74

geografski položaj i raspoloživa radna snaga. Primeri ovakvih gradova su Nju Delhi, Meksiko Siti, Šangaj i Tunis. U ovakvim gradovima kolonijalni trag je najvidljiviji u i oko centra grada, na trgovima i javnim prostorima, gde se sreće kolonijalna arhitektura i spomenici, kao i široke avenije. Ovakva arhitektura uključuje i crkve, gradske kuće i železničke stanice, kao i palate guvernera i biskupa, kuće bogatih trgovaca, kolonijalnih administratora i bogatih zemljoposednika.

Trag kolonizacije takođe se može videti u urbanističkim rešenjima i planiranju mnogih kolonijalnih gradova. Često je urbanistička planska regulativa u kolonijalnim gradovima predstavljala kopiju one koja je već bila uspostavljena u zemlji kolonizatoru. Kako su ova pravila bila zasnovana na zapadnim konceptima, bio je čest slučaj da su rešenja bila neodgovarajuća za kolonijalna naselja. Mnogi kolonijalni standardi u građevinarstvu, na primer, zasnovani su na zapadnom modelu porodice i rada, sa malim kućama za stanovanje u rezidencijalnom delu grada blizu mesta rada oca porodice. To je u suprotnosti sa potrebama velike, proširene porodice, čiji su članovi ujedno i zaposleni u porodičnom biznisu koji se često odvija u kući. Ovakav način privređivanja mnogo je više odgovarao tradiciji kolonijalizovane zemlje. Urbanistička rešenja u kolonijalnim gradovima sa njihovim širokim ulicama, sa zoniranjem koje nije u velikoj meri uvažavalo mešovito korišćenje gradskog zemljišta i preklapanje zona, kao i standardima građenja prilagođenim klimatskim uslovima u Evropi, ignorisalo je specifične potrebe lokalne zajednice, ne razumevajući njene kulturne preferencije.

UUrrbbaannii ssiisstteemmii

Svaki grad je deo jednog unutar sebe povezanog urbanog sistema, koji je sa druge strane deo regionalnog, nacionalnog i internacionalnog urbanog sistema. Na taj način gradovi čine kompleksnu međusobno povezanu mrežu. Urbani sistemi organizuju prostor kroz hijerarhiju gradova različitih veličina i funkcija. Mnogi od ovih hijerarhijski organizovanih urbanih sistema pokazuju zajedničke osobine u zavisnosti od relativne veličine i prostora na kojima se gradovi nalaze.

Ako se proučavaju urbani sistemi i njihove osobine, prvo sto se moze zapaziti je da pojedini gradovi vremenom postaju centri tržišta. Prema teoriji centralnih mesta [Christaller, 1966; prvi put objavljeno 1933.] hijerarhija centralnih mesta razvija se kao rezultat distribucije ljudi kojima su potrebna dobra i servisi. Teorija centralnih mesta teži da objasni tendenciju da centralna mesta budu organizovana u hijerarhijski sistem, analizirajući relativnu veličinu i geografski prostor gradova kao funkciju ponašanja potrošača. Osnovna postavka Kristalerove teorije je da će najmanje naselje unutar urbanog sisteme moći da ponudi samo ona dobra i usluge koje zadovoljavaju svakodnevnu potrošnju (na primer pekaru i prodavnicu osnovnih životnih namirnica) i da će ova mala naselja biti relativno blizu jedna drugima zbog toga što potrošači neće biti spremni da putuju predaleko kako bi došli do ovih dobara i usluga. Sa druge strane, ljudi će biti voljni da putuju dalje u potrazi za skupljim proizvodima koji se ne nabavljaju tako često. Prevedeno na lokacijske parametre, postojaće čitav niz malih gradova koji su međusobno blizu i udaljenije centralno mesto kome oni gravitiraju. Kristaler je postavio osnove teorije urbanih sistema, izoseći ovakav koncept hijerarhije

75

urbanih centara. Posmatrajući funkcionisanje gradova različite veličine u južnoj Nemačkoj, Kristaler zapaža da se gradovi približno iste veličine razvijaju na međusobno podjednakoj udaljenosti. Proučavajući paraleno njihove funkcije u odnosu na ostala naselja u okruženju i strukturu i raspored naselja, predložio je mogući model rasporeda koji se bazira na geometrijskim figurama (obično heksagonima ili trouglovima), koji predstavljaju površinu opsluživanja naselja. Pojednostavljeno rečeno, teorija centralnih mesta zasniva se na pet osnovnih koncepata: • Koncept centralnog mesta kao naselja koje pruža određene usluge ljudima koji žive

u okruženju tog naselja; • Koncept funkcija, koje predstavljaju tipove usluga koje se pružaju i njihovog ranga,

počev od prodaje osnovnih životnih namirnica, tj usluga koje se mogu smatrati svakodnevnom potrebom, do usluga višeg ranga, koje su stanovnicima potrebne u određenim, manjim ili većim, vremenskim intervalima;

• Koncept minimalne populacije, koji se odnosi na minimalni broj stanovnika potreban da bi ostvarivanje funkcije bilo ekonomično;

• Koncept ranga dobara ili usluga, odnosno najmanje razdaljine koju stanovnici prelaze kako bi nabavili dobra ili usluge koje nudi centralno mesto.

• Koncept hijerarhije, koji podrazumeva organizaciju centralnih mesta prema njihovom rangu.

Teorija centralnih mesta zasniva se na predpostavci da su područja pružanja usluga heksagonalna, kako bi opsluživanje od strane centralnog mesta bilo optimalno. Centralna mesta su međusobno kompetitivna, a kao rezultat toga javlja se njihova hijerarhija.

Slika 24. Primena Kristalerove teorije centralnih mesta na gradove u južnoj Nemačkoj

Kristaler izdvaja tri principa uređenja hijerarhije centralnih mesta: • marketinški princip (K=3 sistem), • transportni princip (K=4 sistem) i • administrativni princip (K=7 sistem).

76

Broj naselja u svakom od nivoa bilo koje od ove tri hijerarhije direktno zavisi od toga koja je hijerarhija u pitanju. Na primer, ako je u pitanju hijerarhija zasnovana na marketinškom principu (K=3), za svako od najvećih naselja unutar hijerarhije postoji prosečno tri zavisna naselja niže hijerarhijske vrednosti, i tako dalje do naselja najniže hijerarhije.

Originalni Kristalerov model centralnih mesta može se smatrati statičkom prezentacijom dinamičkog fenomena. Kasnija razmatranja ovog modela pokušala su da uvaže i podcrtaju dinamičke aspekte i dinamičke elemente urbanih sistema [Allen 1997, Pumain, 2000].

