1

UNIWERSYTET WARSZAWSKI

WYDZIAŁ NAUK POLITYCZNYCH

I STUDIÓW MIĘDZYNARODOWYCH

STRESZCZENIE PRACY DOKTORSKIEJ

Development aid to Sub-Saharan Africa countries

as an element of Israeli soft power

(Pomoc rozwojowa dla krajów Afryki Subsaharyjskiej

jako element miękkiej siły Izraela)

mgr Karolina Zielińska

Warszawa, 2017

2

Pomoc rozwojowa świadczona jest przez państwa-darczyńców z powodów

altruistycznych (chęć poprawy życia mieszkańców państw-biorców) oraz dla zabezpieczenia

własnych interesów (obecności na rynkach, wsparcia politycznego, poprawy wizerunku,

budowy tożsamości). Dlatego też pomoc rozwojowa, jako element miękkiej siły, związana

jest z polityką zagraniczną. Państwo Izrael świadczy pomoc rozwojową w formie pomocy

technicznej od 1956 r., w tym w krajach Afryki Subsaharyjskiej, kierując się motywami

ideologicznymi i pragmatycznymi. Środowisko relacji izraelsko-subsaharyjskich ewoluowało

wraz z porządkiem światowym i regionalnym. Powstaje pytanie, w jaki sposób izraelskie

zasoby miękkiej siły w formie pomocy rozwojowej są wykorzystywane jako instrument

polityki zagranicznej służącej zabezpieczeniu izraelskiej pozycji międzynarodowej.

Uzasadnienie wyboru tematu

Temat pracy odnosi się do zjawisk w stosunkach międzynarodowych, które nabierają

znaczenia jako czynniki kształtujące rzeczywistość międzynarodową: miękkiej siły

i charakteru jej oddziaływania. Oddziaływanie to ma w dużym stopniu charakter żywiołowy,

ale jest także stymulowane poprzez środki polityki zagranicznej przynależne do rozwijającej

się obecnie dynamicznie dziedziny dyplomacji publicznej. W ramach tak zwanej nowej

dyplomacji publicznej analizowana jest dyplomacja rozwojowa, rozumiana jako realizowanie

celów polityki zagranicznej związanych z wizerunkiem kraju za pomocą środków

przynależnych do dziedziny pomocy rozwojowej. Pomoc techniczna, jako specyficzna

dziedzina pomocy rozwojowej, dominująca w izraelskiej pomocy rozwojowej, jest rodzajem

pomocy, który zdaniem teoretyków miękkiej siły ma znaczny potencjał oddziaływania na

relacje bilateralne i wielostronne, jednak jej efektywność może być uzależniona od

czynników geopolitycznych. Uwaga ta może odnosić się zwłaszcza do krajów będących

przedmiotem niniejszej pracy – Izraela i państw Afryki Subsaharyjskiej, stąd temat wydaje się

interesujący dla badacza stosunków międzynarodowych. Podobnie, rola państw rozwijających

się w izraelskiej polityce zagranicznej jest relatywnie rzadkim tematem badawczym. Temat

pracy naświetla więc szerszą, nie- zachodnio-centryczną perspektywę międzynarodowej roli

Izraela, w tym w ramach Organizacji Narodów Zjednoczonych i odzwierciedla zmienną

równowagę sił oraz nową architekturę sojuszy. Co więcej, jakkolwiek potęga Izraela znajduje

się w ogólnym obszarze zainteresowań badaczy, miękka siła tego kraju i jej przełożenie na

jego politykę zagraniczną jest zasadniczo nowym tematem badawczym.

Analiza pomocy rozwojowej jako części polityki zagranicznej, zgodnie z koncepcją

miękkiej siły, z uwzględnieniem roli podmiotów pozarządowych, jest nowym podejściem,

3

szczególnie w odniesieniu do Izraela. Temat tej pracy zyskuje na ważności z uwagi na

obecnie prowadzoną przez Izrael politykę zagraniczną, aktywnie poszukującą sojuszy wśród

krajów rozwijających się, przy czym jednym z narzędzi tej polityki jest program pomocy

technicznej, za pośrednictwem którego przekazywana jest wiedza i doświadczenia

w obszarach, w których Izrael osiąga największe sukcesy. Brak jednak pogłębionych analiz

charakteru programu z punktu widzenia koncepcji miękkiej siły, a także analiz jego skali,

dynamiki i skuteczności od lat dziewięćdziesiątych XX wieku. Autorka niniejszej pracy

próbuje uzupełnić tą lukę w przypadku odbiorców subsaharyjskich. Cechy poznawcze pracy

wynikają również z faktu, iż pogłębia ona wiedzę na temat dyplomacji rozwojowej jako

formy ekspresji miękkiej siły i jako narzędzia polityki zagranicznej, w tym dyplomacji

publicznej, na przykładzie izraelskim, dotychczas niezbadanym z omawianej perspektywy

(istniejące analizy koncentrują się głównie na polityce komunikacyjnej rządu i wojska

w czasie konfliktów zbrojnych i na treściach adresowanych do odbiorców zachodnich);

a także z faktu, iż uwzględnia ona rosnące zaangażowanie podmiotów niepaństwowych

(organizacji pozarządowych i przedsiębiorstw), których rola często jest niedoceniana.

