar keltiring.

25

2. Оyning massasi 7,3·1022 kg ga teng. Oy Yer atrofida 1,0·105 sm/s chiziqli

tezlik bilan harakatlanadi. Oyning Yerga nisbatan kinetik energiyasini toping.

3. Мuzning erishi, efirning bug’lanishi, natriyning suv bilan birikishi, yashin

razriyadi, bug’dan issiqlikning ajralishi kabi jarayonlarning qaysi biri endotermik,

qaysi biri ekzotermik jarayonlarga kiradi.

4. Cho’milish havzasi 240 м3 suvni sig’diradi. Atrofga tarqaluvchi issiqlik

miqdorini hisobga olmaganda hovuzdagi suv temperaturasini 16° dan 24° gа

ko’tarish uchun qanday miqdordagi issiqlik kerak bo’lishini hisoblab toping.

Adabiyotlar.

1. Ахмеров К. Жалилов А.Сайфуддинов Р.”Умумий ва анорганик кимё”

Т.2003 Ўзбекистон. Дарслик.

2. Axmerov K. Jalilov A.Sayfuddinov R.”Umumiy va anorganik kimyo”

T.2006 Uzbekiston. Lotin alifbosida.Дарслик

3 .Ахмеров К. Жалилов А ., Сайфуддинов Р. «Умумий ва ноорганик

кимё» Т.2002 йил Маърузалар курси. Ўқув қўлланма

4. Қ. Aхмеров, A. Жaлилов, A. Исмоилов. “Умумий вa aноргaник

кимё” Тошкент, Ўқитувчи 1988.

5. Т. М. Миркомилов, Х. Х. Муҳитдинов Умумий кимё Тошкент,

Ўқитувчи 1987/

3.2. "Kompleks birikmalar va ularda kimyoviy bog’lanish tabiati" mavzusi bo'yicha ma'ruza matni

Reja:

1. Kompleks birikmalarning tuzulishi.

2. Xelatlar va ularning biologik sistemalardagi o’rni.

3. Kompleks birikmalar nomenklaturasi va izomeryasi.


Metallarning reaksiyada elektron yo’qotishlari ular uchun alohida hususiyat

ekanligi aytib o’tilgan. Hosil bo’luvchi musbat zaryadlangan ionlar-kationlar erkin

holda bo’lmay, ularni qurshab turuvchi anionlar bilan birgalikka mavjud bo’ladiki,

bu zaryadlarning muvozanatga olib keladi. Metallarning kationlari – Luis

kislotalari (G.N.Luis kislota sifatida elektron juftiga ega bo’lgan akseptorni, asos

sifatida esa shu elektronlar jufti donorini tushuntirgan) hossalariga ham egadir.

Ularning bo’linmagan elektron juftlariga neytral molekula yoki anionlar bilan

bog’lanishi mumkinligini bildiradi. Shunday qisimchalar kompleks ionlar yoki

komplekslar, tarkibida shunday ionlar bo’lgan birikmalar esa koordinatsion

birikmalar deyiladi.

26

Koordinatsion birikmalar kimyoda keng o’rganiladi. Xozirgi vaqitda ko’pgina

metallorganik birikmalar, vitaminlar (B12), qon gemoglabini, xlorafil va boshqalar

ham shunday birikmalardan hisoblanadi.

Kompleks birikmalarda metall atomlarini o’rab turuvchi molekula yoki ionlar

ligandlar (lotincha – Ligare – bog’lovchilar) deb ataladi. Ular eng kamida bitta

taqsimlanmagan valent elektronlar juftiga ega bo’ladi:

Ba’zi hollarda metall bilan uning ligandlari orasida hosil bo’luvchi bog’larni

musbat ion bilan manfiy iyon yoki kutublangan molekulalarning manfiy tomonlari

orasida hosil bo’luvchi elektrostatik tortushuv bilan ham tushuntiriladi. Shunga

ko’ra, metallarning kompleks birikmalar hosil qilish hususiyati metall ionining

musbat zaryadi ortishi va uning ion radiusi kamayishi bilan ortadi. Ishqoriy

metallarning ionlari Na+ vа К+ katta qiyinchilik bilan komplekslar hosil qilgani

holda oraliq metallarning ko’p zaryadli musbat ionlari kompleks hosil qilishga

moilligi bilan ajralib turadi. Сr3+ ionining А13+ ioniga qaraganda mustahkamroq

kompleks hosil qilishi ham diqqatga sazovor. Metall ioni bilan ligand orasida darsil

bo’luvchi bog’ avval ligandga tegishli bo’lgan elektron juftining ular o’rtasida

mujassamlashuvi hisobiga amalga oshishi quyidagi misoldan ham ko’rinadi:

Коmpleks ion hosil bo’lganda, ligandlar metall atrofida yig’ilyapti, degan

ma’no tushuniladi. Metallning markaziy ioni va u bilan bog’langan ligandlar

koordinatsion sferani tashkil etadi. Shuning uchun koordinatsion birikmalarni

ifodalashda ichki koordinatsion sferani birikmaning boshqa qisimlardan ajratish

maqsadida kvadrat qavslardan foydalaniladi. [Сu (NН3) 4] SО4 formulasiga ega

bo’lgan moddadа [Сu (NН3)4 ]2+ va SО4

2- ionlarini o’z ichiga olgan koordinatsion

birikma ifodalangan. Bu birikmada to’rt molekula amiak ikki valentli mis bilan

to’g’ridan-to’g’ri bog’langandir.

Коmpleksdagi markaziy metall atomi bilan to’g’ridan-to’g’ri bog’langan

ligand atomi donor atomi deyiladi. Коmpleksida donor atomi azot atomi

hisoblanadi.

27

Меtall ioni bilan bog’langan donor atomi soni metallning koordinatsion soni

deb yuritiladi. Yuqoridagi kompleksni platinaning koordinatsion soni 4 ga, [Со

(NН3)6 ]3+ dа esa kobaltning koordinatsion soni 6 ga teng. Ba’zi metallarning ionlar

doimiy koordinatsion songa ega bo’ladi. Uch valentli xrom bilan kobaltning

koordinatsion soni 6 ga, ikki valentli platinaniki 4 ga tengligi aniqlangan.

Кооrdinatsion soni ko’pincha 4 va 6 ga teng bo’ladi. Bu son metall ioninig katta

kichikligi va uni o’rab turgan ligandlarga ham bog’liq bo’ladi. Ligandlar yirik

bo’lganda, ular metall ioni atrofida kamroq to’plana oladi. Markaziy atomiga

birikkan manfiy zaryad metall tashuvchi ligandlar ham koordinatsion sonning

kamayishiga sabab bo’ladi. [Ni (КН3) 6]2+ kompleksida nikel (П) - ioni atrofida

ammiakning 6 ta neytral malekulasi to’plansa [NС14]2- kompleksiga 4 ta manfiy

zaryadlangan xlorid ion yig’iladi. To’rt koordinatsion sonli komplekslar tetraedrik

yoki tekis kvadrat, olti koordinatsion sonlar esa oktaedrik geometrik tuzilishga ega

bo’lad.

2. Xelatlar va ularning biologik sistemalardagi roli.

Biometallarning koordinatsion birikmalari organizimda muhim funksiyalarni

bajaradi. Oddiy sharoitda molekula yoki ionlar biometall ioni hamda bitta donor

atomi bilan koordinatsialanadi. Bunday zarrachalar monodentat (“bir tishli”)

ligandlar deyiladi. Bularga ОН, Р, С1 kabi va boshqa oddiy ionlar kiradi. Ba’zi

ko’p atomli anion (NO3-, СО32-, SО4

2-) va boshqalar ham monodentat usulida

koordinatsialanishi mumkinligi aniqlangan. Organizmining 90% dan ortiq massasi

monodentat ligand hisoblangan va kislorod atomi orqali koordinatsiyalashgan suv

molekulasiga to’g’ri keladi. Suv molekulasi o’ziga xos burchak strukturasiga (О—

Н bog’lari orasidagi burchak 105° ga teng) va 1,87 V dipol momentiga ega.

Aminlar va ba’zi azotli birikmalar ham shu monodentat usulida bitta donor atomi

orqali koordinatsiyalanadi. Bunday usulni amalga oshuvi uchun metall atomlari

ikki donor atomi, ikki uglerod atomlaridan besh yoki olti a’zoli halqa hosil bo’lishi

zarur. Bidentant ligantlar orqali kompleks hosil bo’lishida halqalarning vujudga

kelishi “xelat effekti” deb yuritiladi. Xelat koordinatsion birikmalar shunga

o’xshash monodentat ligandlar bilan hosil qilingan birikmalarga nisbatan

birmuncha barqarorligi bilan ajralib turadi (5 a’zolilar olti a’zolilarga qaraganda

barqaror). Ba’zi paytlarda beqaror bo’lgan 4 va 7 a’zoli halqalar hosil bo’lishi

aniqlangan.

Tirik organizimda bo’lgan ligand (bioligand)lar yaxshi xelat hosil

qiluvchilardan hisoblanadi. Bularga – aminokislotalarning anionlari

(Н2NСНRСОО-), piridin qatorining ba’zi azotli asoslari, nuqleotitlar va boshqalar

kiradi. Tirik organizimda hosil bo’ladigan koordinatsion birikmalardan

28

metallarning aminokislatali komplekslarini ko’rsatib o’tish zarur. Bulardan biri

besh a’zoli xelat halqasidir:

Aminokislota komplekslarining barqarorligi quyidagi tartibda (qatordagidek)

ortadi:

Са2+< Мg2+< Мn2+< Fе2+< Сd2+< Со2+< Zn2+< Ni2+< Сu2+

Bu yerda kislorod bilan amin azoti donor atomlari vazifasini bajarganda qator

o’z kuchini to’la saqlaydi.

Ikki va undan ortiq donor atomiga ega bo’lgan ligandlar metall ionlari

atrofida koordinatsialana oladi. Bular polidentat ligandlar deb nom olgan. Ikki ba

undan ortiq donor atomlari orasidagi metalni o’ziga tortish xususiyatiga ega

ekanligi tufayli ularni xelatlovchi (grekcha – qisqichbaqa panjasi so’zidan olingan)

agentlar yoki xelatlar deyiladi. Bularning eng oddiy vakili diamindir:

Ushbu liganddagi ikkita azot atomida (donor atomlarida) elektron juftlari bir-

biridan biroz uzoq joylashgan bo’lib, ligand molekulasining qisimlari metall ioni

atrofida aylana oladi, natijada har ikkala azot atomi metall bilan koordinatsion bog’

hosil qila oladi. Etilendiamin bidentat ligand bo’lib, oksalt-ion С2О42- va karbonat-

ion СО32- ham shu qatorga kiradi:

Etilediamin tetrasirka kislota anioni bo’lgan quyidagi polidentat legand ham

keng tarqalgan:

Ushbu ion oltita donor atomiga ega bo’ib, bularning hammasi bir vaqitning

o’zida metall ioni bilan koordinatsion bog’ hosil qila oladi, bunda ligand metall

ioni metall ioni atrofida buralib qoladi. Xelatlovchi agentlar ligandlarga qarama-

qarshi o’laroq barqarorroq komplekslar hosil qiladi.

Kompleks hosil qiluvchilar analizlarda, reaksiya o’tkazish uchun xalaqit

beruvchi metall ionlarini tutib qolishda, tabiiy suvlarni qayta ishlashda, tozalashda

va boshqa maqsadlarda qo’llaniladi.suvdagi kotionlar kompleksga o’tib, sovun va

29

sun’iy yuvuvchi vositalarning xossalariga putur yetkazmaydi. Tarkibida Мg2+ va

Са2+ ionlari bo’lgan qattiq suvlarni yumshatishda ishlatiladigan natriy tripolifosfat

Muhim va arzon sun’iy yuvuvchi vosita xisoblanadi.

Uglerod, vodorod, kislorod va azot biologik hujayralarning asosiy massasini

tashkil etadi. Bular bilan bir qatorda hayot jarayonlarining to’liq o’tishi uchun mis,

temir, marganes, rux, kobolat va molibden kabi elementlar zarurligi ma’lum.

Ularda turli elektron donor gurppalar bilan kompleks hosil qilish hususiyati

kuchli namoyon bo’ladi. Organizimda kechdigan turli reaksialarni o’tkazishga

yordam beradigan katalizatorlar – fermentlar ham metall ionlari tufayli mavjud

bo’la olishi ana shundan. Qizig’i shundaki, organizm uchun zarur kimyoviy

elementlardan birortasi yetishmay qolganda uning ish funksiyasi buziladi, kishi

betob bo’ladi, o’zini yomon sezadi. Bu holatning uzayishi insonni hayotdan ko’z

yumishigacha olib kelgan payitlari qayd qilingan. Organizm uchun natriy, magniy,

kalsiy, qaliy, fasfor, oltingugurt va xlor ham zarurligi ilmiy asosda tasdiqlangan.

Biologik jarayonlarda katta muxim ahamiyatga ega bo’lgan ko’p a’zoli

getrosiklik birikmalardan profirinlar ham kompleks birikmalar hosil qiladi. Turli

profirinlar bir-biridan tarkibiga kirgan metallar yoki o’rinbosarlar gruppasi bilan,

shuningdek chetdagi uglerodga birikkan ligandlari bilan farq qiladi. Gemoglabin

ana shu profirinlar gruppasiga kiradi. U qonda kislorod tashuvchi bo’lib xizmat

qiladi. Qonda temir va magniyning bo’lishi gemoglabin bilan bog’liq. Organizmda

temir yetishmaganda kishi animiya kasalligi bilan og’riydi. Bunda u

quvvatsizlanadi va ko’p uxlaydigan bo’lib qoladi. Temir va shu kabi boshqa

mikrooelementlar o’simliklar uchun ham zarur.

3. Kompleks birikmalar nomeklaturasi va izomeriya.

Kompleks birikmalarni nomlashda empirik nomenklaturadan foydalaniladi.

Bunday nomlarning ba’zilari hozirgi kungacha saqlanib qolgan. Reyneke tuzi NН4

[Сr (NН3)2 (NСS)4 ] ana shuday komplekslardan biridir. Nazariy va amaliy kimyo

Xalqaro ittifoqi (IYuPAK) qabul qilgan nomenklatura Vatanimizda 1963-yildan

boshlab joriy etilgan bo’lib kompleks birikmalar uchun quyidagicha qo’llaniladi:

1. Тuzlarda avvalo kation nomi, so’ngra anion nomi aytiladi.

[Со (NН3)5 О] С12 — pentaaminxlorokobalt (II)-xlorid. [Со (NН3)6 ] [Сr

(С2О4)3 ] — geksaamin kobalt (III) - trioksalat xrom (III).

2. Кompleks ion yoki molekulani nomlashda metallarga etibor beriladi.

Ligandlar ularning zaryadlaridan qa’tiy nazar alfabit tartibida sanaladi.

Коmpleksning formulasi yozib bo’lingach, birinchi bo’lib metall ko’rsatiladi К2 [Рt

(N2О2)2 С12 ] dixloridinitroplatinat (II) - kaliy.

3. Аnion ligandlarga “O” qo’shimchasini qo’shib, neytral ligandlar molekula

kabi o’qiladi. Мasalan, N3-azido, Вr - bromo СN - siano, С2О42- - oksalato va h.k.

30

К2[N (СN)4 ] - tetratsianoniklat (II) - kaliy. [А1(Н2О6) ] С13 - geksaakvoalyuminiy

(III) - xlorid.

4. Ligandlar soni (1 dan ortiq bo’lganda) grek raqamlari bilan belgilanadi

(ligandlar soni 2, 3, 4, 5 va 6 bo’lganda di-, tri-, tetra-, penta- va geksa deb

yoziladi).

Agar ligand nomining o’zida grek qo’shimchasi bo’lsa, masalan, monodi-va

hokazo, unda ligand nomi qavsga olinib, unga boshqa qo’shimcha qo’shib yoziladi

(bis-, tris-, tetrakis-, gegsakis kabi ifodalanadi), ligandlar tegishlicha 2, 3, 4, 5 va 6

bo’lganda..

[Со (NН2 - СН2 - СН2NH2 )3 ] С1- tris (etilendiamin) kobalt (III) xlorid.

5. Коmpleks anionlar nomiga – at qo’shimchasi qo’shib o’qiladi. Маsalan:

К2[ Ni (СN)4 ] – tetrasianonikelat (II) - kaliy.

6. Меtalning oksidlanish darajasi uning nomi ortiga qavsga olingan rim

sonlari bilan belgilanadi. Masalan, [Со(NН3)5О]2 da kobaltning oksidlanish

darajasi plyus uchga tengligini ko’rsatish uchun rimcha (III) dan foydalaniladi.

Коmpleks birikmalarda struktura (holat va koordinatsion) izomeriya vа stereo

(geometrik optika) izomeriyalar bor. Bularning birinchisida birorta ligand

koordinatsion bog’ orqali to’g’ridan-to’g’ri bog’langan bo’lsa, boshqalarida u

kristall to’rning koordinatsion ta’sir doirasidan tashqarida bo’ladi. Buni quyidagi

kompleks birikma [СrО2(Н2О)6] misolda namoyish qilish mumkin:

[Сr(Н2О)6] Сl2 – binafsha rangli modda

[Сr(Н2O)5Cl2] Cl2·Н2O

Ko’k rangli moddalar

[Сr(Н2O)4Cl2] Cl2·2H2O

Stereoizomerlar bir xil kimyoviy bog’lanishga ega, lekin bir-biridan fazodagi

joylashuvi bo’yicha farq qiladi. Quyida ko’rsatilganidek Рt(NH3)2Сl2- kompleks

birikmalarida xlor-ligandlar yonma-yon holda (a) yoki qarama-qarshi tomonlarda

joylashishi mumkin:

Koordinatsion sferada donor atomlarining turlicha joylashuv hisobiga vujudga

keladigan izomeriya turi geometrik yoki stis- va trans- izomeriya deyiladi.

Quyida: Рt(NН3)2С12 kompleks birikmadagi geometrik izomerlarning

ko’rinishi tasvirlangan: a) stis-izomer, b) trans-izomer.

Bir xil gruppalar yonma-yon joylashgan izomer molekulalari stis-izomer, bir

xil gruppalar bir-biridan uzoqda joylashganlari esa trans-izomer hisoblanadi..

31

Ko’zguda bir-birining aksini ifodalovchi izomerlar optik izomerlar turiga

kiradi. Insonning ikki qo’li bir-biriga juda o’xshagani bilan ular bir-biriga barcha

jihatdan mos keladi deb bo’lmaydi. Optik izomerlarning fizik va kimyoviy

xossalari o’zaro o’xshash bo’lib, ko’rinishlari faqat ko’zgudagina aks etgandagina

yaqinligini aytib o’tamiz.


Коmpleks ion hosil bo’lganda, ligandlar metall atrofida yigilyapti, degan

ma’no tushuniladi, xelatlar, metallorganik birikmalar, Luis kislotalari, turli

zaryadli ion-komplekslar, komplekslarda s- va p- orbitallar, kompleks birikmalar

nomeklaturasi va izomeriya,

Nazorat materiallari.

1. Quyidagi kompleks birikmalarni IYuPAK nomenklaturasi bo’yicha

nomlang, ichki koordinatsion sferasi, koompleks hosil qiluvchi ion, ligandlar va

tashqi sfera ionlarini ko’rsating:

а) К2 [РtС14];

b) К4[Fе(СN)6];

v) [Аg(NН3)2]2Вг;

g) К [ВF4].

2. Valent bog’lar usuli yordamida ammiak molekulasini ligand bo’la olishi,

ammoniy kationi NН+4 ning esa ligand bo’la olmasligini tushuntirib bering.

3. Labil (o’zgaruvchan) va (barqaror) komplekslar bir-biridan qanday

farqlanadi?

4. Кооrdinatsion birikmalarda qanday gibridlanishlarni bilasiz?

5. Quyidagi koordinatsion birikmalarning har birida metalning markaziy

atomi oksidlanish darajasini ko’rsating:

а) К4 [Fе(СN)6];

b) [Рt(NН3)4Cl2]Cl2;

v) [Аg(NН3)2]С1 ↔ [Аg(NН3)2]+ + Сl-

g) [Со(NН2 - СН2 -СН2NH2)3]С1

6. [Рt(еп)(NO2)2] Br2 birikmasi stereoizomerlarning tuzilish shaklini ifodalang.

7. Таjribalar temir (II) quyi spin holatida bo’lganda uning ion radiusi yuqori

spin holatidagiga nisbatan past bo’lishini ko’rsatdi. Bu holatni qanday izohlash

mumkin?

8. Tuzlarda avvalo kation nomi, so’ngra anion nomi aytilishini tushuntirib

izohlab bering.

9. Turli zaryadli ion-kompleks hosil qiluvchilarning koordinatsion sonlar

haqida tushuncha bering.

10. Tetroedrik tuzulishga ega bo’lgan komplesni ko’rsating?

a) К4[Fе(СN)6];

b) [Zn2+(NН3)4]2+;

v) [Аg(NН3)2]2Вг;

g) К [ВF4].

32

Adabiyotlar


Т.2003 Ўзбекистон. Дарслик.


T.2006 Uzbekiston. Lotin alifbosida. Darslik

3. Ахмеров.К, Жалилов.А, Сайфуддинов.Р, «Умумий ва ноорганик


4. Қ.Aхмеров, A.Жaлилов, A.Исмоилов. “Умумий вa aноргaник кимё”

Тошкент, Ўқитувчи 1988

5. Т.М.Миркомилов, Х.Х.Муҳитдинов Умумий кимё Тошкент,

Ўқитувчи 1987

3.3. "Noorganik kimyo va ekologiya" mavzusi bo'yicha ma'ruza matni

Reja:

1. Noorganik kimyo va ekologiya.

2. Ozon qatlamini saqlash bo’yicha xalqaro hamkorlik.

3. Oqava suvlarni tozalash yo’llari.


Atmosfera va atrof muhitga tarqalayotgan moddalar avvaliga oddiy bo’lib

ko’rinsada, aslida ular bir-biriga qo’shilib, quyosh nuri, bosim, temperatura, suv va

shu kabi boshqa omillar ta’sirida katta o’zgarishlarga sabab bo’layotgani ma’lum.

Korxonalardan ajralib, suvga yoki tuoroqqa qo’shilib atrof muhitni turli chiqindilar

bilan “boyityotgan” maxsulotlar endilikda atmosferani iflaslantirib bormoqda.

Buning oldini olish tez orada hal etilishi lozim bo’lgan muhim masalalardan bo’lib

qoladi. Ushbu maruzamizda ana shular haqida fikr yuritiladi.

Atmosfera murakkab sistema bo’lib, dengiz sathida havoning 99 foizi azot

bilan kislorodga to’g’ri keladi. (qolganlari CO2 va asl gazlardan iborat).

Atmosferaning tarkibiy nisbiy molekulyar massasi 90 km balandlikkacha

o’zgarmaydi, undan yuqorida esa tez o’zgaradi. Masalan, dengiz sathidagi miqdori

juda kam bo’lgan geliy 500-1000 km balandlikda atmosferaning asosiy

komponentiga aylanadi. Atmosfera tarkibining balandlik bo’yicha o’zgarishi

kimyoviy o’zgarishlar bilan bog’liq bo’ladi. Quyoshning elektromagnit nurlanishi

natijasida vujudga keladigan energiyaning yutilishi orqasida atom va molekulalar

ionlarida ham dissotsiyalanadi. Bunda kislorod molekulalari quyidagi holda

atomlarga dissotsialanadi:

О2(gaz) + hv → 2О(gaz)

Bunday jarayonning davom etishi natijasida atmosfera tarkibining o’rtacha

nisbiy molekulyar massasi pasayadi. Chunonchi molekulyar kislorodniki 32 ga,

atomar kislorodniki 16 ga teng. tarkibida atomar va molekulyar holdagi kislorodi

33

bo’lgan gaz aralashmasining molekulyar massasi 16-32 orasida bolishi tabiiy.

Atmosferada suvning fotodissotsiyalanishi ham qiziqish tug’diradi. Yer yuzasidan

atmosferaning yuqori qavatlariga ko’tariluvchi suv miqdori unchalik ko’p emas.

Ammo suvning atmosferadagi fotodissotsiyalanishi yerda kislorodli atmosferaning

vujudga kelishiga sabab bo’lgan, degan fikrlar mavjud.