Dok Kristaler posmatra uspostavljanje centralnih mesta sa strane ponude, Leš [Lösh, 1954] istu problematiku osvetljava sa stane potražnje. Međutim, postoje takođe i ne-centralna mesta (rudarski, religiozni, vojni, i centri drugih namena), čiji je položaj rezultat lokacionih konstanti, nezavisnih od postojeće distribucije stanovništva. Prema Ričardsonu [Richardson, 1973: 173] lokacione konstante uključuju nepokretne prirodne resurse (na primer područja sa mineralnim sirovinama i rudama, luke), davno uspostavljene istorijske gradove (čija lokacija sa današnjeg aspekta nema svojih prednosti, ali gledano iz istorijskog ugla, te prednosti su u nekom periodu istorije bile evidentne), pojedina mesta koja imaju posebne prednosti (heterogenost zemljišta, buduće čvorne saobraćajne tačke), itd. Na teoriju Kristalera i Leša usko se nadovezuje teorija urbanih sistema Burna i Simonsa [Bourne and Simmons, 1978], kao i mnoga druga razmatranja vezana za urbane sisteme i jednim imenom nazvana teorije lokacije. Sve ove teorije bave se faktorima koji određuju lokaciju društvenih i ekonomskih aktivnosti u prostoru. Kao jedan od najznačajnijih faktora koji utiče na manifestacije urbane hijerarhije smatra se ekonomska aglomeracija [Parr, 2002a; Parr 2002b]. Pojedinačni urbani čvorovi i njihovo okruženje primeri su nodalnih regiona i predstavljaju najjednostavniji oblik funkcionalnog, društvenog i ekonomskog prostora. Lanci nodalnih regiona čine polarizovane regione [Boudeville, 1967] i, u zavisnosti od nivoa agregacije, ovi lanci se ispoljavaju različito, počev od postojanja velikih tržnih centara u najvećem od gradova u lancu, do postojanja neposrednih interaktivnih veza između gradova u polarizovanom sistemu koje su intenzivnije nego sa drugim gradovima u okruženju.

Često je pitanje sta se može smatrati ključnim principom obrazovanja jednog urbanog sistema. Ako se urbani sistemi posmatraju “sa dna” i ako se u vidu ima princip dominacije preduzeća [Perroux, 1950] svi obrasci ekonomske interakcije mogu se podvesti pod tri nivoa agregacije: mikro, mezo i makro. Na mikro nivou bilo koja društveno - ekonomska jedinica (što može biti bilo koja preduzeće ili organizacija) pokazuje određeni stepen kompaktnosti u smislu organizacije. Međutim, ova organizaciona kompaktnost ne mora obavezno da se ispoljava i kroz stepen geografske kompaktnosti i u takvim slučajevima ne može lako da se uoči, recimo, na planu grada. Na primer, ekonomske jedinice koje se sastoje iz više konstitutivnih delova ne moraju da se nalaze u istoj zgradi. Međutim, ako se prebacimo na mezo nivo prostorne agregacije, ove društveno - ekonomske jedinice najčešće počinju da pokazuju veću geografsku koherenciju i njihovo područje uticaja počinje da bude vidljivije. Perroux (1950) ovo naziva “poljem sila” društveno - ekonomskih jedinica, što se može smatrati sinonimom za Christaller-ov koncept ranga dobara ili usluga. Kada se pređe na makro nivo, već se mogu jasno uočiti različite društveno - ekonomske jedinice iste vrste (ili

77

namene) koje se međusobno bore da očuvaju svoje polje sila u borbi protiv drugih organizacija iz iste branše. Društveno - ekonomske jedinice i njihova polja uticaja stalno su u stanju tenzije, težeći da osvoje deo polja uticaja konkurencije. Sa aspekta društveno ekonomskih odnosa unutar prostorne organizacije ovakve jedinice zajedno sa svojim poljima uticaja mogu se smatrati jednim nivoom aktivnosti koje su neophodne za ispunjenje potreba ljudi koji žive na tom prostoru. Međutim, postoje i mnoge druge potrebe ljudi, koje takođe utiču na stvaranje sličnih nivoa jedinica, pri čemu svaki nivo ima svoje posebne prostorne karakteristike. Na osnovu njihovih društvenih ili ekonomskih karakteristika, ovi nivoi mogu se grupisati i devet nivoa ljudskih aktivnosti [Geyer, 2001]:

ZEMLJIŠTE (resursi, potencijal) Nivo 1: poljoprivreda Nivo 2: ekstraktivna industrija Nivo 3: prerađivačka industrija Nivo 4: trgovina Nivo 5: servisi Nivo 6: rekreacija Nivo 7: kulturne aktivnosti Nivo 8: religiozne aktivnosti Nivo 9: javna organizcija LJUDI (potrebe, mogućnosti) Unutar svakog od nivoa stvaraju se “horizontalne” veze, ali se stvarju i

“vertikalne” veze, veze između pojedinih nivoa. Ove veze su neophodne, između ostalog, i kako bi se ostvario balans između prirodne i izgrađene životne sredine.

Dok ponašanje potrošača uglavnom pomaže da se objasne neki aspekti urbanih sistema, danas je relativno malo regiona u kojima su funkcije gradova dominantne u odnosu na lokalno tržište i potrošnju. Bez obzira na to, urbani sistemi najvećeg broja regiona uglavnom pokazuju jasnu hijerarhisku strukturu [Pumain, 2002; Bourne and Simmons, 2002]. Ovo je delimično rezultat nasleđa prošlih vremena, kada su gradovi uglavnom stvarno funkcionisali kao tržišni centri za poljoprivrednu proizvodnju u svom okruženju. Karakterističan primer za ovo je urbani sistem Španije, sa manjim gradovima koji funkcionišu u međuzavisnosti sa onim većim, dok celim sistemom dominiraju Madrid i Barcelona kao metropole. Međusobna povezanost Madrida i Barcelone uobličava nacionalni urbani sistem [Bourne i sar., 1989].

Urbane sisteme takođe povezuju jasne funkcionalne razlike unutar ovakve hijerarhije, što je još jedna refleksija međuzavisnosti gradova. Geografski raspored radne snage, koji je u osnovi rezultat ekonomskog razvoja, znači da mnogi gradovi srednje veličine ili veliki gradovi preuzimaju specijalizovane ekonomske funkcije. Tako još uvek postoje gradovi čelika (na primer Pitsburg, Šefild, u našoj zemlji Smederevo), gradovi tekstila (Lovel, Mančester), gradovi auto-industrije (Detroit, Oksford, Torino, Tojota Siti, Kragujevac) … Neki gradovi, naravno, razvijaju se kao urbani centri “opšte namene”, pružajući izbalansiran sklop funkcija na koje mogu samostalno uticati [Knox, 1994].

78

Evolucija urbanih sistema

Urbani sistemi razvijaju se prateći promene u društvu, političkom sistemu i ekonomskom okruženju.

Generalno rečeno, evolucija urbanih sistema najčešće se odvija po istom scenariju u svim delovima sveta [Geyer, 2002a]. Na početku je faza uspostavljanja urbanih naseobina, kada se stvaraju ruralna naselja. Na evropskim prostorima ova faza je trajala približno od neolitskiog perioda do moderne ere. U toku ove faze zajednice pretežno orijentisane ka poljoprivredi transformisale su se postepeno u urbano orijentisane zajednice. Unapređenje mobilnosti u društvu i širenje i specijalizacija aktivnosti koje karakterišu urbano okruženje dovode do stvaranja većih urbanih naseobina, često na račun stagnacije manjih. Ovo je faza urbane diferencijacije. Rana faza urbane diferencijacije često se vezuje za problem rane urbanizacije [Geyer, 2002a], što prouzrokuje prekomernu urbanizaciju [Gugler, 1990]. Konačno, urbani sistemi dolaze u fazu stabilnosti, kada dolazi do dekoncentracije, povratne polarizacije, i, eventualno, kontraurbanizacije. U fazi urbanizacije izdvajaju se dva osnovna koncepta migracija, koja dominiraju u strukturi razvoja gradova: migracije vezane za produkcionizam (težnja za obezbeđenjem radnog mesta), koje karakterišu nerazvijene i zemlje u razvoju i enviromentalizam (težnja za obezbeđenjem prijatnijih uslova života), što je mnogo vidljivije u razvijenim zemljama. Enviromentalizam se jasno može zapaziti kao vodeća snaga kontraurbanizacije.

