UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË … · i universiteti i tiranËs fakulteti i...
Transcript of UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË … · i universiteti i tiranËs fakulteti i...
I
UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË
DEPARTAMENTI I KONTABILITETIT
DISERTACION
PËR MBROJTJEN E GRADËS SHKENCORE
“DOKTOR”
KOSTO – EFIÇENCA E BANKAVE NË RAJONIN BALLKANIT
RASTI I SHQIPËRISË
Kandidati: Udhëheqës shkencor:
Msc. Blerina HOXHA (KURTI) Prof. Dr. Ingrid SHULI
Tiranë, 2017
II
DISERTACION
Paraqitur nga:
Msc. Blerina HOXHA (KURTI)
për mbrojtjen e gradës shkencore
“DOKTOR”
TEMA:
KOSTO – EFIÇENCA E BANKAVE NË RAJONIN BALLKANIT
RASTI I SHQIPËRISË
Mbrohet më datë ____/____/2017, para Komisionit të përbërë nga :
1._________________________________ Kryetar
2. _________________________________Anëtar/ oponent
3. _________________________________Anëtar/ oponent
4. _________________________________Anëtar/ oponen
5. _________________________________Anëtar/ oponent
REPUBLIKA E SHQIPËRISË
UNIVERSITETI I TIRANËS
FAKULTETI I EKONOMISË
DEPARTAMENTI I KONTABILITETIT
III
REPUBLIKA E SHQIPERISË
UNIVERSITETI I TIRANËS
FAKULTETI I EKONOMISË
Tiranë, më / /
DEKLARATË AUTORËSIE
© Copyright, Blerina Hoxha (Kurti)
Përmbajtja e këtij punimi është totalisht autentike. Të gjitha të drejtat e rezervuara
Unë e nënshkruara Blerina Hoxha (Kurti) deklaroj me përgjegjësi të plotë personale
që punimi i paraqitur në kërkim të marrjes së gradës shkencore “Doktor” është
plotësisht autentik. Çdo materialet i marrë nga burime të treta është referuar sipas
rregullave. Ky studim nuk është përdorur më parë si tezë apo projekt kursi në këtë
Universitet apo në Universitete të tjera
DOKTORANT
___________________
IV
FALENDERIME DHE MIRËNJOHJE
Ky punim disertacioni do të ishte i pamundur të realizohej pa ndihmën, këshillat dhe
sugjerimet e disa individëve, për të cilët dëshiroj tëshpreh mirënjohje të veçantë.
Së pari shpreh mirënjohjen time të thellë për udhëheqësen time shkencore Prof. Dr.
Ingrid Shuli, që me profesionalizëm udhëhoqi çdo hap të kryerjes të këtij studimi.
Falenderoj profesoreshën për ndihmën dhe durimin e treguar gjatë gjithë procesit që
nga krijimi i një strukture të qartë e deri në përfundimin e punimit, si dhe për besimin
në punën time.
Së dyti, falenderoj kolegët e Departamentit të Kontabilitetit të Fakultetit të Ekonomisë
të Universitetit të Tiranës për mbështetjen e dhënë për të përfunduar këtë sfidë në
mënyrë të suksesshme.
Mirënjohje dhe falenderime pafund shkojnë për familjarët e mi për mbështetjen
emocionale që më kanë dhënë, si dhe mirëkuptimin që kanë treguar gjatë gjithë kohës
për angazhimet e mia.
V
ABSTRAKT
Ky punim përdor metodologjinë moderne të kufirit të efiҫencës që është zhvilluar me qëllim analizën e
performancës së firmave, aplikuar përkatësisht për industrinë bankare. Teoritë e firmës merren
fillimisht në konsideratë lidhur me mundësinë e ekzistencës së inefiҫencave dhe arsyet që i shkaktojnë
ato, pavarësisht qëllimit fitimmaksimizues të njësive prodhuese. Gjithashtu janë trajtuar metodat
kryesore përkrah teknikave të vlerësimit të kosto efiҫencës në sektorin bankar, duke u ndalur në
përcaktime të variablave që përbëjnë inputet, outputet dhe çmimet. U analizua një kampion prej 64
bankash nga katër vende të Ballkanit perëndimor për periudhën kohore 2000-2013, për Shqipërinë deri
në 2015. Duke ndjekur metodën e Kufirit Stokastik, modelimi ekonometrik i kryer në këtë studim
vlerëson funksionin e kostove duke realizuar edhe përllogaritje të nivelit të efiҫencës/inefiҫencës.
Gjetjet empirike konvergojnë me pritjet dhe me literaturën ekzistuese, ndërkohë që mundësojnë edhe
evidentimin e ecurisë së efiҫencës së bankave bazuar në strukturën e tyre të kostove. Rezultatet
tregojnë se bankat e vendeve të ndërmarra në analizë shfaqin nivele të ngjashme të efiçencës në terma
të kostove, duke dalluar lehtësisht Serbinë si performuese më e mirë. Gjithashtu, bankat me investitor
strategjik të huaj janë më efiçente, ndërsa për bankat në Shqipëri kjo konfirmohet thjesht për bankat më
të mëdha dhe jo domosdoshmërisht me investitor të huaj strategjik. Punimi merr rëndësi jo vetëm
teorike, por edhe praktike, duke qene se vleresimet dhe rekomandimet mund të jenë me interes për
politikëbërësit, për investitorët, drejtuesit dhe pronarët e bankave, pasi mund t’i ndihmojë ata në
zbatimin e politikave që do të krijonin një mjedis biznesi, i cili do të rezultonte në një përmirësim të
kosto efiçencës së bankave dhe një sistemi më të shëndoshë bankar brenda sistemit të përgjithshëm
ekonomik.
Fjalë kyҫe: Banka, kosto-eficenca, Kufiri Stokastik
ABSTRACT
This research work makes use of the Stochastic Frontier approach appropriate for analysing the
performance of firms, applied here respectively for the banking industry. Theories of the firm are
initially taken into consideration regarding the possible existence of inefficiencies and the reasons that
cause them, despite the profit maximisation purpose of economic units. The main methods are also
addressed in identifying the cost valuation techniques for estimating efficiency in the banking sector.
Focus is given also to the definitions of variables that make up the input, output and prices in this
specific service sector. The empirical analysis then is developed on panel data With a sample of 64
banks of four Western Balkan countries for the period 2000-2013, for Albania until 2015. Following
Stochastic Frontier method, econometric modelling conducted in this study estimates the cost function
of the sample and calculate efficiency/inefficiency levels through Which banks in the different
countries are operating. Empirical findings converge with expectations and with the existing literature
findings. The results show that banks undertaken in the analysis show similar levels of efficiency in
terms of costs, with only banks in Serbia slightly outperforming banks in the other countries. Moreover,
banks with foreign strategic investors are more efficient. In Albania this is mostly confirmed for the
biggest banks, not necessarily referring to those with a strategic foreign investor. The research in this
thesis is relevant not only because it sets an appropriate theoretical background for analysing banks’
performance in terms of cost-efficiencies, but also for providing recommendations which may be of
interest for policy makers, investors, managers and owners of banks. Theoretical and empirical ground
set in this thesis could be of help to them in the implementation of policies that would create a business
environment, which will result in improved cost efficiency of banks, better functioning of the banking
system and economy as a whole.