Przedmiot rozprawy

Przedmiotem niniejszej pracy jest izraelska polityka pomocy rozwojowej

i towarzysząca jej dyplomacja publiczna jako element bazującej na zasobach miękkiej siły

polityki zagranicznej Izraela wobec krajów Afryki Subsaharyjskiej. Celem badań jest analiza

oddziaływania pomocy rozwojowej Izraela dla krajów Afryki Subsaharyjskiej jako elementu

miękkiej siły tego państwa. Zrealizowano następujące zadania badawcze:

- badanie charakteru, kierunków i efektywności pomocy rozwojowej Izraela dla krajów

Afryki Subsaharyjskiej w kontekście realizacji celów polityki zagranicznej;

- badanie izraelskiej pomocy rozwojowej dla krajów Afryki Subsaharyjskiej jako samoistnego

zasobu miękkiej siły, a także emanacji innych zasobów tego rodzaju potęgi;

- badanie izraelskiej pomocy rozwojowej jako zasobu dla dyplomacji publicznej;

- badanie sposobów oddziaływania pomocy rozwojowej jako zasobu miękkiej siły Izraela

w stosunkach z krajami Afryki Subsaharyjskiej w kontekście zmiennych okoliczności

geopolitycznych, w tym poprzez przybliżenie sposobu postrzegania Izraela w krajach Afryki

Subsaharyjskiej.

4

Założenia metodologiczne

Praca mieści się w obrębie paradygmatu neoliberalnego teorii stosunków

międzynarodowych (zajmującego się takimi kwestiami, jak współpraca w stosunkach

międzynarodowych; wielopoziomowa komunikacja; rola aktorów niepaństwowych; rozwój

społeczno-ekonomiczny). Koncepcja miękkiej siły, do której ten paradygmat również się

odnosi, pozwala uchwycić wielopłaszczyznowe oddziaływania elementów atrakcyjności

danego państwa. Znajdują one wyraz zarówno w politykach wykorzystujących zasoby

miękkiej siły bezpośrednio (jak polityka rozwojowa, która jednocześnie sama stanowi zasób

miękkiej siły) jak i w politykach bazujących na narracji tworzonej dzięki zasobom miękkiej

siły (jak dyplomacja publiczna). Koncepcja nowej dyplomacji publicznej podkreśla rolę

komunikacji międzynarodowej w budowaniu wizerunku państwa w oparciu o zasoby

miękkiej siły, a przez to – w realizacji celów polityki zagranicznej. Podkreśla przy tym

wielopłaszczyznowość kanałów komunikacji, konieczność komunikacji dialogicznej i rolę

podmiotów niepaństwowych. W pracy wykorzystano też istniejący dorobek dotyczący

zależności pomiędzy pomocą rozwojową a zachowaniami międzynarodowymi państw-

biorców pomocy, w szczególności ich stanowiskami zajmowanymi na forach organizacji

międzynarodowych.

W pracy wykorzystano zróżnicowane metody badawcze, w tym: historyczną;

instytucjonalno-prawną; behawioralną; statystyczną; porównawczą. Wykorzystano techniki

badawcze takie jak: analiza treści; analiza jakościowa; analiza ilościowa; studia przypadku.

Autorka dysertacji analizuje temat w ramach czasowych od powstania izraelskiego

programu pomocy rozwojowej, czyli roku 1956, do roku 2016, w związku z ukończeniem

pracy w 2017. Autorka podjęła starania, by praca była możliwie skoncentrowana na okresie

od wczesnych lat dziewięćdziesiątych XX w., który w najmniejszym stopniu jest wyjaśniony

w dostępnej literaturze, co stanowi istotny element wkładu pracy w wiedzę. Co ważne,

dysertacja dotyczy kwestii percepcji pomocy przez jej odbiorców, a nie faktycznego

długoterminowego wpływu pomocy na rozwój.