Koriseći Fridmanov model odnosa centra i periferije [Friedmann, 1966] i imajući u vidu faktore kao što su lokacione konstante, ali i društvene uslove, uslove vezane za politike stanovanja i aglomeraciju poslovanja, mođe se reći da ekonomija prostora unutar koje egzistira nacionalni urbani sistem po pravilu prolazi kroz tri faze razvoja [Richardson, 1973]: - Faza konvergencije, kada urbani sistem teži stvaranju gradova primata, - Faza urbanizacije, koja se može smatrati ranom (ili, ponekad, razvijenom) fazom

postojanja gradova primata i - Faza divergencije, koja korespondira sa naprednom, ili završnom fazom razvoja

gradova primata i formiranja sistema gradova. Prvu fazu, fazu konvergencije karakteriše proces ubrzanog razvoja nacionalnog

urbanog sistema. Proces nacionalnog industrijskog razvoja, koji povlači i urbani razvoj, započinje u jednom ili najviše dva regiona, pre svega zbog nedostatka resursa za investiranje. Ovakav inicijalni proces dovodi do kumulativnog kauzaliteta vraćanjem uloženih sredstava i kao rezultat ima polarizaciju radne snage (pre svega njen priliv u razvijenije regione), ali i dalje bogaćenje tih regiona zbog priliva ostvarene dobiti i novog kapitala koji u njima po pravilu ostaju. Ovakav region postaje centar, rađajući najčešće grad-primat i gradove koji su mu na neki način podređeni, odnosno ka njemu gravitiraju, dok se ostali regioni sada mogu smatrati periferijom. Periferija je zavisna od centra, koji dominira i njen nivo i brzina razvoja je kontrolisana od strane centra, a u skladu sa njegovim ekonomskim interesima.

79

I

II III IV V VI

U PP KU U Koncentracija Dekoncentracija

VREME

MIGRACIJE

+

-

0

I Rana f aza primata

II Razv ijena f aza primata

III Napredna f aza primata

IV Rana f aza gradov a srednje v eličine V Napredna f aza gradov a srednje v eličine VI Faza malih gradov a

U Urbanizacija

PP Pov ratna polarizacija

KU Kontraurbanizacija

Gradov i primati

Gradov i srednje veličine Mali gradov i

Izvor: [Geyer i Kontuly, 1993: 165]

Slika 25. Koncept diferencijalne urbanizacije

Rana f aza primata Faza razv ijenih primata

Napredna f aza razv ijenih primata

Rana f aza gradov a srednje v eli;ine

Napredna f aza gradov a srednje

veli;ineg

Faza malih gradov a

Izvor: [Geyer, 2002: 10] Slika 26. Faze diferencijalne urbanizacije

Daljim razvojem dolazi do prostorne transformacije unutar samog centralnog regiona. Broj stanovnika i koncentracija ekonomskih aktivnosti unutar njega (a pre svega u gradu-primatu) postaju preveliki, tako da monocentrična prostorna struktura postaje neefikasna i skupa. Transportni troškovi i rast cena zemljišta utiču da se

80

određene ekonomske aktivnosti izmeštaju iz grada-primata u satelitske centre unutar centralnog regiona. Satelitski centri najčešće nastavljaju da privlače radnu snagu koja gravitira ka centralnom iz periferijskih regiona mnogo više nego sâm grad-primat. Ovo je karakteristično za fazu urbanizacije i vezuje se za pojavu ekstenzivne proizvodnje i ekonomije obima zasnovane na Kejnezijanskom modelu. U razvijenim zapadnim ekonomijama faza urbanizacije odigravala se sve do ranih sedamdesetih.

Razvoj koji se potom odigravao uslovio je disperziju ekonomskih aktivnosti prema periferijskim regionima. Ekonomija obima sada se razvija brže u satelitskim i periferijskim centrima, privlačeći u njih tehničko znanje, šireći tržište i generišući rast populacije i zarada. Eksploatacija lokalnih resursa, unapređenja u sistemima komunikacije, ubrzana izgradnja infrastrukture i drugi faktori čine da ekonomska ekspanzija na ovim lokacijama postaje profitabilna. Proces disperzije ubrzavala su ograničenja u daljem ubrzanom razvoju centralnog regiona, pre svega troškovi radne snage i zemljišta, pritisak na stambeni fond i infrastrukturu u gradu zbog naglog povećanja broja stanovnika, što je dovodilo do povećanja troškova života. Bez obzira na navedeno, retko se dešava da disperzija bude pravilno raspoređena na sve periferijske regione. Najčešće se brzo razvija samo određeni broj relativno velikih urbanih centara, tako da koncentraciju u gradu-primatu zamenjuje koncentracija u glavnim regionalnim centrima [Richardson, 1980].

Karakteristika faze divergencije u evoluciju urbanih sistema moderne ere je visoka integrisanost sekundarnih i tercijarnih centara koji rastu brže nego primati. Interakcija između prostorno bliskih sekundarnih i tercijarnih centara i gradova-primata dovodi najčešće do pojave osovina razvoja [Geyer, 1989; Geyer, 2002a], kasnije do povratne polarizacije [Richardson 1980] i, konačno, do kontraurbanizacije [Champion, 2001]. Sve ove faze mogu se podvesti pod zajednički naziv diferencijalne urbanizacije [Geyer i Kontuly, 1993].

Odnos važnosti i veličine grada Funkcionalna međuzavisnost naselja unutar urbanog sistema ima težnju da se

iskaže kroz odnos između veličine populacije grada i njegove važnosti u ukupnoj hijerarhiji urbanog sistema. Ovaj odnos u teoriji se naziva pravilo ranga - veličina i opisuje određenu statističku raspodelu u distribuciji vrednosti dveju promenljivih: broja stanovnika i važnosti grada prikazane kroz njegov rang u hijerarhiji urbanog sistema. Ako se sa n obeleži rang grada u hijerarhiji važnosti unutar urbanog sistema, njegov broj stanovnika trebalo bi da bude jednak broju stanovnika prvog po rangu grada u urbanom sistemu (obično najvećeg) podeljenom sa n. Tako, ako se država posmatra kao urbani sistem i ako najveći i najznačajniji grad ima million stanovnika, peti grad po veličini (rangu) trebalo bi da ima 200.000 stanovnika, što iznosi jednu petinu populacije najvećeg grada; stoti grad u hijerarhiji imao bi prema pravili rang-veličina 10.000 stanovnika, i tako dalje. Ako se ovaj odnos nanese na grafikon sa logaritamskom podelom, dobiće se prava linija. Na primeru veličine gradova u Sjedinjenim Američkim Državama ova zakonitost se skoro potpuno i jasno pokazuje [Knox, 2004].