Atmosferada juda ko’p kimyoviy reaksiyalar amalga oshadi. Bulardan

elektron ko’chishi bilan boradigan reaksiyalar kimyoning barcha tarmoqlari bilan

bir qatorda biokimyo uchun ham muhimdir. Turli xil birikmalarning hosil bo’lishi,

parchalanishi, almashinuv reaksiyalari momaqaldiroq paytida amalga oshadigan

ozon O3 hosil bo’lishi reaksiyalari inson va jonivorlar uchun muhim ahamiyat kasb

etadi. Almashinuv reaksiyalariga misol qilib quyidagi jarayonlarni ko’rsatish

mumkin.

О(gaz) + N2(gaz) → NO+(gaz) + N(gaz)

N(gaz) + О(gaz) → NО+(gaz) + N(gaz)

Yuqoridagi reaksiyalar ekzotrmik reaksiyalar bo’lganligi tufayli osonlik bilan

amalga oshadi. Atmosferaning yuqori qismida NO ning konsentratsiyasi milliondan bir

qismni tashkil qilishiga qaramay NO+ atmosferaning o’sha qismida engc ko’p

tarqalgan ion hisoblanadi. Mezosfera bilan strotasferada hosil bo’luvchi atomar

kislorod, kislorod molekulasi bilan birikib, ozon (O3) ni hosil qiladi:

О(gaz) + О2(gaz) → О3(gaz)

Ozon molekulasi qo’shimcha energiyaga ega. Uning atomar va molekulyar

kisloroddan hosil bo’lishi energiyaning ajralishi bilan boradi (105 kJ/mol). Ozon

o’zidagi ortiqcha energiyani yoqotishga intiladi. U quyosh nurini yuvib, atomar va

molekulyar kislorodga parchalana oladi. Buning uchun zarur bo’lgan energiyani

to’lqin uzunligi 1140 nm dan ortiq bo’lmagan fotonlar yetkazib beradi. Ozon

molekulasining to’lqin uzunligi 200-300 nm fotonlarni yutishi insoniyat uchun katta

ahamiyatga ega. Agar stratosferada ozon qavati bo’lmaganda, u qisqa to’lqinli katta

energiya - fotonlar yerga o’tib ketar edi. “Ozon” qalqoni bo’lmaganda edi, ana shu

katta energiyali fotonlar o’simlik, hayvonot dunyosi va insoniyatni, ya’ni Yerda

hayotni yo’q qilgan bo’lar edi.

Ozon fotoparchalanishi uning hosil bo’lish reaksiyasining aksidir. Bu

azonning hosil bo’lishi va parchalanishini siklik jarayonga aylantirib turadi. Mana

shu sikl orqasida Quyoshning ultirabinafsha nurlanishi issiqlik energiyasiga

aylanadi. Ozon qisqa to’lqinli ultirabinafsha nurlarni (А ^ 200 — 280 nm) to’la

ravishda, to’lqin uzunligi 280—320 nm bo’lgan ultirabinafsha nurlarning esa 90

foizini yutadi. Ozon miqdori strotasferada uncha ko’p bo’lishiga qaramay, uning

ultrabinafsha nurlarini yutish qobilyati juda yuqoridir. Strotasferada o’zga gazlar

bo’lmagan holda ozonning hosil bo’lishi va parchalanish mexanizmini quyidagicha

ifodalash mumkin:

*--rultrabinafsha О -I- О

2 nurlar (180 - 240 nm)

34

._ ultrabinafsha П + П

3 nurlar (200-ЗООnm) 2 U

Strotasferada ushbu reaksiyalar muvozanatda bo’ladi. Lekin o’zga gazlar yoki

radikallar mavjud bo’lganda ozon parchalanadi:

Х + О3 → ХО +О2

ХО+О →Х + О2

О3 + О → 2О2

Bu yerda: X = Н, OH, NOx, Cl, Br.

Аtmosferada ko’rsatilgan radikallar oddiy sharoitda o’zga komponentlar bilan

birikadi va strotasferagacha yetib bormaydi. Ozon siklida qator reaksiyalar amalga

oshadi. Bulardan biri azot oksidlari qatnashuvi bilan boradigan reaksiyalardir.

Atmosferada azot monoksidi NO bilan azot dioksidi NO2 kam kansentratsiyada

bo’ladi. Ozon NO bilan birikib, NO2 va О2 ni hosil qiladi. Keyin NO2 atomar

kislorod bilan reaksiyaga kirishadi, natijada qaytadan NO bilan О2 hosil bo’ladi.

Bundan so’ng NO yana ozon bilan uchrashadi. NO ishtirokida boruvchi gaz

fazasidagi reaksiyalar natijasini quyidagicha ifodalash mumkin:

O3 + NO → NO3 + O2

NO2 + О2 →NO + О2

Оз + О → Ю2

Yuqoridagi reaksiyalardan NO gazi О3ning parchalanishini tezlatishi, ya’ni u

bu reaksiyaning katalizatori bo’lib hizmat qilishi ko’rinib turibdi. Tovushdan tez

uchuvchi samolyotlardan ajraluvchi azot monooksidi ozon qavatiga salbiy ta’sir

etishi mumkinligi olimlar tomonidan tekshirilmoqda. Bu borada ba’zi ilg’or

fikrlarning amalyotga yo’l olayotganligi ma’lum. Xladonlar (freonlar) ni ozon

qavatiga salbiy ta’sir etishi aniqlangan. Juda barqaror bo’lgan bu birikmalar

gidrolizlanmaydi va metallarni korroziyaga uchratmaydi. Shu sababdan ular

muzlatish ustanovkalarida, aerozol hosil qilish uchun insektrofungisid birikmalari

va fotorli birikmalar sintezida kengravishda qo’llaniladi. Ana shu ishlar amalga

oshirilayotganda xlor, ftor, metanlarning ma’lum qismi atmosferaga chiqadi. Ular

asta-sekin yuqoriga ko’tariladi.yerda zarrasiz bo’lgan bu moddalar storotasferaga

ko’tarilganda qisqa to’lqinli ultrabinafsha nurlar ta’siriga beriladi. 190-225 nm

to’lqin uzunligidagi diapazonda yuqori energiyali nur xlor, ftor, metanlarni

fotolizga uchratadi. Bunda metandagi C-CI bog’i nur ta’sirida uzuladi:

(CFx CUra3) + h v ↑ СРхС13 х(gaz) + С1(gaz);

Ushbu reaksiya yana davom etishi mumkin. Hisoblar xlor atomi hosil bo’lishi

30 km balandlikda maksimal tezlikka ega bo’ishini ko’rsatadi. Ana shu fotoliz

orqasida hosil bo’lgan atomar kislorod hosil qiladi. Xlor oksidi o’z navbatida atomar

kislorod bilan reaksiyaga kirisha oladi, natijada atomar xolidagi xlor vjudga keladi.

Ushbu jarayon ilgari ko’rib o’tilgan azot oksidining atmosferadagi reaksiyasiga

o’xshaydi. Har ikki reaksiya ham azonning atomar kislorod bilan reaksiyaga, yana

35

malekulyar kislorodning hosil bo’lishiga olib keladi. Shu sababli xlor, ftor,

metandan foydalanishni cheklash choralari ko’rilmoqda.

Tarkibida xlor bo’lgan eng barqaror birikmalarga azot dioksidi bilan freon

(galoid uglerod)lar kiradi. Masalan, freon-115 380-yil, freon-12 esa 110-yil

davomida barqaror bo’lishligi bilan tavsiflanadi. Xuddi mana shu reagentlar

stratosferaga yetib boradi va ultirabinfsha nurlar ta’sirida parchalanadi. Buni freon -

12 misolida ko’ramiz:

ultirabinafsha nurlar Q + CQp

С1 + О3 → С1О + О2

С1 + О → С1 + О2

Hosil bo’luvchi xlor yana ozon bilan birikadi. Zanjir reaksiya bo’yicha xlor

o’zga birikmalar bilan birikadi.

Birikishda hosil bo’luvchi moddalar, masalan, NOx bo’lishi mumkin:

ao + NO2→ aoNO2

Stratosferada hosil bo’luvchi xlor nitrati ham xlor, ham NO2 ning manbai

hisoblanib, ozonning parchalanishini katalizlaydi, boshqacha qilib aytganda

ozon molekulasining parchalanishini tezlatadi. Odatda kun chiqqan paytda

ultirabinafsha nurlar ta’sirida xlor nitrati parchalanishidan hosil bo’lgan xlor

bilan azot dioksidi yana ozon bilan zanjir reaksiyasiga kirishida. Xlorning

ortiqcha molekulalari reaksiya mahsuloti bo’lgan C1ONO2 ning vodorod bilan

birikib, vodorod xlorid hosil qilishi va atmosferaning pastki qismiga yomg’ir

yoki qor bilan yuvilishi tufayligina tamom bo’lishi mumkin. Demak, osmondagi

xlor boshimizga kislota (HCl) bo’lib yog’ilmoqda, uning tasirida dov-daraxtlar

qurimoqda, mevalar xosili kamaymoqda, kasallik ko’paymoqda, ekologik

vaziyat faqat stratosferadagina emas, yerda ham baravariga buzilmoqda.

Ozonni buzuvchi azot dioksidining manbai bo’lib tuproq, o’rmonlar, okean

yoki dengizlarda ro’y beruvchi tabiiy jarayonlar natijasida vujudga keluvchi azot

monoksidi (NgO) ham xizmat qilishi mumkin. Azot dioksidining antropagen

manbaiga o’g’itlar nitrifikatsiyasi hamda biologik massalarni yoqish mahsulotlari

kiradi.

Troposferaning ifloslangan qatlamlarida azot oksidlari organik va anorganik

tabiatdagi turli moddalar bilan reksiyaga kirishib ozon hosil bo’lishida katalizator

vazifasini o’tashi ham aniqlangan. Tropasferada NOx hammasi bo’lb bir kundan yetti

kungacha mavjud bo’la olishi hamda barqarorligi ham shu vaqtdan oshmasligi

tajribalarda ko’riladi. Bu oksidlar fotokimyoviy reaksiyalarda qisman parchalanadi yoki

yog’in-sochinlar bilan pastga tushadi. Stratosferada, o’zaro gazlar nisbatan kam bo’lgan

joyda NO2 ham ozon, ham xlor bilan reaksiyaga kirishib NO2 va QONO2 ni hosil qiladi

deyiladi. Stratosfera quyi qatlamlaridagi NO ning manbai bo’lib azotli birikmalardan

tashkil topgan tez uchuvchi somalyot va raketa yoqilg’ilaridan ajraluvchi gazlar ham

hizmat qiladi. Gidrazin (N2H4) va suyuq holdagi azot to’rt oksidi (N2O4) shunday

36

moddalardan hisoblanib, uchish apparatlarida oksidlovchi vazifasini o’taydi.

Bundan tashqari yuqori temperaturali chiqindi gazlar stratosferaning quyi

qatlamlaridagi molekulyar azot oksidlar (NOx) gacha oksidlashga

ko’maklashadi. Stratosferaning quyi qatlamlari tarkibi atmosferanikidan ancha

farqlanganligi (komponentlar kam va bulutlar yo’qligi) tufayli yerda hosil

bo’luvchi azot oksidlari uzoq vaqt davomida saqlangani holda azon bilan ham,

xlor birikmalari bilan ham yuqorida ko’rsatilgandek reaksiyaga kirishadi. Ammo bu

yerda qaysi reaksiya ko’proq ahamiyat kasb etgan mehanizmning aniq ifodasi haqida va

boshqa muhim masalalarga oid aniq bir ma’lumotlarga ega emasmiz. Ilgarigi

ma’lumotlarga va o’tkazilgan matematik modellashlarga ko’ra, ifloslangan strotasfera

azot oksidlari azon hosil bo’lishida muhimdir, deyilganligi endilikda tekshiruvlarni talab

qilmoqda. Galogen uglerodlarning parchalanishi natijasida xosil bo’lgan xlorni

bog’lovchi metan ustida ham ayrim fikrlar mavjud. Keyingi yillarda laboratoriyalarda

o’tkazilgan tajribalar bulutlardagi muz bo’lakchalarida o’tadigan getrogen reaksiyalarida

azot oksidlarining faol o’rni borligini tasdiqladi.

Barrat, Solomon va boshqalar tamonidan “Nature” jurnalida (1988) e’lon qilingan

maqolalarda azon o’pqonining paydo bo’lishi mexanizmida xlor oksidi (ClO) ning

dimerlanishi reaksiyasining ahamiyati ko’rsatilgan. Quyida Arktika tajribalariga asoslanib

o’pqon hosil bo’lishida stratosferada qanday reaksiyalar sodir bo’lishi ifodalab berilgan:

С1 + О2→С1О + О

CY + O → a + O2

Ao + ao → м + a2O2

а2O2 + hv → а + аоо

аоо + м → а + о2 + м

Q2o2 + hv → а + оао

OC1O + hv → О + CC1

Reaksiya zanjiri mexanizmida bo’lganligi uchun ham juda ko’p bosqichda

boradi va to’liq o’rganishni talab qiladi.

Gidrad kislotalarida azonning parchalanishi radikol va fotokimyoviy reaksiyalar

mexanizmi bilan bog’liqligi haqida ham ma’lumotlar ham bor. Suvning fazoviy

o’tishi bilan bog’liq elektr kimyoviy reaksiyalar ham o’z rolini o’ynaydi. Muz yoki

gidrad kristalchalarning vujudga kelishida qattiq yuzalarda elektr zaryadlari yig’iladi,

buning natijasida vujudga kelgan potensiallar farqi 300 V gacha boradi. Azonni

parchalash uchun hammasi bo’lib 2 - 2,5 V gateng patensiallar faraqi yetarlidir.

Fotokimyoviy reaksiyalarda ham, elektrokimyoviy reaksiyalarda ham suvning faza

o’zgarishlari tufayli o’ta faol reagentlar hisoblangan erkin elektronlar, erkin

rodikallar, ion radikallar vujudga keladi. Ular faqat yuqori haroratdagina amalga

oshishi mumkin bo’lgan termodinamik qarshilikni yengib, qattiq sovuq sharoitida

ham reaksiyani amalga oshiradi. Gidradlarni saqlovchi sistemalarda suvning fazo

o’zgarishlarida reaksiyaning tez o’zgarishi tajribada isbotlandi.

37

Gaz gidradlarida fotokimyoviy reaksiyalar samarali o’tadi. Qattiq fazalar

nurlantirilganda foto ko’chish hodisasi, juda yuqori kimyoviy faollikka ega bo’lgan

erkin elektron va radikallar vujudga keladi. Ozon bo’lgan sharoitda termodinamik

qarshilik kamayib reaksiya tezligi oshadi va bu boshqa xil birikmalarga ham ta’sir

etadi. Gidratlarning hosil bo’lishida xomashyo shu jumladan, azon ham

konsentrlanadi keyin fotoliz jarayonida yangi yuqori faollikka ega bo’lgan reagentlar

erkin elektron va radikallar, elektronlar manbayi bo’lgan ion radikallar hosil bo’ladi.

Ularning ozon bilan reaksiyaga kirishishi quyidagi oddiy sxema bo’yicha o’tadi:

О3+2 + 2Н+→О2 + Н2О

Н2О + О3→Н2+2О2

Bu reaksiyalar kislotali muhitda o’tadi. Bundan tashqari, quyidagi reaksiyalar

ham amalga oshishi mumkin:

O3 + Q→С1О + О2

O3 + 2H→Н2О + О2

Atomar holdagi xlor bilan vodorod (HQ) freonlari suvning fotolizi natijasida

vujudga keladi. Bu reaksiyalar labaratoriyada sinovdan o’tkazildi. Bundan “gaz

gidradratlari ozon kushandasi” degan xulosani chiqarish mumkin.

Agar V.P.Sarev bilan R.P.Povileykovlarning taxmini amalda tasdiqlansa,

ozonni saqlab qolishning muhim yo’llarini ishlab chiqish mumkin bo’ladi.

Bugungi kunda atmosferaga chiqarib yuborilayotgan ozon kushandalari bo’lmish

freonlar, azotchotin gugurt aralashmalar va boshqa gidrat hosil qiluvchilarni

tezlikda kamaytirish kerak. Stratosferada gidratlar hosil bo’lishini oldini olishning

birdan-bir yo’li ko’p valentli metallarning tuzlari – elektrolitlar, shu jumladan, gaz

gidratlarini parchalovchi ftoritlarni sochib yuborishdan iboratdir. Ta’sir doirasi

yuzlab kilometrga yetuvchi sistemadan foydalanish ham gaz gidratlarini

parchalashda muhim ahamiyatga ega. Tezlikda ozon o’pqoning Arktika bilan

Antraktidadan boshqa yerlarga tarqalishining oldini olish darkor. Butun biosferani

ozgartirib yuborishi mumkin bo’lgan jarayonni oldi olinmasa u, yomon oqibatlarga

olib kelishi mumkin.

Atmosferada oltingugurt eritmalari ham uchraydi. Ular vulqon gazlarida

ajraladi, shuningdek, organik birikmalarning bakteriyalar ta’sirida chirishidan hosil

bo’ladi. Okeanlarda ham oltingugurt dioksidi hosil bo’ladi. Atmosferada tabiiy

ravishda hosil bo’luvchi oltingugurt birikmalari miqdori juda oz, shu sababli ularni

hisobga olmasa ham bo’ladi. Ammo katta shahar va sanoat rayonlarida oltingugurt

birikmalarining miqdorining ko’payib ketishi havfli vaziyat tug’dirishi mumkin.

Havoni zaharlovchi gaz –oltingugurt dioksid (SO2) o’tkir hidli , sassiq va zararli

moddalardan biridir. Oltingugurtli rudalar kuydirilganda (metall sulfidi oksidlanadi) SO2

miqdori ko’payib ketadi:

38

27п 8(қ) + ЗО2(г) > 27п(қ)2SO2(r)

AQSH da oltingugurtli rudalar eritilganda ajralib chiqayotgan O2 ning 8 foizi havoga

ajraladi. Ajralayotgan SO2 ning 80 foizi ko’mir bilan neftning yonishi hisobiga chiqadi.

AQSH da qazib olinadigan ko’mir tarkibida 8% gacha (massasi bo’yicha) oltingugurt

borligi ishni murakkablashtiradi. Shu sababli AQSH da atmosferaga yiliga 30 mln t SO2

chiqarib tashlanmoqda. Bu modda katta moddiy zarar keltirishi bilan bir qatorda inson

sog’ligiga ham zarar yetkazmoqda. SO2 gazi SO3 gachа oksidlanganda uning zarari

yana ortadi. Atmosferadagi mayda zarrachalar katalizator yuzasini o’raganda bu

jarayon yana tezlashadi. Hosil bo’lgan SO3 gazi suv tomchilari bilan birikib sulfat

kislota hosil qiladi:

S03(r) + Н20(г) ↑H2S04(c)

Skandinaviya va shimoliy Yevropa mamlakatlarida “nordon yomg’ir” ning

ko’p yog’ishi ma’lum. Yomg’ir suvlarida sulfat kislotaning bo’lishi qo’llarda

baliqlarning kamayib ketishiga, va umuman, ekologik zanjirning buzilishiga olib

keladi. AQSHda yog’uvchi “nordon” yomg’irlar ko’llar suvining tarkibini

buzmoqda, metall inshoatlarni korroziyaga uchratyapti, hiyobon va maydonlardagi

san’at asarlarini (hatto marmardan yasalgan haykallarni ham) ishdan chiqarmoqda.

Ammiak bor yerlarda kislota-asos reaksiyasi amalga oshib, ammoniy gidrosulfat

NH4(HSO4) yoki ammoniy sulfat (NH4)2SO4 hosil qiladi:

NH3(r) + H2SO4(s) →NH4HSO4

(suvli yoki qattiq)

NH4HS04(s) + NH3(r)→(NH4)2S04←

(suvli yoki qattiq).

Ko’pgina sanoat rayonlari osmonini qoplab oluvchi quyuq tutun yuqorida qayd

etilgan tarzda havoda tarqalgan ammoniy sulfatdir.

Atmosferadagi SO2 ni yo’qotishga doir jarayonlarning yo’qligi achinarli bir holdir.

Lekin bu muammo hozirgi davrning kechiktirib bo’lmaydigan vazifalaridan biri ekanligini

esdan chiqarmasligimiz lozim.

Azot oksidlarining fotokimyoviy smog (tabiiy tumanning sanoat chiqindi gazlari,

isitish qurilmalari va boshqalardan chiquvchi gazlar, isitish qurilmalari va boshqalardan

chiquvchi aralashmalarning qo’shiluvidan hosil bo’lga sistema) bilan bog’liqligi

o’rganilgan. Bu terminga AQSH dagi Los-Anjelos shahri holati sabab bo’ldi.

Hozir bunday yoqimsiz havo massalariga ega katta shaharlar soni tobora ko’payib

borayotganligi ma’lum. Avtomabillar azot monoksidi ajratib, atmosferani buzadi.

Hozir AQSH da avtomabil 1 mil yurganda atmosferaga 1 grammga yaqin NO yoki

NO2 gazi chiqishi aniqlangan. 393 nm ga teng to’lqinli fotonlar ta’sirida NO2, NO va

О ga parchalanadi:

NO2(r) + hv→NO(r) + O(r)

Hosil bo’lgan atomar kislorod turli reaksiyalarga, shu jumladan reaksiyaga

kirishib ozon hosil qiladi. Ozon О3 ni NO2 gacha oksidlaydi.

39

О3(г) + NO(r)→NO2(r) + О2(г)

Hosil bo’lgan NO2 va О2 lar avtomabil dvigatelining yonishidan hosil bo’luvchi

ammiak, СО, СН4, С2Н4 оlefinlar, atsetilen, aldegidlar va SO2 lar bilan reaksiyaga

kirishib turli moddalarni hosil qiladi. Bular smogning kuchayishiga olib keladi. Uning

miqdori shaharlarda kunning ikkinchi yarmida, ayniqsa, kechqurun ko’payishi

tajribada aniqlangan, bu inson ko’ziga kunda ko’rinib turgan hafli hodisadir.

Avtomabillardan ajralayotgan gazlar tarkibida uglerod monoksidi ham bor. U

papiros tutunida ham anchagina miqdorda uchraydi. Bu modda inson qonidagi

gemoglabin bilan barqaror kompleks hosil qilganligi sababli xavf tug’diradi.

Atmosferada CO miqdori ko’paygan sari qonning organizmga kislorod yetkazib

berish hususiyati kamayib boradi. Bu insonning faol mehnat faolyatini susaytiradi, uni

lanj qiladi, mehnat unumdorligini pasaytiradi va shu kabi boshqa qator afsuslanarli

hodisalarni keltirib chiqaradi.

Uglerod dioksidi bilan suv infraqizil nurlarni yutuvchi atmosfera komponentlari

hisoblanadi. Shu sababli atmosferadagi uglerod dioksidining miqdori planetamizning ob-

havo sharoitiga ta’sir etadi. Keyingi o’n yilliklarda ko’mir, neft, tabiiy gaz va boshqa

mineral qazilma boyliklarning ko’plab yondirilishi hisobiga atmosferada СО2 ning miqdori

bir muncha ortib ketganligi sezilmoqda. Yoqilg’ilarning bunday tezlikda yondirilishida qisqa

vaqt ichida planetamiz ob-havosida o’zgarishlar ro’y berishi turgan gap, degan fikirlar

o’rtaga tashlanmoqda.

Dunyodagi millionlab avtomabillardan ajralayotgan gazlar miqdorini kamaytirish

bilan bu muammolarni birmuncha hal qilish mumkin, degan fikrlar o’rtaga

tashlanmoqda. Ammo bu choralarning ko’rilishi juda sekinlik bilan borayotganligi

kishilarni tashvishga solmog’i lozimligi ko’rinib turibdi.

2. Ozon qatlamini saqlash bo’yicha halqaro hamkorlik.

Ozon qatlamini saqlashda Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) ning Atrof

muhitni muhofaza qilish programmasi (YuNEP) katta o’rin tutadi.

Ozon qatlamini muhofaza qilish bo’yicha xalqaro miqyosdagi ishlar 1974-

yilda boshlanadi. Shu yil mazkur masala bo’yicha konvensiyaga tayyorgarlik

ko’rila boshlandi. Konvensiyani tayyorlash va ularni qabul qilish uchun o’n bir

yil vaqt ketdi, nihoyat, 1985-yilda qabul qilindi.