5

Hipotezy badawcze

Główna hipoteza przyjęta do weryfikacji w toku badań zakłada, że efektywność

oddziaływania izraelskiej pomocy rozwojowej jako elementu miękkiej siły Izraela

w stosunkach z krajami Afryki Subsaharyjskiej jest warunkowana procesami zmian

geopolitycznych w środowisku międzynarodowym, w którym Izrael realizuje cele swojej

polityki zagranicznej.

Przyjęto ponadto następujące hipotezy pomocnicze:

- Izrael, dzięki uwarunkowaniom geograficzno-klimatycznym i przebytej drodze szybkiego

rozwoju społeczno-ekonomicznego posiada zasoby, które odpowiadają na potrzeby

rozwojowe krajów Afryki Subsaharyjskiej. Zasoby te mają w dużej mierze charakter

niematerialny (technologie, rozwiązania) i stanowią również składowe miękkiej siły Izraela;

- charakter izraelskiej pomocy rozwojowej wynika ze specyfiki izraelskiego ruchu państwo-

twórczego, specyfiki światopoglądowej syjonizmu robotniczego oraz historii powstania

i rozwoju państwa Izrael;

- zaangażowanie państwa Izrael w Afryce Subsaharyjskiej motywowane jest zarówno

względami interesu bezpieczeństwa, jak i silnymi względami ideologicznymi;

- izraelska pomoc rozwojowa dla krajów Afryki Subsaharyjskiej stanowi element miękkiej

siły Izraela pozytywnie wpływający na ogólną pozycję międzynarodową tego kraju;

- ewolucja polityki zagranicznej państw arabskich wobec krajów Afryki Subsaharyjskiej oraz

konfliktu izraelsko-arabskiego stanowi czynnik wpływający na skuteczność izraelskiej

dyplomacji rozwojowej;

- izraelska dyplomacja publiczna w niedostatecznym stopniu wykorzystuje zasób, jakim jest

izraelska pomoc rozwojowa dla krajów Afryki Subsaharyjskiej jako źródło pozytywnych

treści do wykorzystania w komunikowaniu międzynarodowym;

- wzrost obustronnego zainteresowania Izraela oraz krajów Afryki Subsaharyjskiej jest

związany z rosnącym wolumenem pomocy rozwojowej Izraela dla tych krajów;

- zaangażowanie izraelskich organizacji pozarządowych oraz przedsiębiorstw działających

w krajach Afryki Subsaharyjskiej na rzecz rozwoju wykazuje tendencję wzrostową;

- izraelska pomoc techniczna jest postrzegana w krajach afrykańskich jako pożądana, bo

sprzyjająca ich rozwojowi.

6

Charakterystyka treści pracy

W Rozdziale I zaprezentowano ramy teoretyczne badań, kluczowe pojęcia (polityka

zagraniczna, pomoc rozwojowa, dyplomacja rozwojowa) i siatkę relacji pomiędzy nimi.

W Rozdziale II autorka podjęła temat izraelskiej polityki zagranicznej, ugruntowanej

w interesach i tożsamości, oraz jej ewolucji, w szczególności na kierunku subsaharyjskim,

identyfikując podstawowe czynniki kształtujące izraelską politykę zagraniczną, jej główne

cele i narzędzia, przełożenie na zaangażowanie w Afryce Subsaharyjskiej, jego motywy,

sposoby zaangażowania i oczekiwane rezultaty, a także relacje pomiędzy relacjami

politycznymi a wolumenem wymiany handlowej.

Rozdział III poświęcono analizie izraelskich zasobów miękkiej siły (wybranych

aspektów historii izraelskiego rozwoju społeczno-ekonomicznego) w kontekście wyzwań

rozwojowych krajów Afryki Subsaharyjskiej. W Rozdziale tym autorka identyfikuje potrzeby

rozwojowe tych krajów od czasu ich niepodległości oraz unikalne doświadczenia rozwojowe

Izraela, które mogą odnosić się do wyzwań rozwojowych występujących w regionie

subsaharyjskim, a także słabości i zagrożenia dla tych wymiarów izraelskiej miękkiej siły.

W Rozdziale IV autorka przedstawiła analizę polityki Izraela jako międzynarodowego

donora, poprzez analizę skali i charakteru izraelskiej pomocy rozwojowej, również na

przykładzie krajów Subsaharyjskich. Prowadzi to do konkluzji dotyczących charakterystyki

izraelskiej pomocy rozwojowej (Izrael jako donor, jego motywy, struktury instytucjonalne,

wolumen i kierunki świadczonej pomocy, rola izraelskich organizacji pozarządowych

i przedsiębiorstw oraz stopień, w jakim pomoc odzwierciedla zasoby miękkiej siły) ze

szczególnym uwzględnieniem pomocy dla krajów Afryki Subsaharyjskiej.