81

Gradovi primati Međutim, u nekim urbanim sistemima vrh krive raspodele ranga i veličine

gradova ne uklapa se u navedenu raspodelu. Uzrok tome je neproporcionalna veličina najvećeg (a ponekad i drugog po veličini) grada u sistemu. On je mnogo veći od ostalih gradova. U Argentini, na primer, Buenos Aires je više od 10 puta veći od Rosaria, drugog po veličini grada. Prema pravilu rang - veličina drugi grad po rangu trebalo bi da broji polovinu stanovništva najvećeg grada. Sličan slučaj je i u mnogim drugim urbanim sistemima: London je devet puta veći od Birmingema, Pariz osam puta veći od Marseja, Beograd pet puta veći od Novog Sada. U Brazilu čak dva najveća grada (Rio de Žaneiro i Sao Paolo) pet puta su brojniji od trećeg po veličini, Belo Horizontea. Ovakvi gradovi nazivaju se primatima [Mutlu, 1989; Richardson, 1993].

Za odredjivanje karakteristika gradova primata, prevashodno u pogledu ekomomske nestabilnosti, koriste se tri razlicita metoda: “primasi” indeks, odnos broja stanovnika najvećeg grada prema kombinovanom broju stanovnika dva sledeća grad po rangu i H indeks (indeks sume kvadratnih korenova). Takođe se koristi i Gini koeficijent6 za određivanje nejednakosti u primanjima stanovnika. Da bi se u obzir uzeo nivo ekonomskog razvoja i nivo etničke zastupljenosti, koristi se bruto nacionalni dohodak po stanovniku i Gini koeficijent, dok se administrativna struktura države određuje na osnovu distribucije administrativnih funkcija. Jedan od najvažnijih zaključaka do koga se može doći analizom ovih pokazatelja za značajnije gradove primate u svetu je da postoji signifikantna veza između urbane koncentracije i pojave gradova primata. U isto vreme, može se zaključiti da pokušaji da se gradovi primati izbegnu ili umanje mogu dovesti do značajnijeg smanjenja ekonomske efikasnosti u državi.

Pojava gradova primata nije samo stvar njihove veličine. Neke od najvećih svetskih metropola (Karači, Njujork, Bombaj, na primer) nisu primati. Uz to, pojava gradova primata ne vezuje se za činjenicu da pripadaju razvijenom ili nerazvijenom delu sveta. Ima ih i u jednom i u drugom. Ovo upućuje na činjenicu da je pojava gradova primata rezultat uloge koju je svaki od njih imao unutar svog nacionalnog urbanog sistema. Postoji, međutim, i vidljiva relacija pojave gradova primata prema svetskom ekonomskom poretku. Gradovi primati u nerazvijenim zemljama obično su posledica uloge koju su imali kao gradovi - kapije u prošlosti. U razvijenim zemljama gradovi primati su obično posledica njihove uloge imperijalnih, administrativnih, političkih ili trgovinskih centara za mnogo šire urbane sisteme nego što je to njihov nacionalni sistem.

Šta dovodi do pojave gradova primata i kako se može objasniti njihov sve veći broj u savremenom svetu?

6 GINI koeficijent (GINI indeks nejednakosti) je mera nejednakosti u distribuciji bilo čega, ali se najčešće koristi za kvantifikaciju nejednakosti distribucije primajna ili distribucije blagostanja. Izračunava se geometrijskom interpretacijom površine između krive koja definiše postojeću kumulativnu distribuciju, počev od najsiromašnijih (Lorencova kriva) i linije potpune jednakosti. Najčešće se koristi kao mera za upoređenje distribucije primanja između nacija i kreće se u rangu između 0,2 i 0,5.

82

Jedan od faktora kojim se može objasniti postojanje gradova primata odnosi se na eksterne uticaje7. Ekonomija obima8 i masovna proizvodnja doprinose da se uvećava vraćanje uloženog kapitala i da se obim proizvodnje dalje širi. Zbog visoke koncentracije kapitala, kako novčanog i proizvodnog, tako i ljudskog, zbog migracija stanovništva sa sela u gradove brojnija populacija u gradovima može prouzrokovati marginalizaciju vrednosti rada, što doprinosi uvećanju profita i ekstenzivnoj proizvodnji koja obezbeđuje ekonomsku efikasnost.. Sve ovo utiče na rast gradova primata. Sa gledišta potrošača javna dobra i zajednički servisi su mnogo dostupniji. Uz to, ima više mogućnosti za široku potrošnju, sa većom ponudom robe, što obično vodi ka naklonosti elite i preduzetnika ka većim gradovima. Sa smanjenjem troškova urbane infrastrukture i njenog održavanja, ekonomije pojedinih zemalja su u stanju da obezbede viši nivo korišćenja infrastructure, kao dopunu različitim ekonomskim aktivnostima i industrijskim preduzećima u velikim gradovia. Uz ulogu velikih gradova kao nosilaca tehnološkog razvoja i edukacionih centara, ovo su neki od izazova koji “duvaju u ledja” pojavi primata. Iako postoje i jasno izraženi negativni eksterni uticaji (zagađenja, kriminal, socijalne tenzije), jasno se može uočiti trend njihovog ignorisanja.

Još jedan od faktora koji utiče na pojavu gradova primata je efekat nejednakosti primanja na nivo urbanog rasta. Zbog finansijskih ograničenja u zemljama u razvoju, društvena i fizička infrastruktura je u isključivoj nadležnosti države. Tako država gradi puteve, bolnice, univerzitete. Država kao investitor najčešće nema novaca da ovom infrastrukturom pokrije celu teritoriju. Rezultat je da se samo u većim gradovima može dobiti vrhunsko obrazovanje, bolnička nega, i slično. Uz to, bogatiji slojevi stanovništva naseljavaju se u veće gradove, što sa jedne strane dovodi do veće gustine ljudi sa višim primanjima i, samim tim, do koncentracije potražnje i radnih mesta (samim tim i većih primanja) u velikim gradovima. Sa druge strane, ovim se umanjuju mogućnosti manjih gradova i ruralnog područja da razvija svoje tržište izvan centralnog grada, ne samo zbog manjih primanja, nego i zbog toga što se primarna prerada poljoprivrednih proizvoda teško vraća u ono što možemo nazvati “provincijom”. Infrastruktura u provinciji je u mnogo lošijem stanju, svakako zbog činjenice da bolje plaćeni slojevi stanovništva koji žive u urbanim centrima ili primatima obično odlužuju o tome kao će novac za potrebe obnavljanja infrastructure biti trošen, ali i zbog toga što oni imaju i najveću korist od javne potrošnje i fizičke i društvene infrastructure! Tako postaje vrlo teško decentralizovati proizvodnju i u nekim slučajevima potrošnju i izmestiti je iz velikih gradskih centara, što sve utiče na pojavu i razvoj gradova primata.

7 Eksterni troškovi (ili eksterna dobit) predstavljaju troškove ili dobit koji nisu obuhvaćeni standardnom tržišnom cenom proizvoda ili usluge. Zbog činjenice da ovi troškovi nisu u okviru cene koštanja, proizvođaš ih ne uzima u obzir kod kalkulacije, pa ih zbog toga i ne plaća, što često može dovesti do društveno štetnih posledica. Tada se ovi troškovi svaljuju na leđa (najčečće) države, ali i samih građana Veoma su česti eksterni troškovi ugrožavanja životne sredine. 8 U ekonomiji termin ekonomija obima (economies of scale) odnosi se na situaciju kada proizvodna cene jedinice proizvoda ili servisa pada kako raste obim proizvodnje. Ekonomije širokog obima karakteristične su za industrije sa visokom cenom kapitala kod kojih ova cena može biti podeljena između većeg broja proizvodnih jedinica.