Key words: Bank, Cost-eficiency, Stochastik Frontier
VI
PERMBAJTJA
LISTA E FIGURAVE ....................................................................................... VIII
LISTA E TABELAVE ...................................................................................... VIII
LISTA E SHKURTIMEVE ................................................................................ IX
LISTA E SHKURTIMEVE ................................................................................ IX
HYRJE .................................................................................................................... X
Sfondi i studimit .............................................................................................................. X
Qëllimi dhe objektivët e punimit .................................................................................. XI
Struktura e temës......................................................................................................... XIII
KAPITULLI 1: SEKTORI BANKAR NË RAJONIN E BALLKANIT
PERËNDIMOR ...............................................................................................................1
1.1 Evolucioni i sektorit bankar .......................................................................................1
1.1.1 Vështrim i shkurtër i sektorit bankar përpara ndryshimit të sistemit
ekonomik......................................................................................................................1
1.1.2 Reformat në sektorin bankar në Ballkanin perëndimor pas viteve 1990 ...........4
1.1.3 Organizimi i sektorit bankar ...............................................................................9
1.2 Sektori bankar dhe performanca makroekonomike .................................................12
1.3 Treguesit kryesorë të sistemit bankar ......................................................................14
1.4 Analizë krahasuese e shkallës së likuiditetit ............................................................24
1.5 Përfundime ...............................................................................................................26
KAPITULLI 2: NJË VËSHTRIM MBI TEORITË DHE LITERATURËN
E KOSTO-EFIÇENCËS SË BANKAVE .................................................................28
2.1 Aspekte teorike mbi efiҫencën e firmave: rasti i bankave .......................................28
2.1.1 Teoria ekonomike dhe shkaqet e inefiҫencës ....................................................28
2.1.2 Prodhimi dhe efiҫenca në aktivitetin bankar .....................................................31
2.2 Metodat në matjen e efiçencës .................................................................................35
2.2.1 Modelet jo-parametrike dhe parametrike ..........................................................37
2.2.3 Format e funksioneve në matjen e efiçencës ....................................................42
2.3 Vështrim i literaturës mbi studimet e kosto efiçencës së bankave...........................43
2.4 Përfundime ...............................................................................................................53
KAPITULLI 3: METODOLOGJIA ................................................................... 55
3.1 Përcaktimi i variablave ............................................................................................55
3.1.1 Përcaktimi variablave të inputit dhe outputit ...................................................55
3.1.2 Përcaktimi i variablave të mjedisit ....................................................................58
3.1.3 Përcaktimi i variablave kontrollues ..................................................................64
3.2 Përcaktimi i modelit .................................................................................................67
3.3 Të dhënat empirike ..................................................................................................70
3.3.1 Burimi i bazës së të dhënave .............................................................................70
3.3.2 Statistika përshkruese........................................................................................72
3.4 Përfundime ...............................................................................................................75
VII
KAPITULLI 4: REZULTATE DHE INTERPRETIME .....................................77
4.1 Vlerësimi i funksionit të kostos ...............................................................................78
4.2 Koefiçentët e ekuacionit të kostove .........................................................................82
4.3 Efiçenca e bankave në vite .......................................................................................89
4.4 Efiçenca e bankave në Shqipëri – rezultate të përditësuara .....................................92
4.5 Përfundime ...............................................................................................................97
KAPITULLI 5: PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME ..................................99
REFERENCAT: ..........................................................................................................107
BIBLIOGRAFI: ...........................................................................................................113
ANEKSE ........................................................................................................................115
VIII
LISTA E FIGURAVE
Figura 1. 1 Totali i aktiveve në sistemin bankar të Shqipërisë ....................................................... 15 Figura 1. 2 Totali i Kredive të dhëna, Investimeve në Letra me Vlerë dhe Depozitat .................. 16 Figura 1. 3 Totali i aktiveve, kredive dhe depozitave në sistemin bankar të Republikës së
Maqedonisë .................................................................................................................................... 19 Figura 1. 4 Totali i aktiveve, kredive dhe depozitave në sistemin bankar të Republikës së
Serbisë ............................................................................................................................................ 21 Figura 1. 5 Totali i aktiveve, kredive dhe depozitave në sistemin bankar të Republikës së
Malit të Zi ....................................................................................................................................... 23
Figura 2. 1 Matja e efiçencës teknike dhe të shpërndarjes ............................................................. 36 Figura 2. 2 Free Disposal Hull ....................................................................................................... 39
Figura 4. 1 Efiçenca e bankave në vite ........................................................................................... 91 Figura 4. 2 Kosto-efiçenca në pikë përqindje sipas bankave që operojnë në Shqipëri ................... 95 Figura 4. 3 Kosto-efiçenca në pikë përqindje sipas bankave në vite në Shqipëri........................... 96
LISTA E TABELAVE
Tabela 2. 1 Permbledhje e studimeve ne lidhje me kosto efiçencen e bankave ............................. 51
Tabela 3. 1 Statistika përshkruese e variablave me interes për vlerësimin e kosto-efiçencës ........ 73
Tabela 4. 1 Koefiçentët e vlerësimit të funksionit të kostos ........................................................... 80 Tabela 4. 2 Funksionet e kostos me faktorë në nivel banke ........................................................... 88 Tabela 4. 3 Niveli i efiçencës së bankave sipas shteteve ................................................................ 90 Tabela 4. 4 Kosto-inefiçenca mesatare në pikë përqindje sipas vendeve ....................................... 92
IX
Lista e shkurtimeve
SFA Stochastic frontier approach
DEA Data Envelopment Analysis
SHBA Shtetet e Bashkuara të Amerikës
PBB Prodhim i Brendshëm Bruto
AMF Autoriteti i Mbikqyrjes Financiare
CCR Charnes, Cooper, Rhodes
BCR Banker, Charnes, Cooper
FDH Free disposal hull
DFA Distribution Free Approach
TFA Thick Frontier Approach
HHI Indeksi Herfindahl-Hirshman
BERZH Banka Europiane për Rindërtim dhe Zhvillim
ROA Kthimi nga aktivet (Return on asset)
LR Likelihood Ratio
EU Bashkimi Europian(European Union)
RFSJ Ish Republika Federale Socialiste e Jugosllavisë
ARB Akti për Rehabilitimin dhe Ristrukturimin Bankar
OBR Rezoluta e Bankave të Hapura
Hyrje B.Hoxha (Kurti)
X
HYRJE
Sfondi i studimit
Zhvillimi ekonomik i një vendi është pasqyrë e zhvillimit të sistemit financiar. Kalimi
nga një sistem socialist në një sistem të orientuar drejt tregut u shoqërua edhe me
reforma rrënjësore në sistemin financiar, ndër të cilat më e rëndësishmja ishte zbatimi
i një sistemi bankar me dy nivele, Banka Qëndrore dhe Bankat Tregtare. Sistemi
financiar përfaqësohet në më shumë se 90% nga sistemi bankar, si ndërmjetësi
financiar më kryesor në një vend. Bankat, si çdo njësi tjetër ekonomike (prodhuese),
tentojnë që të maksimizojnë outputin duke përdorur minimumin e inputeve, por jo të
gjithë arrijnë të minimizojnë kostot dhe/ose maksimizojnë fitimin, duke mos arritur të
prodhojnë me efiçencë të plotë. Studimet empirike kanë në fokus pikërisht
identifikimin e faktorëve të kësaj inefiçence, faktorë të cilët mund të jenë të
brendshëm ose të jashtëm. Në rastin e institucioneve financiare, në dallim nga
shoqëritë prodhuese, është më e vështirë të identifikohet se cili është outputi dhe
inputi.
Për shkak të rëndësisë së madhe që ka sistemi financiar në rritjen ekonomike të një
vendi, është rritur vëmendja e studimit të efiçencës së sistemit bankar. Ekziston një
literaturë shumë e gjerë në lidhje me matjen e efiçencës së bankave, qoftë nga
pikëpamja e kostove ashtu edhe e fitimit, ku pjesën më të madhe e zënë studimet në
lidhje me sistemin bankar në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Që nga prezantimi për
herë të parë i modelit parametrik të Kufirit Stokastik (SFA) (Aigner, Lovell, &
Schmidt, 1976), ky model është kthyer një nga modelet më të përdorur për matjen e
efiçencës së bankave. Ky model, në dallim nga modelet joparametrike, të tilla si
Distribution Free Approach (DFA) merr në konsideratë gabimin e rastit si dhe
komponentin e inefiçencës në vlerësimin e efiçencës.
Përdorimi i sistemit të orientuar nga tregu, solli liberalizimin e sistemit bankar në
rajonit që përjetuan transformimin ekonomik nga sistemi i centralizuar, duke bërë të
mundur krijimin e hapësirave për themelimin e lirë të bankave, sigurisht pas
plotësimit të kërkesave ligjore. Liberalizimi i tregut solli rritjen e investimeve të huaja
në sistemin bankar në Rajonin e Ballkanit, që u shoqërua edhe me rritje të shpejtë të
kreditimit të sektorit privat, të paktën deri në vitet e krizës financiare të vitit 2007
Hyrje B.Hoxha (Kurti)
XI
(Cetkovic, 2011). Përfitimet e bankave gjithashtu kanë qënë të konsiderueshme në
termat e kthimit nga asetet (ROE), pavarësisht tendencave në rënie pas vitit 2007, për
t’u kthyer me një trend të lehtë rritës pas vitit 2011 (Escb et al., 2015).
Krahas zhvillimeve në sistemin bankar dhe rolit në ekonomitë e vendeve të rajonit,
rritet edhe nevoja për studime të thelluara mbi strukturën e prodhimit, të shërbimeve
që bankat ofrojnë, me qëllim edhe sigurinë e stabilitetit të vetë sistemit si dhe të
sistemit financiar dhe ekonomik të një vendi. Në këtë aspekt, marrin rëndësi edhe
analizat mbi efiçencën e sistemit bankar. Literatura e zhvilluar në këtë fushë sugjeron
studimin e efiçencës dhe përkatësisht inefiçencës duke u nisur nga dy drejtime
kryesore: vlerësimi i funksionit të fitimit, si dhe i funksionit të kostove. Këto bazohen
në modelime empirike të funksioneve përkatës të kostove dhe fitimeve sipas kufijve
përkatës, duke lejuar prodhuesit që operojnë teknikisht në mënyrë inefiçente të
pozicionohen poshtë kufirit të prodhimit (apo fitimit). Nga ana tjetër, lidhur me
efiçencën e kostove, supozohet se prodhuesit pozicionohen mbi vijën e kufirit të
kostove. Pavarësisht numrit të madh të studimeve të efiçencës së sistemit bankar në
vendet e zhvilluara, pak studime janë bërë për të analizuar efiçencën e bankave që
operojnë në vendet e Rajonit të Ballkanit. Për më tepër, më pak është trajtuar,
sidomos në periudhat e fundit, ndikimi që ka pronësia e bankës mbi performancën dhe
efiçencën e aktivitetit të saj.
Qëllimi dhe objektivët e punimit
Qëllimi i këtij studimi është të studiojë ecurinë e performancës së bankave në vendet e
Rajonit të Ballkanit perëndimor, në terma të kosto-efiçencës. Gjithashtu punimi synon
të plotësojë mungesën relative të studimeve në lidhje me efiçencën e bankave në
Shqipëri nëpërmjet përdorimit të modelit parametrik të Kufirit Stokastik (Stochastic
Frontier analysis, SFA). Për të përmbushur këto qëllime, objektivat e kësaj teme janë:
të identifikohen në aspektin teorik dhe të evidentohet me literaturën përkatëse qasjet
që lejojnë analizën e efiçencës së bankave në misionin e tyre si firma që synojnë
maksimizimin e fitimit dhe në kuadrin e produktit kompleks që ato sigurojnë; të
përcaktohet dhe të shqyrtohen faktorët që ndikojnë në kosto efiçencën e bankave; të
maten efektet e këtyre faktorëve në funksionin e kostove të bankave në rajonin e
Ballkanit perëndimor dhe të përllogaritet niveli i efiçencës/inefiçenceës në të cilën ato
Hyrje B.Hoxha (Kurti)
XII
operojnë; të krahasohet ecuria në kohë dhe në nivel krahasimor midis vendeve e
efiçencës së bankave; të shqyrtohet në mënyrë më të thelluar heterogjeniteti i sistemit
bankar në Shqipëri në terma të kosto-efiçencës.
Lidhur me sa më lart, ky studim ngre këto pyetje kërkimore:
1) Cila është ecuria e sistemit bankar në Shqipëri dhe në vendet e rajonit
menjëherë pas kalimit nga sistemi i centralizuar ekonomik dhe pas më shumë
se dy dekadash (pra aktualisht)? Sa ngjashmëri ka midis tyre?
2) Cilat janë teoritë bazë që mund të shpjegojnë më së miri efiçencën e aktivitetit
bankar në rolin e bankës si njësi që synon maksimizimin e fitimit?
3) Cilat janë metodat kryesore të trajtuara në literaturën empirike që mundësojnë
matjen e efiçencës në sektorin bankar?
4) Cilët janë variablat që do të mund të shpjegojnë në mënyrë sa më të plotë dhe
mirë performancën e bankave të vendeve të përzgjedhura të rajonit në terma të
kosto-efiçencës?