W Rozdziale V podjęto refleksję na temat izraelskiej dyplomacji publicznej, w celu

przeanalizowania potrzeb, kontekstu procesu decyzyjnego, struktury instytucjonalnej,

aktorów, treści, adresatów oraz wewnętrznej debaty wokół tej polityki. Szczególny nacisk

położono na rolę dyplomacji rozwojowej i narodów subsaharyjskich jako potencjalnych

odbiorców. W Rozdziale przeanalizowano również pomoc rozwojową jako element miękkiej

siły Izraela z punktu widzenia międzynarodowych rankingów miękkiej siły.

W Rozdziale VI zawarta jest analiza ewolucji warunków geopolitycznych dla

projekcji izraelskiej miękkiej siły w krajach Afryki Subsaharyjskiej poprzez świadczenie

pomocy: polityki potęg światowych i wschodzących, konfliktu arabsko-izraelskiego, polityk

państw arabskich wobec krajów subsaharyjskich, relacji Izraela z Republiką Południowej

7

Afryki, ewolucji systemów politycznych państw subsaharyjskich i regionalnej integracji na

kontynencie afrykańskim.

W Rozdziale VII autorka zidentyfikowała determinanty postrzegania Izraela w krajach

Afryki Subsaharyjskiej i przeanalizowała stanowiska zajmowane przez państwa

subsaharyjskie (i ich uzasadnienia) wobec Izraela w relacjach dwustronnych, na forach

wielostronnych i w ramach relacji międzyludzkich. Prowadzi to do nakreślenia, z jednej

strony, wpływu relacji izraelsko-subsaharyjskich zbudowanych dzięki pomocy rozwojowej

(kwestia postrzegania tej pomocy jest tu istotniejsza niż jej faktyczna efektywność), a

z drugiej strony, wpływu czynników geopolitycznych na te relacje.

W Rozdziale VIII podsumowano ustalenia z powyższych badań. Przeanalizowano

efektywność izraelskiej pomocy rozwojowej jako elementu miękkiej siły w relacjach

z krajami Afryki Subsaharyjskiej poprzez zebranie i skonfrontowanie wniosków z badań

w celu odpowiedzi na pytania badawcze dotyczące wpływu pomocy rozwojowej na

wizerunek Państwa Izrael w krajach subsaharyjskich i rodzaju jej wpływu na wzajemne

relacje.

Konkluzje zawierają ostateczną weryfikację hipotez postawionych na początku badań,

z elementami syntezy i prognozy.

W aneksach zawarto między innymi tabele ze szczegółowymi danymi ilościowymi

i treściami, których opracowanie znalazło się w wymienionych rozdziałach, a także

kwestionariusze użyte w przeprowadzonych wywiadach.

Analiza źródeł

W pracy wykorzystano wielorakie źródła (głownie angielsko-, a także hebrajsko-

i polskojęzyczne) pierwotne i wtórne. Wśród źródeł pierwotnych znajdują się liczne

monografie i artykuły naukowe powstałe od lat pięćdziesiątych XX w. po czasy współczesne;

wiele z nich ma jednak charakter powielający wcześniejsze ustalenia. W pracy wykorzystano

również prace naukowe (magisterskie i doktorskie); dokumenty rządu izraelskiego i jego

agend rozwojowych (uzupełnione przez ograniczone badania archiwalne autorki);

porozumienia bilateralne; narodowe i międzynarodowe bazy danych statystycznych;

udokumentowane wypowiedzi i wspomnienia uczestników opisywanych procesów;

współczesne artykuły prasowe, pochodzące głównie z prasy izraelskiej, a także raporty

i opracowania instytucji badawczych, podręczniki akademickie oraz badania opinii

publicznej.

8

Ważnym źródłem, decydującym o nowatorstwie pracy, są badania empiryczne

przeprowadzone przez autorkę w Izraelu. Kontakty zostały zidentyfikowane dzięki literaturze

i metodą kuli śnieżnej. Większość poproszonych o wywiad osób wyraziła zgodę.

Przeprowadzono 46 semi-ustrukturyzowanych, jakościowych, głównie indywidualnych

wywiadów z izraelskimi pracownikami naukowymi i pracownikami think-tanków, izraelskimi

ambasadorami pełniącymi funkcję obecnie lub w przeszłości w krajach subsaharyjskich,

pracownikami rządowymi (głównie z Agencji Międzynarodowej Współpracy Rozwojowej

w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, podległych jej agend rozwojowych oraz Dyrektoriatu

Dyplomacji Publicznej MSZ), przedstawicielami organizacji pozarządowych

i przedsiębiorstw, pracownikami ambasad krajów Afryki Subsaharyjskiej w Izraelu oraz

afrykańskimi studentami mieszkającymi w Izraelu. Wywiady przeprowadzono na podstawie

jednolitych kwestionariuszy. Ponadto autorka uczestniczyła w zorganizowanych spotkaniach

z urzędnikami państwowymi oraz kilku konferencjach związanych z tematem pracy.