83

Nivo ekonomskog razvoja unutar države takođe je jedan od uzroka pojave primata. Na niskom nivou ekonomskog razvoja ekonomska raznovrstnost je mala, a direktna posledica toga su niski državni prihodi. Zbog toga, iz državnog budžeta mogu se finansirati samo ograničeni broj projekata iz oblasti razvoja infrastructure. Uz to, nizak nivo ekonomskog razvoja uslovljava ograničeni izbor mogućnosti za zapošljavanje, što sa druge strane utiče na rast neformalnog sektora i sive ekonomije (što je delimično uslovljeno i niskim nivoom obrazovanja i niskim prihodima stanovništva). Zbog ovih razloga preduzeća koja su upućena na ova tržišta nemaju tendencije da se šire, ostaju mala, jer je i tržište malo. Sa tržištem koje se širi lakše je uspostaviti transportne i komunikacione mreže i investirati u industrijski razvoj u periferijskim regionima, kako bi se rasteretili centralni gradovi. Ograničenja u pristupu (sirovinama, građevinskom zemljištu, stanovanju), koja se sprovode u centralnom mestu i kojima se nova preduzeća navode da izaberu lokaciju u području koje je bliže sirovinskoj bazi i gde je radna snaga jeftinija, mogu takođe osnažiti razvoj periferije. Ova ograničenja su najčešće fiskalna, ili u domenu cene građevinskog zemljišta.

Veličina države i njen etnički sastav takođe utiču na gradove primate. Ovaj uticaj ogleda se u pokušajima da se minimiziraju troškovi proizvodnje i da se omogući što veći pristup tržištu. Ako je država mala, troškovi približavanja potrošaču su niski, ali se ovakva ušteda u troškovima “potire” ekstenzivnom proizvodnjom i potrebom da se izađe na međunarodno tržište zbog malog lokalnog tržišta. Ovo može dovesti do pojave primata. Međutim, u velikim državama u ovakvom slučaju stvorili bi se urbani centri koji se međusobno takmiče, tako da bi regioni bili u mogućnosti da zadovolje potražnju, dok ekstenzivna proizvodnja može da se locira na različitim lokacijam, i u tom slučaju troškovi transporta ne opterećuju ekstenzivnu proizvodnju. Što više etničke različitosti ima u državi, verovatnije je da će politika države posezati za većom administrativnom decentralizacijom i da ce se veći broj gradova ujednačenije razvijati. Ovo se najčeće događa da bi se predupredila nejednakost unutar političkog sistema. Ukoliko se uspostavi veća etnička političko - administrativna autonomija, traganje za etničkim identitetom uticaće na rast sekundarnih gradova - centara u tradicionalnim područjima u kojima je etnička zajednica zastupljena. Dobar primer za to je Barcelona (sa etničkim Kataloncima), a, nažalost, u poslednjoj deceniji mogli smo da budemo svedoci lošeg primera na području naše zemlje.

Konačno, postojanje gradova primata može biti povezano sa kolonijalizmom, o čemu je više reči bilo u predhodnim poglavljima.

Centričnost gradova Kada su ekonomske, političke i kulturne funkcije grada u disproporciji sa

njegovom veličinom, ova pojava poznata je kao centričnost gradova, ili funkcionalna dominacija grada unutar urbanog sistema. Gradovi koji imaju disproporcionalno veliki udeo u odvijanju ekonomskih, političkih i kulturnih aktivnosti, imaju visok nivo centričnosti unutar svog urbanog sistema. Veoma često gradovi primati pokazuju ove karakteristike, ali gradovi ne moraju uvek da budu primati da bi funkcionalno dominirali u svom urbanom sistemu. Ova pojava se može lako pratiti upravo na primeru nerazvijenog dela sveta. Bangkok, na primer, iako broji samo 12% populacije Tajlanda, ostvaruje blizu 38% bruto nacionalnog dohotka, 85% dohotka u bankarstvu, osiguranju

84

i trgovini nekretninama. Populacija Lagosa je samo 10% ukupne populacije Nigerije, ali je u njemu skoncentrisano 70% ukupnih industrijskih kapaciteta ove zemlje i on učestvuje sa 40% u njenom izvozu. Sličan slučaj je i sa Meksiko Sitijem, Šangajem, Manilom, Rangunom, Dakom, Najrobijem, Limom, Managvom… Nešto manja, ali indikativna centričnost gradova zapaža se i u zemljama u tranziciji (tabela 2)

Tabela 6. Centričnost gradova u nekim zemljama u tranziciji

Budimpešta Prag Varšava % u odnosu na

celu zemlju % u odnosu na celu

zemlju % u odnosu na

celu zemlju Populacija 18 12 4,5 GDP 35 25 10-20 FDI 50 48,5 35

Svetski gradovi i globalni urbani sistem

Kako je objašnjeno u predhodnim poglavljima, čak i pre evolucije svetskog urbanog sistema u šesnaestom veku, pojedini gradovi poznati kao svetski gradovi (kadkad nazivani i globalnim gradovima) imali su najznačajniju ulogu u organizaciji prostora izvan svojih nacionalnih granica. U prvim etapma razvoja i rasta svetskog urbanog sistema njihova ključna uloga uključivala je organizaciju trgovine i izvršavanje kolonijalnih, imeprijalnih i geopolitičkih strategija. Svetski gradovi u sedamnaestom veku bili su London, Amsterdam, Antverpen, Đenova, Lisabon i Venecija. U osamnaestom veku Pariz, Rim i Beč takođe postaju svetski gradovi, dok Antverpen i Đenova polako gube svoj uticaj. U devetnaestom veku Berlin, Čikago, Mančester, Njujork i Sankt Petersburg postaju svetski gradovi, dok svoj uticaj gubi Venecija.

Međutim, potpuna artikulacija svetskih gradova onakvim kakve ih poznaje današnji svet, vezuje se za osamdesete godine prošlog veka i promene u dominantnom načinu proizvodnje. Na urbane sisteme su značajno uticale promene u prostorno - strukturalnoj i političko – ekonomskoj sferi, koje su se u bliskoj prošlosti odigravale i još uvek se odigravaju u svetu: rastuća globalizacija i informacionalizacija ekonomije i prelazak sa proizvodnje dobara ka proizvodnji informacija, koji je karakterističan za vodeće svetske ekonomije. Veliki deo radne populacije više ne dolazi u dodir sa materijalizovanim dobrima [Hall, 1995; Hall, 1995b; Hall, 1996]. Castells je najbolje opisao prelazak ka informacionom modelu proizvodnje kao identičan prelasku sa pretežno poljoprivredne proizvodnje ka industrijskoj u osamanestom i devetnaestom veku. U najrazvijenijim zemljama već do početka devedesetih između tri petine i tri četvrtine svih zaposlenih radilo je u sektoru usluga, dok je između jedne trećine i jedne polovine radilo poslove povezane sa informacionim tehnologijama. Ovo je povećanje od 100 procenata u odnosu na, recimo, 1920. godinu [Castells, 2000: 304-324].

Svetski gradovi, kako se može videti iz predhodnih razmatranja svakako nisu novi fenomen. Još je Patrik Gede u svom Cities in Evolution 1915. pominjao i definisao svetske gradove [Geddes, 1915]. Hall je svetske gradove definisao kao gradove koji preuzimaju različite uloge: kao centri političke moći, kako na nacionalnom, tako i na

85

međunarodnom nivou, kao centri nacionalne i međunarodne trgovine, kao “kapije” za svoje nacionalne države, a ponekad i za ceo region, kao centre bankarstva, osiguranja i finansijskih usluga, kao centre savremenih profesionalnih aktivnosti svih vrsta (na primer medicine, prava ili visokog obrazovanja), kao centre u koje stiži i iz kojih se diseminiraju informacije, putem masmedija ili štampe, kao centre potrošnje, od luksuznih dobara do dobara za masovnu potrošnju, ili kao centre umetnosti, kulture i zabave [Hall, 1984].