“Ozon qatlamini muhofaza qilish bo’yicha Vena konvensiyasi” bu borada

dastlabki qadam bo’ldi. 1988-yilning o’rtalariga qadar konvensiyani dunyoning

27 mamlakati va Yevropa Iqtisodiy Uyushmasi imzoladi. 18 mamlakat, shu

jumladan MDH bilan Ukraina ham uni tasdiqladi. Konvensiya dunyo bo’yicha

xlor, ftor, uglerodlar ishlab chiqarish, qo’llash va chiqarib yuborishni tekshirib

turish haqidagi protokol rezolyutsiyasini qabul qildi.

Xlor, ftor, uglerodlar bo’yicha ekspertlar ishchi guruhlar (Vena guruhi)

tuzildi. 1987-yilning sentabrida Mon-readsa 56 mamlakatning vakillari

ishtirokida Halqaro konferensiya azolari, sovutgich qurilmalari va qisqartirish

haqida qaror qabul qildi va protokol tayyorladi. Ozon qatlamiga ta`sir etadigan

40

mahsulotlarning uchdan ikki qismini ishlab chiqariladigan mamlakatlar pratakolni

tasdiqladilar. Shunga asosan 1-jadvaldagi 1-gruppaga kiruvchi mahsulotlar ishlab

chiqarish va uni qo’llash 1986-yildagidan oshib ketmasligi ta’qidlanadi. 1

gruppaga kiruvchi mahsulotlar ishlab chiqarish 1993-yilga kelib 20 foizga

kamaytirilishi talab qilindi. Monreal va Venada qabul qilingan xalqaro muhim

qarorlarni dunyo olimlari sidqidildan kutib oldilar. Italiya, Yaponiya MDH va

boshqa mamlakat vakillari ozon qatlamini buzuvchi moddalarni ishlab

chiqarishni kamaytirish va ularni zararsizlari bilan almashtirish haqida fikr

yuritadilar hamda bu masalani hal qilishda xalqaro kuchlarni birlashtirish

zarurligini uqtirdilar. Germaniya, AQSH, Fransiya va Shvetsiyaning

hamkorlikda yaratgan CHEOPS loyihasi ham bu borada ilk qadam bo’ldi.

Ushbu loyihaning asosiy maqsadi Arktikaning Shpitsbergen atrofidagi ozon

qatlamini tekshirish va nazorat qilib turishdir. Tajribalar AQDP ning 1987-

yili Chilining Punta Drenasida olib borgan ilmiy kuzatuvlari asosida

o’tkazildi. Tajribalarda NASA ning stratasferada ucha oladigan va

zarrachalarni aniqlashga moslangan lazerli qurilma hamda masspekt -rometr

bilan jihozlangan tezuchar tayyoralaridan foydalaniladi. Fransiya va

Germaniya laboratoriyalari hajmi 35-100 ming kub metrli 5 ta aerostat

ajratdi. Bularning har birida 28 km balandlikda tahlil uchun namuna oluvchi

jihozlar o’rnatilgan bo’lib, keyin parashyutlar yordamida yerga olib

tushiladi. Olimlar Arktika ustidagi ozon o’pqonining paydo bo’lishi

Antraktidaniki singarimi yoki o’zgachami degan savolga javob izlash

maqsadida mana shunday ishlarni boshlab yubordilar.

1987-yilning oktabrida Buyik Britaniyaning Antraktidadagi Xolli Bey

stansiyasida strotasferaning ozon miqdori o’lchanib, Dobson birligi 125 ga

tengligi aniqlagandi. Bu birlik 1985-yili 150, 1984-yili 190, 1979-yili esa

273 ga teng deb qayt etiladi. O’tgan yillar ichida ozon miqdori ikki baravar

kamayganligi tajribalarda aniqlandi. Ozon teshigi paydo bo’lganligi ma’lum

bo’ldi. Ozon teshigi 10 million km2 maydonni egallagan edi. Bunday teshik

1988-yilning dastlabki ikki oyi davomida Shimoliy qutbda kuzatilgan

saksoninchi yillar o’rtalarida MDH olimlari ozon qatlamini o’lchab turgan

stansiyalar ma’lumotlarini kompyuterlarda analiz qilib Moskva, Kiev, sobiq

Leningrad (hozirgi Sankt-Peterburg), Yaroslavl kabi yirik shaharlar ustida

ham 50 ga yaqin mayda hamda qisqa davrli ozon teshiklari paydo bo’lib

o’tganligini qayd qildilar. Ultirabinafsha nurlar ko’payganda yerdagi eng

mayda jonzotlar ham zarar ko’rishi mumkinligi isbotlangan. Ozon hujayra

yadrosi-xromatinni parchalaydi, oqsilning bo’linishi va ko’payishini

to’xtatadi.

Qisqa to’lqinli ultirabinafsha nurlanish odamlarda dezoksiri bonuklein

kislota (DHK) ni – nasliy kodni buzadi, hatto o’limga ham olib borishi

mumkin. To’lqin uzunligi 255-265 nm atrofidagi nurlanishda xafli vaziyat

tug’iladi. Ozon qatlami kamaygani sari, stratasfera soviy boshlaydi. Yer

yuzasi va havo isib ketadi. Bu holatni karbonat angidridi (CO 2) tufayli

vujudga keluvchi “parnik samarasi” ning zararli tasiriga solishtirish mumkin.

41

O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000-yil 24

yanvarda qabul qilingan “Ozon qavatini himoya qilish sohasidagi

shartnomalar bo’yicha O’zbekiston Respublikasining xalqaro

majburiyatlarini bajarish chora tadbirlari to’g’risida”gi qarori Vena

konvensiyasi va Monreal protokolini qo’llab-quvvatlovchi davlat hujjati

bo’lib mamlakatimiz ekologiyasini yaxshilashga qaratilgan muhim

hujjatlardan biri bo’lib xizmat qiladi.

1989-yilning 1 yanvarida ozonni himoya qilish bo’yicha qabul qilingan

Xalqaro Monreal protokoli kuchga kirib, ozonni buzuvchi moddalar ishlab

chiqarishni 10 yil ichida kamida 50 % kamaytirish ko’zda tutildi. AQSH,

Kanada, Norvegiya, Yangi Zelandiya, Meksika, Shvetsiya, Misr singari

mamlakatlar bu xalqaro shartnomani tasdiqladilar.

1990-yilning iyunida Londonda o’tkazilgan bir haftalik yig’ilishda

dunyoning 70 mamlakatidan kelgan olimlar ozon qatlamini kemiruvchi

kimyoviy moddalarni kamaytirish bo’yicha xalqaro miqiyosda kelishib

oldilar. Tuzilgan bayonnoma shartnomasiga ko’ra qabul qilingan qarorlarni

bajarish qat’iy talab qilinadi. Shunga ko’ra 2000-yilgacha xlor, ftor,

uglerodlar (freonlar, xladagentlar) ishlab chiqarishni kamida 50%ga

kamaytirish va ulardan foydalanishni ham shuncha miqdorda ozaytirish

ko’zda tutildi.

Ekologik vaziyatni yaxshilash maqsadida Nyu-Yorkda 1984-yili

munisipalitet (mahalliy o’z-o’zini idora qilish organi) tomonidan ekologik

politsiya tashkil qilindi. Bunday xayirli ish zero boshqa mamlakatlarda, shu

jumladan, bizning mamlakatimizda ham tashkil qilinsa yaxshi bo’lar edi.

Ekologik politsiya shaharni har xil zararli chiqindilar bilan ifloslantiruvchi

shaxslarni, zavod va korxonalarni izlab topadi, aybdorlarni jazolaydi hamda

jarima soladi. Ob-havoning buzilishini nazorat qilish, suvlarni

ifloslantirmaslik va tozalikni normada saqlab turish ham politsiya hodimi

zimmasiga yuklangan. Ekologik politsiya xodimlari maxsus kiyim-kechak,

respirator, qo’lqob, to’pponcha va boshqa zarur anjomlar bilan ta’minlangan

bo’ladi.

3. Oqova suvlarni tozalash yo’llari.

Akademik I.V.Petryanov tabiatning buyik in’omlaridan biri bo’lgan suvni

ulug’lab, o’zining unga bag’ishlagan maxsus kitobini “Dunyodagi eng ajoyib

modda” deb atagani bejiz emas, albatta. Bu olim suv va tabiat boyliklarini toza

tutish, ulardan ratsional foydalanish va kelajak avlod uchun saqlash sohasida katta

ishlar qilayotgan yirik mutaxassisdir. I.V.Petryanov suvni e’zozlash zarur deydi,

insoniyat va jonzodlar suv bilan hayot ekanligini ta’kidlaydi. Ammo dunyoning

hamma yerida suvga e’tibor bilan qaralyaptimi, u e’zozlanyaptimi? Afsuski, unday

emas.

Hozirgi vaqtda “oqava suvlar” atamasi ko’p korxona va sanoat

birlashmalarida tez-tez tilga olinadigan bo’lib qoldi. Buning boisi korxonalardan

oqib chiqayotgan suvlar ifloslanishi bilan bir qatorda o’zida ko’pgina qimmatli

42

komponentlarni ham oqizib ketmoqda. Oqava suvlar tarkibidagi zaxarli va zararli

moddalar dunyo okeanini bulg’ayapdi. Suvlardagi kislota, ishqor, qo’rg’oshin, mis,

simob, molibden, rux va shu kabi boshqa metallarchi? Yiliga korxonalar hisobidan

suvga oqib ketayotgan ming-ming tonnalab qimmatli metallar bilan bir qatorda

tabiat in’omi-suv tarkibining ham o’zgarib boryotganligini hisobga olmoq zarur.

Mamlakatimizda bu masalalarga katta ahamiyat berilmoqda. Jumladan, yirik

kimyo korxonalarida oqava suvlardan tuz, metall, kislota, ishqor va boshqa

moddalarni tutib qoluvchi filtrlar, katalitik moslamalar, apparat, yondirish pechlari

ishga tushirildi. Metanol va glikollarni ushlab qoluvchi qurilmalar ishga tushishi

bilan suv havzalari zararli moddalar ta’siridan xalos bo’ldi.

Quyosh tushishida suv ko’p shikastlanishi ma’lum. Shu sababli keyingi

yillarda kam suv ishlatuvchi texnalogik jarayonlarni ishga solish, oqava suvlarni

toza saqlagan holda ulardan ko’p sikllarda foydalanish yo’llarini ishlab chiqildi.

Oqava suvlar aloxida mexanik va kimyoviy tozalashdan o’tib, biologik

inshootlarga va so’ngra adsorbsion tozalash kolonnalariga yuborildi. Oqava

suvlardan osh tuzi, sement shixtasi komponentlari va boshqa maxsulotlar

olinmoqda. Bu ishlar korxonaga yiliga uch mln so’m iqtisodiy samara beryapti.

Oqava suvlarni qalsiy va magniy karbonatlar, alyuminiy va temir gidroksidlar

yordamida tozalash yo’llaridan sanoat miqiyosida foydalanilmoqda. Bu borada

kremniy (VI)-oksid, alyuminiy oksid va sementlar ham keng ishlatilmoqda. Shu

suvlardan chuchuk suv olishda oqava suvlardan turli metallarni ajratib olishda va

boshqa maqsadlarda ionitlar ham qo’llanilmoqda. Dengiz va daryo suvlarini

neftdan, moy va shu kabi boshqa mahsulotlardan tozalashda ham yuqorida aytilgan

usullardan foydalaniladi.

Kimyo korxonalarida osmonga ko’tariladigan gazlar tarkibidagi СО, СО2, SO2,

qo’rg’oshin-rux hamda mishyak changi va boshqalar atmosferani ifloslantiradi. Hozirgi

zamon texnikasi ana shu zararli aralashma va changlarni to’liq tutib qolib, ularni foydali

ishlar uchun qo’llashga qurbi yetadi. Yaratilgan adsorbsion kolonnalar, filtr va turli

yutgichlar havoni toza saqlash imkonini yaratadi. Hozirgi kunda atmosferaga

ko’tarilayotgan gazlarning 70% dan ko’pi ushlab qolmoqda. Bundan buyon atmosferani

ifloslantiruvchi chiqindi gazlar miqdori yil sayin kamayib boraveradi. Tashkil etilgan

yangi boshqarma, laboratoriya va bo’limlar atrof muxitni muhofaza qilish bo’yicha ilmiy-

koordinatsiya ishlari, loyiha va shu kabi boshqa muhim vazifalarni amalga oshirish bilan

shug’illanadilar. Har bir korxona va birlashma o’zida shunday ishlar bilan shug’illanuvchi

bo’lim yoki gruppaga ega bo’lishi kerak.

Respublikamizda atrof muhitni muhofaza qilish borasida diqqatga sazovor

ishlar qilinyapti. Tabiatni muhofaza qilish viloyat bo’limlari ko’p sohalar bo’yicha

nazorat ishlarini olib bormoqda. Oqava suvlardan metallarni ajratib oluvchi yangi

sionitlar sintez qilinmoqda, sorbentlar sinovdan o’tyapti, yangi moslamalar

ishga solinyaoti. Oqava suvlardan xrom va ruxni ajratib olish sxemasi ishlab

chiqildi. “Navoiy azot” ishlab chiqarish birlashmasida kelajakda oqava suvlar

hajmi sutkasiga 4000 m3 ga yetadi. Bunday katta miqdordagi suvni tozalab,

undan qayta foydalanish ko’zda tutildi. Bu yangilik hozirgi kunlarda amalga

oshirilmoqda.

43

Sement, ohaktosh, g’isht va boshqa qurilish materiallari korxonalarda ham

pechlardan ajralib chiqadigan gaz hamda changlarni atmosferaga chiqarmaslik

bo’yicha diqqatga sazovor ishlar qilinmoqda.

Chiqitsiz texnologiya deganda korxonada ishlab chiqarilayotgan

mahsulotlarning hammasi xalq xo’jaligining turli sohalarida qo’llaniladi,

degan ma’noni anglamoq kerak. Reaktorlardan ajralgan chiqindi qayta

ishlanib, kerakli mahsulotga aylantiriladigan texnologiya chiqindisiz

hisoblanadi. Qo’qon moy kombinatida ilgari chiqindi hisoblangan danak,

uzum va pomidor urug’laridan endi kosmetika hamda farmoseftika uchun

qimmatli mahsulotlar olinyotganligini qayd etish kerak. Danak

po’stloqlaridan motorlarni tozalashda foydalanilmoqda.

Neftni qayta ishlash korxonalarida ham chiqitsiz texnologiya amalga

oshirilgan. Neftdan olinuvchi barcha mahsulotlar xalq xo’jaligining turli

sohalarida qo’llanilayotganligi hammamizga ma’lum. Neftning chiqindisi

bo’lgan asfalt va bitumlar ham hozir o’ta zarur mahsulotga aylandi.

Olmaliq, Navoiy va Chirchiqdagi kimyo korxonalarida ekologiya

masalalari katta ahamiyat berilmoqda. Kelajakda nafaqat mazkur korxonalar,

balki respublikamizdagi barcha zavodlar, ishlab chiqarish birlashmalari,

katta-yu kichik firmalar chiqindisiz texnologiyaga o’tkazilmoqda ishlab

chiqarilayotgan mahsulot va buyumlar ham jahon andozalari darajasiga

keltirilmoqda.


Atmosfera va atrof muhit, Ozon parchalanishi; Oqava suvlar; Atmosfera

tarkibining balandlik bo’yicha o’zgarishi kimyoviy o’zgarishlar bilan bog’liq

bo’ladi; Fotokimyoviy va elektrokimyoviy reaksiyalar; Metanol va glikol; Xalqaro

Monreal protokoli; Ozon teshigi; Ekologik politsiya; Ozon o’pqoni .

Nazorat materiallari

1. Akademik I.V.Petryanov tabiatning buyik in’omlaridan biri bo’lgan

suvni ulug’lab, qanday atagan.

a) “Dunyodagi eng ajoyib modda”

b) “Tiriklik manbai”

c) “Hayot manbai”

d) “Shaffof, tiniq modda”

2. Kimyo korxonalarida osmonga ko’tariladigan gazlar tarkibidagi qasi

moddalar changi atmsferani ifloslantirmoqda?

a) СО, СН4, С2Н4

b) СО, СО2, SO2

c) NO2 va О2

d) О3, О, 2О2

3. Noorganika va ekologiya haqida tushuncha bering.

4. “Navoiy azot” ishlab chiqarish birlashmasida kelajakda oqava suvlar

hajmi sutkasiga

44

5. Strotasferada o’zga gazlar bo’lmagan holda ozonning hosil bo’lishi va parchalanishi

haqida tushuntirib bering.

6. Almashinuv reaksiyasiga misol keltiring.

a) NO2(r) + hv→NO(r) + O(r)

b) N(gaz) + О(gaz) →NО+(gaz) + N(gaz)

c)NH3(r) + H2SO4(s) →NH4HSO4

d) Н2О+О3→Н2+2О2

7. Atmosferada oltingugurt eritmalari qanday xollarda uchraydi, misollar

keltiring .

8. Respublikamizda atrof muhitni muhofaza qilish borasida qanday chora

tadbirlar ishlab chiqilmoqda?

Adabiyotlar:


Т.2003 Ўзбекистон. Darslik .


T.2006 Uzbekiston. Lotin alifbosida. Darslik.

3 .Ахмеров К. Жалилов А ., Сайфуддинов Р. «Умумий ва ноорганик


4. Қ. Aхмеров, A. Жaлилов, A. Исмоилов. “Умумий вa aноргaник

кимё” Тошкент, Ўқитувчи 1988

5. Т. М. Миркомилов, Х. Х. Муҳитдинов Умумий кимё Тошкент,

Ўқитувчи 1987

45

4. O'qitish texnologiyasining nazariy asoslari

"Umumiy va noorganik kimyo" fani bo'yicha tanlangan 3 ta mavzuning

tahlili shuni ko'rsatadiki, bu mavzular bir qarashda jiddiy ma'lumotlarni o'zida aks

ettriganligi bois ularga pedagogik texnologiya elementlrini qo'llash qiyindek

tuyuladi. Ayniqsa, ma'ruza darslari fan o'qituvchisining ma'ruzasi, monologi, aytib

yozdirish, tushuntirish, namoyish qilish, doskaga yozish kabi faoliyatlardan iborat

bo'lganligi sababli, interfaol ta'lim usullarini qo'llash birmuncha qiyinchiliklar

tug'diradi.

Albatta, amaliy va semunar mashg'ulotlari, qolaversa laboratoriya

mashg'ulotlari ham amaliy xarakterda bo'lganligi sababli, ularda interfaol o'qitish

usullarini qo'llash uchun vaqt ham, mavzu materaillari ham yetarli bo'ladi. Biroq,

tanlangan ma'ruzalarni tahlil qilish jarayonida mavzularning o'ziga xosligidan kelib

chiqib ularda quyidagi interfaol usullarni qo'llash mumkin degan xulosaga keldik.

"Termodinamika asoslari va termokimyo" mavzusi bo'yicha:

- Kimyoviy termodinamika asoslari rejasi uchun – “BBB” usuli;

- Yonish reaksiyasining issiqlik effekti rejasi uchun – "Sinkveyn";

- Turli jarayonlarda entropiyaning o'zgarishi rejasi uchun – "Rezyume"

usuli;

"Kompleks birikmalar va ularda kimyoviy bog’lanish tabiati" mavzusi

bo'yicha:

- Kompleks birikmalarning tuzulishi rejasi uchun – “Muammo

texnologiyasi” usuli;

- Xelatlar va ularning biologik sistemalardagi o’rni rejasi uchun –

“Muammo texnologiyasi” usuli;

- Kompleks birikmalar nomenklaturasi va izomeryasi rejasi bo'yicha –

“Tushnchalar tahlili” usuli;

“Noorganik kimyo va ekologiya” mavzusi bo’yicha:

- Noorganik kimyo va ekologiya rejasi uchun – "Klaster" usuli;

- Ozon qatlamini saqlash bo’yicha xalqaro hamkorlik rejasi uchun –

“FSMU texnologiyasi" usuli;

- Oqova suvlarni tozalash yo’llari rejasi uchun – “SAN” texnologiyasi.

Shuningdek, ma'ruza darslari o'rtasida talabalarning charchashining oldini

olish maqsadida ularni mavzudan chalg'itish, mavzudan chekinish shaklida

kundalik voqealar, ahloq-odobga va talabalarning qiziqishlariga doir masalalar

bo'yicha suhbatlar uyushtirish maqsadga muvofiq.

Kadrlar tayyorlash Milliy dasturini amalga oshirishda pedagogik

texnologiyalarning o'rni beqiyosdir. Yangi o'qitish modellari quyidagilarga

asoslangan:

ta'limning har bir shaxsga yo'naltirilganligi va unga tizimli yondashuv,

ta'lim sub'ektlari munosabatlarini demokratlashtirish va insonparvarlashtirish;

ta'limda talabalarning roli o'zgaradi;

46

talaba o'quv faoliyatini mustaqil olib boruvchi ta'lim jarayonining teng

huquqli sub'ekti hisoblanadi;

ta'limda o'qituvchining ro’li o'zgaradi;

o'qituvchi mustaqil o'quv faoliyatining tashkilotchisi, talabalarining

savodli maslahatchisi va yordamchisi hisoblanadi;

o'qituvchi talabalarning bilimi, ko'nikmalari, mahoratlarini nazorat qiladi

hamda xatoliklarni o'z vaqtida to'g'rilash maqsadida bilim darajasi diagnostikasini

ta'minlaydi;

ta'limning uslublari va vositalari o'zgaradi;

ta'limda muammoli holatlar, faol ijodiy-tadqiqiy faoliyatni yaratishga

asoslangan, muammolarni qidirish va yechish, bilimlarni amalda qo'llashga

yo'naltirilgan faol va interfaol usullar keng targ'ib qilinadi;

talabalarning jamoa va guruh bo'lib ishlash shakllari ko'payadi;

axborot texnologiyalari ta'limning an'anaviy vositalari bilan bir qatorda

keng qo'llaniladi;

talabalarning mustaqil bilim olishlarida o'quv materiallaridan keng

foydalaniladi;

pedagogik boshqarish uslublari va vositalari o'zgaradi;

o'qituvchi muammolarni aniqlashga, g'oyalarni regeneratsiya qilishga,

qarorlarni qabul qilishga qodir va ularning amalga oshishiga ma’suldor menejer

hisoblanadi.

O'qituvchi nafaqat pedagogik faoliyat yuritadi, balki talabalarning o'quv

faoliyatini ham bashoratlaydi, loyihalashtiradi va rejalashtiradi, ya'ni qo'yilgan

ta'lim maqsadini amalga oshirish va o'quv faoliyatining rejalashtirilgan natijalariga

erishish bo'yicha qo'shma faoliyat tizimi va mazmunini ishlab chiqadi,

bashoratlash, loyihalashtirish va rejalashtirishda va o'quv faoliyatini

tashkillashtirishda talabalarni qo'llab-quvvatlaydi, ta'lim jarayonini o'quv dialogi

va polilogi sifatini tuzadi.

Shu bilan birga, o'qituvchilar – loyihalashtiruvchilar talabalarning yangi

ta'lim modellari bo'yicha qurilgan ta'lim jarayoniga tayyor emasligiga duch

kelashadi. Bu talabalarning ta'lim sub'ekti sifatida ta'sir etmasligida va o'qituvchilar

tomonidan taklif etiladigan o'quv faoliyatining uslub va vositalarini amaliy qo'llash

ko'nikmalarining yo'qligida namoyon bo'ladi.