Ograniczniki dotyczące źródeł są związane z następującymi faktami: archiwa

izraelskie pozostają utajnione przez co najmniej 25 lat od daty wytworzenia dokumentu;

pomimo ogólnej otwartości izraelskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych oraz obecnych

i byłych ambasadorów, pracownicy Departamentu Afryki pozostali dla autorki niedostępni;

dane finansowe dotyczące izraelskiej pomocy rozwojowej są trudne do uzyskania, a dane

udostępniane w ramach bazy danych OECD nie dają odpowiedzi na wszystkie pytania.

Najważniejsze wyniki badań

Wybrane ramy teoretyczne – paradygmat neoliberalny i koncepcja miękkiej siły,

powiązana z dyplomacją publiczną i pomocą rozwojową – okazały się użyteczne do

wyjaśnienia zjawisk analizowanych w tej pracy. Izraelski program pomocy rozwojowej jest

przykładem narzędzia polityki zagranicznej służącego niekonfrontacyjnej realizacji interesu

narodowego; przykładem dobrowolnego procesu oddziaływania poprzez zasoby miękkiej

siły; pokazuje on znaczenie wartości polityki zagranicznej, koordynacji polityk, legitymizacji

i percepcji, opóźnionych i pośrednich efektów, wspierającej roli twardej siły i pośrednio

związanych zasobów miękkiej siły; wykazuje również szczególne cechy projektów, które

poprawiają efektywność miękkiej siły i pokazuje sposób, w jaki projekty mogą być nośnikami

wartości i filozofii rozwoju.

9

Jeśli chodzi o hipotezy badawcze, zostały one zweryfikowane w różny sposób,

a proces ich weryfikacji doprowadził do nowych ustaleń, których nie spodziewano się na

początku badań, a także do sformułowania pewnych prognoz.

Główna hipoteza została zweryfikowana częściowo pozytywnie, polityka państw

arabskich, a także wewnętrzna ewolucja w krajach subsaharyjskich, wywarły wpływ na

trajektorię historia stosunków izraelskich z krajami subsaharyjskimi; a częściowo negatywnie,

jako że pozytywny wizerunek, który Izrael zbudował dzięki pomocy udzielonej w latach

sześćdziesiątych XX w., umożliwił przywrócenie więzi opartych na współpracy na rzecz

rozwoju; ponadto, polityki zagraniczne państw Afryki Subsaharyjskiej są coraz bardziej

niezależne i pragmatyczne, co pozwala im utrzymywać dobre stosunki zarówno z Izraelem,

jak i z krajami arabskimi. Jednocześnie stwierdzono istnienie czynników geopolitycznych,

które wpływają na stanowiska zajmowane przez kraje na poziomie wielostronnym. Pomoc

rozwojowa jest niewątpliwie głównym źródłem izraelskiej miękkiej siły w relacjach

z większością państw subsaharyjskich. Dzięki wielopoziomowemu oddziałaniu, generuje ona

więzy wykraczające poza twardą politykę, która w największym stopniu może być zależna od

wpływów geopolitycznych.

Co się tyczy hipotez pomocniczych, stwierdzono, że izraelska historia rozwoju

politycznego, społecznego i gospodarczego ma wiele punktów zbieżności z krajami Afryki

Subsaharyjskiej, a izraelskie doświadczenia zostały zastosowane w celu rozwiązania ich

problemów. Te doświadczenia, zidentyfikowane, skatalogowane i przeanalizowane w pracy

stanowią zasoby miękkiej siły, ponieważ opowiadają atrakcyjną historię i niosą konkretne

wartości; a także w bardziej materialnym sensie, ponieważ wiedza jest przekazywana

i wykorzystywana w subsaharyjskich projektach rozwojowych (w szczególności w obszarach

związanych z rolnictwem i zarządzaniem wodą). Izraelski program pomocowy wyróżnia się

na poziomie motywacji, opartych o unikalne przesłanki ideologiczne; jego techniczny

charakter także wynika z konkretnego ducha, tożsamości i praktycznych rozważań na temat

tego, czym Izrael może się podzielić. Jednocześnie, odrodzenie i ewolucja Izraela miały wiele

cech unikatowości, a zastosowane tam (nigdy doskonałe) rozwiązania musiały być

dostosowywane do lokalnych warunków w krajach-biorcach. Chociaż praca nie przedstawia

pełnego modelu porównawczego, podkreśla ona podobieństwa i rozbieżności

w podejściu Izraela i krajach subsaharyjskich do rozwoju (przy czym 1973 r. okazał się ważną

cezurą dla indywidualnych historii obu stron, a także ich wzajemnych relacji). Podkreślono

także ograniczenia i słabości, mocne strony i przyszłe możliwości podejścia izraelskiego.