Jasno je da postoji veliki deo sinergije između različitih funkcionalnih odlika svetskih gradova. Gradovi kao što je Njujork, na primer, privlače transnacionalne korporacije zato što su centri kulture i komunikacija. Oni privlače specijalizovane poslovne servise zbog toga što je u njima sedište korporacija i globalnog tržišta, i tako dalje. Ove međuzavisnosti predstavljaju specijalni slučaj geografskog efekta aglomeracije. Gledano iz ugla ekonomskog i društvenog razvoja, može se reći da se regionalni okvir ekonomskog razvoja obično kumulativno umnožava, sledeći neke inicijalne prednosti, kroz ostvarivanje nekoliko bazičnih principa ekonomske geogrfije. Početni impuls efekta aglomeracije može biti bilo koja vrsta ekonomskog razvoja - uspostavljanje luke ili aerodroma, rast lokalne industrije ili nekog velikog preduzeća. Ukupna ekonomska aktivnost ili ekonomske veze koje su rezultat ovakvog razvoja predstavljaju početnu, inicijalnu prednost koja teži da stimuliše sama po sebi ubrzani process lokalnog ekonomskog razvoja.

U sučaju svetskih gradova aglomeracija dovodi do klasterovanja funkcionalno srodniha aktivnosti. Ako se posmatra Njujork, može se jasno videti ovaj fenomen: sedišta korporacija i specijalizovanih poslovnih, finansijskih i pravnih servisa locirala su se na istom geografskom prostoru zbog manjih troškova i prednosti toga što se nalaze u blizini jedni drugima. U isto vreme, drugi svetski gradovi igrali su različite uloge unutar svetskog urbanog sistema, što je uslovilo različitost njihovih funkcija, ali i razlike u apsolutnoj i relativnoj lokaciji pojedinih funkcija svetskih gradova. U prvom slučaju reč je o različitoj prirodi svetskih gradova, gledano sa aspekta njihove primarne funkcije, dok se u drugom slučaju radi o razlikama u stepenu značaja pojedinih svetskih gradova unutar svetskog urbanog sistema. Na primer, Brisel je relativno beznačajan kao lokacija sedišta međunarodnih korporacija, ali predstavlja svetski grad kao administrativni centar Evropske Unije i zbog toga privlači veliki broj nevladinih organizacija i savremenih poslovnih servisa koji su po svojoj prirodi transnacionalni. Milano je reativno zavistan u pogledu kontrole korporacija i naprednih poslovnih servisa, ali ima globalni status u pogledu kulturnog uticaja (posebno modne industrije i dizajna) i uz to je značajan regionalni finansijski centar.

Može se uočiti da efekat aglomeracije u slučaju formiranja svetskih gradova predstavlja svojevrsnu adaptaciju klasičnog Veberovog modela lokacije industrije [Weber, 1929], ako se on primeni na savremenu “industriju usluga”. Veberove lokacione težine ne primenjuju se sada na tradicionalne kategorije tržišta i sirovina, nego na kretaje i procesiranje informacija. Ako se ovo primeni na osnovne kategorije informacionih aktivnosti, koje danas dominiraju svetskim gradovima kao što su London, Pariz, Njujork ili Tokio, ali i na mnogo veći broj gradova nešto nižeg ranga, ali ne manjeg nastojanja da ih dostignu, može se uočiti osnovna klasifikacija dominirajuih aktivnosti ili usluga koje generišu svetske gradove kroz stvaranje, prenos i upotrebu informacija:

86

• Finansijske i poslovne usluge (bankarstvo i osiguranje, komercijalni poslovni servisi, na primer su pravni i računovodstveni, advertajzing, odnosi sa javnošću, projektantske usluge, uključujući arhitektonsko projektovanje, građevinarstvo, industrijski dizajn i modu);

• “Moć i uticaj” (nacionalna administracija, nad-nacionalne organizacije, kao što su UNESCO ili OECD i sedišta važnih organizacija, uključujući transnacionalne korporacije);

• Kreativna i kulturna industrija (pozorišta, opere, i druge izvođačke umetnosti, mučeji, galerije i izložbe, štampani i elektronski mediji);

• Turizam (uključujući kako klasični, tako i poslovni turizam i sve ono što ih prati – hotele, restorane, transportne aktivnosti).

Ono što, međutim, takođe karakteriše neke od ovih aktivnosti u poslednje dve decenije je jedna vrsta izmeštanja, odnosno migracije ka predgrađu, ili čak u manje gradove. Uzrok tome su visoki troškovi poslovanja (pre svega izgradnje ili zakupa poslovnih prostorija) u centralnim delovima svetskih gradova, kao i smanjenje cena transporta i naročito komunikacija. Iako cene telekomunikacionih usluga nikada neće pasti na nulu, one se dramatično smanjuju. Pojava migracije aktivnosti naročito se može primetiti kod prve dve vrste: kod finansijskih i poslovnih usluga i usluga “moći i uticaja”. Dok njihovi delovi u kojima se donose odluke ostaju u centralnim poslovnim delovima megalopolisa, delovi zaduženi za rutinsku obradu podataka, ili prateće aktivnosti bivaju izmešteni na periferiju ili u manje gradove. Ovo ne ide na uštrb kvaliteta usluga zbog modernih komunikacija, pre svega internet poslovanja, ali i zbog većih mogućnosti zapošljavanja kvalifikovane radne snage, odnosno službenika srednjeg nivoa. Ova pojava prati sve svetske gradove. Na taj način razvijaju se Nju Dzersi (Njujork), Krojdon i Riding (London), Omija i Kavasaki (Tokio). Kako je ovim izmeštenim centrima potrebno pružati dodatne usluge (pravne, ražunovodstvene i druge), specijalizovani poslovni servisi se takođe izmeštaju u predgrađa ili manje gradove.

Još jedan fenomen karakteriše savremeno poslovanje, pre svega u sferi komercijale, i utiče na odnos centralnih mesta i periferije. Radi se o prodaji preko telefona ili interneta. Centrale ovakvih servisa obično se nalaze u maljim gradovima, koristeći prednosti jeftinih ulaganja, zakupa prostora i jeftinije radne snage, uz sve prednosti savremene telekomunikacije. U Velikoj Britanije centri ovih aktivnosti su Lide, Njukasl i Glazgov, u Sjedinjenim Državama Omaha i Solt Lejk Siti.