5) Cilët janë faktorët që ndikojnë në mënyrë të rëndësishme efiçencën e bankave
në termat e kostove dhe në ҫfarë drejtimi? Sa e ndikon pronësia e huaj me
investitor strategjik performancën e bankave në termat e kosto-efiçencës?
6) A ka dallime të theksuara në nivelin e efiçencës sipas kostove midis bankave
të vendeve të ndryshme?
7) Ka ndryshime në nivelin e efiçencës sipas kostove midis bankave që operojnë
në Shqipëri?
Duke u përpjekur të gjejë përgjigje për pyetjet e mësiperme, ky studim siguron vlerë
të shtuar si dhe paraqitet i rëndësishëm për disa arsye.
Së pari, në dijeninë tonë, është ndër të paktët studime që ofron analizë krahasuese
empirike për vlerësimin e efiçencës së bankave në Shqipëri dhe disa vende të rajonit
të Ballkanit perëndimor, për më tepër pas krizës financiare globale të periudhës 2007-
2008.
Së dyti, ky studim plotëson literaturën ekzistuese të matjes së efiçencës së bankave,
duke marrë në studim një periudhë relativisht të gjatë kohore, vitet 2000-2013, për
bankat që operojnë në këtë grup vendesh.
Hyrje B.Hoxha (Kurti)
XIII
Së treti, studimi krahasues do të marrë në konsideratë diferencat në zhvillimet e
tregjeve financiare në shtetet e marra në studim.
Ky punim përqëndrohet në hipotezën sipas së cilës bankat që kanë një kosto efiçencë
të ulët janë ato të cilat dështojnë, duke e bërë më të nevojshme dhe urgjente nevojën
për analiza të këtij lloji edhe për vetë bankat si njësi. Për realizimin e këtij studimi
është përzgjedhur modeli parametrik që në literaturën empirike njihet përkatësisht
me terminologjinë stochastic frontier approach (SFA), e cila specifikon një formë të
veçantë të funksionit të kostos sikurse zhvillohet në Kapitullin 3, dhe lejon praninë e
gabimeve të rastit. Kjo metodë supozon se këto gabime i takojnë pikërisht ekzistencës
së inefiçencës, e cila ka një shpërndarje asimetrike, zakonisht një shpërndarje të prerë
(truncated) ose gjysëm normale, gabimet e rastësishme kanë një shpërndarje simetrike,
zakonisht normale standarte. Modeli SFA supozon se komponenti i inefiçencës të
gabimit është pozitiv, sipas të cilit bankat që kanë inefiçencë të lartë shoqërohen me
kosto të larta. Do të bazohemi mbi të dhëna dytësore të cilat do të mblidhen nga
pasqyrat financiare të bankave të vendeve që janë pjesë e studimit (Shqipëri, Mali i
Zi, Maqedoni, Serbi) për periudhën 2000-2013 dhe për Shqipërinë deri në vitin 2016.
Përzgjedhja e vendeve të trajtuara në analizën e këtij punimi lidhet me kategorizimin
e tyre gjeopolitik si vende të Ballkanit perëndimor të cilat janë përfshirë ne procese që
i angazhojnë si kandidate të mundshme për t’u përfshirë në Bashkimin Europian.
Megjithatë, këtu nuk janë përfshirë sistemi bankar i Kosovës dhe i Bosnjë-
Hercegovinës, kufizime që lidhen me historikun e shkurtër të sistemit bankarme dy
nivele, si dhe disponueshmërisë së të dhënave. Ndaj punimi do të përqëndrohet në
analizën agregate dhe më pas atë në nivel mikroekonomike të bankave nga katër
vendet e tjera të Ballkanit perëndimor, Shqipëri, Serbi, Malin e Zi dhe Republikën e
Maqedonisë.
Struktura e temës
Struktura e ketij punimi përbëhet nga pesë kapituj dhe është e organizuar si më
poshtë:
Kapitulli i parë paraqet një pamje të përgjithshme të organizimit të sistemit bankar në
shtetet e marra në studim, duke nxjerrë në pah edhe dallimet. Në këtë kapitull
paraqitet edhe madhësia e tregut bankar në tetë vitet e fundit. Më tej vazhdon me një
Hyrje B.Hoxha (Kurti)
XIV
panoramë të zhvillimit të reformave të ndërmarra në sistemin financiar, karakteristikat
e këtij sistemi, duke studiuar më vete periudhat para viteve ’90 dhe pas viteve ’90,
arsyet e dështimit të reformave bankare në fillim të viteve ’90.
Kapitulli i dytë paraqet aspekte teorike mbi efiçencën e shoqërive dhe bën rishikimin
e literaturës së rëndësishme në lidhje me objektivin e këtij studimi, duke u fokusuar
në punimet e autorëve që kanë dhënë kontribut në matjen e efiçencës të sistemit
bankar në vendet e Europës Qëndrore dhe Juglindore. Gjithashtu në këtë kapitull do të
trajtohen modelet mbi bazën e të cilave matet efiçenca, avantazhet dhe problematikat
që i shoqërojnë ato si dhe funksionet për aplikimin e modeleve.
Kapitulli i tretë trajton metodologjinë që do të përdoret për realizimin e këtij kërkimi
shkencor, variablat e përzgjedhur dhe arsyet e përzgjedhjes së tyre, trajtimin dhe
shpjegimin e modelit SFA, i cili është përzgjedhur për studimin e efiçencës së
bankave. Gjithashtu paraqiten avantazhet, kufizimet e këtij modeli dhe shpjegimi i
bazës së të dhënave.
Kapitulli i katërt zhvillon dhe diskuton analizën empirike të efiçencës në termat e
kostove, bën gjetjet kryesore të studimit si dhe realizon krahasime midis bankave të
vendeve të ndryshme si dhe me pronësi të ndryshme.
Kapitulli i pestë sjell një përmbledhje të punimit duke shprehur qartë përgjigjet për
pyetjet e kërkimit të parashtruara më lart. Për më tepër, mbështetur në diskutimet e
gjithë temës, sugjeron disa rekomandime të përshtatshme për politikëbërësit në nivel
agregat dhe nivel njësish. Gjithashtu këtu vihen në dukje edhe kufizimet e mundshme
si dhe adresohet lexuesi për kërkime të mëtejshme në këtë fushë në të ardhmen.
Kapitulli 1: Sektori bankar në Rajonin e Ballkanit Perëndimor B.Hoxha (Kurti) B.Hoxha (Kurti
1
KAPITULLI 1: SEKTORI BANKAR NË RAJONIN E BALLKANIT
PERËNDIMOR
Në këtë kapitull do të bëhet një prezantim i sektorit bankar për katër nga vendet e
Ballkanit perëndimor, të cilët kanë kaluar në procese të ndryshimit të sistemit
ekonomik pas vitit 1990 dhe ndërkohë aspirojnë të bëhen pjesë e bashkësisë
ekonomike Europiane. Për të kuptuar më shumë mbi zhvillimin e sektorit bankar, do
të bëhet një përshkrim i shkurtër i zhvillimeve të tij për t’u ndalur më gjatë në
reformat e kryera si pjesë e transformimeve ekonomike, pasuar nga organizimi i këtij
sistemi në secilin prej vendeve pjesë e këtij studimi. Rëndësia që merr sistemi bankar
i një vendi për ekonominë theksohet në çështjen mbi lidhjen mes tyre. Më pas vijohet
me treguesit kryesorë të sistemit bankar si pjesë e përshkrimit të rolit që ka ky sektor
për ekonominë dhe volumi që zë përkatësisht në aktivitetet financiare. Përfundimet
mbyllin këtë kapitull.
1.1 Evolucioni i sektorit bankar
Sistemi bankar në vendet e rajonit të ballkanit ka kaluar në disa faza përgjatë rrugës së
zhvillimit të tij, të cilat lidhen ngushtë me zhvillimet politike dhe sistemin e qeverisjes
në këto vende. Reformat e kryera në sistemin bankar do të studiohen në këtë kapitull
për periudhat përpara dhe pas viteve ’90. Kjo jo në mënyrë rastërore, por duke marrë
në konsideratë zhvillimet politike, të cilat u shoqëruan edhe me ndërrimin e sistemit të
qeverisjes, duke kaluar nga një sistem i centralizuar ekonomik në një sistem të
orientuar drejt tregut.
1.1.1 Vështrim i shkurtër i sektorit bankar përpara ndryshimit të sistemit
ekonomik
Në mjedisin e ekonomisë së planifikuar, sektorët financiarë nuk kishin ndonjë rol të
rëndësishëm në shpërndarjen e burimeve. Si rrjedhojë, përpara viteve 1990 nuk kishte
nevojë për mbikëqyrje dhe rregullim bankar ose për një kuadër të duhur ligjor lidhur
me këto ҫështje (Mehl, Vespro, & Winkler, 2006).
Kapitulli 1: Sektori bankar në Rajonin e Ballkanit Perëndimor B.Hoxha (Kurti) B.Hoxha (Kurti
2
SHQIPËRI
Evolucioni i sektorit bankar në Shqipëri, për shkak të tipareve dalluese të ekonomisë
dhe politikës, ka kaluar në disa faza deri në vitet 1990.
Në 4 Tetor 1913 themelohet Banka e Shqipërisë si rezultat i një marrëveshje të
nënshkruar midis Qeverisë së Ismail Qemalit, përfaqësuesve të Wienner Bank Verein,
si dhe përfaqësuesve të Banca Commerciale Italiana. Kjo bankë do të ishte
institucioni i vetëm përgjegjës për printimin e monedhës si dhe do të vepronte si
agjent i vetëm financiar i qeverisë Shqipëtare, pra do të kishte monopolin e tregëtimit
të bonove të thesarit qeveritare. Krahas këtyre funksioneve, do të kryente edhe
funksonet e një banke tregëtare, pra do të pranonte depozita, do të jepte kredi ndaj
shoqërive tregëtare, industriale, bujqësore dhe institucioneve financiare. Luftërat në
Ballkan si dhe fillimi i Luftës së Parë Botërore ishin arsyet e jetës të shkurtër të kësaj
banke. Gjatë kohës së sundimit të Ahmet Zogut u themelua në 1925 Banka
Kombëtare Shqipëtare, me kapital vendas dhe italian. Kjo bankë duhej të krijohej që
në vitin 1924, por për shkak të trazirave politike, krijimi i saj u shty deri në shtator të
vitit 1925 (Roselli, 2006).