Shu munosabat bilan zamonaviy pedagogika texnologiyalarini amalga

oshirish sharoitlarida talabalar quyidagi ko'nikma va mahoratlarni egallab olishlari

zarur:

1) ma'ruza, seminar va amaliy mashg'ulotlarda mustaqil faoliyat

ko'nikmalari: asosiy qoida va xulosalarni qisqa, chizma shaklida va ketma-ket

yozib borish, o'quv vazifalari va masalalarini hal etish uchun zarur bo'lgan

ma'lumotlarni topish, bilish, tushunish, tanqidiy baholay olish va yetkazib berish,

hamda belgilar va ramzlar yordamida uni referat, hisobot shakliga keltira bilish;

qo'yilgan talablarga muvofiq o'z matnini tuza olish. Bu esa talabaning Insert,

Toifali sharh qurish kabi ta'lim uslub va vositalarini amalga oshirishga faol ishtirok

47

etishiga, ma'lumotlarni tizimlashtirish va tizimdan chiqarish, tahlillash va

qiyoslashga, o'rganilayotgan tushunchalar (voqealar, hodisalar, mavzular va

boshqalar) o'rtasidagi aloqalar va o'zaro aloqalarga, klaster, toifali jadval,

kontseptual xarita, SWOT, T-jadval, Venn diagrammasi, piramida, baliq skeletidan

foydalangan holda muammoni hal etishni rejalashtirishga tayyor ekanligidan va

asoslangan esse va o'quv loyihasi bajarilishi to'g'risida hisobot yoza olishiga

dalolat beradi;

2) taqdimot ko'nikmalari: chiqish vaqtida, shu hisobda o'quv topshirig'i

bajarilishi natijalari bo'yicha, siz o'zingizni o'qituvchi va boshqa talabalar bilan

ishonchli tuta olasiz va har xil vositalardan foydalana olasiz;

3) kommunikativ ko'nikmalar: o'qituvchi va talabalar o'rtasida o'quv

munosabatlarini yarata olish xususiyati, o'z nuqtai nazarini himoya qila olish va

murosaga kelish, dialogga qo'shilish, mohiyati bo'yicha savol berish, asoslangan

javoblarni berish, qoidaga rioya qilgan holda bahslashish, muzokaralar va davra

suhbatlarida qatnashish;

4) hamkorlikdagi ishlar ko'nikmalari: guruh bilan harakat qilishga tayyor

bo'lish – o'quv topshirig'ini bajarish bo'yicha qo'shma faoliyatni jamoali

rejalashtirish, umumiy masalalarni yechishda hamkorlik qilish, ishbilarmon

sherikchilik va o'zaro aloqada bo'lish;

5) muammoli holatlar tahlil qilish ko'nikmalari, o'quv vazifasini yechish,

g'oyalarni generatsiya qilish va qarorlarni qabul qilishning nostandart usullarini

topish, bu o'z navbatida talabalarning muammoli leksiya, tahlilda va o'quv

holatlarini (Keysstadi) hal etish faol ishtirokini ta'minlaydi.

6) ma'lumotlarni qidirish, yig'ish, ishlov berish va saqlash uchun zamonaviy

kompyuter va axborot texnologiyalardan foydalanaolishning amaliy ko'nikmalari:

mustaqi ish natijalarini bezash bo'yicha o'quv topshiriqlarini bajarish (nutqlar,

referatlar, o'quv loyihalari va boshqalar).

Yuqoridagilarga asosan, mazkur fan bo'yicha mavzularni o'qitishni

rejalashtirishda har bir mavzuning o'ziga xosligidan kelib chiqib quyidagi nterfaol

ta'lim usullarini qo'llash mumkin.

4.1. "Tushunchalar tahlili" usulining mazmun-mohiyati va qo'llanilishi.

Uslubning mohiyati. Ushbu uslub o’tilgan (semestr yoki o’quv yilida

tugagan) o’quv predmeti yoki bo’lim barcha mavzularini talabalar tomonidan

yodga olish, biron bir mavzu bo’yicha o’qituvchi tomonidan berilgan

tushunchalarga mustaqil ravishda o’z izohini berish, shu orqali o’z bilimlarini

tekshirib baholashga imkoniyat yaratish va o’qituvchi tomonidan qisqa vaqt ichida

barcha talabalarni baholay olishga yo’naltirilgan.

Uslubning maqsadi. Talabalarni mashg’ulotda o’tilgan mavzuni egallaganlik

va mavzu bo’yicha tayanch tushunchalarni o’zlashtirib olganlik darajasini aniqlash,

o’z bilimlarini mustaqil ravishda erkin bayon eta olish, o’zlarining bilim

darajalarini baholay olish, yakka va guruhlarda ishlay olish, safdoshlarining fikriga

hurmat bilan qarash, shuningdek o’z bilimlarini bir tizimga solishga o’rgatish.

48

Uslubning qo’llanilishi. O’quv mashg’ulotlarining barcha turlarida (dars

boshlanishi yoki dars oxirida, yoki o’quv predmetining biron-bir bo’limi

tugallanganda) o’tilgan mavzuni o’zlashtirganlik darajasini baholash, takrorlash,

mustahkamlash yoki oraliq va yakuniy nazorat o’tkazish uchun, shuningdek, yangi

mavzuni boshlashdan oldin talabalarning bilimlarini tekshirib olish uchun

mo’ljallangan. Ushbu uslubni mashg’ulot jarayonida yoki mashg’ulotning bir

qismida yakka, kichik giruh hamda jamoa shaklida tashkil etish mumkin. Ushbu

uslubdan uyga vazifa berishda ham foydalansa bo’ladi.

Mashg’ulotda foydalaniladigan vositalar: Tarqatma materiallar, tayanch

tushunchalar ro’yxati, qalam (yoki ruchka), slayd.

Izoh: reja bo’yicha belgilangan mavzu asosida hamda o’qituvchining qo’ygan

maqsadi (tekshirish, mustahkamlash, baholash)ga mos tayyorlangan tarqatma

materiallar (agar yakka tartibda o’tkazish mo’ljallangan bo’lsa, guruh o’quvchilari

soniga, agar kichik guruhlarda o’tkazish belgilangan bo’lsa, u holda guruhlar

soniga qarab, tarqatma materiallar tayyorlanadi).

Mashg’ulotlar o’tkazish tartibi:

Talabalarni guruhlarga ajratiladi;

Talabalar mashg’ulotni o’tkazishga qo’yilgan talab va qoidalar bilan

tanishtiriladi;

Tarqatma materiallar guruh a’zolariga tarqatiladi;

Talabalar yakka tartibda o’tilgan mavzu yoki yangi mavzu bo’yicha

tarqatma materialda berilgan tushunchalar bilan tanishdilar;

Talabalar tarqatma materiallarda mavzu bo’yicha berilgan tushunchalar

yoniga egallagan (yoki o’zlarining) bilimlari asosida (berilgan tushunchalarni

qanday tushungan bo’lsalar shunday) izoh yozadilar (yakka tartibda);

O’qituvchi tarqatma materialda mavzu bo’yicha berilgan tushunchalarni

o’qiydi va jamoa bilan birgalikda har bir tushunchaga to’g’ri izohni belgilaydi yoki

ekranda har bir tushunchaning izohi belgilangan slayd orqali (imkon bo’lsa)

tanishtiriladi;

Har bir talaba to’g’ri javob bilan belgilangan javoblarni farqini aniqlaydilar,

kerakli tushunchaga ega bo’ladilar, o’z-o’zlarini tekshiradilar, baholaydilar,

shuningdek bilimlarini yana bir bor mustahkamlaydilar.

Izoh: “tushunchalar tahlili” usulubini “Chayanvord”, “Uzliksiz zanjir”,

“Klaster”, “blits-zanjir” shaklida ham tashkil etish mumkin.

“Tushunchalar tahlili” uslubidan bir darsning o’zida dars boshlanishida

o’tilgan mavzuni takrorlash, mustahkamlash yoki yangi mavzu bo’yicha

talabalarning dastlabki bilimlari, qanday tushunchalarni egallaganliklari va shu

darsning oxirida bugungi mavzudan nimalarni bilib olganliklarini aniqlash uchun

ham foydalanish mumkin.

4.2. "Rezyume texnologiyasi" usulining mazmun-mohiyati va qo'llanilishi.

49

Texnologiyaning tavsifi. Bu texnologiya murakkab, ko’p tarmoqli, mumkin

qadar muammoli mavzularni o’rganishga qaratilgan. Texnologiyaning mohiyati

shundan iboratki, bunda bir yo’la mavzuning turli tarmoqlari bo’yicha axborot

beriladi. Ayni paytda ularning har biri alohida nuqtalardan muhokama etiladi.

Masalan, ijobiy va salbiy tomonlar, afzallik va kamchiliklari, foyda va zararlari

belgilanadi.

Texnologiyaning maqsadi: Talabalarni erkin, mustaqil, tanqidiy fikrlashga,

jamoa bo’lib ishlashga, izlanishga, fikrlarni jamlab taqqoslash uslubi yordamida

mavzudan kelib chiqqan holda o’quv muammosini yechimini topishga hamda

kerakli xulosa yoki qaror qabul qilishga, jamoaga o’z fikri bilan ta’sir etishga, uni

ma’qullashga, shuningdek, berilgan muammoni yechishda, mavzuga umumiy

tushuncha berishda o’tilgan mavzulardan egallagan bilimlarini qo’llay olishga

o’rgatish.

Texnologiyaning qo’llanilishi: Ma’ruza darslarida (imkoniyat va sharoit

bo’lsa), semenar, amaliy va laborotoriya mashg’ulotlarida yakka (yoki kichik

guruhlar ajratilgan) tartibda o’tkazish, shuningdek, uyga vazifa berishda ham

qo’llash mumkin.

Mashg’ulotda foydalaniladigan vositalar: A-3 formatdagi qog’ozlarida

(guruh soniga qarab) tayyorlangan tarqatma materiallar, flomaster yoki rangli

qalamlar.

Mashg’ulotni o’tkazish tartibi:

o’qituvchi talabalarning soniga qarab 3-5 kishidan iborat kichik guruhlarga

ajratadi;

o’qituvchi talabalarni mashg’ulotning maqsadi va o’tkazish tartibi bilan

tanishtiradi va har bir kichik guruhga qog’ozning yuqori qismida yozuvi bo’lgan,

ya’ni asosiy muammo, undan ajratilgan o’quv muammolari va ularni yechish

yo’llari belgilangan, xulosa yozma bayon qilinadigan varaqlarini tarqatadi;

har bir guruh a’zolari ularga tushgan varaqlardagi muammolarning afzalligi

va kamchiligini aniqlab, o’z fikrlarini flomaster yordamida yozma bayon etadilar.

Yozma bayon etilgan fikrlar asosida ushbu muammoni yechimini topib, eng

maqbul variant sifatida umumiy xulosa chiqaradilar;

kichik guruh a’zolaridan biri tayyorlangan materiallarni jamoa nomidan

taqdimot etadi. Guruhning yozma bayon etgan fikrlari o’qib eshittiriladi, lekin

xulosa qismi bilan tanishtirilmaydi;

o’qituvchi boshqa kichik guruhlardan taqdimot etgan guruhning xulosasini so’rab,

ular fikrini aniqlaydi, guruhlar fikridan so’ng taqdimot guruhi o’z xulosasi bilan

tanishtiradi.

4.3. "Muammo texnologiyasi" usulining mazmun-mohiyati va

Texnologiyaning maqsadi: talabalarga o’quv predmetining mavzusidan kelib

chiqqan turli muammoli masala yoki vaziyatlarning yechimini to’g’ri topishlariga

o’rgatish, ularda muammoning mohiyatini aniqlash bo’yicha malakalarni

50

shakillantirish, muammoni yechishning ba’zi usullari bilan tanishtirish va

muammoni yechishda mos uslublarni to’g’ri tanlashga o’rgatish, muammoni kelib

chiqish sabablarini va muammoni yechishdagi hatti-harakatlarni to’g’ri aniqlashga

o’rgatish.

Mashg’ulotni o’tkazish tartibi:

O’qituvchi talabalarni guruhlarga ajratib, ularni mos o’rinlariga

joylashtirgandan so’ng, mashg’ulotni o’tkazish tartib-qoidalari va talablarini

tushuntiradi, ya’ni u mashg’ulotni bosqichli bo’lishini va har bir bosqich

talabalardan maksimum diqqat etibor talab qilinishini, mashg’ulot davomida ular

yakka, guruh va jamoa bo’lib ishlashlarini aytadi. Bunday kayfiyat talabalarga

berilgan topshiriqlarni bajarishga tayyor bo’lishlariga yordam beradi va bajarishga

qiziqish uyg’otadi. Mashg’ulotni o’tkazish tartib-qoidalari va talablari

tushuntirilgach, mashg’ulot boshlanadi:

• Talabalar tomonidan mashg’ulot uchun tayyorlangan kinolavhani diqqat

bilan tomosha qilib, unda yoritilgan muammoni aniqlashga harakat qilish, hotirada

saqlab qolish yoki daftarlariga belgilab qo’yish (agar kinofilm ko’rsatishning

imkoniyati bo’lmasa, u holda o’qituvchi o’quv predmetining mavzusi bo’yicha

plakat, rasm, afisha yoki biror muammo bayon qilingan matn, kitobdagi o’quv

materialidan foydalanishi mumkin);

• Har bir guruh a’zolari tomonidan ushbu lavhadan (rasmdan, matindan,

hayotiy voqeadan) birgalikda aniqlangan muammolarni vatmin yoki A-3

formatdagi qog’ozga flomaster bilan yozib chiqadi; • Berilgan aniq vaqt tugagach, tayyorlangan ishni guruh vakili tomonidan

o’qib eshttiriladi.

• O’qituvchi guruhlar tomonidan tanlangan va muammolar yozilgan

qog’ozlarni almashtirgan holda guruhlarga tarqatiladi; • Tarqatilgan qog’ozlarda guruhlar tomonidan yozilgan muammolardan har

bir guruh a’zosi o’zini qiziqtirgan muammodan birini tanlab oladi;

• O’qituvchi tomonidan tarqatilgan quyidagi chizmaga har bir guruh a’zosi

tanlab olgan muammosini yozib, mustaqil ravishda tahlil etadi.

Маsalan:

Мuammoning turi Мuammooni kelib chiqish

sabablari

Мuammoni yechish yo’llari

va sizning harakatlaringiz

Тоza ichimlik suvining

kamligi

Suvni toza saqlashga

e’tiborning kamligi

Таbiat va suvni saqlashga

oid tadbirlar o’tkazish

• yakka tartibdagi faoliyat tugagandan so’ng har bir talaba bajargan tahliliy

ishini barchaga o’qib eshttiradi;

• muammolar va ularning yechimi bo’yicha jamoaviy fikr almashiladi.

• himoyadan so’ng o’qituvchi mashg’ulotga yakun yasaydi. Kichik guruhlarga

qiziqarli ishlari uchun minnatdorchilik bildiradi.

51

Bunday texnologiya bilan o’tkazilgan mashg’ulot natijasida talabalar qaysidir

muammoni yechishdan avval uning sababini aniqlashi kerakligini keyin esa urlarga

zarur bo’lgan uslub va usullarni tanlashi hamda o’z harakatlarini aniq belgilab

olishlari kerakligini bilib oladilar.

4.4. "Sinkveyn" usulining mazmun-mohiyati va qo'llanilishi

Texnologiyaning maqsadi: Sinkveyn tuzish murakkab g’oya, sezgi va

hissiyotlarni bir nechagina so’zlar bilan ifodalash uchun muhim bo’lgan malakadir.

Sinkveyn tuzish jarayoni mavzuni puxtaroq anglashga yordam berish bilan birga,

ta’lim oluvchilarning fikrlash qobilyatini yuqori darajada rivojlantiradi.

Mashg’ulotni o’tkazish tartibi: Quyida “o’qituvchi” mavzusi bo’yicha

sinkveyn tuzishni misol tariqasida ko’rib chiqamiz:

1. O’qituvchi

2. Bilimli, tajribali

3. Ilm, fan o’rgatuvchi

4. O’quv jarayonida talabalarga o’rgatadi

5. Muallim

Тuzilgan sinkveynni baholar ekanmiz, ta’lim oluvchi bu jarayonda ikkinchi

qatorga “o’qituvchi” vazifasining eng muhim xossalarini anglatuvchi bir juft sifatni

o’ylab yozishi zarur, degan mulohaza qilish mumkin. Bu javobni bir necha xil

variantlarini o’ylab topib, so’ngra ulardan eng asosiysini ajratib olish bilangina

uddalash mumkin. Huddi shuningdek, boshqa qatorlarga yoziladigan so’zlar ham

jadallik bilan fikrlash natijasida ishlab topiladi. Bu esa “o’qituvchi” tushunchasi

ma’nosini puxta va to’laroq anglashga olib keladi.

4.5. "FSMU texnologiyasi" usulining mazmun-mohiyati va qo'llanilishi.

Texnologiyaning tasnifi: ushbu texnologiya munozarali masalalarni hal

etishda, bahs-munozaralar o’tkazishda yoki o’quv-semenari yakunida talabalarning

o’quv mashg’ulotlari hamda o’tilgan mavzu bo’limlaridagi ba’zi mavzular,

muammolarga nisbatan fikrlarini bilish maqsadida yoki o’quv rejasi asosida biror-

bir bo’lim o’rganilgach qo’llanilishi mumkin. Chunki bu texnologiya talabalarni

o’z fikrini himoya qilishga, erkin fikrlash va o’z fikrini boshqalarga o’tkazishga,

ochiq holda bahslashishga, shu bilan bir qatorda o’quvchi-talabalar tomonidan

52

o’quv jarayonda egallagan bilimlarni tahlil etishga egallanganlik darajasini

aniqlashga, baholashga hamda tinglovchilarni bahislashish madaniyatiga o’rgatadi.

Техnologiyaning maqsadi. Ushbu texnologiya talabalarni tarqatilgan oddiy

qog’ozga o’z fikrlarini aniq va qisqa holatda ifoda etib, tasdiqlovchi dalillar yoki

inkor etuvchi fikrlarni bayon etishga yordam beradi.

Маshg’ulot o’tkazish tartibi:

- o’qituvchi har bir talabaga FSMU texnologiyasining to’rt bosqichi yozilgan

qog’oz varaqalarini tarqatadi va yakka tartibda ularni to’ldirishni iltimos qiladi. Bu

yerda:

- F – fikringizni bayon eting;

- S – fikringiz bayoniga sabab ko’rsating;

- М – ko’rsatgan sababingizni asoslovchi misol keltiring;

- U – fikringizni umumlashtiring.

O’qituvchi talabalar bilan bahs mavzusi (yoki muammo)ni belgilab oladi;

yakka tartibdagi ish tugagach, talabalar kichik guruhlarga ajratiladi va o’qituvchi

kichik guruhlarga FSMU texnologiyasining to’rt bosqichi yozilgan katta

formatdagi qog’ozlarni tarqatadi;

- kichik guruhlarga har birlari yozgan qog’ozlardagi fikr va dalillarni katta

formatda umumlashtirgan holda to’rt bosqich bo’yicha yozishlarini taklif etiladi;

- o’qituvchi kichik guruhlarning yozgan fikrlarini jamoa o’rtasida himoya

qilishlarini so’raydi;

- mashg’ulot o’tkazuvchi tomonidan muammo bo’yicha bildirilgan fikrlarni

umumlashtirish bilan yakunlanadi.

Таrqatma materialning taxminiy nusxasi

Vazifа. “Pedagogik texnologiya o’zini oqlaydi!” mavzusi bo’yicha quyidagi

fikrlaringizni bayon eting:

F-fikringizni bayon eting;

S-fikringiz bayoniga biron sabab ko’rsating;

M- ko’rsatilgan sababni tushuntiruvchi misol keltiring;

U- fikringizni umumlashtiring.

4.6. "Aqliy xujum" usulining mazmun-mohiyati va qo'llanilishi

G’oyalarni generatsiya qilish usuli. Qatnashchilar birlashgan holda qiyin

muammoni yechishga harakat qiladilar: uni yechish uchun shaxsiy g’oyalarni ilgari

suradilar: “Аqliy xujum” quyidagicha:

- Fikr hech qanday cheklanmagan holda, iloji boricha balandroq ovozda

aytilishi lozim;

- Хаr qanday fikrni aytish mumkin, u qabul qilinadi.

53

- G’oyalarga tushuntirish berilmaydi, ular vazifasiga bevosita bog’liq holda

aytiladi.

- Таkliflar berish to’xtatilmaguncha, aytilgan g’oyalarni tanqid yoki

muhokama qilishga yo’l qo’yilmaydi.

- Ekspert guruhi yoki magnitafon barcha aytilgan takliflarni yozib boradi.

4.7. "BBB" (bilaman, bilishni istayman, bilib oldim) usulining mazmun-mohiyati va qo'llanilishi

Маshg’ulotni o’tkazish tartibi: Har qanday mavzuni o’tishdan avval daftar

varag’ining bir beti ustun shaklida teng uchga bo’linadi. Birinchi ustun tepasiga

“Bilaman”, ikkinchi ustunga “Bilishni istayman” va uchunchi ustunga “Bilib

oldim” deb yozib qo’yiladi. Talaba birinchi o’rganilayotgan mavzu bo’yicha o’ziga

ma’lum bo’lgan informatsiyani yozadi. U muhokama etilgandan so’ng guruh

bo’lib ikkinchi ustun to’ldiriladi. Unga talabalar bilishni istagan muammolar

yoziladi. Agar talabalar qiynalsa, o’qituvchi ko’maklashadi.

Yangi mavzu o’qituvchi tomonidan o’tiladi. Bunda mavzu qisqa

tushuntirilib, materialni mustaqil o’qishga tavsiya etilishi, surilgan ma’ruza yoki

ma’ruza va tajriba shaklida o’tilishi, tajriba ko’rsatilib tushuntirilishi mumkin.

Yangi mavzu o’rganilgandan so’ng uchunchi ustun to’ldirilishi talab etiladi. Natija

guruhda muhokama etiladi.

4.8. "Ssenariy" texnologiyasi usulining mazmun-mohiyati va qo'llanilishi

Техnologiyaning maqsadi: talabalarda yakka va jamoaviy ijodiy faoliyat

ko’nikmalarini, shuningdek, ijodiy qobilyatlarni egallash, o’tkaziladigan tadbirlarni

oldindan rejalashtirish senarisini tuzish, tashkil etish va o’tkazish bo’yicha

ko’nikma, malaka hosil qilish.

Маshg’ulotni o’tkazish tartibi:

Маshg’ulotning har bir qatnashchisi yakka holda ishlash uchun tayyorlab

kelgan tarqatma material (kartochka)lardan bittasini tanlab oladi. Kartochkalarda

talabalar uchun turli xil tadbirlarning mavzusi berilgan bolib, ular shu mavzuda

o’tkazishi mumkin bo’lgan tadbir haqida yakka holda bosh ko’tarishlari, uning

mazmuni, o’tkazilish tartibining turli shakillarini aniqlashlari hamda shu tadbirning

reja-senarisini ishlab chiqishlari kerak.

Маshg’ulotning keyingi bosqichida talabalar o’zlari yakka holda tuzgan reja –

senariylari bilan kichik guruhlarga ajraladilar.

Ular o’z ishlarining natijasi bilan guruh a’zolarini bima-bir tanishtiradilar,

ishlab chiqilgan reja-senariylarga baho beradilar, berilgan reja – senariylarni

to’ldirib, to’g’irlab, ular ichidan bitta variantni tanlab oladilar. Keyin kichik

guruhlar birgalikda tanlangan tadbirning reja - senarisini ishlab chiqadilar.

54

Vazifalarni bajarish mobaynida guruh a’zolari, yakka tartibda ijodiy

yondashib, tayyorlangan reja-senariylarni e’tiborga olgan holda hamda ular ichidan

tanlab olingan senariy bo’yicha taqdimotga tayyorlanadilar.

Har bir guruh birgalikda tayyorlagan senariylarini himoya qiladi. Himoya

vaqtida guruh a’zolari (yoki guruh vakili) talabalar auditoriyasining savollariga

javob berishi yoki o’z variantlarida qolishlari mumkin. Reja – senariy loyihaning

sxema yoki tomosha shaklida bo’lishi mumkin.

Таqdimot tugagach, talabalar himoya qilingan loyihalarni birgalikda

muhokama qiladilar va yakunlaydilar. O’qituvchi har tomonlama yaxshi, qiziqarli

tuzulgan senariylarni keyinchalik amalga oshirish uchun tashkilotchilarga tavsiya

etadi. O’qituvchi bajarilgan ishlar uchun minnatdorchilik bildiradi.

4.9. "SAN texnologiyasi" usulining mazmun-mohiyati va qo'llanilishi

(uchlik – samarali, ahloqiy,nazokatli)

Техnologiyaning maqsadi: talabalarda yakka, jamoaviy, guruh bilan ishlash,

ijodiy va tashkilotchilik faoliyati ko’nikmalarini, ishga ma’sulyat bilan

yondashuvni shakillantirish, bezash ishlari ko’nikmalarini rivojlantirish.

Маshg’ulotni o’tkazish tartibi: o’qituvchi talabalar auditoriyasini

o’tkaziladigan mashg’ulotning tartib-qoidalari bilan tanishtiradi va talabalarni 3

kishidan iborat kichik guruhlarga ajralishlarini iltimos qiladi;

Kichik guruhlarda talabalar quyidagi rollarga bo’linadi: rassom, adabiy va

badiy muharrir, dizayner (bezakchi). Keyin har bir guruh vakili o’qituvchi stolidan

topshiriqlar yozilgan kartochkalar ichidan bittasini tanlab oladi.