Kao rezultat pomenutih pojava, javljaju se i nove arhetipske forme u gradova. Iako ove forme variraju u zavisnosti od društveno – kulturnog i istorijskog nasleđa, mogu se uočiti njihovi osnovni elementi: • Tradicionalni poslovni centri, koji se formiraju oko luka ili sličnih nodalnih tačaka,

nastalih tokom istorije grada, uglavno reoknstruiranih, ali na taj način da su zadržali patinu starih delova grada (Siti u Londonu, Šatele u Parizu, ili Njujorški Dauntaun);

• Sekundarni poslovni centri formiraju se tokom dvadestog veka na prostorima na kojima su se pre toga nalazile stambene četvrti više klase (Vest End u Londonu, Šesnaesti arondisman u Parizu, Midtaun u Njujorku, Akasaki u Tokiju), i u njima su smeštene poslovne zgrade – mesta odlučivanja, kao i objekti namenjeni kulturi i zabavi;

87

• Tercijarni poslovni centri (“unutrašnja periferija”), razvijeni šezdesetih godina dvadesetog veka na udaljenosti od centra grada u regenerisanim urbanim zonama (La Defens u Parizu, World Financial Center u Njujorku, Varf u Londonu, ili Potsdamer Plac u Berlinu), u koje se smešta veliki broj kancelarija srednjeg nivoa odlučivanja i, najčećče, “industrija zabave”;

• “Spoljna periferija”, najčešće duž saobraćajnih osa koje idu ka aerodromima; • Periferijski gradovi, novoformirani i novoplanirani gradovi, ili naglo izrasli gradovi

u okruženju, u koje se smeštaju “izmeštene” prostorije velikih poslovnih lanaca (o čemu je već bilo reči);

• Specijalizovane koncentracije aktivnosti, koje zahtevaju velike površine i privlače veliki broj ljudi, pre svega u oblasti zabave ili poslovnog turizma (stadioni, sajamski prostori, konferencijski centri, tematski parkovi), imeštaju se na daleku periferiju, na neizgrađene površine ili, ređe, u delove periferije koji su predhodno revitalizovani (Grinvič Dom u Londonu, Diznilend u Parizu, Voterfront u Tokuju…).

Osamdesetih se javljaju prvi pokušaji da se produbljavanjem analize svetskih gradova i uticaja globalizacije definiše urbana hijerarhija na globalnom nivou. Friedmann prvi povezuje proces globalizacije sa globalnom hijerarhijom gradova, označavajući London, Njujork i Tokio centrima “globalne finansijske artikulacije”, Majami, Los Anđeles, Frankfurt, Amsterdam i Singapur centrima “multinacionalne artikulacije”, dok su Pariz, Cirih, Madrid, Meksiko Siti, Sao Paolo, Seul i Sidnej nazvani centrima “značajne nacionalne artikulacije” [Friedmann and Wolff, 1982; Friedman, 1986]. Svi svetski gradovi zajednički formiraju mrežu. Na ovaj način prosotrna disperzija proizvodnje, uključujući njenu internacionalizaciju doprinela je razvoju centralizovanih servisnih čvorova za upravljanje i regulaciju ekonomije novog obima. Težište ekonomskih aktivnosti u osamdesetim pomerilo se iz mesta za proizvodnju, kakvi su bili Mančester ili Detroit, u centre finansijskih i visoko specijalizovanih usluga [Sassen, 1991].

Današnja ekonomska globalzacija dovela je do toga da je stvoren svetski urbani sistem u kome slabi ključna uloga svetskih gradova zbog nestanka imperijalne moći i globalizacije tržišta. Ulogu svetskih gradova preuzele su međunarodne korporacije, banke i finansijske organizacije, međunarodne (supranacionalne) “vlade”, na primer Ujedinjene Nacije i Evropska Unija, kao i međunarodne agencije. Svetski gradovi postali su kontrolni centri za protok informacija, kulturne aktivnosti i finansije koje zajednički održavaju ekonomsku i kulturnu globalizaciju sveta.

Svetski gradovi takođe pružaju interfejs između globalnog i lokalnog. Oni poseduju ekonomske, kulturne i institucionalne mehanizme koji kanališu nacionalne i regionalne resurse u pravcu globalne ekonomije i prenose impulse globalizacije u suprotnom smeru: ka nacionalnim i lokalnim centrima. Kao takvi, globalni gradovi imaju nekoliko funkcionalnih karakteristika: • u svetskim gradovima se nalazi većina robe, investicionog kapitala, međunarodne

razmene, kreditnog potencijala; • svetski gradovi poseduju lance specijalizovanih, tehnološki naprednih poslovnih

servisa, posebno onih koji su po svojoj nameni međunarodni i koji su povezani sa

88

finansijama, računovodstvom, marketingom, vlasničkim odnosima i pravnim poslovima;

• to su gradovi u kojima su koncentrisana rukovodstva velikih korporacija i to ne samo međunarodnih, već i važnijih nacionalnih i velikih stranih firmi;

• u svetskim gradovima smeštena su sedišta nacionalnih i međunarodnih trgovinskih i profesionalnih asocijacija;

• u svetskim gradovima smeštene su i mnoge uticajne nevladine organizacije i međuvladine organizacije (Svetska zdravstvena organizacija, Ujedinjene Nacije, UNESCO, Međunarodna organizacija rada, itd);

• to su takođe gradovi u kojima svoje sedište imaju mnoge moćne i međunarodno uticajne medijske kuće (uključujući novinske, izdavačke kuće i satelitske televizijske mreže), novinski i informativni centri i kulturna industrija (uključujući umetnost i dizajn, modnu industriju, film i televiziju);

• konačno, zbog svog velikog značaja i izloženosti, to su gradovi koji su česte mete terorističkih akata.

Danas globalnim urbanim sistemima dominiraju London i Njujork, čiji je uticaj panregionalan - njihove funkcije svetskih gradova šire se preko sva tri glavna “kruga” globalne ekonomije: Američkog, Evropsko - Afričko - Srednje Istočnog i Azijskog. Prema Tejloru [Taylor, 2000] sve ove tri sfere globalne ekonomije su pod uticajem dva panregionalna grada, gledano sa aspekta analize regionalnih funkcija i zastupljenosti najrazvijenijih poslovnih servisa (u oblasti računovodstva, advertajzinga, bankarstva i finansija, kao i pravnih servisa). Osim njih, u Američkoj sferi od velikog značaja je Majami, čiji se uticaj oseća u Latinskoj Americi. U Evropsko - Afričko - Srednje Istočnoj sferi, pored Londona, veliki uticaj ima Pariz (pre svega na frankofonske zemlje Afrike), Brisel (na evropske zemlje) i Johanesburg (na preostali deo Afrike). U Azijskoj i Okeanijskoj sferi osećaju se uticaji Singapura (usmeren ka Jugoistočnoj Aziji i Okeaniji), Hong Konga (Severoistočna Azija) i Tokija.

Interesantno je pratiti promenu u dominaciji pojedinih svetskih gradova u poslednjim decenijama. Jedan od načina za to je posmatrananjem promena u broju putnika između centralnih mesta. Smit i Timberlejk [Smith i Timberlake, 1995] pratili su protok putnika na međunarodnim avio linijama analizirajući parove blizu 100 svetskih gradova između 1977. i 1995. godine i na osnovu toga sračunali relativnu značajnost na ukupni svetski urbani sistem za svaki od posmatrnaih perioda.