Tërheqja e trupave italiane nga Ballkani në vitin 1943 dhe pushtimi nga Gjermania,
shkaktoi një paralizim të sistemit bankar në tërësi. Të gjitha llogaritë u ngrinë dhe nuk
lejohej që bankat t’u kthenin individëve depozitat, të pranonin depozita apo jepnin
kredi.
Më 21 Janar 1945 zhvillohet ceremonia e përurimit të Bankës së Shtetit Shqiptar, e
cila tashmë ishte një bankë shtetërore dhe marrëveshja e vitit 1925 midis Ahmet
Zogut dhe grupit bankar Italian u shfuqizua. Banka e Shtetit po merrte gjithnjë e më
tepër përgjegjësi të reja, ajo kontrollonte të gjitha aspektet financiare të vendit, pasi
gjithçka ishte e centralizuar. Deri në vitin 1976 ai përbëhej nga një bankë e vetme,
Banka e Shtetit Shqiptar, që shërbente në të njëjtën kohë si autoritet monetar dhe si
kredituese e ekonomisë. Ndërkohë roli i saj si ndërmjetës financiar ishte mjaft i
kufizuar, pasi shpërndarja e kredisë drejtohej sipas një plani të centralizuar. Banka
shërbente thjesht si institucion rregjistrues i transaksioneve midis ndërmarrjeve
prodhuese.
Kapitulli 1: Sektori bankar në Rajonin e Ballkanit Perëndimor B.Hoxha (Kurti) B.Hoxha (Kurti
3
Përveç Bankës së Shtetit Shqiptar funksiononte edhe Drejtoria e Përgjithshme e
Arkave të Kursimit dhe të Sigurimeve që kryente rumbullimin e kursimeve të
popullsisë si dhe merrej me sigurimin e pasurisë, kryesisht të asaj kooperativiste. Në
vitin 1977 u krijua Banka Bujqësore, si një bankë e veçantë nëpërmjet shkëputjes së
një seksioni të Bankës së Shtetit Shqiptar. Kjo bankë mbulonte ofertën për fonde të
sektorit bujqësor. Në vitin 1990, Departamenti i Marrëdhënieve me Jashtë të Bankës
së Shtetit Shqiptar shërbeu si bazë për themelimin e Bankës Tregtare Shqiptare e cila
kryente funksionin e financimit dhe të nxitjes së eksporteve dhe të pagesave me jashtë.
Ish Republika Federale Socialiste e Jugosllavisë
Gjatë Luftës së Dytë Botërore, sistemi monetar i Jugosllavisë iu përshtat më shumë
kërkesave të fuqive pushtuese sesa vetë ekonomisë së Jugosllavisë (Hauvonen, 1970).
Serbia dhe Kroacia kishin Banka Qëndrore të veçanta, dinari ishte monedha zyrtare në
Serbi, ndërsa kuna u bë monedha zyrtare në Kroaci. Në pjesët e tjera të Jugosllavisë
qarkullonin monedhat e fuqive pushtuese. Gjatë periudhës së tranzicionit, e cila filloi
më 1945, u vendos një sistem i unifikuar i monedhës, e cila u vendos të ishte dinari,
dhe i gjithë sektori bankar u shtetëzua.
Në vitet 1990, Ish Republika Federale Socialiste e Jugosllavisë kaloi nga një ekonomi
e centralizuar drejt një ekonomie të decentralizuar pothuajse të orientuar drejt tregut,
ku shoqëritë zotëroheshin dhe drejtoheshin nga punonjësit (Barisitz, 2007). Shtetet e
RFSJ përjetuan disa kriza gjatë viteve 1980, për shkak të shkallës së lartë të kursit të
këmbimit, defiçit të lartë fiskal, dhe performancës së ulët në tregti, e cila u përkeqësua
edhe më tej për shkak të një reçesioni të madh dhe krizave ndërkombëtare. Kjo situatë
pati një ndikim negativ në portofolin e bankave dhe në rritjen e borxhit të vendit.
Reformat, të cilat kishin si qëllim zgjidhjen e krizës dështuan (Radzic & Yuce).
Autoritetet Jugosllave u ndërgjegjësuan që me dhënien e pavarësisë ekonomike
ndërmarrjeve, duhej të ndryshonin strategji, duke kaluar nga një ekonomi plani në një
sistem miks planifikimi të ekonomisë dhe kontrolli të operacioneve mikroekonomike,
kryesisht nëpërmjet instrumentave “udhëzues” dhe ekskluzivisht vetëm nëpërmjet
rregullimit direkt. Progresi i proçesit të decentralizimit u shoqërua me zhvillimin e
shpejtë të ndërmjetësave financiare.
Kapitulli 1: Sektori bankar në Rajonin e Ballkanit Perëndimor B.Hoxha (Kurti) B.Hoxha (Kurti
4
Adoptimi i ligjit të ri bankar në vitin 1989 lejoi krijimin e bankave të reja private, por
ende kishte mungesa të një rregullimi bankar të detyruar. Me qëllim stabilizimin e
shpejtë makroekonomik, në vitin 1990 qeveria filloi programin Markovic1, i cili lejoi
themelimin e shoqërive private si dhe stabilizimin e monedhës (Barisitz, 2007).
1.1.2 Reformat në sektorin bankar në Ballkanin perëndimor pas viteve 1990
Transformimi i industrisë bankare në vendet në tranzicion ka qenë një ndër proçeset
më dramatike dhe më me ndikim në proçesin e tranzicionit në tërësi (Kraft, 2005).
Pavarësisht përpjekjeve të shumta për hartimin dhe zbatimin e reformave në këtë
sektor, në përgjithësi rezultoi një dështim i reformave të dëshiruara. Faktorët kryesorë
që ndikuan në këtë dështim sipas (Mehl, et al., 2006) ishin:
a) Mjedisi i dobët institucional dhe ligjor – Mospërputhja e legjislacionit të vjetër
me legjislacionin e ri të miratuar, solli zvogëlimin e efektivitetit të zbatimit të
këtij të fundit, sidomos në fushën e likujdimit, falimentimit dhe kolateralit.
Sipas (Bonin, Hasan, & Wachtel, 2008) ristrukturimi dhe privatizimi në
sektorin financiar varet nga krijimi i një kuadri rregullator ligjor dhe
institucional, si dhe ligjet për falimentimin dhe standartet kontabël të
përshtatshme.
b) Mbikëqyrje bankare jo e përshtatshme - Duke qenë se rregullimi dhe
mbikëqyrja bankare duhet të krijohej duke nisur nga niveli zero, pjesa më e
madhe e departamenteve të mbikëqyrjes nuk ishin në gjendje që të përcaktonin
dhe të zbatonin standardet ndërkombëtare që garantonin një sistem të
shëndoshë financiar, në veçanti në lidhje me provizionimin e humbjeve nga
huatë, kufijtë ndaj ekspozimit dhe huave të lidhura. Përsa i takon burimeve
njerëzore, stafi ishte i kufizuar në numër, shpesh pa eksperiencën e duhur ose
të patrajnuar, dhe nuk ishin në gjendje që të përballeshin me rritjen e numrit të
bankave. Duke qenë se lojtarët kryesorë ishin bankat e zotëruara nga shteti,
qeveritë ngurronin që mbikëqyrësit të vepronin me vendosmëri për të likujduar
bankat me probleme, gjë që dobësoi akoma më shumë mbikëqyrjen bankare.
1 Programi mori emrin e Kryeministrit të Jugosllavisë, Ante Marković.
Kapitulli 1: Sektori bankar në Rajonin e Ballkanit Perëndimor B.Hoxha (Kurti) B.Hoxha (Kurti
5
c) Ristrukturim i pamjaftueshëm dhe qeverisje e dobët e bankave shtetërore - Në
fillim të viteve 1990, konsensusi i përgjithshëm ishte që t’i jepej prioritet
ristrukturimit dhe privatizimit të bankave tregëtare shtetërore. Për arsye
ekonomike - politike (Bokros, 2002), reformat u shtynë ose nuk e përmirësuan
qeverisjen e bankave (Keren & Ofer, 2002)
d) Rregullim i dobët i liçensimit të bankave të reja private dhe huave të lidhura -
Me qëllim forcimin e konkurencës dhe efiçencës, autoritetet liberalizuan
tregun bankar. Kjo solli një çrregullim në një sërë shtetesh, sepse kapitali
fillestar i kërkuar ose ishte qëllimisht shumë i vogël ose për shkak të
inflacionit të lartë, në terma reale ishte shume i vogël. Shoqëritë e shfrytëzuan
këtë situatë duke themeluar banka, të cilat shërbyen si departamenti i tyre i
financës (të ashtuquajtuara “ agjentë” ose “banka xhepi” (Banka Botërore
1989, dhe 1993). Kjo solli rritjen e kostove të inefiçencës përsa i takon
keqshpërndarjes së burimeve dhe kostove të reputacionit, sepse bankat” xhep”
shkatërruan rrezikshëm besimin në sektorin bankar në tërësi.
e) Mungesa e kapitalit human dhe teknologjisë së kredisë. Në përgjithësi, bankat
nuk ishin mësuar ende me vlerësimin e rrezikut të kredisë, rrezikun e
manaxhimit apo monitorimin e kredive.
SHQIPËRI
Ndryshimet në sistemin politik u shoqëruan edhe me reformim të sistemit bankar, të
cilat megjithatë filluan me hapa të ngadaltë. Në fillim të viteve 1990, vendi
karakterizohej nga nivele të ulta të ndërmjetësimit financiar, një kornizë e
papërshtatshme ligjore për veprimet bankare dhe një problem të gjerë të pastrimit të
parave. Ndër hapat e parë që u ndërmorën si pjesë e reformës së sektorit ishte
miratimi nga Kuvendi Popullor në prill të vitit 1992 i Ligjit nr. 7559, datë 22.04.1992
"Për Bankën e Shqipërisë", si dhe Ligjit nr. 7560, datë 28.04.1992 "Për sistemin
bankar në Republikën e Shqipërisë". Banka e Shtetit Shqipëtar u shndërrua në Bankën
e Shqipërisë, e cila do të kryente të gjitha funksionet e një banke qëndrore. Në këtë
mënyre bëhet kalimi i sistemit bankar nga një sistem me një nivel në një sistem
bankar me dy nivele.