Topshiriqlar quyidagicha bo’lishi mumkin:

- devoriy gazeta (biron mavzuga, bayramga yoki yubileyga bag’ishlangan

yoki hazl-mutoibali, satirik yoki o’quv fani yoki guruh faoliyatiga bagishlangan

yoki monitoring ekrani kabi) eskizni tayyorlash;

- bayram (yoki biron-bir tadbir)ga chorlovchi afishaning (masalan, e’lon,

tashviqot, taklifnoma) eskizini tayyorlash;

- turli tadbirlar (masalan, bayram)ga bag’ishlangan taklifnoma pattalarining

eskizi va maketini tayyorlash;

- tabrik otkiritkalarining maketlarini tayyorlash;

- biror tadbir o’tkaziladigan joyni bezatish eskizlarini tayyorlash;

Кichik guruhlarga topshiriqni bajarib taqdimot qilishlari uchun

tayyorlanishlariga 30 daqiqa vaqt beriladi. Tayyorgarlik vaqti tugagach, taqdimot

boshlanadi. Taqdimot vaqtida guruhlar o’zlari tayyorlagan eskiz va maketlari bilan

barchani tanishtiradilar, namoyish etadilar va asoslaydilar, jamoaviy ijodiy

faoliyatdagi o’z variantlarini himoya qiladilar. Taqdimot tugagach, umumiy

muhokama boshlanadi. Muhokama jarayonida talabalar bezatilgan, tayyorlangan

ishlarga tegishli talablarni aniqlaydilar, o’qituvchining o’zi yoki alohida tuzilgan

ijodiy guruh esa talabalar tomonidan bildirilgan fikr va takliflarni maxsus xona

taxtasiga yoki vatman qog’oziga yozib boradi.

55

Маshg’ulot oxirida o’qituvchi talabalarga yuqorida berilgan turli topshiriqlar

bo’yicha bir necha namunaviy eskizlardan tarqatadi.

4.10. "Klasterli tahlil" usulining mazmun-mohiyati va qo'llanilishi

Кlaster-ingilizcha so’z bo’lib, g’uncha bog’lam ma’nosini anglatadi.

Axborotlarni klasterga ajratish u ko’p variantli fikrlashni, o’rganilayotgan

tushunchalar o’rtasida aloqa o’rnatish malakalarini rivojlantiradi, biror mavzu

bo’yicha ta’lim oluvchilarni erkin va ochiqdan-ochiq fikrlashga yordam beradi.

Klasterlarga ajratishni dars davomida, anglash va mulohaza qilish bosqichlaridagi

fikrlashni rag’batlantirish uchun qo’llash mumkin. Asosan u yangi fikrlarni

uyg’otish va muayyan mavzu bo’yicha yangicha fikr yuritishga chorlaydi. Klaster

tuzish ketma ketligi quyidagicha:

• Тоpshiriqni diqqat bilan o’qib chiqing.

• Fikrni tarmoqlanish jarayonida paydo bo’lgan har bir fikrni yozing.

• Imlo xatolar va boshqa jihatlarga e’tibor bermang.

• Belgilangan vaqtdan unumli foydalanishga va fikringizni jamlashga harakat

qiling.

• Har bir tarmoqda talab qilinayotgan tushunchalarga mumkin qadar to’laroq

javob berishga harakat qiling.

• Javoblarni yozishda faqat o’z bilimlaringizga tayangan holda ish yuriting.

5. "Umumiy va noorganik kimyo" fani bo'yicha o'quv maqsadlarini ishlab chiqish

Pedagogik texnologiyadagi loyihalash jarayonida ham o'quv va tarbiya

maqsadlari ishlab chiqishda tavsiflar va har bir didaktik bo'linmadan kutilajak

natijalar ta'riflariga maxsus talablar qo'yiladi.

Dastlab o'quv va tarbiya maqsadlari ishlab chiqiladi. Huddi shu bosqichda

sanoat ishlab chiqarishga o'xshashlik kuzatiladi. Ishlab chiqarishdagi boshqaruvchi

va ta'limdagi pedagog faoliyatlarida tizimning ahvoli va samaradorligi haqidagi

axborotlar oqimini qabul qilishi bo'yicha o'xshashlik bor. Ishlab chiqilgan o'quv

maqsadlari asosida nazorat ishlari tuziladi va undan so'ng uslubiy qo'llanmalar va

ma'ruza matnlari yaratiladi.

O'quv jarayonining barcha bosqichlarida butun tizimning asosiy texnologik

jihati - o'quv jarayonining so'nggi natijalari bo'lgan o'quv maqsadiga erishishga

yo'naltirilganligini kuzatish mumkin.

5.1. "Bilish" kategoriyasi bo'yicha o'quv maqsadlari

"Umumiy va noorganik kimyo" fani bo’yicha keltirilgan ma’ruza matinlari

orqali talaba quyidagilarni bilib oladi:

56

- "Umumiy va noorganik kimyo" fanining mazmun-mohiyatini bilib oladi;

- Kimyoviy moddalar va ularning atom tuzilishi nazaryalarini bilib oladi;

- Davriy qonun, molekulalarni tuzilishi, eritmalar, reaksiyalar, koordinatsion

birikmalar va ekologik vaziyatlar to’g’risida umumiy tushunchaga ega bo'ladi.

5.2. "Tushunish" kategoriyasi bo'yicha o'quv maqsadlari

- Umumiy va noorganik kimyo fanini mazmun mohiyati ekologiya bilan

uzviy bog’liqligini tushuntirib bera oladi;

- Fanning qonunyatlarini, atom, molekula, modda va boshqa tushunchalarni

tushuntirib bera oladi;

- Atom tuzulishi, molekulalar tuzulishi va kimyoviy bog’lanishlardagi

sxemasini tushuntirib bera oladi;

5.3. "Amalda qo'llash" kategoriyasi bo'yicha o'quv maqsadlari

Termodinamikada jismning ichki energiyasini kamayish va ko’payishini

aniqlashda misol va masalalar yecha oladi;

Atom va molekulalar tuzulishida, termodinamikada, koordinatsion

birikmalarda, elektrokimyoviy jarayonlarda formulalarini qo'llay oladi;

Umumiy va noorganik kimyoni o’rganish orqali, misol va masalalarni

samarali yechish usullarini ko'rsatib bera oladi.

5.4. "Analiz" kategoriyasi bo'yicha o'quv maqsadlari

D.I.Mendeleyevning 1869 yilda yaratgan davriy qonuniyatni va barcha

kimyoviy qonunyatlarni mazmun-mohiyatini talqin qila oladi;

Termodinamikaga va noorganik kimyo fanidagi kimyoviy reaksiyalarning

koeffitsiyentlarini tenglay oladi;

Fizik-kimyoviy bog'lanishlarning mexanizmini tushuntirib bera oladi.

5.5. "Sintez" kategoriyasi bo'yicha o'quv maqsadlari

CH4 + O2→…, SO3 + H2O→……. reaksiyalarning davomini yozib bera

oladi;

SO2 + O2 V2O5→SO3, KclO3

MnO2→KCl + O2 reaksiya uchun katalizator

tanlashni biladi;

CH4 + O2→…, SO3 + H2O→……. reaksiyaning borish sharoitlari va

rejimlarini hisoblay oladi.

5.6. "Baholash" kategoriyasi bo'yicha o'quv maqsadlari

57

Umumiy va noorganik kimyo fani bo’yicha Geterogen va gomogen dispers

sistemalarni ahamiyatiga baho bera oladi;

Masalalarning yechilishi to'g'ri-noto'g'riligini baholay oladi;

Ushbu fan bo’yicha kimyoviy bilimlar, tajribalar va malakalarni orttirishning

samarali usullarini biladi;

Egallangan bilimlar doirasida talabalarning aytgan fikrlarini to'g'ri baholay

oladi.

58

6. Mavzular bo’yicha texnologik xaritalar tuzish

6.1. "Termodinamika asoslari va termokimyo" mavzusi bo'yicha ma'ruza darsining texnologik xaritasi

Dars bosqichlari Darsning borishi Vaqt,

minut

Tashkiliy qism 10

Davomat Darsda kimlar qatnashmayotganligi so’rab bilib

olinadi va elektron jurnalga yo’q talabalarning ism

familyasi qayd qilib qo’yiladi.

2

Ma’naviy-ma’rifiy

daqiqalar

Talabalarning darsga tayyorgarligi (o’quv qurollari,

kiyinishi) tekshiriladi.

4

Takrorlash va

motivatsiya

Таlabalar bilan “Aqliy hujum” usulida savol javob

o’tkazilib, o’tilgan materiallar esga solinadi va

yangi mavzu bilan uyg’unlashtirilgan holda,

Ма’ruza mashg’uloti mavzusi, maqsadi va o’quv

faoliyati haqida bayon qilib darsga qiziqtiriladi.

4

Asosiy qism 65

1. Kimyoviy termodinamika asoslari rejasining bayoni

keltiriladi va formulalar yordamida yoritib,

tushuntiriladi.

BBB usulini qo'llash.

20

2. Yonish reaksiyasining issiqlik effekti haqida ham

misol va masalalar asosida tushunchalar beriladi va

yozdiriladi.

Mavzu bo'yicha "Sinkveyn" tuzish.

20

- Chekinish. Yurtimizda bo’layotgan o’zgarishlar va

kimyo sohasidagi yutuqlarimizga biroz to’xtalib

o’tiladi.

5

3. Turli jarayonlarda entropiyaning o'zgarishi haqida

proyektorda tayyorlangan grafik orqali tushuntirib

yozdiriladi.

"Rezyume" usulini qo'llash.

20

Yakuniy qism 5

Xulosa Talabalarning takliflarni eshitish 2

E’lonlar

Mustaqil ishlash uchun topshiriq beriladi. Uyga

vazifa qilib Termodinamika va termokimyo

jarayonlarini xususiyatlarini solishtirish uchun

“Rezyume” usulidan foydalanish taklif etiladi.

3

59

6.2. "Kompleks birikmalar va ularda kimyoviy bog’lanish tabiati" mavzusi bo'yicha ma'ruza darsining texnologik xaritasi


minut

Tashkiliy qism 10

Davomat Guruhdagi talabalar sanab chiqiladi, auditoriyada

yo’q talabalar ism familyalari va sababi bilib

olingandan so’ng jurnalga qayd qilib qo’yiladi.

2


daqiqalar



4

Takrorlash va

motivatsiya

Таlabalarning mashg’ulot jarayonidagi faolligini

oshirish maqsadida “Aqliy hujum”ga tortish uchun

savol javob o’tkazib o’tilgan materiallar esga

solinadi va yangi mavzu bilan uyg’unlashtirilgan

holda, mа’ruza mashg’uloti mavzusi, maqsadi va

o’quv faoliyati haqida bayon qilib darsga

qiziqtiriladi.

4

Asosiy qism 65

1. Kompleks birikmalarning tuzulishi haqida formula

va misollar yordamida tushuntirib yoritib beriladi.

“Muammo texnologiyasi” usulini qo’llash.

20


struktura formulalari orqali tushuntirib gapirib

beriladi va daftarga yozdirib qo’yiladi.

“Muammo texnologiyasi” usulini qo’llash.

20

- Chekinish. Yurtimizda yosh avlod tarbiyasiga o’z

tasirini ko’rsatuvchi ijtimoiy muhitning o’rni haqida

chiroyli jumlalar keltiriladi.

5

3. Kompleks birikmalar nomenklaturasi va izomeryasi

proyektor orqali tayyorlangan lavhalar asosida

yoritiladi va tushuntirib beriladi.

“Tushnchalar tahlili” usulini qo'llash.

20

Yakuniy qism 5


E’lonlar Mustaqil ishlash uchun topshiriq beriladi. Uyga

vazifa qilib Koordinatsion va kompleks birikmalar

xususiyatlarini o’rganish uchun “Tushunchalar

tahlili” usulidan foydalanish taklif etiladi.

3

60

6.3. “Noorganik kimyo va ekologiya” mavzusi bo’yicha ma'ruza darsining texnologik xaritasi


minut

Tashkiliy qism 10

Davomat Guruh sardorlaridan darsga kimlar

qatnashmayotganligi so’rab bilib olinadi va elektron

jurnalga yo’q talabalar qayd qilib qo’yiladi.

2


daqiqalar



4

Takrorlash va

motivatsiya

Таlabalar bilan savol-javob o’tkazib o’tilgan

materiallar esga solinadi va yangi mavzu bilan

uyg’unlashtirilgan holda, mа’ruza mashg’uloti

mavzusi, maqsadi va o’quv faoliyati haqida bayon

qilib darsga qiziqtiriladi.

4

Asosiy qism 65

1. Noorganik kimyo va ekologiya rejasi bayon qilinadi

va formulalar yordamida yoritilib tushuntirib

o’tiladi.

“Klaster” tuzish.

20

2. Ozon qatlamini saqlash bo’yicha xalqaro hamkorlik

rejasi gapirib tushuntirib yozdiriladi.

“FSMU texnologiyasi" usulini qo’llash.

20

- Chekinish. Yurtimizda va dunyoda bo’layotgan

yangiliklar to’g’risida to’xtalib o’tiladi.

5

3. Oqova suvlarni tozalash yo’llari haqida proyektor

orqali tayyorlangan animatsiyalar orqali tushuntirib

yozdiriladi.

“SAN” texnologiyasini qo’llash.

20

Yakuniy qism 5


E’lonlar 2-ON uchun topshiriq beriladi. 3

61

7. “Umumiy va noorganik kimyo” fanini o’qitish metodikasi.

7.1. “Termodinamika asoslari va termokimyo” mavzusi bo’yicha o'qitish metodikasi

Tashkiliy qism:

Kafedra professori, yoshi 60 larni qoralagan did bilan kiyingan Rustam

Sodiqovich belgilangan vaqtda auditoriyaga kirib keldi. Auditoriyadagi talabalar

xurmat ila o’qituvchi bilan salomlashishdi va o'quv qurollarini tayyorlab

nigohlarini o'qituvchiga qaratishdi.

O’qituvchi talabalarning kiyinish madaniyatiga, o'quv qurollarining

tayyorligiga nazar tashlab qo'ydi. Bir-ikki talabaga mavsumga mos holda kiyinish

zarurligini uqtirib o'tdi. Kiyinish madaniyati haqida biroz to’xtalib, kiyim o’ziga

qulay va yarashibgina qolmasdan, atrofdagilarning etiborini tortmaydigan, ortiqcha

bezaklar berilmagan, ya’ni ta’lim maskaniga mos libosda bo’lishlari lozimligi

haqida aytib o’tdi. Keyin talabalarga xos did bilan kiyingan a'lo o'qiydigan

talabalarga qarab mamnuniyat bilan iliq so'zlarni aytdi. Xalq maqollaridan "yaxshi

so'z til bezagi, yaxshi libos inson bezagi" deb misol keltirdi. Guruhdagi

talabalarning ko'pchiligi ularga havas bilan qarab qo'yishdi. O'qitivchi ma'naviy-

ma'rifiy daqiqalar mobaynida doska oldidan auditoriya o'rtasidagi yo'lakcha

bo'ylab oxirgi partagacha bordi, talabalarning xatti-harakatlarini kuzatdi va

doskaning oldiga qaytib keldi. Darsda telefon apparatlarini ovozsiz rejimga qo'yib,

telefonda iloji bo'lsa gaplashmaslikni va atrofdagilarning diqqatini tortmaslikni

talab qildi.

Shundan keyin davomatni jurnalga qayd qildi. Auditoriyada talabalar ko'p

bo'lganligi bois, o'qituvchi guruh sardoriga murojat qilib, auditoriyada yo’q

talabalarning ism-familyalarini va ularning kelmaslik sabablarini aytib berishni

so'radi, so'ng ma'lumotlarni jurnaliga qayd qilib qo’ydi.

Rustam Sodiqovich shu kunlarda dunyoda bo'layotgan voqealar haqida ham

to'xtalib, ularni kimyo fanining rivojiga bog'lab o'tdi. O'zbekiston va Janubiy

Koreya davlatlari o'rtasida amalga oshirilayotgan iliq, do'stona munosabatlar

haqida gapirib berdi. Ayniqsa, Janubiy Koreyalik mutaxassislarning Surgul neft-

gaz kimyo majmuasini ishga tushirish bo'yicha olib borayotgan ishlari haqida ham

to'xtalib o'tdi. Shuningdek, institutda amalga oshirilayotgan dolzarb masalalar,

xususan, kimyo fani bo'yicha talabalar olimpiadasiga tayyorgarlik ko'rilayotgani

haqida ham to'xtalib o'tdi.

4 minutlik ma’naviy-ma’rifiy suhbatdan so’ng o’qituvchi dars mavzusiga

e'tiborni qaratib, o'tgan darsdagi mavzu bo'yicha talabalarga savol berdi.

Auditoriyaga yuzlangan holda baland ovozda "Kimyoviy bog’lanish deb nimaga

aytiladi va kimyoviy bog’lanishning nechta turi mavjud", degan savolni o'rtaga

tashlab talabalarni "aqliy hujum"ga boshladi. Vohidova Nasiba qo'l ko'tarib

savolga "Molekulada atomlarni o’zaro tutib turadigan kuchlar yig’indisiga

62

kimyoviy bog’lanish deb aytiladi", deb javob berdi. Unga qo'shimcha qilib

Nematov Nurbek javobni yanada aniqlashtirdi: "Kimyoviy bog’lanishning besh

turi ma’lum: 1) ion bo’lanish, 2) kovalent bog’lanish, 3) metall bog’lanish, 4)

vodorod bog’lanish, 5) Van-der-Vaals kuchlari asosidagi bog’lanish" deb javob

berdi. Shu tariqa o’qituvchi talabalarning bilimlarni o'zlashtirganini sinagach yangi

mavzuni boshladi.

Asosiy qism:

Mavzu: “Termodinamika asoslari va termokimyo” asoslari.

Reja:





O’qituvchi avval dars materiallarini o’zaki aytib, tushuntirib berdi, kerakli

joylarini proyektordan yozib olishni va diqqat bilan tinglab kuzatib borishlarini

ta'kidladi. "BBB" usuli bo'yicha quyidagilarni amalga oshirdi.

Rustam Sodiqovich talabalardan "kimyoviy termodinamika" atamasini

tushuntirib berishni so'radi. Talabalar quyidagi javoblarni berishdi:

- termodinamika bu –kimyoning issiqlikni o’rganuvchi qismi.

- termodinamika bu –jisimlardagi kuchlar va ichki energiyalarni aniqlab

beradigan qisim.

- termodinamika bu – issiqlik energiyasini qayerda qanday ishlatishni

o’rganadi.

Keyin ushbu mavzu bo'yicha yana nimalarni bilishni hohlaysiz, deb

auditoriyaga murojaat qildi. Talabalar quyidagi javoblarni berishdi:

- termodinamika haqida va uning vazifasini bilishni hohlaymiz.

- kimyoviy termodinamikaning qonunyatlarini.

- kimyoviy termodinamikani o’rgangan olimlar haqida ham bilishni

xoxlaymiz.

Shunday keyin mavzuni tushuntira boshladi.

Termodinamika issiqlik energiyasi bilan boshqa xil energiyalar orasida

bo’ladigan munosabatlar haqidagi ta’limot ekanligi, "termodinamika" so’zi

grekcha termo – issiqlik va dinamis – kuch so’zlaridan olingani va issiqlik bilan

bog’liq bo’lgan kuchlar degan fan ekanligini aytib, uning vazifasi turli

sistemalarning xossalari ularda bo’layotgan jarayonlarni o’rganishdan iboratligini

tushuntirib o’tdi. Kimyoviy termodinamika umumiy termodinamikaning bir qismi

bo’lib, termodinamika qonun va qoidalarini kimyoviy jarayonlarda qo’llanishini

tekshirishini hamda termodinamikani qonun-qoidalarini birma-bir tushuntirib o’tdi.

Termodinamika uchta: birinchi, ikkinchi va uchunchi qonunlardan iboratligi

va har qaysi qonunning o’ziga xos postulati bo’lgani uchun to’g’ridan-to’g’ri 1, 2,

63

3-postulatlar deb ham aytilishini va bu qonunlar qachon va kim tomonidan kashf

qilinganini tushuntirib, yozdirib qo’ydi. Keyin sistema tushunchasi bilan

tanishtirishda davom qildi. Tashqi muhitdan amalda yoki fikran ajratib olingan va

bir-biriga ta’sir etib turadigan moddalar yoki jismlar guruppasi sistema deb

aytilishini tushuntirib berdi. Termodinamikaning birinchi qonuni energiyaning

saqlanish va bir turdan ikkinchi turga aylanish qonuning xususiy ko’rinishi bo’lib,

energiya xillari orasida sifat va miqdoriy munosabatlarning borligini ko’rsatadi.

"Energiya yo’qolib ketmaydi va yo’qdan bor bo’lmaydi" degan qofiyali jumlalarni

keltirib o'tdi. Ko’plab tajribalar hamda tekshirishlar mexanik energiya issiqlikka

aylanishi mumkinligini ko’rsatadi.

Rustam Sodiqovich oddiy qilib kundalik hayotdan misol keltirib o’tdi.

Masalan: ikkita toshni qo’l mehnati yordamida mexanik ishqalanishidan issiqlik

ajralib chiqishini kuzatsa bo’ladi. Shunga o’xshash, oddiy tegirmonning ishlash

jarayonini ham misol qilib ko'rsatish mumkin: bu jarayonda mexanik energiyani

ish unumdorligini kuzatsa bo’ladi, jarayon mobaynida ajralayotga issiqlik bekorga

isrof bo’lishi hammaga ma’lumligini aytib o’tdi.

1847-yilda Gelmogels “energiyaning saqlanish prinsipi” ni shunday

ta’riflagan: "alohida olingan sistemaning umumiy energiyasi o’zgarmas qiymatga

ega bo’ladi. U yo’qdan bor bo’lmaydi va yo’qolib ham ketmaydi".

Termodinamikaning bu qonuniga ko’ra, yo’qdan energiya olib abadiy ishlaydigan

mashina qurib bo’lmasligini va shu vaqtgacha termodinamikaning birinchi

qonuniga zid keladigan birorta ham misol uchramaganligini aytib o’tish mumkin.

Agar biror jarayon davomida energiyaning bir turi yo’qolsa, uning o’rniga

ekvivalent miqdorda bir turi paydo bo’lishini va bu qonunning matematik ifodasini

doskaga yozdi:

∆U = Q - P∆V.

Bunda ∆U – sistemaning ichki energiyasi, Q – sistemaga berilgan issiqlik

miqdori, P –sistemaning bosimi. V – sistema hajmining o’zgarishi, P ∙ ∆V = A

bo’lganligi uchun, ∆U = Q - A ko’rinishida yozish ham mumkinligini tushuntirdi

va talabalarga yozib olishlarini aytdi. Talabalar yozib olgunga qadar o’qituvchi

auditoryani aylanib, hammani kuzatgan holda mavzuni tushuntirishda davom etdi.

Darsdan tashqari narsalarga chalg’iyotgan talabaga e'tiborini qaratib, darsga

jalb e'tiborli bo'lishini talab qildi.

Keyin gapirishda davom qildi: shunday qilib har qanday jism ma’lum

energiya miqdoriga ega va jismda bo’lgan barcha energiya jismning umumiy

energiyasidir, jismning umumiy energiyasi kimyoviy termodinamikada

sistemaning ichki energiyasi deb aytiladi. Endi jismdagi ichki energiyaning mutloq

miqdorini o’lchab bo’lmasligini quyidagi masalada ko’rib chiqamiz. Masalan, 2

hajm vodorod bilan 1 hajm kislorod aralashmasini ichki energiyasini U1 bilan

ifodalaymiz. Aralashmani elektr uchquni yordamida portlatib, suv bug’i hosil

qilamiz. Uning ichki energiyasini U2 bilan ifodalaymiz. Aralashma portlagach,

sistemada ichki energiya U1 dan U2 ga o’zgaradi:

∆U = U2 - U1

64

Bunda: ∆U - ichki energiyaning o’zgarishi; uning qiymati faqat U1va U2 larga,

yani sistemaning dastlabki va oxirgi holatiga bog’liq, ammo sistema bir holatdan

ikkinchi holatga qay usulda o’tganligiga bog’liq emasligini tushuntirdi va kerakli

formulani daftarga yozib olishlarini aytdi.