Tabela 7. Centričnost svetskih gradova prikazana preko indeksa avio putovanja između 1977. i

1995. godine

Rang 1977 1985 1995 1 London 1 London 1 London 12 Pariz 0,878 Pariz 0,914 Frankfurt 0,8593 Frankfurt 0,847 Frankfurt 0,848 Pariz 0,7674 Njujork 0,687 Njujork 0,809 Njujork 0,6725 Amsterdam 0,643 Amsterdam 0,612 Amsterdam 0,6146 Cirih 0,611 Tokio 0,608 Majami 0,5337 Atina 0,573 Cirih 0,586 Cirih 0,5338 Kopenhagen 0,526 Majami 0,530 Los Andjeles 0,516

89

9 Tokio 0,496 Singapur 0,482 Hong Kong 0,51510 Bangkok 0,439 Bangkok 0,460 Singapur 0,50211 Madrid 0,439 Hong Kong 0,446 Tokio 0,49412 Singapur 0,421 Madrid 0,427 Seul 0,46313 Hong Kong 0,393 Čikago 0,423 Bangkok 0,44414 Buenos Aires 0,368 Kopenhagen 0,417 Madrid 0,40515 Rio de Žaneiro 0,344 Atina 0,413 Beč 0,37416 Sidnej 0,331 San Francisko 0,390 San Francisko 0,37217 Brisel 0,320 Brisel 0,368 Čikago 0,36918 Karacas 0,320 Boston 0,349 Dubai 0,36719 Toronto 0,309 Manila 0,347 Osaka 0,36420 Bombaj 0,302 Meksiko Siti 0,337 Brisel 0,363

Izvor: [Smith i Timberlake, 1995] Tabela 8. Globalna hijerarhija svetskih gradova na osnovu “vrednosti neophodnosti gradova” A. ALFA SVETSKI GRADOVI 12: London, Pariz, Njujork, Tokio 10: Čikago, Frankfurt, Hong Kong, Los Anđeles, Milano, Singapur B. BETA SVETSKI GRADOVI 9: San Francisko, Sydnej, Toronto, Cirih 8: Brisel, Madrid, Meksiko Siti, Sao Paolo 7: Moskva, Seul C. GAMA SVETSKI GRADOVI 6: Amsterdam, Boston, Karakas, Dalas, Dizeldorf, Ženeva, Hjuston, Džakarta, Johanesburg,

Melburn, Osaka, Prag, Santjago, Taipej, Wašington 5: Bangkok, Peking, Rim, Stokholm, Varšava 4: Atlanta, Barselona, Berlin, Buenos Aires, Budimpešta, Kopenhagen, Hamburg, Istanbul,

Kuala Lumpur, Manila, Majami, Mineapolis, Montreal, Minhen, Šangaj D. Svetski gradovi u formiranju

D I Postoji relativno mnogo dokaza o formiranju 3: Okland, Dablin, Helsinki, Luksemburg, Lion, Bombaj, Nju Delhi, Filadelfija, Rio de

Žaneiro, Tel Aviv, Beč D II Postoje evidentni dokazi o formiranju

2: Abu Dabi, Almati, Atina, Birmingem, Bogota, Bratislava, Brisbejn, Bukurešt, Kairo, Klivlend, Keln, Detroit, Dubai, Ho Ši Min Siti, Kijev, Lima, Lisabon, Mančester, Montevideo, Oslo, Roterdam, Rijad, Sietl, Štutgart, Den Hag, Vankuver

D III Postoji vrlo malo dokaza o formiranju 1: Adelaida, Antverpen, Arhus, Baltimor, Bangalore, Bolonja, Brasilija, Kalgari,

Kejptaun, Kolombo, Kolambus, Drezden, Edinburg, Đenova, Glazgov, Geteborg, Kvangčou, Hanoj, Kanzas Siti, Lids, Lil, Marsej, Ričmond, Sankt Petersburg, Taškent, Teheran, Tihuana, Torino, Utreht, Welington

Izvor: [Beaverstock i sar., 1999]

Slično istraživanje vršeno je i na Univerzitetu u Louborou. Beaverstock i saradnici su u okviru istraživanja trendova razvoja svetskog urbanog sistema razvili novu definiciju urbane hijerarhije i identifikovali je kao globalnu hijerarhiju gradova, bazirajući je na vezama između različitih subjekata angažovanih na obezbeđivanju usluga kao što su pravne ili finansijske [Beaverstock i sar., 1999]. Gradovi su rangirani prema takozvanoj “vrednosti neophodnosti gradova” (“world city-ness value”) rangom od 1 do 12 (tabela 4). Prema ovoj klasifikaciji Evropski gradovi su zauzeli najviše

90

pozicije, tako da je od prvih šest gradova po rangu četiri iz takozvan Severozapadne metropolitanske regije Evrope, sa Londonom na vrhu.

Evidentno je, dakle, da je prva i najpoznatija klasifikacija urbane hijerarhije, Kristalerova, kroz proces urbanizacije koji se odvijao pretrpela značajne promene i da sada može biti dopunjena sa najmanje tri dodatna nivoa: • Globalni gradovi (“ALFA globalni gradovi”), po pravilu sa preko pet miliona

stanovnika unutar svojih administrativnih granica i sa preko 20 miliona uključujući zaleđe, ali u suštini opslužuju veoma veliku globalnu teritoriju: London, Pariz, Njujork i Tokio.

• Sub-globalni gradovi (“BETA i GAMA globalni gradovi”), po pravilu između jednog i pet miliona stanovnika u administrativnim granicama i oko 10 miliona sa zaleđem, pružaju globalne usluge u nekoj od specijalizovanih oblasti usluga (bankarstvo, moda, kultura, mediji, itd) i skoro kompletan opseg usluga za limitiranu nacionalnu ili regionalnu teritoriju: u ovu grupu spada većina evropskih prestonica, uključujući i one gradove koji nisu administrativne, ali jesu “komercijalne prestonice” (Milan i Barcelona, pre svih) i neke regionalne centre u najvećim evropskim zemljama (Glazgov, Mančester, Lion, Marsej, Hamburg, itd). Ova poslednja kategorija može se uporediti sa Kristalerovim L-centrima i u mnogim pojedinostima je sa njima ekvivalentna, mada se mora reći da u Kristalerovoj shemi L-centri ne obuhvataju nacionalne prsetonice.

• Regionalni gradovi (ekvivalentno sa Kristalerovim Landstadt), sa populacijom izmešu 250.000 i jednog miliona. Neki od ovih centara su u klasifikovani u kategoriju D, prema tabeli 6, dakle kao svetski gradovi u formiranju.

• Provincijalni gradovi (ekvivalentno sa Kristalerovim Provinzstadt), sa populacijom između 100.000 i 250.000.

Naravno da preostale Kristalerove kategorije gradova, koje se nalaze ispod nivoa provincijalnih gradova (Marktort i Amtstort, pre svih) nisu u fizičkom smislu nestale. Međutim, ovi gradovi su u potpunosti izgubili karakter centralnih mesta, izgubivši funkcije usluga koje su imali u prošlosti (kao što je na primer seoska prodavnica ili pošta) i postali sela sa stambenom funkcijom. Nivo iznad njih, Kreisstadt, još uvek ima limitirane uslužne funkcije. U savremenim urbanim sistemima, poslednji nivo hijerarhije gradova za koji se može reći da je od značaja je ekvivalentan sa Kristalerovim Bezirkstadt, sa 10.000 stanovnika i populacijom do 100.000 stanovnika koju opslužuje. Ono što ovakve gradove još uvek svrstava u značajne kategorije su najčešće veliki megamarketi i nacionalni trgovinski lanci, koji se u njima formiraju. Sve ovo ukazuje na gotovo dramatičan uticaj mobilnosti i na ono što se u ekonomiji naziva “rangom dobara”: za šezdesetak godina, koliko je prošlo od Kristalerove klasifikacije, male seoske prodavnice prerasle su u supermarkete i megamarkete, kao osnovne jedinice trgovine i potrošnje za prosečnog kupca.