Në 1 Janar 1993 u krijua Banka Kombëtare Tregtare e Shqipërisë si shkrirje e Bankës
Kombëtare të Shqipërisë dhe Bankës Shqiptare të Tregtisë. Në Tetor 1993 Banka e
Kapitulli 1: Sektori bankar në Rajonin e Ballkanit Perëndimor B.Hoxha (Kurti) B.Hoxha (Kurti
6
Zhvillimit dhe e Bujqësisë shndërrohet në Banka Tregtare Agrare. Filluan të jepeshin
liçencat për krijimin e bankave me kapital privat të huaj. Në Dhjetor 1992 Banka e
Shqipërisë i dha liçencën bankës Italo-Shqiptare, e cila u krijua si një bankë e
përbashkët midis Banca di Roma dhe Bankës Kombëtare Tregtare.
Problemi kryesor që shoqëronte Bankat shtetërore në këtë periudhë ishte prania e
kredive të dhëna ndërmarrjeve shtetërore, disa prej të cilave ishin mbyllur. U
ndërmorrën reforma për ristrukturimin dhe rikapitalizimin e bankave shtetërore. Në
kuadër të këtyre reformave, në fund të vitit 1992 nëpërmjet emetimit të obligacioneve
nga Ministria e Financave, u bë e mundur falja e kredive të marra ndërmarrjeve
shtetërore deri para Korrik 1992. Kostoja e kësaj reforme arriti në vlerën 4.3 miliardë
lekë. Një tjetër masë e ndërmarrë në kuadrin e reformimit të sistemit bankar, ishte dhe
vendimi i Këshillit të Ministrave, nr.655 datë 23 Shtator 1996 “Për miratimin e
strategjisë së privatizimit të bankave shtetërore” duke qenë se bankat me kapital
shtetërore përbënin mbi 90% të tregut bankar. Bankat e para që iu nënshtruan proçesit
të privatizimit ishin Banka Tregtare Agrare, e cila u ndoq nga Banka Kombëtare
Tregtare dhe më pas nga Banka e Kursimeve.
Sistemi financiar ende i pazhvilluar gjithsesi lejonte lulëzimin e skemave spekulative
të investimeve me premtimin e kthimeve të mëdha mbi depozitat. Këto praktika
investimi u përhapën shumë sidomos përgjatë viteve 1994 dhe 1996 duke cuar në një
krizë të menjëhershme që u manifestua edhe me fundin e kësaj periudhe. Valët e
goditjes që u shkaktuan nga kolapsi i të ashtuquajturave “skema piramidale” në vitin
1997, coi një një rustrukturim gradual dhe më metodik të sektorit bankar. Pjesë të
legjislacionit të cilat u futën menjëherë pas krizës e forcuan ndjeshëm kornizën e
rregullimit dhe supervizimit bankar. Ndryshimet ligjore në sistemin bankar të vitit
1997 dhe 1998 plotësuan kështu mangësitë ligjore në lidhje me kapitalizimin e
bankave dhe rregullat për hyrjen dhe daljen nga sistemi bankar, përforcuan gjithashtu
kërkesat për liçencimin e bankave. Gjithsesi, raporti i mjaftueshmërisë së kapitalit
(raporti i kapitalit të bankës ndaj riskut) arritën nivele të larta deri në 31,5% në vitin
2002, krahasuar me normën e lejuar prej 12%. Në tetor të 2002, u prezantua një
politikë e sigurimit të depozitave, që garantonte depozitat deri në 5000 $ Amerikan
dhe që mbulonin rreth 60% të depozitave. Me këto dhe masa të tjera të rëndësishme,
gradualisht u kthye dhe besimi te sektori bankar.
Kapitulli 1: Sektori bankar në Rajonin e Ballkanit Perëndimor B.Hoxha (Kurti) B.Hoxha (Kurti
7
Një moment i rëndësishëm është viti 2006, vit në të cilin shfuqizohet Ligji nr.9365,
datë 02.07.1998 ”Për bankat në Republikën e Shqipërisë” dhe miratohet Ligji nr.
9662, datë 18.11.2006 ”Për bankat në Republikën e Shqipërisë”. Ky ligj rregullon
veprimtarinë e bankave dhe të degëve të bankave të huaja, që veprojnë në vend. Ligji
i ri vendos kërkesa më të forta në lidhje me liçencimin e bankave të nivelit të dytë,
rritjen e standarteve përsa i takon transparencës dhe përgjegjshmërisë në drejtimin e
bankave, mbikëqyrjen, nevojën për kapital etj, duke siguruar në këtë mënyrë
stabilitetin financiar. Miratimi i këtij ligji nuk ishte rastësi, por fryt i eksperiencës së
zhvillimeve në sektorin bankar, si dhe duke pasur si objektiv përafrimin me praktikat
dhe përvojat më të mira evropiane.
Në terma të strukturës dhe pronësisë, në fund të vitit 2002, sistemi bankar shqiptar
përbëhej nga 13 banka, nga të cilat vetëm një (Banka e Kursimeve) ishte me kapital
100 përqind shtetëror. Pati dy përpjekje për privatizimin e kësaj banke, përkatësisht në
2001 dhe 2002 dhe të dyja dështuan. Në fund të vitit 2003, Banka Qendrore Austriake
Raiffeisen u impenjua në blerjen e aseteve të Bankës së Kursimeve, proces i cili u
përfundua në Gusht të vitit 2004, duke e kaluar këtë të fundit plotësisht në pronësi të
një investitori të huaj strategjik. Procesi i privatizimit në Shqipëri në këtë mënyrë u
kompletua, duke krijuar kështu kushte të plota për përmirësimin e konkurrencës dhe
cilësinë e produkteve dhe shërbimeve të ofruara. Në vitin 2003, dy banka të tjera
private filluan veprimtarinë në Shqipëri. Në fund të viti 2003, rezultonin se operonin
16 banka në vend sikurse dhe aktualisht, nga të cilat 14 ishin me kapital të huaj.
Vendet e ish-Jugosllavisë
Vitet 1990 shënojnë një periudhë të errët për Jugosllavinë. Shpërbërja e Federatës,
luftërat në rajon, izolimi ndërkombëtar, konfliktet e armatosura, sanksionet
ekonomike, drejtimi jo i mirë i ekonomisë, korrupsioni i lartë patën një ndikim të
madh në rënien drastike të PBB. Në Shkurt 1992 krijohet Republika Federale e
Jugosllavisë, e cila përfshinte Serbinë, provincën e Kosovës dhe Vojvodinës dhe
Malin e Zi. Kjo republikë vazhdoi të qeveriset nga sistemi socialist, e cila vuajti nga
inflacioni shumë i lartë (Barisitz, 2007).
Kapitulli 1: Sektori bankar në Rajonin e Ballkanit Perëndimor B.Hoxha (Kurti) B.Hoxha (Kurti
8
SERBI
Ristrukturimi i sektorit bankar filloi më vonë krahasuar me vendet e tjera të Ish
Republikës Federale të Jugosllavisë. Arsyja kryesore ishte problematika me Malin e
Zi, i cili nuk mund të mos ndikohej nga çështjet e shkëputjes territoriale. Në fillim të
viteve 2002, autoritet vendosën që të likujdonin katër bankat më të mëdha
(Jugobanka, Beobanka, Beogradska banka dhe Investbanka) kryesisht për shkak se
humbjet ishin shumë më të mëdha sesa ato të parashikuarat, nuk kishte asnjë opinion
pozitiv për të ardhmen, kishte një pakësim të theksuar në depozita, dhe njerëzit nuk
kishin besim në bankat dhe veprimtaritë e tyre. Kjo ishte një lëvizje e rëndësishme që
duhej bërë dhe këto katër bankat më të mëdha përfaqësonin 57% të totalit të aktiveve
totale në sistemin bankar të vendit, me kosto të likuidimit rreth 1% të PBB-së ose
rreth 90 milionë dollarë (Mehl, et al., 2006).
Aktualisht sektori bankar në Serbi përbëhet nga 29 banka tregtare nga 88 që
ekzistonin në fillim të viteve 2000. Rreth 21 prej tyre janë me pronësi të huaj (ose
shumicë të huaj). Në vitin 2013, Serbia ndryshoi Ligjin për Eksportin e Kredive dhe
Agjencisë së Sigurimeve, duke e shndërruar këtë në një agjenci financiare biznesi, e
cila do të ketë role të reja, duke përfshirë menaxhimin e një fondi të tranzicionit dhe
investimet në fondet e kapitaleve. Ajo gjithashtu do të mbulojë kompanitë që iu janë
nënshtruar procedurave të ristrukturimit, privatizimit dhe falimentimit. Duke përdorur
asetet e fondit të tranzicionit dhe fonde të tjera që gjenden në treg, agjencia do të
marrë masa për rimëkëmbjen e kompanive dhe për të siguruar ristrukturimin e tyre me
qëllim që të përmbushin në mënyrë më efiçente pretendimet e kreditorëve, si dhe me
qëllim të përgatitjes së kompanive në fjalë për të vepruar pa subvencione nga shteti
nga 2015 e tutje.
MAQEDONI
Ristrukturimi i sektorit bankar filloi gjithashtu relativisht vonë, në vitin 1994, me
Aktin për Rehabilitimin dhe Ristrukturimin Bankar (ARB), i cili do të ndihmonte
Qeverinë në rehabilitimin e sektorit bankar. Ky akt u përqëndrua në marrjen përsipër
të kredive të këqija në dinar dhe manaxhimin e detyrimeve në lidhje me kreditimin në
valutë të huaj si dhe mbikëqyrjen e bonove të thesarit të emetuara nga Qeveria.