Kimyoviy sistemalardagi energetik o’zgarishlar energiyaning saqlanish

qonuniga asosan bo’lishini va formulasini yozib tushuntirib beradi:

Q = ∆U + A

Agar bosim doimiy (P=const) bo’lsa, hajm o’zgarishi hisobiga ish

bajarilishini va shunga ko’ra:

A = P(V2 - V1) = P ∙ ∆V

bo’ladi: bunda ∆V – sistema hajmining o’zgarishi A = P ∙ ∆V bo’lgani uchun

tenglamani quyidagi ko’rinishda yozish ham mumkiligini:

QP = ∆U + P ∙ ∆V

bunda: QP - reksiyaning o’zgarmas bosimidagi issiqlik effekti:

∆U = U2 - U1 va ∆V = V2 - V1 ko‘rinishidan

QP = (U2 - U1) + P(V2 - V1) = U2 - U1 + PV2 - PV1 = (U2 + PV2) - (U1 + PV1)

QP = (U2 + PV2) - (U1+ PV1)

Quyidagi tenglamadagi U + PV – kattalik sistemaning entalpiyasi (issiqlik

tumani) deyilishini va “H” harifi bilan belgilanishini aytib yozdirdi. Telnglamani

quyidagi ko’rinishga keltirb:

Q = H2 – H1 = ∆H

Tushuntirdi va kimyoviy reaksiyalar natijasida ajralib chiqadigan yoki

yutiladigan issiqlik miqdori ko’rsatib yoziladigan tenglamalarga termakimyoviy

tenglamalar deyiladi degan jumla bilan rejani yakunladi.

O'qituvchi talabalarga yuzlanib, "kimyoviy termodinamika" atamasi bo'yicha

talabalardan izoh talab qildi. Talabalar dars materiali bo'yicha javob berishdi.

Shundan keyin, Rustam Sodiqovich, "kimyoviy termodinamika" haqida avval

qanday fikrda edi-gu, endi qanday fikr paydo bo'ldi?, deb murojaat qildi va avalgi

aytilgan fikrlarga talabalardan izoh talab etdi. Talabalar shunday javob berishdi:

- termodinamika bu - Issiqlik energiyasi bilan boshqa xil energiyalar orasida

bo’ladigan munosabatlar haqidagi ta’limot ekan.

- termodinamika bu -"termodinamika" so’zi grekcha termo – issiqlik va

dinamis – kuch so’zlaridan olingan va issiqlik bilan bog’liq bo’lgan kuchlar degan

fan ekan. termodinamika bu – Qonun va qoidalarini kimyoviy jarayonlarda

qo’llanishini tekshirishini hamda termodinamikani qonun-qoidalarini o’rganuvchi

fan ekanini bilib oldik. Talabalar “BBB” jadvalini o’qituvchi yordamida

to’ldirishdi.

Bilaman Bilishni istayman Bilib oldim

1. Termodinamika bu

– kimyoning issiqlikni

o’rganuvchi qismi.

2. Termodinamika bu

1. Termodinamika

haqida va uning

vazifasini bilishni

hohlaymiz.

1. Termodinamika issiqlik

energiyasi bilan boshqa xil

energiyalar orasida bo’ladigan

munosabatlar haqidagi ta’limot

65

– jismlardagi kuchlar

va ichki energiyalarni

aniqlab beradi.

3. Termodinamika bu

– issiqlik energiyasini

qayerda qanday

ishlatishni o’rganadi.

2. Kimyoviy

termodinamikaning

qonun-qoidalarini

hamda qo’llanishini

bilishni xoxlaymiz.

3. Kimyoviy

termodinamikani

o’rgangan olimlar

haqida ham bilishni

xoxlaymiz.

ekan, "termodinamika" so’zi

grekcha termo – issiqlik va

dinamis – kuch so’zlaridan

olingani va issiqlik bilan bog’liq

bo’lgan kuchlar degan fan

ekanligini, uning vazifasi turli

sistemalarning xossalari ularda

bo’layotgan jarayonlarni

o’rganishdan iboratligini bilib

oldik.

2. Kimyoviy termodinamika

umumiy termodinamikaning bir

qismi bo’lib, termodinamika

qonun va qoidalarini kimyoviy

jarayonlarda qo’llanishini

tekshirishini bilib oldik.

3. Birinchi qonun 1842-yilda

R.Meyer tomonidan, ikkinchi

qonun birinchidan oldin 1824-

yilda S.Karno va uchunchi

qonun esa 1912-yilda Nernst

tomonidan kashf etilgan va

ta’riflangan. Tabiatda ko’p

uchraydigan erish, sovish, isish,

oksidlanish-qaytarilish,

kristallanish, kondensatlanish,

galvanik jarayonlarning

termodinamika qonunlari

asosida talqin qilinishini ham

bilib oldik.


Talabalarga navbatdagi reja: Yonish reaksiyasining issiqlik effektini yozdirib

qo’ydi va gapirishda davom qildi.


uchun sarflangan issiqlik miqdoriga aytiladi. Bu standart sharoitda aniqlanadi va

hisoblanadi.

Masalan, NH3 molekulasining yonish reaksiyasi tenglamasi quyidagicha deb

doskaga yozib tushuntirdi.

2NH3 + 4O2 = N2O5 + 3H2O + 2∆H (d)

bu yerda:

N2 + 3H2 = 2NH3 - ∆H (a)

N2 + 2,5O2 = N2O + ∆H1 (b)

66

3H2 + 1,5O2 = 3H2O + ∆H2 (v)

Reaksiyaning issiqlik effektlari hisobga olingan holda, (b) va (v)

tenglamalardan (d) tenglamani ayirib tashlab (a) tenglama kelib chiqishini ko’zda

tutgan holda

∆H = ni keltirib chiqaramiz

1 mol-ekv. kislota bilan 1 mol-ekv. ishqorning o’zaro ta’siri natijasida ajralib

chiqadigan issiqlik miqdori neytrallanish reaksiyasining issiqlik effekti deb ataladi.

Neytrallash issiqligi quyidagi formula yordamida hisoblab topiladi:

∆HH yoki QH=

Эkislota - kislota ekvivalenti;

m1 - ichki stakanning massasi, g;

m2 - eritmaning massasi, g;

1 mol modda erish jarayonida ajralib chiqadigan yoki yutiladigan issiqlik

miqdori erish issiqlik effekti deyiladi va u reaksiyaning issiqlik effekti kabi QЭ

yoki ∆HЭ bilan belgilanadi va quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi deb doskaga

yozib tushuntirdi.

∆HЭ yoki QЭ =

bunda: C - erituvchining solishtirma issiqlik sig’imi (suv uchun C = 4,18 kJ/g-grad

ga teng) m - eritma, ∆t - temperaturalar ayirmasi, Mmodda - erigan moddaning

nisbiy molekulyar massasi, m1 - erigan moddaning massasi. Suvsiz tuz bilan

suvdan 1 mol tuz gidrati hosil bo’lishida ajralib chiqadigan issiqlik miqdori

gidrodlanish issiqligi deyiladi. Gidradlanish issiqligi Qr yoki ∆Hr ni topish uchun

suvsiz tuzning erish issiqligi QЭ dan hosil bo’lgan gidratning erish issiqligi QЭ1

ayirib tashlanadi Qr = QЭ - QЭ1 yoki Нr = Нэ - Нэ

1 deb tushuntirib yozdirib

qo’ygandan so’ng: doskada birgalikda masala yechib yaxshilab tushunib olishni

takidladi va hohlovchi talabalar bo’lsa do’skada yozib ishlashlarini aytadi,

qolganlar daftarlariga birgalikda yozib ishlashlarini aytdi. Masala: 2 g suvsiz

СuSО4 50 g suvdа eritilgandа temperaturа 4 gradusgа ko’tariladi. СuSО4 ning

gidradlanish issiqligini hisoblang.

Yechish: а) suvsiz СuSО4 ning erish issiqligini hisoblaymiz:

kJm

tMmСQyokiH

CuSOOH

ЭЭ 992,6610002

160450187,4

1000

42

b) Нr = Нэ - Нэ1 = -66,992 - (-11,52) = 73,512 kJ/mol

(gidrat-mollanish-ekzotermik jarayon) ekanligi haqida tushuncha berib o’tdi.

Keyin “Entropiya” tushunchasi haqida ham qisqacha to’xtaldi. Issiqlik

mashinalarida issiqlikning ancha qismi bekorga sarflanadi. Boshqa turdagi

energiyalardan foydalanilganda ham energiyaning ma’lum qismi issiqlikka

aylanib, bir qismi bekorga isrof bo’ladi. Oddiygina kundalik hayotdan oladigan

bo’lsak, elektr lampochkasida elektr energiyaning faqat ozgina qismi yorug’likka,

qolgan qismi esa issiqlikka aylananishini misol qilib aytib o’tish mumkin.

67

Issiqlikka aylangan energiya atrof-muhitga tarqalib ketadi va undan foydalanib

bo’lmaydi; demak, energiya miqdori o’zgarmasa ham, uning sifati o’zgaradi, ya’ni

energiya o’z qiymatini yo’qotadi. Qiymatni yo’qotgan bunday energiya miqdorini

ifodalash uchun termodinamikaga entropiya tushunchasi kiritilgan ekanligini aytib

tushuntirdi va ushbu reja asosida “Sinkven” tuzishni taklif qildi. Talabalar guruh

bo'lib ishlashdi va quyidagi sinkveynni doskaga yozishdi:

Mavzu bo'yicha tuzilgan "SINKVEYN"

1. Issiqlik

2. Ekzotermik, endotermik

3. Yonish reaksiyasi miqdori

4. Issiqlikka aylangan energiyaning tarqalishi.

5. Temperatura

Chekinish:

O'qituvchi talabalarda xorg'inlik holatlarni ko'rib chekinish qildi. Talabalarni

mamlakatimizda bo’layotgan yangiliklar va Kimyo sohasidagi yutuqlarimizni aytib

o’tdi. Bulardan: Qo’ng’irot soda zavodining ishga tushishi ishlab chiqarishni

yuksalgani yaroqsiz yerlar gullab yashnayotganligi, chekka qishloqlardagi aholini

ish bilan ta’minlabgina qolmasdan, iqtisodiyotimizning yuksak cho’qqilaridan biri

ekanligini baralla aytishimiz mumkinligini eslatib, talabalarning nigohida o’qishga

va ilm olishga katta qiziqish paydo qiluvchi, yo’l ko’rsatuvchi ustoz sifatida

namoyon bo'ldi.


O'qituvchi entropiyaga ta'rif bera turib, u moddaning temperaturasida bo'g'liq

holat ekanligini ta'kidladi.Modda yuqori temperaturali holatda bo’lsa, uning

entropiyasi yuqori bo’ladi. Masalan, bir mol suvning entropiyasi bir mol muzning

entropiyasidan 21 kJ ortiq bo’ladi. Qizdirilganda moddalarning entropiyasi ortishi,

hamda hajm o’zgarganda gazlarda ham shu holat bo’lishini, bosim esa gazlarning

entropiyasiga keskin ta’sir etadi. Bularni proyektorda slayd orqali tushuntirdi va

talabalarning yozib chizib olishni talab qildi.

68

Entropiyaning temperaturaga bog’liqligi

Entropiyaning o’zgarishi moddaning xaotik (tartibsizlik) darajasiga to’g’ri

proporsionalligi va entropiya qiymati J/mol-grad bilan o’lchanishini tushuntirib,

yozdirib o’tdi. Shuningdek, kimyoviy jarayon vaqtida ham entropiya ortishi yoki

kamayishi mumkinligini aytib mavzuni tugatdi.

Yakunlovchi qism:

Dars so’ngida yana bir bor davomad qilib, savol javob o’tkazdi va savollar

bo’sa berishlarini aytdi, savol yo’q hammasi tushunarli degan javob olgandan

so’ng Rustam Sodiqov uyga vazifani e’lon qildi. Mustaqil ishlash uchun topshiriq

berdi. Uyga vazifa qilib Termodinamika va termokimyo jarayonlarini chuqurroq

o'rganish uchun “Rezyume” usulidan foydalanishni taklif etdi.

Talabalar navbat bilan doskaga chiqib termodinamik jarayonlar bo'yicha

quyidagi ijobiy va salbiy, afzallik va kamchilik, foyda va zararli tomonlarni

ta'liklagan holda mavzuga yakun yasashdi.

"REZYUME" usuli

1-talaba mavzu bo'yicha quyidagi fikrni bildirdi:

Agar biror jarayon davomida energiyaning bir turi yo’qolsa, uning o’rniga

ekvivalent miqdorda bir turi paydo bo’ladi, ya'ni:

∆U = Q - P∆V.


Kimyoviy sistemalardagi energetik o’zgarishlar energiyaning saqlanish

qonuniga asosan sodir bo’ladi, ya'ni:

Q = ∆U + A



uchun sarflangan issiqlik miqdoriga aytiladi.


Qizdirilganda moddalarning entropiyasi ortadi, hamda hajm o’zgarganda

gazlarda ham shu holat sodir bo’ladi, bosim gazlarning entropiyasiga keskin ta’sir

etadi.

O’qituvchi uyga vazifani o’z vaqtida qilishni va keyingi darsda hammadan

bajarilgan uy vazifalarini kutib qolishini aytib talabalar bilan xayirlashdi.

69

7.2. “Kompleks birikmalar va ularda kimyoviy bog’lanish tabiati” mavzusi bo’yicha o'qitish metodikasi

Tashkiliy qism:

"Umumiy kimyo" kafedrasining dosenti, 20 yildan ortiq ish stajiga ega fan

nomzodi Mastura Matchonovna dars jarayoni boshlanishidan 3-4 daqiqa oldin

auditoriyaga kirib keldi. Proyektorni va o’quv materiallarini darsga tayyorladi.

Auditoriyaga hamma yig’ilgandan so’ng, talabalar xurmat ila ommaviy tarzda

o’qituvchi bilan salomlashishdi.

O’qituvchi davomatni tekshirish uchun guruhdagi talabalarni sanadi va

auditoriyada yo’q talabalarni ism familyalarini, dars jarayonida nima sababdan

qatnashmayotganliklarini bilib olgandan so’ng jurnaliga qayd qilib qo’ydi.

Talabalarning dars jarayoniga tayyorgarligi va kiyinish madaniyatini kuzatib

qoniqish hosil qildi, shunday bo'lsa ham o'qituvchining vazifasi nuqtai-nazaridan

va "yaxshi otga bir qamchi" ma'nisida tartib-intizom haqida gapirib, institut ulug'

dargoh, qadimda ota bobolarimiz madrasalarga ilmni niyat qilib, pokiza bo'lib

kirishgani kabi, biz ham institutga yaxshi niyatlar bilan, ilm toliblariga xos kiyinib

kelishimiz zarurligini ta'kidlab o'tdi.

Keyin yurtimizda va dunyoda bo’layotgan yangiliklarga to’xtaldi. Institutimiz

an’anasiga aylangan har yili o’tkazib kelinayotgan “Kimyogar malikalari” ko’rik

tanlovi haqida gapirib o’tdi. Shuningdek, yurtimizda nishonlanadigan milliy

bayramimiz bo’lgan “Navro’z” ayyomiga ko’rilyotgan katta tayyorgarlik haqida

aytib o’tgach o’qituvchi talabalar yuzidagi mamnuniyatni ko’rib, dars mavzusiga

qaytdi.

Таlabalarni mashg’ulot jarayonidagi faolligini oshirish maqsadida “Aqliy

xujum”ga tortish uchun savol javob o’tkazdi.

"Aqliy hujim" usuli

O’tilgan mavzudan eritma tushunchasi ta’rifini aytib berishlarini so’ragancha

guruhga yuzlandi. O’qituvchi guruhdan erish hususiyati, eruvchanlik koyffitsenti

va osmotik bosim haqida qiziqarli ma'lumotlarni keltirishni so'radi.

Guruh sardori guruhni 3 ga bo'ldi. Talabalar eritma tushunchasi bo'yicha 3

minut aqliy hujum uyushtirishdi. Keyin, 1-guruhdan Axmedova Mohira

quyidagicha javob berdi: "Nisbiy miqdori keng ko’lamda o’zgara oluvchi ikki va

undan ortiq komponentdan tashkil topgan qattiq yoki suyuq gomogen faza eritma

deb aytiladi".

2-guruhdan Azizov Akmal osmotik bosim turli moddali (qattiq, suyuq va gaz)

va turli bosimga ega bo'lgan muhitlarda paydo bo'lishini aytdi.

3-guruhdan Ikromov Davron esa eruvchanlik koeffitsiyenti moddaning

suyuqlikda konsentrlanish darajasiga ta'sur ko'rsatuvchi omillarga (temperatura,

modda konsentratsiyasi, boshqa eruvchanlikni oshirivchi moddalar mavjudligi)

bog'liq ekanligini aytdi. Misol tariqasida, qishda ko'chadagi muzlarni eritish uchun

ularning ustiga tuzli qum sepib chiqilsa, muzning eruvchanlik koeffitsiyenti

oshishini aytib o'tdi.

70

O'qituvchi aqliy hujumda faol qantashgan talabalarni iliq gaplar bilan

rag'batlantirdi va albatta ularning faolligini reyting nazoratlarida inobatga olishini

aytib o'tdi.

So’ngra yangi mа’ruza mashg’uloti mavzusi, maqsadi va o’quv faoliyati

haqida bayon qilib talabalarni darsga qiziqtirdi. Shu tariqa o’qituvchi talabalarda

yangi mavzuni boshlash uchun yetarli darajada bilim mavjudligini sinab oldi va

yangi mavzuni boshladi.

Asosiy qism:

Mavzu: “Kompleks birikmalar va ularda kimyoviy bog’lanish tabiati”

Reja:





O’qituvchi dars materiallarini o’zaki aytib tushuntirib berdi, kerakli joylarini

proyektordan yozib olish kerakligini va diqqat bilan tinglab kuzatishni takidladi.

Reja asosida hamma birgalikda “Muammo texnologiyasi” usulini qo'llashni taklif

qildi va mavzuni tushuntirishni boshladi.

Metallarning reaksiyada elektron yo’qotishlari ular uchun o'ziga xos hususiyat

ekanligini esga soldi va hosil bo’luvchi musbat zaryadlangan ionlar – kationlar

erkin holda bo’lmasligini, ularni qurshab turuvchi anionlar bilan birgalikda mavjud

bo’lishini, bu holat zaryadlarning muvozanatini ta'minlashini tushuntirib o’tdi.

Ularning bo’linmagan elektron juftlariga neytral molekula yoki anionlar bilan

bog’lanishi mumkinligini bildirdi va shunday qismchalar kompleks ionlar yoki

komplekslar, tarkibida shunday ionlar bo’lgan birikmalar esa koordinatsion

birikmalar deyilishini daftarga yozdirib qoydi va tushuntirib berdi.

Koordinatsion birikmalar kimyoda keng o’rganilishini va hozirgi vaqtda

ko’pgina metallorganik birikmalar, vitaminlar (B12), qon gemoglabini, xlorafil va

boshqalar ham shunday birikmalardan hisoblanishini aytib gapirib o’tdi. Kompleks

birikmalarda metall atomlarini o’rab turuvchi molekula yoki ionlar ligandlar

(lotincha – ligare – bog’lovchilar) deb ataladi va ular eng kamida bitta

taqsimlanmagan valent elektronlar juftiga ega bo’ladi, deb doskaga formumalarni

yozdi va talabalardan ko’chirib olishni so'radi.

71

Yana bir Сr3+ ionining А13+ ioniga qaraganda mustahkamroq kompleks hosil

qiluvchi, metall ioni bilan ligand orasida darsil bo’luvchi bog’ avval ligandga

tegishli bo’lgan elektron juftining ular o’rtasida mujassamlashuvi hisobiga amalga

oshishini quyidagi misolda ko’rish mumkin, deb tushuntirdi va doskaga yozdi.

Doskadagi struktura tuzilish formulalarni yozib olishni aytdi. Shu bilan rejani

yakunladi.

"Muammo texnologiyasi" usuli

O'qituvchi talabalarga quyidagi muammoni tashladi va uni yechish yo'llarini

ishlab chiqishni taklif qildi:

– O'lgan hayvon tanasa yondirilganda kul hosil bo'ladi. Kul hayvon

massasining qancha foizini tashkil qilishi mumkin? Kul tarkibida ligandlarga

tegishli qanday elementlar bor?

Talabalar berilgan muammo bo'yicha 2 ta guruhga bo'linishdi va 1-guruh

muammoning yechimini ishlab chiqdi.

Muammoning yechimi.

Kul tarkibi asosan metall birikmalaridan iborat bo'ladi va ularning massasi

hayvon og'irligining 5% idan oshmaydi. Organik moddalar yondirilganda ularning

tarkibidagi ligandlarning organik qismi ham yonib ketadi, biroq metall qismi kul

tarkibida qoladi. Kul tarkibida ligandlarga tegishli metalllarning ionlari saqlanib

qoladi.


Xelatlar va ularning biologik sistemalardagi o’rni, deb yozib navbatdagi rejani

boshladi.

Biometallarning koordinatsion birikmalari organizmda muhim funksiyalarni

bajaradi. Bunday zarrachalar monodentat (“bir tishli”) ligantlar deyiladi. Bularga

ОН, Р, С1 kabi va boshqa oddiy ionlar kiradi. Organizmining 90% dan ortiq

massasi monodentat ligant hisoblangan va kislorod atomi orqali

koordinatsiyalashgan suv molekulasiga to’g’ri keladi. Bidentant ligantlar orqali

72

kompleks hosil bo’lishida halqalarning vujudga kelishi “xelat effekti” deb

yuritilishi haqida qisqacha yozdirib qo’ydi.

Tirik organizimda hosil bo’ladigan koordinatsion birikmalardan metallarning

aminokislatali komplekslari proyektor orqali ko’rsatildi. Bu besh a’zoli xelat

halqasidir:

Ikki va undan ortiq donor atomiga ega bo’lgan ligandlar metall ionlari

atrofida koordinatsialana oladi. Bular polidentat ligandlar deb nom olgan.

Bularning eng oddiy vakilini ekrandan yozib olish aytildi.

Keyin etilediamin tetrasirka kislota anioni bo’lgan quyidagi polidentat legand

ham keng tarqalganini aytib tushuntirib o’tdi va yozib olish so'raldi.

Biologik jarayonlarda katta muhim ahamiyatga ega bo’lgan ko’p a’zoli

getrosiklik birikmalardan profirinlar ham kompleks birikmalar hosil qiladi. Turli

profirinlar bir-biridan tarkibiga kirgan metallar yoki o’rinbosarlar gruppasi bilan,

shuningdek chetdagi uglerodga birikkan ligandlari bilan farq qiladi. Gemoglabin

ana shu profirinlar gruppasiga kiradi. U qonda kislorod tashuvchi bo’lib xizmat

qiladi. Qonda temir va magniyning bo’lishi gemoglabin bilan bog’liq. Organizmda

temir yetishmaganda kishi animiya kasalligi bilan og’riydi. Bunda u

quvvatsizlanadi va ko’p uxlaydigan bo’lib qoladi. Temir va shu kabi boshqa

mikroelementlar o’simliklar uchun ham zarur ekanligini gapirib tushuntirdi va

asosiy joylarini yozdirib qo’ydi.

"Muammo texnologiyasi" usuli

O'qituvchi talabalarga quyidagi muammoni tashladi va uni yechish yo'llarini

ishlab chiqishni taklif qildi:

– Nima uchun televizorda temir moddasi bilan boyitilgan nonni ko'p reklama

qilishmoqda? Bunday non nam joyda turib qolsa zanglaydimi?

Talabalar berilgan muammo bo'yicha 2 ta guruhga bo'linishdi va 2-guruh

muammoning yechimini ishlab chiqdi.

73

Muammoning yechimi.

Temir moddasi bilan boyitilgan nonlarning tarkibida metalloorganik

kompleks birikmalar mavjud bo'ladi. Ular unga vitamin va oqsil moddalar bilan

qo'shiladi. Temir bilan boyitilgan non insonlarning kasalliklarga qarshi

immunitetini yaxshilaydi, ko'plab kasalliklarning oldini oladi, ayniqsa,

kamqonlikning oldini oladi. Bunday non nam sharoitda zanglashidan ham ko'ra

ko'proq mog'orlaydi. Undagi temir moddasi massasiga nisbatan juda kam (1% dan

kam) bo'lganligi sababli ham uni zanglaydi deb aytish to'g'ri emas.

Keyin talabalarni fikrini jamlab tetiklashtirish maqsadida mavzudan biroz

cheklashgan holda hozirgi ta’lim jarayoniga to’xtalib o’tdi.