10

Stwierdzono, że izraelska pomoc odnosi się do istotnych problemów rozwojowych,

koncentruje się na podnoszeniu kapitału ludzkiego, promuje poczucie własności (ownership)

i trwałości (sustainability) rozwoju, a także nie zwalnia biorców z finansowania projektów

rozwojowych (non-fungibility). Jej unikatowość i skuteczność wynika z jej specyficznych

cech: nastawienia na metody demonstracyjne, adaptację, kształcenie trenerów, długotrwałego

zaangażowania i jasnego planowania przekazania projektów biorcom. Mała skala programu

jest zarówno zaletą (gdyż wiąże się z wysoką jakością projektów), jak i wadą (ponieważ jej

wpływ na ogólny poziom rozwoju odbiorców jest niewielki).

Interesy bezpieczeństwa i względy ideologiczne to powiązane, nierozdzielne motywy

świadczenia przez Izrael pomocy. We wzajemnie wzmacniający się sposób, motywacje

ideologiczne i interes narodowy kierowały polityką zagraniczną Izraela. W pracy podkreślono

rolę syjonizmu robotniczego, szczególnie istotnego dla zasobów stojących za izraelskim

potencjałem do stania się użytecznym źródłem pomocy technicznej dla państw

subsaharyjskich. Wykazano także, w jaki sposób błędy syjonizmu robotniczego i odejście od

niego może wpływać na przyszłe izraelskie zasoby miękkiej siły w relacjach z krajami Afryki

Subsaharyjskiej i na potencjał dyplomacji publicznej Izraela. Współcześnie, aspekty pomocy

powiązane z polityką zagraniczną są coraz częściej i bardziej bezpośrednio artykułowane

przez decydentów, podczas gdy środowisko ekspertów rozwojowych skupia się na celach

ściśle ukierunkowanych na rozwój i jest motywowane głównie przekonaniami

altruistycznymi. Chociaż Afryka Subsaharyjska jest uwzględniona w kształtującej się nowej

doktrynie peryferyjnej, interes, który Izrael chce obecnie zrealizować w stosunkach z tymi

krajami dotyczy ich głosowań na forum ONZ (celem średniookresowym dyplomacji

izraelskiej jest uzyskanie statusu obserwatora w Unii Afrykańskiej). Praca dowodzi także, że

lista głównych odbiorców pomocy izraelskiej w Afryce Subsaharyjskiej jest stabilna.

Znajdują się na niej kraje o zróżnicowanym poziomie rozwoju, potęgi i odmiennej polityce

międzynarodowej. Kilka przypadków zostało scharakteryzowanych bardziej szczegółowo.

Motywy związane z obrotem handlowym były i są ograniczone; chociaż zainteresowanie

rynkami subsaharyjskimi rośnie, nie przekłada się to jak dotąd na przełom w wolumenie

handlu.

Pomoc rozwojowa Izraela stanowi źródło miękkiej siły, a dzięki działaniom z zakresu

pomocy rozwojowej wizerunek Izraela zyskuje wśród odbiorców zajmujących się rozwojem

(a zatem w ramach bardzo ograniczonej grupy, wbrew pierwotnym założeniom pracy); jednak

pomoc rozwojowa nie jest uważana za ważny zasób w odniesieniu do ogółu opinii publicznej,

11

w szczególności zachodniej. Rosnąca współpraca Izraela z krajami arabskimi, ich niestabilne

poparcie dla ruchu palestyńskiego i ewolucja tego ruchu zwiększają podatność odbiorców

pomocy na zniuansowane narracje dotyczące Izraela, w tym jego programu pomocy, choć

epizody eskalacji przemocy między Izraelem a Palestyńczykami nadal szkodzą wizerunkowi

izraelskiemu. W przeciwieństwie do oczekiwań stwierdzono, że ilość treści związanych

z pomocą rozwojową w izraelskiej dyplomacji publicznej jest właściwa i proporcjonalna do