Kreditë e këqija të para që u blenë nga ARB ishin ato të bankës më të madhe në
Kapitulli 1: Sektori bankar në Rajonin e Ballkanit Perëndimor B.Hoxha (Kurti) B.Hoxha (Kurti
9
Maqedoni, Stopanska Banka. Kostoja e rehabilitimit të sektorit bankar ishte një ndër
më të shtrenjtat në botë, duke arritur në 42 % të Prodhimit të Brendshëm Bruto (PBB)
në fund të vitit 1995, nga të cilat 12% i takonin pastrimit të kredive të këqija nga
bilancet e bankave dhe 30% lidhej me ripagimin e kursimeve të huaja “të ngrira”
(Šević, 2002). Kjo shumë arriti në 45.8% të PBB pas rikapitalizimit të Stopanska
Banka.
Banka Qendrore bëri përpjekje të vazhdueshme për të krijuar një kornizë rrregulatore
dhe supervizimi për themelimin e një sektori bankar të qëndrueshëm. U prezantuan
kërkesa strikte për kapitalizimin, kontrollohej pastrimi i parave dhe u morën masa për
zgjerimin e kreditimit të ndërmërrjeve të vogla dhe të mesme. Legjislacioni i cili u fut
në vitin 2000 dhe 2001 krijou kornizën ligjore për modernizimin dhe konsolidimin e
sektorit bankar sipas linjës së direktivave bankare të Bashkimit Europian dhe
standarteve ndërkombëtare. Një kthim i përkohshëm shkaktuar nga një përkeqësim i
situatës ekonomike në 2002 u kapërcye gjithsesi shpejt. Në fund të vitit 2002, sistemi
bankar i vendit konsistonte në 20 banka tregtare nga të cilat 7 ishin me kapital të huaj
dhe 17 klasifikoheshin si institucione kursimi.
MALI I ZI
Lëvizja e parë në drejtim të pavarësisë monetare ka filluar që në fund të viteve ‘90 me
emetimin e markës gjermane në Nëntor të vitit 1999. Ajo kishte për qëllim të
zvogëlonte ndikimin politik të Serbisë. Midis Janar 2002 dhe Mars 2002, marka
gjermane u zëvendësua me euron, dhe sot ajo përfaqëson një instrument të pagesës.
Me themelimin e Bankës Qendrore të Malit të Zi (BQM), e cila filloi të operojë më 15
Mars 2001, mund të thuhet se reformat bankare në Malin e Zi kanë filluar në vitin
2001 me riorganizimin e Montenegrobanka, e cila ishte një bankë lider në atë kohë.
1.1.3 Organizimi i sektorit bankar
Sistemi bankar në rajonin e Ballkanit perëndimor është i organizuar në dy nivele:
Banka Qëndrore dhe Bankat Tregtare.
Kapitulli 1: Sektori bankar në Rajonin e Ballkanit Perëndimor B.Hoxha (Kurti) B.Hoxha (Kurti
10
Banka Qëndrore
Është një institucion i pavarur dhe autonom në përmbushjen e funksioneve të saj të
parashikuara në Ligjin për Bankën Qëndrore dhe ligje të tjera. Objektivi themelor i
Bankës Qëndrore është arritja dhe ruajtja e stabilitetit të çmimeve.
Objektivi kryesor strategjik i Bankës Qëndrore në rolin e saj si mbikqyrëse e sektorit
bankar është sigurimi i një sistemi financiar të shëndetshëm dhe të qëndrueshëm, e
aftë për të mbrojtur interesat e klientëve të bankës dhe për t’i shërbyer me efiçencë
nevojave të qytetarëve si dhe ekonomisë.
Funksionet e Bankës Qëndrore në vendet e rajonit të Ballkanit kryesisht janë të
ngjashme. Banka Qëndrore:
• Përcakton dhe zbaton politikat monetare dhe politikat e këmbimit valutor;
• Administron rezervat valutore;
• Përcakton dhe implementon aktivitete në lidhje me ruajtjen dhe forcimin e
stabilitetit financiar;
• Liçenson ose revokon liçencat e operimit të bankave, mbikëqyr aftësinë
paguese bankare dhe ligjshmërinë e operacioneve, dhe kryen aktivitete të tjera
në pajtim me ligjin që rregullon bankat;
• Emeton kartëmonedhat dhe monedhat dhe menaxhon flukset e mjeteve
monetare;
• Rregullon, mbikëqyr dhe promovon funksionimin e pandërprerë të
operacioneve të pagesave kombëtare dhe ndërkombëtare, në pajtim me ligjin;
Krahas funskioneve të mësipërme, Banka Qëndrore në Serbi ka edhe funksionet e
mëposhtëme:
• të liçensojë ose të revokojë dhe / ose autorizimet e ushtrimit të aktvitetit të
shoqërive të sigurimit, mbikëqyr këto shoqëri dhe kryen aktivitete të tjera në
pajtim me ligjin që rregullon fushën e sigurimit;
• ka të drejtë të liçensojë dhe tërheqë liçencat për ushtrimin e aktivitetit për
shoqëritë e menaxhimit të fondit të pensionit vullnetar, mbikëqyr këto shoqëri
dhe kryen aktivitete të tjera në pajtim me ligjin që rregullon fondet e
pensioneve vullnetare;
Kapitulli 1: Sektori bankar në Rajonin e Ballkanit Perëndimor B.Hoxha (Kurti) B.Hoxha (Kurti
11
• ka të drejtë të liçensojë dhe tërheq liçencat për shoqëritë që ushtrojnë
aktivitetin e qirasë financiare, mbikëqyr këto shoqëri dhe kryen aktivitete të
tjera në pajtim me ligjin që rregullon veprimtarinë e qirasë financiare;
• kryen detyra ligjore për Republikën apo detyra të vendosura nga traktatet, pa
rrezikuar autonominë dhe pavarësinë e saj.
Në Malin e Zi, Maqedoni dhe Shqipëri, institucionet që liçensojnë dhe mbikqyrin
shoqëritë e sigurimit, fondet e pensioneve dhe shoqëritë e lizingut janë:
SHQIPËRI
Autoriteti i Mbikëqyrjes Financiare (AMF) ështe një institucion publik i pavarur nga
ekzekutivi, i cili rregullon dhe mbikëqyr:
• aktivitetin e tregut të sigurimeve dhe operatorëve të tij
• aktivitetin e tregut të pensioneve private suplementare dhe operatorëve të tij;
Shoqëritë e Lizingut liçensohen dhe mbikëqyren nga Banka e Shqipërisë
Bankat e tregtare
Vendet e Ballkanit, ashtu si pjesa më e madhe e vendeve të Bashkimi Europian,
konsiderohen “bank based system” (sistem bazuar në banka), ku bankat luajnë një rol
të rëndësishëm në tregun financiar dhe të cilat zënë pjesën më të madhe të vëllimit të
veprimtarisë së tregut financiar. Liçencimi, funksionimi, mbikëqyrja e bankave të
nivelit të dytë është e rregulluar me ligj të veçantë, i cili në thelb është i ndërtuar mbi
parime të ngjashme, por sigurisht që ka edhe dallime, për shkak të specifikave që kanë
vendet që kemi marrë në studim.
Diferencat në zhvillimin e tregut bankar, në vendet e rajonit janë rrjedhojë jo vetëm e
zhvillimeve ekonomike, por edhe zhvillimeve politike. Aktualisht në secilin prej
shteteve që janë në fokus të këtij studimi operojnë një numër relativisht i madh
bankash të nivelit të dytë duke konsideruar dhe popullatat përkatëse të vendeve.
Aktualisht për vitin 2016, operojnë 16 banka në Shqipëri dhe pothuaj po aq në
Maqedoni. Në Serbi operojnë një maksimum prej 30 bankash dhe në Malin e Zi
vetëm 14 banka duke reflektuar edhe një popullatë dhe sipërfaqe më të vogël. Në
çështjen 1.3 do të paraqitet më shumë rreth vëllimit të aktivitetit të këtyre bankave për
secilin prej vendeve të trajtuara në analizë.
Kapitulli 1: Sektori bankar në Rajonin e Ballkanit Perëndimor B.Hoxha (Kurti) B.Hoxha (Kurti
12
MAQEDONI
Agjensia e Mbikqyrjes së Sigurimeve ka të drejtë të liçensojë, mbikqyrë dhe
kontrollojë shoqëritë e sigurimeve. Është një institucion i pavarur i themeluar më
2009.
MAPAS (Agency for Supervision of Fully Funded Pension Insurance) është agjensia
e cila ka të drejtë të liçensojë, mbikëqyrë dhe kontrollojë fondet e pensioneve
Shoqëritë e Lizingut liçensohen nga Ministria e Financave.
MALI I ZI
Agjensia e Mbikqyrjes së Sigurimeve ka të drejtë të liçensojë, mbikqyrë dhe
kontrollojë shoqëritë e sigurimeve. Kjo Agjensi është një institucion i pavarur i
themeluar më 12 Korrik 2007.
Komisioni i Letrave me Vlerë dhe Këmbimit (The securities and Exchange
Commission) ka autoritetin që të liçencojë, mbikqyrë aktivitetin e Fondeve të
Pensionit.
Në lidhje me shoqëritë e lizingut, ato nuk janë të detyruara që të sigurojnë liçensë për
zhvillimin e biznesit të tyre. Pra, këto shoqëri nuk janë subjekt mbikqyrjeje nga
ndonjë organizëm shtetëror.
1.2 Sektori bankar dhe performanca makroekonomike
Studimet e para teorike të lidhjes midis zhvillimit financiar dhe rritjes ekonomike
(Goldsmith, 1969; McKinnon, 1973; Shaw, 1973) u pasuan më tej nga shumë studime
të tjera teorike dhe empirike. Robinson (1952) argumenton që pas rritjes ekonomike
qëndron zhvillimi financiar, ndërsa Lucas (1988) e konsideron të mbivlerësuar rolin e
faktorëve financiarë në proçesin e rritjes ekonomike.
(Demirguc-Kunt & Levine, 2001) konkluduan që zhvillimet e përgjithshme financiare
kanë për qëllim përshpejtimin e rritjes ekonomike, krijimin e shoqërive të reja,
lehtësimin e aksesit të shoqërive ndaj burimeve të jashtme të financimit dhe nxitjen e
zhvillimit të shoqërive. Pagano (1993) vlerëson marrëdhënien midis tregjeve
financiare dhe zhvillimit ekonomik dhe vë theksin në rolin e institucioneve financiare,
Kapitulli 1: Sektori bankar në Rajonin e Ballkanit Perëndimor B.Hoxha (Kurti) B.Hoxha (Kurti
13
të cilat me politikat e tyre stimulojnë kursimin dhe shpërndajnë fondet në projektet më
fitimprurëse, kanë ndikim në normën e kursimit.