CHEKINISH

O’zbekistonda yoshlar uchun yaratilyotgan sharoitlar va ta’lim olayotgan

ijtimoy muhitning o’rni beqiyosligini aytdi. Ijtimoiy muhitning buyuk insonlar

shakillanishidagi o’rni muhim bo’lib, Alisher Navoiy-shoir, Eynshteyn-fizik,

Ulug’bek-astronom, Ibn Sino-tabib bo’lib tug’ilmagan, albatta. Ulardagi qobilyat

kurtaklarining rivojlanishi, istedodga aylanishida ijtimoiy muhit, ta’lim-tarbiya

muhim ro’l o’ynagan. Shunday ekan davlatimizning barkamol inson tarbiyalash

borasidagi siyosati ham shaxs shakillanishida muhitning o’rni muhimligini

ko’rsatadi. Shuningdek yurtboshimiz I.A.Karimov bizning farzandlarimiz bizdan

ko’ra kuchliroq, bilimliroq, yetuk va barkamol bo’lishlari shart deb bejiz aytmaydi.

Demak, yoshlarga berilayotgan imkoniyatlardan unumli foydalanishimiz zarur.

Kichik suhbatdan so’ng o’qituvchi yangi rejani e’lon qildi va ma'ruzani davom

ettirdi.


Kompleks birikmalar nomenklaturasi va izomeryasi bilan quyidagi tarzda

tanishtirishni boshladi.

Kompleks birikmalarni nomlashda empirik nomenklaturadan foydalanamiz,

nomlarning ba’zilari hozirgi kungacha saqlanib qolgan. Shulardan biri Reyneke

tuzi NН4 [Сr (NН3)2 (NСS)4 ]. Bu kompleksni nazariy va amaliy kimyo Xalqaro

ittifoqi (IYuPAK) qabul qilgan nomenklaturasi, Vatanimizda 1963-yildan boshlab

joriy etigan bo’lib, kompleks birikmalar uchun quyidagicha qo’llaniladi. O'qituvchi

bularni proektor orqali o’qib, tushunib yozib olishni aytdi. Tushunmagan joylari

bo’lsa bemalol so’rashni bildirdi va o’qituvchi talabalar yozib olgunga qadar

auditorya bo’ylab yurib talabalarning faoliyatini kuzatdi.

1. Тuzlarda avvalo kation nomi, so’ngra anion nomi aytiladi.

[Со (NН3)5 О] С12 — pentaaminxlorokobalt (II)-xlorid. [Со (NН3)6 ] [Сr

(С2О4)3 ] — geksaamin kobalt (III) - trioksalat xrom (III).

2. Кompleks ion yoki molekulani nomlashda metallarga etibor beriladi.

Ligandlar ularning zaryadlaridan qa’tiy nazar alfavit tartibida sanaladi.

74

Коmpleksning formulasi yozib bo’linganch, birinchi bo’lib metall ko’rsatiladi –

К2 [Рt (N2О2)2 С12 ] dixloridinitroplatinat (II) - kaliy.

3. Аnion ligandlarga “O” qo’shimchasini qo’shib, neytral ligondlar molekula

kabi o’qiladi. Мasalan, N3-azido, Вr - bromo СN - siano, С2О42- - oksalato va h.k.

К2[N (СN)4 ] - tetratsianoniklat (II) - kaliy. [А1(Н2О6) ] С13 - geksaakvoalyuminiy

(III) - xlorid.

4. Ligandlar soni (1 dan ortiq bo’lganda) grek raqamlari bilan belgilanadi

(ligandlar soni 2, 3, 4, 5 va 6 bo’lganda di-, tri-, tetra-, penta- va geksa deb

yoziladi).

Agar ligand nomining o’zida grek qo’shimchasi bo’lsa, masalan, monodi-va

hokazo, unda ligand nomi qavsga olinib, unga boshqa qo’shimcha qo’shib yoziladi

(bis-, tris-, tetrakis-, gegsakis kabi ifodalanadi), ligandlar tegishlicha 2, 3, 4, 5 va 6

bo’lganda..

[Со (NН2 - СН2 - СН2NH2 )3 ] С1- tris (etilendiamin) kobalt (III) xlorid.

5. Коmpleks anionlar nomiga – at qo’shimchasi qo’shib o’qiladi. Маsalan:

К2[ Ni (СN)4 ] – tetrasianonikelat (II) - kaliy.

6. Меtalning oksidlanish darajasi uning nomi ortiga qavsga olingan rim

sonlari bilan belgilanadi. Masalan, [Со(NН3)5О]2 da kobaltning oksidlanish

darajasi plyus uchga tengligini ko’rsatish uchun rimcha (III) dan foydalaniladi.

Degan joyigacha yozdirib qo’yadi va yana tushuntirishda davom qiladi.

Коmpleks birikmalarda struktura izomeriya vа stereo izomeriyalar bor.

Stereoizomerlar bir xil kimyoviy bog’lanishga ega, lekin bir-biridan fazodagi

joylashuvi bo’yicha farq qiladi. Hamma proyektorga qarashini aytdi va

Рt(NH3)2Сl2- kompleks birikmalarida xlor-ligandlar yonma-yon holda (a) yoki

qarama-qarshi tomonlarda joylashishini chizilgan struktura ko’rinishini gapirib

tushuntirib berdi.

Koordinatsion sferada donor atomlarining turlicha joylashuv hisobiga vujudga

keladigan izomeriya turi geometrik yoki stis- va trans- izomeriya deyiladi.

Masalan: Ko’zguda bir-birining aksini ifodalovchi izomerlar optik izomerlar turiga

kiradi. Qani hamma ikki qo’lini bir-biriga solishtirib ko’rsinchi ular juda o’xshasha

lekin, ular bir-biriga barcha jihatdan mos keladi deb aytolmaymiz. Optik

izomerlarning fizik va kimyoviy xossalari o’zaro o’xshash bo’lib, ko’rinishlari

faqat ko’zgudagi aks etadigan yaqinligini ko’rish mumkinligi haqida gapirib berdi

va “Tushunchalar tahlili” usulini qo'llashni taklif qildi.

"Tushunchalar tahlili" usuli

O'qituvchi doskaga kompleks birikmalar nomini yozib ro'parasiga ularning

nomlanishini esda saqlab qolishga yordam beradigan amallarni o'ylab topishni

taklif qildi. Talabalar doskadagi kompleks moddalarni va ularning nomlanishini

tahlil qilishib quyidagi variantlarni yozishdi:

75

Kompleks

birikmalar

Nomlanishiga yordam beruvchi belgilar

Tuzlar KA – ya'ni avval kation, keyin anion nomi aytiladi.

Neytral

ligandlar

Ligandlar alfavit tartibida sanaladi va oxirida metall aytiladi.

К2 [Рt (N2О2)2 С12 ] dixloridinitroplatinat (II) - kaliy.

Аnion

ligandlar

“O” qo’shimchasini qo’shib, neytral ligondlar kabi o'qiladi.

К2[N (СN)4 ] - tetratsianoniklat (II) - kaliy.

Ligandlar soni (1 dan ortiq bo’lganda) grek raqamlari bilan di-, tri-,

tetra-, penta- va geksa deb yoziladi.

Коmpleks

anionlar

"-at" qo’shimchasi qo’shib o’qiladi.

Маsalan: К2[ Ni (СN)4 ] – tetrasianonikelat (II) - kaliy.

Yakunlovchi qism:

Mastura Matchonova darsning asosiy qismini besh daqiqa oldin tugatib,

yakunlovchi qismga o'tdi.

Yakunlovchi qismda kechikib kelganlar uchun yana bir bor davomad qilib,

savol javob o’tkazdi va mavzu bo’yicha savollar berishlarini so'radi, savollarga

javob berdi. Uyga vazifa sifatidsa Koordinatsion va kompleks birikmalar

xususiyatlarini o’rganish uchun “Tushunchalar tahlili” usulidan foydalanishni

taklif etdi. O’qituvchi uyga vazifani qilishni va mavzuni takrorlab o’qib chiqib

koordinatsion birikmalarning qanchalik muhim ekanligini tushunib olishni aytdi.

Keyingi darsgacha talabalar bilan xayrlashdi va auditoriyadagilarni yaxshi

o’qishlarini aytib chiqib ketdi.

76

7.3. “Noorganik kimyo va ekologiya” mavzusi bo’yicha o'qitish metodikasi

Tashkiliy qism:

Katta o’qituvchi Nargiza Abdullayevna institutni imtiyozli diplov bilan

bitirib, magistraturani ham tugatib institutda ishga olib qolingan. U 5 yillik ish

stajiga ega. U ko'rkam, yosh ko'rinadi, doim did bilan o'qituvchi kasbiga mos

kiyinadi. U belgilangan vaqtda auditoriyaga kirib keldi. Auditoriyadagi talabalar

xurmat bilan Nargiza Abdullayevna bilan salomlashishdi va o'quv qurollarini,

tayyorlab diqqatini o'qituvchiga qaratishdi.

O’qituvchi talabalarning kiyinish madaniyatiga, tashqi ko'rinishlariga, o'quv

qurollarining tayyorligiga ko’z tashlab qo'ydi. Keyin xotirjamlik bilan darsdan

chalgitadigan narsalarni olib qoyishni, telefon apparatlarini ishlatmaslikni, faqat

ekstren holatlardagina aloqa qilish uchun telefonlarni ovozini o’chirib qo’yishni

aytdi, shuningdek gaplashib boshqalarning diqqatini bo’lmaslikni aytdi.

Shundan keyin davomatni bilish uchun guruhdagi talabalarni sanadi va guruh

sardoridan darsga kelmagan talabalarni aytishni so'radi. So'ngra ma'lumotlarni

jurnaliga qayd qilib qo’ydi.

Nargiza Abdullayevna yaqin kunlarda bo’lib o’tgan “Atrof muhit

muhofazasi” to’grisidagi dunyo olimlarning katta yig’ilishi to’g’risida to’xtalib

o’tdi. Shuningdek, bu boradagi muammolar bizni ham o’ylantirayotganligini

hamda kimyo sanoatidagi chiqindilarni qayta ishlash to’g’risidagi qilinyotgan say-

harakatlar haqida gapirib berdi. Biz hozirda texnik rivojlanish davridaligimiz va bu

rivojlanish tabiatga ziyon yetkazmasligi uchun astoydil hamma bir yoqadan bosh

chiqargan holda harakat qilmog’i darkor deb aytdi.

Kichik ma’naviy-ma’rifiy suhbatdan so’ng o'qituvchi dars mavzusiga e'tiborni

qaratib, o'tgan darsdagi materiallar bo'yicha talabalar bilan savol-javob o'tkazdi.

Guruhdagi talabalarga baland ovozda o’tilgan "temir guruppachasi elementlarining

umumiy tavsifi" mavzusiga oid quyidagi savollarni o'rtaga tashladi. Tabiatda

temirning qay holatda uchrashi, olinishi, xossalari, va ishlatilishi tog’risidagi

savollar aytilgandan so’ng guruhdagi Xasanov Elbek temirning tabiatda uchrashini

misollar bilan aytib berdi. Olimov Baxtiyor olinishini qisqacha o’z tilida

tushuntirib o’tdi, Madina bilan Doniyorlar bo’lsa temirning xossalari va

ishlatilishini gapirib berishdi. Qolgan talabalar o'tilgan ma'lumotlarni shu tariqa

yana bir-bor esga olishdi. Shu tariqa o’qituvchi talabalarning bilimlarini ham sinab

oldi va yangi mavzuni boshladi.

77

Asosiy qism:

Mavzu: "Noorganik kimyo va ekologiya" mavzusi bo'yicha ma'ruza matni

Reja:


2. Ozon qatlamini saqlash bo’yicha xalqaro hamkorlik.

3. Oqava suvlarni tozalash yo’llari.


O’qituvchi noorganik kimyo va ekollogiya rejasini ko’rgazmali materiallar

yordamida tushuntirishni boshladi. Atmosfera va atrof muhitga tarqalayotgan

moddalar avvaliga oddiy bo’lib ko’rinsada, aslida ular bir-biriga qo’shilib, quyosh

nuri, bosim, temperatura, suv va shu kabi boshqa omillar ta’sirida katta

o’zgarishlarga sabab bo’layotgani, ayniqsa korxonalardan ajralib, suvga yoki

tuproqqa qo’shilib atrof muhitni turli chiqindilar bilan ifloslantirayotgan

maxsulotlar tobora ko'payib borayotgani va tez orada buning oldini olish masalasi

hal etilishi zarur ekanligini aytib o’tdi.

Atmosfera murakkab tizim bo’lib, dengiz sathida havoning 99 foizi azot bilan

kislorodga to’g’ri keladi. Atmosferaning tarkibiy nisbiy molekulyar massasi 90 km

balandlikkacha o’zgarmasligi, undan yuqorida esa tez o’zgarishini misollar bilan

tushuntirdi. Masalan, dengiz sathidagi miqdori juda kam bo’lgan geliy 500-1000

km balandlikda atmosferaning asosiy komponentiga aylanadi. Atmosfera

tarkibining balandlik bo’yicha o’zgarishi kimyoviy o’zgarishlar bilan bog’liq

bo’ladi. Quyoshning elektromagnit nurlanishi natijasida vujudga keladigan

energiyaning yutilishi natijasida atom va molekulalar ionlarda dissotsiyalanadi.

Bunda kislorod molekulalari quyidagi holda atomlarga dissotsialanadi:

О2(gaz) + hv → 2О(gaz)

Bunday jarayonning davom etishi natijasida atmosfera tarkibining o’rtacha

nisbiy molekulyar massasi pasayadi.

Atmosferada juda ko’p kimyoviy reaksiyalar amalga oshishini va turli xil

birikmalarning hosil bo’lishi, parchalanishi, almashinuv reaksiyalari,

momaqaldiroq paytida hosil bo'ladigan ozon O3 hosil bo’lishi reaksiyalari inson va

jonivorlar uchun muhim ahamiyat kasb etishini aytib o’tdi. Almashinuv

reaksiyalariga misol qilib quyidagi jarayonlarni doskada yozib tushuntirib berdi.

О(gaz) + N2(gaz) → NO+(gaz) + N(gaz)

N(gaz) + О(gaz) → NО+(gaz) + N(gaz)

Yuqoridagi reaksiyalar ekzotrmik reaksiyalar bo’lganligi tufayli osonlik bilan

amalga oshadi. Mezosfera bilan strotasferada hosil bo’luvchi atomar kislorod, kislorod

molekulasi bilan birikib, ozon (O3) ni quyidagi ko’rinishda hosil qilishini tushuntirib

yozdirdi:

О(gaz) + О2(gaz) → О3(gaz)

78

Ozon molekulasi qo’shimcha energiyaga ega. Uning atomar va molekulyar

kisloroddan hosil bo’lishi energiyaning ajralishi bilan boradi. Ozon o’zidagi ortiqcha

energiyani yoqotishga intiladi. U quyosh nurini yuvib, atomar va molekulyar

kislorodga parchalana oladi. Buning uchun zarur bo’lgan energiyani to’lqin uzunligi

1140 nm dan ortiq bo’lmagan fotonlar yetkazib beradi. Ozon molekulasining to’lqin

uzunligi 200-300 nm fotonlarni yutishi insoniyat uchun katta ahamiyatga ega

ekanligini va stratosferada ozon qavati bo’lmaganda, u qisqa to’lqinli katta energiya -

fotonlar yerga o’tib ketishi haqida gapirib tushuntirdi. “Ozon” qalqoni esa, o’simlik,

hayvonot dunyosi va insoniyatni, Yerdagi hayotni ana shu katta energiyali fotonlardan

himoya qilayotganini aniq dalillar asosida gapirib berdi.

Bu ozonning hosil bo’lishi va parchalanishini siklik jarayonga aylantirib

turishi, mana shu sikl orqasida Quyoshning ultirabinafsha nurlanishi issiqlik

energiyasiga aylanishi, ozon qisqa to’lqinli ultirabinafsha nurlarni (А = 200 — 280

nm) to’la ravishda, to’lqin uzunligi 280—320 nm bo’lgan ultirabinafsha nurlarning

esa 90 foizini yutishini va ozon miqdori strotasferada uncha ko’p bo’lishiga qaramay,

uning ultrabinafsha nurlarini yutish qobilyati juda yuqoriligini aytib rejani yakunladi.

Keyn reja asosida “Klaster” tuzishni taklif qildi.

Guruh talabalari navbat bilan doskaga chiqib yagona klaster tuzishdi.

Kimyo va ekologiya

Tog’-kon

korxonalar

i

Korxonala

r Oziq-ovqat

korxonalari

Kimyoviy

korxonalar

Aviatsiya

Transport

vositalari

Yengil avtomabil

Tabiiy

ofatlar

Vulqon

Tutun

Metall,

gazlar

Bo’ron

Chang

Antropagen

ta’sir

Yer haydash

Kimyoviy

vositalarni

qo’llash

79

2. Ozon qatlamini saqlash bo’yicha xalqaro hamkorlik

O’qituvchi navbatdagi ikkinchi rejani boshladi. Ozon qatlamini saqlashda

Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) ning Atrof muhitni muhofaza qilish

programmasi (YuNEP) katta o’rin tutishini aytib o’tdi.

Ozon qatlamini muhofaza qilish bo’yicha xalqaro miqyosdagi ishlar 1974-

yilda boshlandi. Konvensiyani tayyorlash va ularni qabul qilish uchun o’n bir yil

vaqt ketdi, nihoyat, 1985-yilda qabul qilindi.

“Ozon qatlamini muhofaza qilish bo’yicha Vena konvensiyasi” bu borada

dastlabki qadam bo’ldi. 1988-yilning o’rtalariga qadar konvensiyani dunyoning

27 mamlakati va Yevropa Iqtisodiy Uyushmasi imzoladi. 18 mamlakat, shu

jumladan MDH bilan Ukraina ham uni tasdiqladi. Konvensiya dunyo bo’yicha

xlor, ftor, uglerodlar ishlab chiqarish, qo’llash va chiqarib yuborishni tekshirib

turish haqidagi protokol rezolyutsiyasini qabul qilgani haqida gapirib berdi.

Xlor, ftor, uglerodlar bo’yicha ekspertlar ishchi guruhlar i tuzildi. 1987-

yilning sentabrida Monreadlda 56 mamlakatning vakillari ishtirokida Xalqaro

konferensiya azolari, sovutgich qurilmalarini qisqartirish haqida qaror qabul

qildi, va ozon – qatlamiga ta`sir etadigan mahsulotlarning uchdan ikki qismini

ishlab chiqariladigan mamlakatlar protokollarini tasdiqlaganlari haqida, shunga

asosan 1-jadvaldagi 1-gruppaga kiruvchi mahsulotlar ishlab chiqarish va uni

qo’llash 1986-yildagidan oshmasligi, 1 gruppaga kiruvchi mahsulotlar ishlab

chiqarish 1993-yilga kelib 20 foizga kamaytirilishi talab qilingani va bu qabul

qilingan xalqaro muhim qarorlarni dunyo olimlari sidqidildan kutib olinganini

gapirib berdi. Italiya, Yaponiya MDH va boshqa mamlakat vakillari ozon

qatlamini buzuvchi moddalarni ishlab chiqarishni kamaytirish va zararsizlariga

almashtirish haqida, bu masalalarni hal qilish uchun xalqaro hamkorlikda

kuchlarni birlashtirib ish yuritish uqtirildi. Shuningdek Germaniya, AQSH,

Fransiya va Shvetsiyaning hamkorlikda yaratgan CHEOPS loyihasi ilk

qadam bo’lib, asosiy maqsadi Arktikaning Shpitsbergen atrofidagi ozon

qatlamini tekshirish va nazorat qilib turish ekanini tushuntirib berdi. Olimlar

Arktika ustidagi ozon o’pqonining paydo bo’lishi Antraktidaniki singarimi

yoki o’zgachami degan savolga javob izlash maqsadida o’tkazgan katta

ishlari haqida gapirib o’tdi.

1987-yilning oktabrida Buyik Britaniyaning Antraktidadagi Xolli Bey

stansiyasida stratosferaning ozon miqdori o’lchanib, Dobson birligi 125 ga

tengligi aniqlagandi. Bu birlik 1985-yili 150, 1984-yili 190, 1979-yili esa

273 ga tengligi qayd etilgan edi. O’tgan yillar ichida ozon miqdori ikki

baravar kamayganligi tajribalarda aniqlandi. Ozon teshigi paydo bo’lganligi

ma’lum bo’ldi. Ozon teshigi 10 million km2 maydonni egallagan edi. Bunday

teshik 1988-yilning dastlabki ikki oyi davomida Shimoliy qutbda kuzatilgan

saksoninchi yillar o’rtalarida MDH olimlari ozon qatlamini o’lchab turgan

stansiyalar ma’lumotlarini kompyuterlarda analiz qilib Moskva, Kiev, sobiq

Leningrad (hozirgi Sankt-Peterburg), Yaroslavl kabi yirik shaharlar ustida

ham 50 ga yaqin mayda hamda qisqa davrli ozon teshiklari paydo bo’lib

80

o’tganligini qayd qilishganini ma’ruza uchun tayyorlangan slaydlar

yordamida tushuntirdi.

Qisqa to’lqinli ultirabinafsha nurlanish odamlarda dezoksiri bonuklein

kislota (DHK) ni – nasliy kodni buzadi, hatto o’limga ham olib borishi

mumkin. To’lqin uzunligi 255-265 nm atrofidagi nurlanishda xafli vaziyat

tug’iladi. Ozon qatlami kamaygani sari, stratosfera soviy boshlaydi. Yer

yuzasi va havo isib ketadi. Bu holatni karbonat angidridi (CO 2) tufayli

vujudga keluvchi “parnik effekti” ning zararli ta'siriga solishtirish

mumkinligini tushuntirib berdi.

O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000-yil 24

yanvarda qabul qilingan “Ozon qavatini himoya qilish sohasidagi

shartnomalar bo’yicha O’zbekiston Respublikasining xalqaro

majburiyatlarini bajarish chora tadbirlari to’g’risida”gi qarori Vena

konvensiyasi va Monreal protokolini qo’llab-quvvatlovchi davlat hujjati

bo’lib mamlakatimiz ekologiyasini yaxshilashga qaratilgan muhim

hujjatlardan biri bo’lib xizmat qilayotganini aytdi.

1990-yilning iyunida Londonda o’tkazilgan bir haftalik yig’ilishda

dunyoning 70 mamlakatidan kelgan olimlar ozon qatlamini kemiruvchi

kimyoviy moddalarni kamaytirish bo’yicha xalqaro miqiyosda kelishib

oldilar. Tuzilgan bayonnoma shartnomasiga ko’ra qabul qilingan qarorlarni

bajarish qat’iy talab qilinadi. Shunga ko’ra 2000-yilgacha xlor, ftor,

uglerodlar (freonlar, xladagentlar) ishlab chiqarishni kamida 50%ga

kamaytirish va ulardan foydalanishni ham shuncha miqdorda ozaytirish

keragligi haqida yozdirib qo’ydi.

Ekologik vaziyatni yaxshilash maqsadida Nyu-Yorkda 1984-yili

munisipalitet (mahalliy o’z-o’zini idora qilish organi) tomonidan ekologik

politsiya tashkil qilindi. Bunday xayirli ish zero boshqa mamlakatlarda, shu

jumladan, bizning mamlakatimizda ham tashkil qilinsa yaxshi bo’lar edi.

Ekologik politsiya shaharni har xil zararli chiqindilar bilan ifloslantiruvchi

shaxslarni, zavod va korxonalarni izlab topadi, aybdorlarni jazolaydi hamda

jarima soladi. Ob-havoning buzilishini nazorat qilish, suvlarni

ifloslantirmaslik va tozalikni normada saqlab turish ham politsiya xodimi

zimmasiga yuklangan. O’qituvchi ekologik politsiya xodimlari maxsus

kiyim-kechak, respirator, qo’lqop, to’pponcha va boshqa zarur anjomlar

bilan ta’minlanganini aytib o'tdi.

"FSMU texnologiyasi" usuli

O'qituvchi talabalarda fikrlash madaniyatini shakllantirish maqsadida o'tilgan

reja bo'yicha FSMU texnologiyasini qo'lladi. Buning uchun talabalarga savollar

berdi va guruh talabalaridan qiyidagi jabovlar olindi:

1. Ozon qatlamini muhofaza qilish bo’yicha xalqaro miqyosdagi

Konvensiyani tayyorlash va ularni qabul qilish uchun o’n bir yil vaqt ketgan

(1974-1985 y.). Nima uchun shuncha vaqt ketgan?

81

F - Davlatlarning manfaatlari to'qnash kelgan.