rzeczywistego miejsca pomocy w stosunkach, a w przypadku odbiorców innych niż

subsaharyjscy, do postrzeganego poziomu zainteresowania rozwojem. Chociaż obecny

Premier Izraela często wskazuje, że Izrael ma wiele do przekazania innym narodom i w ten

sposób definiuje międzynarodową rolę Izraela, w praktyce tworzenia polityki pomoc

rozwojowa i dyplomacja publiczna są świadomie, systemowo od siebie rozdzielone w celu

zapewnienia skuteczności i profesjonalizmu programu pomocy. Jak wyjaśniono we

wnioskach z pracy, w sposób paradoksalny, ograniczona przejrzystość pomocy izraelskiej,

której przejawy autorka ukazuje w pracy, jest logicznie spójna z rozdzieleniem pomocy

i dyplomacji publicznej. Dzięki szczególnym cechom izraelskiego programu pomocowego

przedstawionym w rozprawie, uprawniony jest wniosek, że pomoc ta może stanowić

wyjątkowe i niezbędne źródło dyplomacji publicznej, rozumianej nie jako komunikowane

treści, ale jako komunikacja międzynarodowa mającą na celu kształtowanie lub wspieranie

pozytywnego wizerunku kraju i społeczeństwa. Faktyczne budowanie pozytywnych relacji,

zgodnie z teorią "nowej" dyplomacji publicznej, ma miejsce w terenie, w krajach będących

beneficjentami izraelskiej pomocy, w toku działalności zarówno podmiotów rządowych, jak

i pozarządowych, celowo lub nie.

Stwierdzono ponadto, że intensyfikacja stosunków dwustronnych nie prowadzi do

zwiększenia wolumenu izraelskiej pomocy rozwojowej. Całkowita wielkość izraelskiej

Oficjalnej Pomocy Rozwojowej (Official Development Assistance – ODA) dla Afryki

Subsaharyjskiej zmniejszyła się dokładnie w momencie, kiedy zintensyfikowano relacje

wzajemne (około 2010 roku). Jednocześnie zastosowanie definicji ODA nie odzwierciedla

rzeczywistej skali wkładu izraelskiego. Ma on specyficzny charakter, z dominującą rolą

transferów technologii i know-how (oraz kształcenia trenerów), których wartość nie jest

kwantyfikowana w ramach ODA, a więc trudna do oszacowania; problem z oceną wartości

jest jeszcze większy w przypadku transferów dokonywanych przez prywatne przedsiębiorstwa

i organizacje. Najważniejsze jest jednak, jak się wydaje, iż w ogólnej opinii odbiorców pomoc

dla nich wzrasta. Może to być przynajmniej częściowo spowodowane wzrostem aktywności

12

rozwojowej izraelskich organizacji pozarządowych i przedsiębiorstw w krajach

subsaharyjskich; jest to zjawisko oddolne, które władze obecnie starają się wspierać,

wykorzystując różnorodne mechanizmy (w szczególności dla przedsiębiorstw), opisane

w pracy. Przedsiębiorstwa zorientowane na wspieranie rozwoju modyfikują swoje produkty

i modele biznesowe, dostosowując je do potrzeb klientów subsaharyjskich i poszukują

nowych sposobów działalności charytatywnej i transferu wiedzy. Izraelskie organizacje

pozarządowe profesjonalizują się, zaczyna się również rozwijać współpraca dla rozwoju

między firmami i organizacjami pozarządowymi. Stwierdzono, że sektor pozarządowy

zajmuje się pracą na rzecz rozwoju w krajach subsaharyjskich w dużej mierze w podobnych

dziedzinach, jak rząd. Sektor ten coraz częściej postrzegany jest jako część ogólnego procesu

budowania relacji poprzez pozytywne zaangażowanie w rozwój; tworzone są partnerstwa

publiczno-prywatne, aby umożliwić realizację projektów dzięki dzieleniu zasobów i tak, aby

zwiększyć skalę działalności. Ogólnie rzecz ujmując, pomoc Izraela jest przez kraje

subsaharyjskie pożądana, ułatwiająca ich rozwój, izraelskie rozwiązania są postrzegane jako

skuteczne, powstałe w podobnych warunkach naturalnych, społecznych i ekonomicznych,

przystosowywalne, replikowalne, a nawet reprezentujące podobne wartości; a także jako

dające beneficjentom ich podmiotowość, część odpowiedzialności, umacniające i zachęcające

do działania, a nie zwiększające uzależnienie od pomocy. Pomoc rozwojowa jest także

istotnym polem konstruktywnej współpracy Izraela z agendami ONZ.