Rritja e qëndrueshme ekonomike varet nga vazhdimësia e institucioneve financiare;
bizneset e reja të sukseshme kanë nevojë për burime efiçente të jashtme financimi për
të mbështetur rritjen e sektorit privat (Bonin & Wachtel, 2003). Nga ana tjetër, sikurse
Samolyk (1992) vëren, probleme të sektorit bankar lokal mund të kufizojnë aktivitetin
ekonomik në rajonet me gjendje të vështirë financiare. Madje ajo argumenton se
kushtet e sektorit bankar lokal shpjegojnë më shumë rreth ritjes së të ardhurave
personale reale në rastet ku kreditë e këqia janë në nivele relativisht të larta.
Në përgjithësi, roli i sektorit financiar në të gjitha ekonomitë është të kanalizojë
burimet nga kursimtarët drejt investimeve në projekte (Wachtel, 2003). Bankat luajnë
një rol të rëndësishëm në ekonomi, sepse ato ndikojnë në :
➢ zhvillimin e tregtisë kombëtare dhe ndërkombëtare nëpërmjet kreditimit,
asistencës teknike, ofrimit të shërbimit të letrave të kredive, në zhvillimin e
bujqësisë,
➢ zhvillimin e industrisë dhe bujqësisë nëpërmjet ofrimit të kredive për blerjen e
farërave dhe pescticideve, ndërtimin e kanaleve kulluese dhe magazinave,
blerjen e makinerive, etj.,
➢ zhvillimin e transportit ku nëpërmjet financimit të këtij sektori është
mundësuar lidhja e zonave të thella me tregjet kryesore,
➢ përdorimin e teknologjisë moderne (Schumpeter, 1912) argumenton se
bankat që funksionojnë mirë nxisin inovacione teknologjike duke identifikuar
dhe financuar ata sipërmarrës që kanë mundësitë më të mira për të vënë në jetë
me sukses produkte dhe proçese prodhimi inovative,
➢ formimin e kapitalit çka nënkupton rritje të numrit të njësive të prodhimit,
teknologjisë, makineri e pajisje,
➢ transferimin e parave duke ofruar lehtësinë e transferimit të fondeve nga një
vend në një tjetër e cila çon në rritjen e tregtisë,
➢ përdorimin e kursimeve të individëve për investime në projekte me interes,
➢ rritjen e punësimit, sepse me anë të financimit mundësojnë zhvillimin e
sektorëve të ekonomisë të tillë si tregëtia, bujqësia, transporti,
telekomunikacioni.
Kapitulli 1: Sektori bankar në Rajonin e Ballkanit Perëndimor B.Hoxha (Kurti) B.Hoxha (Kurti
14
Bankat i vijnë në ndihmë jo vetëm biznesit, por edhe individit me anë të gamës së
gjerë të shërbimeve që ato ofrojnë të tilla si:
➢ depozitimin e parave si dhe ruajtjen e sendeve të çmuar apo dokumenta të
rëndëishëm duke i hequr këtij të fundit shqetësimin për ruajten e pasurisë së
tij,
➢ skema të ndryshme të kursimi me norma interesi tërheqëse me qëllim nxitjen e
njerëzve për të kursyer më shumë,
➢ kredi për blerjen apo ndërtimin e shtëpive,
➢ këshillime financiare.
Bankat financojnë edhe qeverinë në programet e zhvillimit duke ndikuar në këtë
mënyrë në stabilitetin ekonomik të një vendi. Ato janë një element kyç në zbatimin e
politikës monetare dhe fiskale nga Banka Qëndrore, sepse rritja e normave të interesit
nga Banka Qëndrore duhet të shoqërohet me rritje të normave të interesit nga bankat
tregtare, sigurisht në përputhje me Bankën Qëndrore.
Kriza financiare globale e vitit 2008 është një shembull shumë i qartë i rolit të
padiskutueshëm që bankat kanë në zhvillimin e ekonomisë së një vendi. Rritja e
papunësisë, përkeqësimi i performancës së investimeve, pasiguria politike e faktorë të
tjerë ndikuan në ngadalësimin e rritjes ekonomike.
1.3 Treguesit kryesorë të sistemit bankar
Në këtë ҫështje do të bëhet një analizë përshkruese e sistemit bankar të katër vendeve
të përfshira në kët studim. Kjo me qëllimin që të prezantohet ecuria e treguesve
kryesorë në nivel agregat e bankave që operojnë në këto vende dhe për të cilat do të
vlerësohet edhe efiçenca sipas kostove në kapitullin e katërt. Treguesit të cilit iu
referohemi janë: totali i aktiveve, kredive dhe depozitave.
SHQIPËRI
Sistemi bankar në Shqipëri përbëhet nga 16 banka, ku 4 bankat më të mëdha (Banka
Kombëtare Tregëtare, Raiffeisen Bank, Credins Bank dhe Intesa San Paolo), së
bashku zotërojnë 62.40% të portofolit të kredive dhe 69.50% të depozitave të sistemit
Kapitulli 1: Sektori bankar në Rajonin e Ballkanit Perëndimor B.Hoxha (Kurti) B.Hoxha (Kurti
15
bankar.2 Përsa i takon origjinës se kapitalit, 13 banka kanë shumicën e pronësisë së
huaj dhe vetëm tre banka janë me shumicën e pronësisë vendase. 56% e bankave (9
banka) e kanë origjinën e kapitalit nga vendet e Bashkimit Evropian të tilla si Greqi,
Austri, Gjermani, Francë, Itali, Bullgari dhe vetëm një bankë e ka origjinën e kapitalit
nga Turqia.
Aktivet e sektorit bankar, në fund të vitit 2015 ishin 1.318 miliarde lekë, duke pësuar
në këtë mënyrë një rritje vjetore 1.9% nga 4.8% në vitin paraardhës. Zgjerimi i
portofolit të investimeve ndërbankare dhe tkurrja e fondeve rezervë për mbulimin e
humbjeve nga aktiviteti në vijim të proçesit të largimit të kredive të humbura nga
bilancet e bankave, kanë dhënë kontributin kryesor në zgjerimin e aktiveve të sektorit.
Peshën më të madhe në aktivet e zënë depozitat me 83%. Paraqitja në mënyrë grafike
e rritjes së totalit të aktiveve në sistemin bankar në tetë vitet e fundit paraqitet në
fig.1.1 si më poshtë.
Figura 1. 1 Totali i aktiveve në sistemin bankar të Shqipërisë
-
200,000
400,000
600,000
800,000
1,000,000
1,200,000
1,400,000
1,600,000
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
30.09.20
16 Viti
Mil
ion
lekë
Burimi: Shoqata Shqiptare e Bankave
Shënim: Nuk përfshihen të dhëna për Bankën e Bashkuar për vitet 2009-2016.
Siç duket qartë edhe në figurën 1.1, aktivet janë rritur ndjeshëm nga viti 2008 në vitin
2015, duke patur parasysh edhe periudhën jo të favorshme nga pikëpamja e zhvillimit
të ekonomisë për shkak të pasoja të krizës financiare të vitit 2008. Trendi rritës
2 Raporti vjetor i Bankës së Shqipërisë për vitin 2015
Kapitulli 1: Sektori bankar në Rajonin e Ballkanit Perëndimor B.Hoxha (Kurti) B.Hoxha (Kurti
16
vazhdon të reflektohet edhe në nëntë muajt e parë të vitit 2016. Për periudhën kohore
prej 8 vitesh (që nga 2008), aktivet janë rritur me më shumë sesa 60 përqind e vlerës
në fillim të kësaj periudhe, duke treguar për një fuqizim të sektorit bankar në
ekonominë shqiptare. Figura në vijim paraqet në mënyrë më të plotë përbërjen në
sistemin bankar në Shqipëri.
Figura 1. 2 Totali i Kredive të dhëna, Investimeve në Letra me Vlerë dhe
Depozitat në Shqipëri
-
200,000
400,000
600,000
800,000
1,000,000
1,200,000
1,400,000
1,600,000
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
30.09.2
016 Viti
Mil
ion
lekë
Aktive Kredi Depozita
Burimi: Shoqata Shqiptare e Bankave
Shënim: Nuk përfshihen të dhënat për Bankën e Bashkuar për vitet 2009-2016.
Në fig.1.2 vihet re një rritje e ndjeshme e depozitave dhe rënie e normës së rritjes së
kredive, e cila mund te shpjegohet me pasigurinë e publikut për të shpenzuar në kohë
krize si dhe me kthimin e emigrantëve. Depozitat kanë pësuar rritjen më të madhe në
vitin 2010 dhe 2011, respektivisht 121 milard lek dhe 106 miliard lek. Rritja më e
ulët konstatohet në vitin 2015, të cilat u rritën me 2.60% duke pësuar një ulje në
ritmin e rritjes krahasuar me vitin 2014 ku shënonin një rritje 4.50%. Pavarësisht
përpjekjeve të Bankës së Shqipërisë për nxitjen e kreditimit të ekonomisë duke ulur
disa herë normën bazë të interesit (Janar dhe Nëntor të vitit 2015) madje duke shkuar
në nivelet shumë të ulëta 1.75%, nuk u arrit të përcillej në bankat e nivelit të dytë.
Trendi rritës i Investimeve në Letra me Vlerë ka vazhduar deri në vitin 2014, ku vlera
Kapitulli 1: Sektori bankar në Rajonin e Ballkanit Perëndimor B.Hoxha (Kurti) B.Hoxha (Kurti
17
e tyre është thuajse dyfishuar që nga viti 2008, nga 167 miliard lekë në 328 miliard
lekë. Në vitin 2015 ky zë është zvogëluar me rreth 20 milion lekë.
Politikat monetare të ndjekura nga Banka e Shqipërisë kanë dhënë efektet e tyre në
vitin 2016, ku vihet re një rritje e nivelit të kredimit nga ana e bankave të nivelit të
dytë duke sjellë një rritje të zhvillimit të ekonomisë në vend. Kjo reflektohet në rritjen
e Prodhimit të Brendshëm Bruto në vitin 2015 me 2.70% për nëntë mujorin e parë.