S - Evropa davlatlarida Evropa sifati bilan eng yaxshi tenikalar, mahsulotlar

va energiya turlari ishlab chiqariladi.

M - Evropada ko'plab AES lar (atom elektr stansiyalari) qurilgan. Ularni bitta

qaror bilan yo'q qilib bo'lmaydi.

U - Evropada atrof-muhitni turli radiaktiv moddalar bilan ifloslantirayotgan

ko'plab AES lar bir vaqtning o'zida iqtisodiyotni ham ta'minlab turganangili

sababli Ozon qatlamini muhofaza qilish bo’yicha xalqaro miqyosdagi

Konvensiyani tayyorlash va ularni qabul qilish uchun o’n bir yil vaqt ketgan.

2. 1987-yilning sentabrida Monreadlda 56 mamlakatning vakillari

ishtirokida Xalqaro konferensiyada qanday qaror qabul qilindi? Nega

shunday yechimga kelindi?

F - Sovutgich qurilmalarini qisqartirish haqida qaror qabul qilindi.

M - Sovutgichlarda ishlatiladigan freon atmosferadagi ozonni yemiradi.

U - Sovutgichlarda ishlatiladigan freon moddasi atmosferadagi ozonni

yemirishi sababli, bunday sovutgichlarni ishlab chiqarishni cheklash va freonni

zararsiz moddaga almashtirish zarurligi haqida konferensiyada qaror qabul

qilingan.

3. Antarktidadagi ozon teshigi 10 million km2 maydonni egallagan bo'lsa,

buni yer hududi bilan taqqoslang.

F - Antarktida Yerning janubiy qutbida joylashgan bo'lib, u yerda sovuq iqlim

bo'lganligi sababli ozon qatlamining eng nozik joyidir.

S - Bu juda katta maydon. Eniga 3000 km va bo'yiga 3300 km bo'lgan

maydon.

M - O'zbekiston hududidan deyarli 30 marotaba katta.

U - Antarktida Yerning janubiy qutbida joylashgan bo'lib, u yerda sovuq

iqlim bo'lganligi sababli ozon qatlamining eng nozik joyidir. U yerdagi azon

turnugining kattaligi O'zbekiston hududidan deyarli 30 marotaba katta.

Chekinish: Nargiza Abdullayevna charchagan talabalarning diqqatini jamlash

uchun mavzudan biroz chetlashdi, dunyoda bo’layotgan yangiliklar to’g’risida

to’xtalib o’tdi. 5 daqiqalik kichik suhbatdan so’ng o’qituvchi rejani e’lon qildi va

ma'ruza qilishda davom etdi.

3. Oqova suvlarni tozalash yo’llari.

Akademik I.V.Petryanov tabiatning buyik in’omlaridan biri bo’lgan suvni

ulug’lab, unga bag’ishlagan maxsus kitobini “Dunyodagi eng ajoyib modda” deb

atagan. Bu olim suv va tabiat boyliklarini toza tutish, ulardan ratsional foydalanish

va kelajak avlod uchun saqlash sohasida katta ishlar qilayotgan yirik mutaxassis

ekanligini aytdi.

82

O'qituvchi hozirgi vaqtda “oqova suvlar” korxona va sanoat birlashmalarida

katta muammolar paydo qilayotganini aytdi. Buning sababi, korxonalardan oqib

chiqayotgan suvlar ifloslanishi bilan bir qatorda o’zida ko’pgina qimmatli

komponentlarni ham oqizib ketmoqda. Oqova suvlar tarkibidagi zaharli va zararli

moddalar dunyo okeanini bulg’ayapdi. Suvlardagi kislota, ishqor, qo’rg’oshin, mis,

simob, molibden, rux va shu kabi boshqa metallar, yiliga korxonalar hisobidan

suvga oqib ketayotgan ming-ming tonnalab qimmatli metallar bilan bir qatorda

tabiat in’omi – suv tarkibining ham o’zgarib boryotganligini tushuntirib berdi.

Mamlakatimizda yirik kimyo korxonalarida oqava suvlardan tuz, metall,

kislota, ishqor va boshqa moddalarni tutib qoluvchi filtrlar, katalitik moslamalar,

apparat, yondirish pechlari ishga tushirilib katta muammolarning oldini olish

yo’lga qo’yilgani: yana metanol va glikollarni ushlab qoluvchi qurilmalar ishga

tushishi bilan suv havzalari zararli moddalar ta’siridan halos qilinganini aytib o'tdi.

Hozirda kam suv ishlatuvchi texnalogik jarayonlarni ishga solish, oqova

suvlarni toza saqlagan holda ulardan ko’p sikllarda foydalanish yo’llari ishlab

chiqilgan. Oqova suvlar alohida tozalash kolonnalariga yuboriladi. Ulardan tuzlar,

sement shixtasi komponentlari va boshqa mahsulotlar olinyotgani, bu ishlar

korxonaga yiliga millionlab iqtisodiy samara beryotganini ko’rishimiz

mumkinligini gapirib berdi.

Kimyo korxonalarida osmonga ko’tariladigan gazlar tarkibidagi СО, СО2, SO2,

qo’rg’oshin, rux hamda mishyak changi va boshqalar atmosferani ifloslantiradi. Hozirgi

zamon texnikasi ana shu zararli aralashma va changlarni to’liq tutib qolib, ularni foydali

ishlar uchun qo’llashga qurbi yetishini, yaratilgan adsorbsion kolonnalar, filtr va turli

yutgichlar havoni toza saqlash imkonini yaratishini va hozirda atmosferaga

ko’tarilayotgan gazlarning 70% dan ko’pi ushlab qolinyotganini tushuntirdi.

O'qituvchi Respublikamizda atrof muhit muhofazasi uchun qilinyotgan ishlar,

ko’rilayotgan chora tadbirlarni birma-bir sanab o'tdi.

Chiqindisiz texnologiya deganda korxonada hosil bo'lgan chiqindilarning

barchasi qaysidir sohada ikkilamchi xom ashyo resursi sifatida ishlatilishini

tushunish kerak. Masalan, reaktorlardan ajralgan chiqindi qayta ishlanib,

kerakli mahsulotga aylantiriladigan texnologiya chiqindisiz hisoblanadi.

Qo’qon moy kombinatida ilgari chiqindi hisoblangan danak, uzum va

pomidor urug’laridan endi kosmetika va farmoseftika sanoatida qimmatli

mahsulotlar sifatida ishlatilayotganini misol sifatida qayd etish mumkin.

Danak po’stloqlaridan motorlarni tozalashda foydalanilayotgani ham

chiqindisiz texnologiya yutuqlaridan biri ekanligini ta'kidlash lozim.

Neftni qayta ishlash korxonalarida ham chiqitsiz texnologiyalar

qo'llaniladi. Neftning chiqindisi bo’lgan asfalt va bitumlar ham hozir o’ta

zarur mahsulotga aylangan.

O’qituvchi Olmaliq, Navoiy va Chirchiqdagi kimyo korxonalarida

ekologiya masalalariga katta ahamiyat berilib, kelajakda mazkur korxonalar,

shuningdek, Respublikamizdagi boshqa zavodlar, ishlab chiqarish

birlashmalari, katta-yu kichik firmalar ham chiqindisiz texnologiyaga

o’tkazilyotgani, ishlab chiqarilayotgan mahsulot va buyumlar ham jahon

83

andozalari darajasiga keltirilyotganini gapirib berdi va qisqacha yozdirib

qo’yish bilan ma’ruzaga yakun yasadi.

SAN texnologiyasi

O'qituvchi talabalardan oqova suvlarni tozalashga oid ma'lumotlar

bo'yicha "samimiy-ahloqli-nazokatli" iboralarni qo'llab misol keltirishlarini

so'radi.

Raximov Alisher akademik I.V.Petryanovning suv haqidagi “Suv bu –

dunyodagi eng ajoyib modda” iborasini keltirdi.

Otaniyozova Gavhar oqova suvlarga tarkibida qimmatbaho metallar mavjud

bo'lgan, uni qayta ishlab foydali moddalar olish mumkin bo'lgan ikkilamchi xom

ashyo resursi sifatida qarash kerak, dedi.

Madraximova Nigora esa yog'-moy korxonalarining danak, urug' kabi

chiqitlar hozirgi kunda kosmetika va farmoseftika sanoatida qimmatli

mahsulotlar sifatida ishlatilayapti, dedi.

Axmedov Zarif esa xorijda neft mahsulotlaridan yoqilg'i olishda ulardagi

tutun hosil qiluvchi qoldiq miqdorini kamaytirib, parfyumeriya sanoatining

moysimon xushbo'y chiqindilarini qo'shishayotgani haqida gapirib berdi. Bunaqa

yoqilg'ida ishlaydigan avtomobil ko'chadan o'tib ketsa, xuddi bir gala qizlar o'tib

ketganday bo'ladi, deb hazil aralash miyig'ida kulib qo'ydi.

Raximov Alisher yana bitta misol keltirdi. U "chiqindi" so'zini

"ikkilamchi xom ashyo resursi" deb, "chiqindilarni qayta ishlash va ularni

yo'qotish" iborasini qisqacha "utilizatsiya" deb qo'llasak gaplarimiz ham

ilmiy, ham nazokatli bo'lib jaranglaydi, dedi.

Keltirilgan misollardan mamnun bo'lgan Nargiza Abdullayevna talabalarning

didi naqadar yuksak ekanligiga tasannolar aytdi, har qanday texnikaga oid

jarayonlarni nozik iboralar bilan ta'riflab berish yuksak mahorat belgisidir, deb

ularni rag'batlantirdi.

Yakunlovchi qism:

Nargiza Abdullayevna mavzuni yakunladi va dars so’ngida yana bir bor

davomad qildi. Keyin savol-javob o’tkazdi va bugungi ma’ruza mavzuyimiz

hammaga tushunarlimi deb so’radi. Tushunmagan joylarini bemalol so’rashlariz

mumkin, dedi. Savollar yo’q hammasi tushunarli degan javob olgandan so’ng

o’qituvchi bu dars semestrdagi oxirgi dars ekanligini aytib, endi hamma 2-oraliq

nazoratga tayyorlanib kelishsin, dedi va va uni bajarish tartibini tushuntirib o’tdi.

Hammaga o’qishlariga omad tilab tabassum bilan talabalar xayrlashdi.

84

8. “Umumiy va noorganik kimyo fanidan talabalar bilim, ko’nikma va malakalarini baholash

Reyting baholash tizimi

8.1. Reyting nazorati jadvali

Kuzgi semestr-1 K=1,03

Nazorat turi

Reyting baholashlar Ja’mi

Reyting

ball

Saralash

bali

Umumiy

ball 1 2 3

JN (laboratoriya va

amaliy mashg‘ulotlari,

35 %)

10 10 15 35 19 36,05

ON (35%) 15 20 35 19 36,05

YN(30%) 30 30 17 30.9

Jami: 10 25 65 100 55 103

8.2. Reyting nazorati jadvali

Baxorgi semestr-2 K=1, 03

Nazorat turi

Reyting baholashlar Ja’mi

Reyting

ball

Saralash

bali

Umumiy

ball 1 2 3

JN (laboratoriya va

amaliy mashg‘ulotlari,

35%)

10 10 15 35 19 36,05

ON (35%) 15 20 35 19 36,05

YN (30%) 30 30 17 30.9

Jami: 10 25 65 100 55 103

8.3. JN ni baholash mezonlari

Laboratoriya mashg‘ulotilariga ajratilgan reyting bali 35% ni о‘quv rejasida

belgilangan umumiy soatning (206 soat) ya’ni 72,1 balni tashkil etadi.

Laboratoriya mashg‘uloti bо‘yicha talabaning reyting bali uning nazariyotdan

topshirgan kollokviumi, laboratoriya ishini bajargani va tayyorlagan hisoboti

bо‘yicha belgilanadi.

Laboratoriya ishlarida kollokvium topshirish, ishni bajarish va hisobot

topshirishni baholashda quyidagi omillar hisobga olinadi.

85

Baholash

kо‘rsat-

kichi

Baholash mezonlari Reyting

bali

A’lo,

86-100%

Laboratoriya ishini mavzusining nazariy asoslari bо‘yicha har

tomonlama chuqur va mukammal bilimga ega. Laboratoriya

ishlarini ijodiy va ilmiy yondoshgan xolda nazariy bilimlar asosida

tushintira oladi. Hisoblashlarni va dasturlarini mustaqil ravishda

tuza oladi va tushinadi. Olgan natijalarni mustaqil tahlil qila oladi.

Hisobot tо‘liq rasmiylashtirilgan. Olingan natijalar tahlili mantiqan

tо‘g‘ri va aniq.

30-35

Yaxshi,

71-85%

Laboratoriya ishini mavzusi nazariy asoslari bо‘yicha bilimga ega.

Laboratoriya ishlarini tushinadi. Hisoblashlarni va dasturlarini

tushinadi. Hisoblash tajribalarini о‘qituvchi yordamida о‘tkazib,

olgan natijalarni tushintira oladi. Hisobot yaxshi rasmiylashtirilgan.

Olingan natijalar tahlili tо‘g‘ri.

25-29

Qoni-

qarli,

55-70%

Laboratoriya ishini mavzusi nazariy asoslari bо‘yicha bilimi tо‘liq

emas. Laboratoriya ishlarini tushinadi. Hisoblashlarni va

dasturlarini tushintirishda qiynaladi. Hisoblash tajribalarini

о‘qituvchi yordamida о‘tkaza oladi. Hisobot rasmiylashtirishda va

olingan natijalar tahlil qilishda kamchiliklar mavjud.

19-24

Qoni-

qarsiz

0-54%

Laboratoriya ishini mavzusi nazariy asoslari bо‘yicha bilimi juda

kam. Hisoblashlarni va dasturlari mavjud, lekin tushintira

olmaydi. Hisoblash tajribalarini о‘tkaza olmaydi. Hisobotda

keltirilgan ma’lumotlarni tushintirib bera olmaydi.

0-18

8.4. ON ni baholash mezonlari

ON ma’ruza mashg‘ulotlari materiallari bо‘yicha о‘tkaziladi. Har semestr

yakunida 2 ta ON о‘tkaziladi (har 9 – hafta yakunida). ON nazorati uchun 35%

reyting balli ajratilgan bо‘lib mustaqil topshiriqlari va ON nazorat savollarini о‘z

ichiga oladi.(15+20).

ON yozma ishi quyidagicha mezonda baholanadi :

ON da 3 ta savoldan iborat variant beriladi, unga jami (15+20) ball ajratiladi.

Yozma ish usulida ON ni baholash mezonlari

Baholanishi Baholash omillari Umumiy

ball

Har bir savol uchun

alohida baholanadi

1. Javobning tо‘g‘riligi va tо‘liqligi 15(11)

“Yozma ish”

bо‘yicha umumiy

baholanadi

2. Javob berishda ijodiy yondoshish 1

3. Javobni yoritishda tayanch

tushunchalardan foydalanganlik

1

86

4. Ish hajmi 1

5. Husnixat 1

Jami 20(15)

Test usulida ON ni baholash mezonlari:

ON kompyuterda test shaklida о‘tkaziladi va talabaning javobi 100 ballik

tizimda baholanadi. Bunda testga ajratilgan 100 ball savollar soniga bо‘linib, bir

savolga qо‘yiladigan ball topiladi va uni tо‘g‘ri javoblar soniga kо‘paytirib,

talabaning ON da tо‘plagan ballari aniqlanadi.

Yozma ish usulida YN ni baholash mezonlari.

Yozma ish usulida YN ni nazorat variantlari tayanch sо‘z va iboralari

keltirilgan 5 ta savoldan iborat bо‘lib, maksimal reyting 30 ball qilib belgilangan.

Talabaning YN savollariga yozma javoblari quyidagicha baholanadi.

Baholanishi Baholash omillari Umumiy

ball

Har bir savol uchun

alohida baholanadi

1. Javobning tо‘g‘riligi va tо‘liqligi 25

“Yozma ish”

bо‘yicha umumiy

baholanadi

2. Javob berishda ijodiy yondoshish 1

3. Javobni yoritishda tayanch tushunchalar-

dan foydalanganda foydalanganlik

2

4. Ish hajmi 1

5. Husnixat 1

Jami 30

YN nazorat ishini test shaklida ham о‘tkazilishi mumkin. U holda har

bir savolga alohida ball (B) ajratiladi va u quyidagi formula bo'yicha

hisoblanadi:

B = N / 30

bu yerda: N - test savollari soni.

87

9. Xulosalar

1. "Umumiy va noorganik kimyo" fanining maqsadi, vazifalari, fanni

o'zlashtirgan talabaning bilimi, ko'nikmasi va malakalariga qo'yiladigan talablar,

fanning boshqa fanlar bilan bog'liqligi va aloqasi, 1-semestrdagi mashg'ulot turlari,

ularning mavzulari mazmuni va ajratilgan soatlar qayta ishlab chiqildi.

2. Malakaviy bitiruv ishida yoritish uchun "Umumiy va noorganik kimyo"

fanining 3 ta mavzusi tanlab olingi:

- Termodinamika asoslari va termokimyo;

- Kompleks birikmalar va ularda kimyoviy bog’lanish tabiati;

- Noorganik kimyo va ekologiya.

Ushbu mavzular bo'yicha rejalar va ularning mazmuni qayta tuzib chiqildi,

har bir reja bo'yicha tayanch so'z va iboralar, nazorat savollari, mashq va

masalalar, adabiyotlar ro'yxati tuzib chiqildi.

3. O'qitish texnologiyasining nazariy asoslari o'rganildi. Bunda

"Tushunchalari tahlili", "Rezyume", "Muammo texnologiyasi", "Sinkveyn",

"FSMU texnologiyasi", "Aqliy hujum", "BBB jadvali", "SAN texnologiyasi",

"Klasterli tahlil" kabi interfaol o'qitish usullari qo'llanildi. Har bir mavzuda 3 tadan

intefaol usul qo'llanildi. Shuningdek, talabalarni faollashtirish, charchog'ini

chiqarish, ma'naviy ozuqa berish maqsadida mavzudan chetlashish shaklida

chekinishlarning ssenariylari ham ishlab chiqildi.

4. Fan bo'yicha Blum taksonomiyasining bilish, tushunish, amalda qo'llash,

tahlil qilish, sintez qilish va baholash kategoriyalari bo'yicha ularning har biriga

3 tadan ta'lim natijalari rejalashtirildi.

5. Tanlab olingan 3 ta ma'ruza mavzulari bo'yicha texnologik xaritalar tuzib

chiqildi. Bunda tashkiliy qism uchun 10 minut ajratildi. U o'z ichiga davomat,

ma'naviy-ma'rifiy daqiqalar, takrorlash va motivatsiya kabi komponentlarni oladi.

Takrorlash va motivatsiya qismida ham talabalarni darsga qiziqtirish maqsadida

aqliy humuj usulidan foydalanildi. Asosiy qism 65 minutni qamrab oladi. Uning

tarkibira mavzu rejalari va chekinishlar kiradi. Yakuniy qismga 5 minut ajratilgan

bo'lib, unda asosan uy vazifasi berish bilan cheklanilgan.

6. Mavzularni tanlashda ular semestr davomida turli haftalarda o'qitiladigan

bo'lishiga qarab tanlandi. Ularning 2 tasi semestr o'rtalarida, bittasi esa semestrning

oxirida o'qitiladi.

Uchta mavzuning har biriga o'qituvchi personaji tanlandi:

- “Termodinamika asoslari va termokimyo” mavzusini olib borish uchun

kafedra professori, yoshi 60 larni qoralagan did bilan kiyinadigan Rustam

Sodiqovich personaji tanlandi.

- “Kompleks birikmalar va ularda kimyoviy bog’lanish tabiati” mavzus olib

borish uchun kafedra dosenti, 20 yildan ortiq ish stajiga ega fan nomzodi Mastura

Matchonovna personaji tanlandi.

- “Noorganik kimyo va ekologiya” mavzusini olib borish uchun institutni

imtiyozli diplov bilan bitirib, magistraturani ham tugatib institutda ishga olib

88

qolingan, 5 yillik ish stajiga ega katta o’qituvchi Nargiza Abdullayevna personaji

tanlandi.

Uchta mavzuning ssenariysini bayon qilishda personajlarning yoshi, jinsi,

xarakterlaridan kelib chiqib darslarda turli vaziyatlar, interfaol ta'lim usullari

o'tkazilishi bayon qilindi.

7. Fanni o'qitishning reyting nazorat tizini, turli nazoratlarda talabalar bilim,

ko’nikma va malakalarini baholash usullari ishlab chiqildi.

8. Malakaviy bitiruv ishini ishlab chiqishda 24 ta adabiyotlardan

foydalanildi. Ulardan 4 tasi Davlat Qonunlari va Prezident asarlari, 8 tasi

pedagogika sohasiga tegishli adabiyotlar, 9 tasi "Umumiy va noorganik kimyo"

fani bo'yicha adabiyotlar va 3 tasi internet saytlaridir.

89

10. Adabiyotlar ro’yxati

1. Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўғрисида»ги Қонуни.

Тошкент, 1997 й., 29 август №463-1.

2. Ўзбекистон Республикасининг «Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури»

тўғрисидаги Қонуни. Тошкент , 1997 й., 29 август №463-1.

3. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч.– «Маънавият». 2008.

4. Каримов И. Юксак малакали мутахассислар тараққиёт омили. –Т:

«Ўзбекистон», 1995.

5. Ишмухамедов Р., Абдуқодиров А., Пардаев А. Таълимда инновацион

технологиялар (таълим муассасалари педагог-ўқитувчилари учун

амалий тавсиялар). –Т.: Истеъдод, 2008. – 180 б.

6. Азизхўжаев Н.Н. Педагогик техналогия ва педагогик махорат Тош.

2003.

7. Беспалько В.И. Педагогика и прогрессивние технология обучения, - М:

ИРПО. 1996.

8. Голиш Л.В. Таълимнинг фаол усуллари: мазмуни, танлаш,

амалга ошириш. Экспресс қўлланма. - Т.: 2001 й. - 65 б.).

9. Сайидахмедов Н.С.Янги педагогик технологиялар.-Т.: Молия, 2003.168

б

10. Ишматов Қ.Р. Умум касбий фанларда ўқитиш методи ва педагогик

технологияларни шакллантириш илмий амалий асослари: 2006.

11. А. Мавлонов ва бошқалар. Замонавий машғулотларни олиб бориш

технологияси: Услубий қўлланма. Тош. 2010.

12. А. Мавлонов ва бошқалар. Ўқув машғулотларини ташкил этишда

таълим технологиялари: Ўқув қўлланма. Тош. 2013. “Тафаккур

бўстони”.


T.2006 Uzbekiston. Darslik.

14. Aхмеров Қ., Жaлилов A., A. Исмоилов. “Умумий вa aноргaник кимё”

Тошкент, Ўқитувчи 1988

15. Jalilov A, Aхmerov К, Sayfuddinov R. «Umumiy va noorganik kimyo»

Т.2006 yil O’quv qo’llanma.


Т. 2003 Ўзбекистон. Дарслик

17. Парпиев Н.А., Рахимов Х.Р., Муфтахов А.В. “Анорганик кимё” Т.2003

Узбекистон. II-том. Дарслик

18. Парпиев Н.А., Рахимов Х.Р., Муфтахов А.В. “Анорганик кимёнинг

назарий асослари” Т.2000 Узбекистон. I-том Дарслик

19. Убaйдуллaевa Р., Aбдуллaев Ш.. Умумий кимёдaн нaзaрий вa aмaлий

мaшғулотлaр Тошкент- Ўзбекистон 1997.

20. Эминов A.М., Aхмеров К.A., Туробжонов С.М. Умумий вa нооргaник

кимёдaн лaборaтория мaшғулотлaри. Т. 2007 й. Ўқув қўлланма.

90

21. Эминов А.М., Ахмеров К.М. «Умумий ва ноорганик кимёни ўрганишга

доир тест, масала ва машклар. Т.1999, 1-қисм, Т.2000, 2-қисм.

22. www.ziyonet.uz

23. www.bilimdon.uz

24. www.ref.uz

http://www.ziyonet.uz/

http://www.bilimdon.uz/

http://www.ref.uz/

91

11. Ilovalar

ТUSHUNTIRISH - IZOH YOZUVI · fanining mazmun mohiyati 3 ta asosiy mavzu bo‱yicha. 4. O‱qitish...

Documents

Transcript of ТUSHUNTIRISH - IZOH YOZUVI · fanining mazmun mohiyati 3 ta asosiy mavzu bo‱yicha. 4. O‱qitish...