Poczyniono również pewne prognozy odnośnie przyszłości stosunków izraelsko-

subsaharyjskich. W obszarze współpracy na rzecz rozwoju, relacje już wykraczają poza

tradycyjne sfery (rolnictwo, walka z pustynnieniem) i będą obejmować doradztwo w zakresie

nowych usług, zaawansowanych technologii i metropolii. Kraje Afryki Subsaharyjskiej

przywiązują dużą wagę do rozwoju i pragmatycznie podchodzą do wszelkich źródeł

rozwiązań rozwojowych. W większości są nastawione pozytywnie wobec Izraela i chcą

rozwijać stosunki dwustronne, co jednak nie musi przełożyć się na zmianę ich stanowisk na

płaszczyźnie wielostronnej, dopóki Izrael nie sprecyzuje swoich celów terytorialnych

i zgodnie z tym nie poprawi swojej polityki wobec kwestii palestyńskiej. Rola religii

(napięcia z radykalnym islamem, rosnąca siła chrześcijaństwa, w szczególności pochodzenia

protestanckiego) w krajach subsaharyjskich okazała się w toku badań niedocenionym

czynnikiem wpływającym na ich podejście do Izraela. Stwierdzenie tej roli prowadzi także do

pewnych obserwacji co do pożądanej treści izraelskiej dyplomacji publicznej skierowanej do

odbiorców z krajów subsaharyjskich.

13

W wymiarze geopolitycznym stosunki Izraela z krajami Afryki Subsaharyjskiej są

w coraz mniejszym stopniu powiązane z ewolucją konfliktu arabsko-izraelskiego, w praktyce

ograniczonego współcześnie do kwestii palestyńskiej, przy czym palestyńskie problemy

wewnętrzne i kultura konfliktu stanowią jedną z podstawowych przeszkód na drodze ku

rozwiązaniu sporu. Uwzględnienie Afryki Subsaharyjskiej w nowej doktrynie peryferyjnej

jest wskazane jako potencjalnie pośrednio sprzyjające izraelsko-arabskiemu procesowi

pokojowemu, szczególnie w kontekście malejącej potęgi bloku arabskiego (wskutek kryzysu

społeczno-ekonomicznego i tak zwanej „arabskiej wiosny”), rosnącego umiarkowania

postawy wielu państw arabskich wobec Izraela (między innymi w związku z podzielanymi

obawami przed wzrostem potęgi Iranu) oraz wzrastającego wśród krajów subsaharyjskich

zrozumienia dla izraelskiego dylematu bezpieczeństwa (i braku zrozumienia dla ciągłego

niedorozwoju w wielu krajach arabskich). Aby ten wpływ miał miejsce, izraelska postawa

wobec krajów subsaharyjskich powinna opierać się na równości, skromności i szczerości.

Jednocześnie niniejsza praca potwierdza również, że „kompleks zdrady”, spowodowany przez

zerwanie przez kraje subsaharyjskie stosunków z Izraelem w 1973 roku pod presją arabską,

jest bardzo silny, co prowadzi do pragmatyzmu postaw izraelskich oraz przyjmowania

konkretnych, ograniczonych celów współpracy. Jak wspomniano, cele te dotyczą obecnie

przede wszystkim forum ONZ. Istnieją spore szanse, że izraelskie zaangażowanie w kwestie

związane z rozwojem (w tym również badania nad wyzwaniami rozwojowymi) na forum

ONZ może służyć jako mechanizm dźwigni dyplomatycznej, choć prawdopodobnie nie

wywoła fundamentalnych zmian w statusie Izraela. Jak pokazano w dysertacji, głosowania

krajów subsaharyjskich na forum ONZ determinowane są przez szczególne okoliczności,

które niekoniecznie odzwierciedlają ogólny poziom sympatii wobec danego kraju. ONZ

stanowi dla krajów Afryki Subsaharyjskiej przestrzeń, w której mogą wykazywać swoją

jedność i niezależność od sił zewnętrznych. Mimo to, maleje poparcie państw subsaharyjskich

dla rezolucji wymierzonych w Izrael. Polityczne warunkowanie świadczenia pomocy, choć

wydaje się sprzeczne z głoszonymi ideami, może być potrzebne, a nawet pożądane przez

niektórych beneficjentów pomocy, aby usprawiedliwić rezygnację z radykalnych postaw

antyizraelskich, odziedziczonych po latach siedemdziesiątych XX wieku.

Autorka ma ogromną nadzieję, że dysertacja ta będzie interesująca dla osób

zajmujących się polityką zagraniczną i wewnętrzną państwa Izrael, a także tych, którzy

badają zagadnienia związane z miękką siłą, dyplomacją publiczną, politycznymi aspektami

pomocy rozwojowej lub polityką zagraniczną krajów subsaharyjskich.