Vihet re një rimëkëmbje, edhe pse e ngadaltë, e segmentit të kredisë ndaj bizneseve.
Edhe pse kërkesa për financim nga ana e bizneseve është rritur, kjo nuk reflektohet në
lidhje të drejtë me rritjen e nivelit të kreditimit. Shkak për këtë situatë janë kërkesat e
shtrënguara nga ana e bankave, sidomos në lidhje me kolateralin.
Figura 1. 3 Kredi dhe depozita sipas llojit
-
100,000.00
200,000.00
300,000.00
400,000.00
500,000.00
600,000.00
700,000.00
2013
/12
2014
/12
2015
/12
2016
/01 02 03 04 05 06 07 08 09
Viti
Mil
ion
Le
kë
Depozita LEK Depozita Valute Kredi për biznese Kredi për individë Kredi hipotekare
Burimi: Banka e Shqipërisë (2016)
Sikurse paraqitet edhe në figurën 1.3, e kundërta paraqitet situata në lidhje me kredinë
ndaj individëve. Gjatë 9 muajve të parë të vitit 2016, konstatohet një rritje të kredisë
për konsum, ndërkohë që ritmet e rritjes së kredisë për blerjen e banesave janë shumë
më të ulëta. Megjithatë, në tremujorin e tretë të vitit 2016 është konstatuar një rritje e
lehtë e kredive hipotekare, e cila i dedikohet lehtësimit të kushteve nga ana e bankave.
Gjithashtu, ka vazhduar të rritet niveli i depozitave në banka, ku më shumë janë rritur
depozitat në valutë sesa ato në monedhën vendase. Zhvillimet pozitive të depozitave
Kapitulli 1: Sektori bankar në Rajonin e Ballkanit Perëndimor B.Hoxha (Kurti) B.Hoxha (Kurti
18
në valutë janë mbështetur nga flukset më të larta valutore nga sektori i jashtëm, si dhe
depozitimi në banka i fondeve të çliruara nga maturimi i letrave me vlerë në euro të
qeverisë.
Ndërkohë, reduktimi i depozitave në lekë është i lidhur jo vetëm me efektin sezonal
të përdorimit të tyre për konsum gjatë verës, por edhe me mbajtjen në nivele të larta të
likuiditetit të papërdorur të qeverisë3. Për shkak të rënies së vazhdueshme në normat e
interesit, është rritur pesha e depozitave me afate të shkurtëra dhe është zvogëluar
pesha e depozitave me afat.
MAQEDONI
Sistemi bankar në Republikën e Maqedonisë përbëhet nga 15 banka në vitin 2015 dhe
3 Shoqëri Kursim Krediti, ku 4 bankat më të mëdha (Komercijalna Bank AD Skopje,
NLB Tutunska Bank AD Skopje, Ohridska Bank AD Ohrid, Stopanska Bank AD
Skopje), së bashku zotërojnë rreth 70% të portofolit të kredive dhe 74% të depozitave
të sistemit bankar.4 Bankat e huaja janë dominuese në sistemin bankar, duke zotëruar
75 % të kapitalit. Dominues në sistemin bankar të Maqedonisë është origjina e
kapitalit nga Greqia , Turqia dhe Bullgaria.
Aktivet e sektorit bankar, në fund të vitit 2015 ishin rreth 424 miliard dinar, duke
pësuar në këtë mënyrë një rritje vjetore 5.80 % nga viti 2015 ne vitin 2014, ndërkohë
që rritja në vitin 2014 ishte 8.30%. Paraqitja në mënyrë grafike e rritjes së totalit të
aktiveve, kredisë dhe depozitave në sistemin bankar në tetë vitet e fundit paraqitet në
fig.1.4 si më poshtë.
3 Raporti tremujor i politikës monetare 2016/IV, Banka e Shqipërisë 4 Raporti vjetor I Bankës Qëndrore të Republikës së Maqedonisë, 2015
Kapitulli 1: Sektori bankar në Rajonin e Ballkanit Perëndimor B.Hoxha (Kurti) B.Hoxha (Kurti
19
Figura 1. 4 Totali i aktiveve, kredive dhe depozitave në sistemin bankar të
Republikës së Maqedonisë
-
50,000
100,000
150,000
200,000
250,000
300,000
350,000
400,000
450,000
2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015Viti
Mil
ion
Din
ar
Aktive Kredi Depozita
Burimi: Banka Qëndrore e Republikës së Maqedonisë (2015)
Rënia e rritjes së aktiveve fillon nga viti 2011 dhe ka vazhduar në vitet pasardhëse,
duke shënuar në vitin 2013 rënien më të ulët në terma absolute dhe relativë që nga viti
2001. Rritja e ngadaltë e aktiveve është shkaktuar nga rritja në nivele të ulëta të
depozitave nga insitucionet jo-financiare.
Kreditimi i biznesit, shihet se ka një trend rritje pas vitit 2010, por pikun e rritjes e ka
në vitin 2011, me 34 miliard dinarë ose 20%, ndjekur në dy vitet në vazhdim me një
rritje të lehtë. Edhe pse në terma absolut rritja në vitin 2015 është më e madhe se në
vitin 2014, 24.56 miliard dinarë dhe 23 miliard dinarë respektivisht, në përqindje
rritja në vitin 2015 është vetëm 9.7% krahasuar me 10% në vitin 2014. Rritja e
kredive është më shumë e dukshme në sektorin e individëve krahasuar me kredinë
ndaj bizneseve, ku kjo e fundit është rritur me ritme më të ngadalëta. Duhet vënë në
dukje që në Maqedoni mbizotëron kreditimi në monedhën vendase e cila ka pësuar
një rritje nga 41.50% (2009) në 53.50% (2015). Përsa i takon afatit të kredive,
mbizotërojnë kreditë afatgjata të cilat kanë thuajse një stabilitet, nga 66.90% ( 2009)
në 82.70% (2015).
Kapitulli 1: Sektori bankar në Rajonin e Ballkanit Perëndimor B.Hoxha (Kurti) B.Hoxha (Kurti
20
Në lidhje me depozitat, ato vlerësohen rreth 306 miliard dinarë në fund të vitit 2015
me një rritje 6.70 % krahasuar me 11% në vitin 2014. Trendi i depozitave ka qenë
rritës, edhe pse ritmi i rritjes së tyre ka qenë në rënie, me përjashtim të viti 2014.
Rënia e ritmit të rritjes së depozitave i dedikohet kryesisht zhvillimeve politike brenda
vendit si dhe zhvillimet në shtetin fshinj, Greqi. Pavarësisht kësaj, depozitat mbeten
burimi kryesor i fondeve, ato përbëjnë 72.30 % të totalit të aktiveve. Individët mbeten
kontribuesit kryesor (70.40% të totalit të depozitave),edhe pse norma e rritjes së tyre
vjetore në vitin 2015 është më e vogla në dekadën fundit. Mbizotërojnë depozitat në
monedhën vendase të cilat përbëjnë rreth 57.6% të toalit të depozitave.
Këto zhvillime tregojnë për një stabilizim gradual të perceptimit të bankave në lidhje
me rrezikun, e ndikuar kjo edhe nga performanca pozitive e ekonomisë vendase.
Pavarësisht rimëkëmbjes ekonomike, bankat janë ende të kujdesshme në lidhje me
kreditimin e biznesit, e cila reflekton strategjitë konservative të grupeve më të mëdha
të bankave në Maqedoni. Bankat ende shfaqin interes të investojnë në instrumenta
likuidë me rrezik të ulët, siç janë për shembull bonot e thesarit.
SERBI
Sistemi bankar në Serbi përbëhet nga 30 banka, ku 5 bankat kryesore (Banca Intesa
A.D.- Beograd, Komercijalna banka A.D.- Beograd, Unicredit Bank Srbija A.D.-
Beograd , Societe Generale banka Srbija A.D.- Beograd, Raiffeisen Banka A.D.-
Beograd) zotërojnë 54.2 % të aktiveve, 52.70% të kredive dhe 53.60 % të depozitave.5
Bankat e huaja kanë pozicion dominues në tregun bankar duke zotëruar pjesën më të
madhe të aktiveve (76.10%) dhe kapitalit ( 77.50%). Mbizotërojnë bankat me origjinë
kapitali nga Greqia, Italia, France dhe Austria.
Paraqitja në mënyrë grafike e ndryshimit të totalit të aktiveve, kredisë dhe depozitave
në sistemin bankar në tetë vitet e fundit paraqitet në fig.1.5 si më poshtë.
5Raporti vjetor I Bankës Qëndore të Serbisë, 2015
Kapitulli 1: Sektori bankar në Rajonin e Ballkanit Perëndimor B.Hoxha (Kurti) B.Hoxha (Kurti
21
Figura 1. 5 Totali i aktiveve, kredive dhe depozitave në sistemin bankar të
Serbisë
-
500,000
1,000,000
1,500,000
2,000,000
2,500,000
3,000,000
3,500,000
2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Viti
Mil
ion
RS
D
Aktive Kredi Depozita
Burimi: Banka Qëndrore e Serbisë (2016)
Rritja e aktiveve në sektorin bankar ka qenë e vazhdueshme dhe e qëndrueshme që
nga viti 2008 deri në vitin 2015 me përjashtim të vitit 2013 ku vihet re një rënie e këtij
treguesi.
Aktivet e sektorit bankar, në fund të vitit 2015 ishin rreth 3,048 miliard dinar Serb,
duke pësuar në këtë mënyrë një rritje vjetore 3 %, ndërkohë që rritja në vitin 2014
ishte 4%. Kontribuesi kryesor në rritjen e aktiveve jane Kreditë të ndjekura nga
Investimet në Letrat me Vlerë.
Prirja e ndryshimit të nivelit të kredive është kryesisht rritës, me përjashtim të viti
2011 dhe 2013 ku konstatohet e kundërta. Rënia në nivelin e kredive në vitin 2013 me
rreth 136 miliard Dinar Serb është shkaktuar nga zvogëlimi i kredive ndaj kompanive
si dhe kredive ndaj individëve të huaj dhe bankave të huaja, rënie e cila është
kompesuar pjesërisht nga rritja më e rëndësishme e kredive, ajo në lidhje me sektorin
Financiar dhe Sigurimit. Arsyeja kryesore e nxitjes së kreditimit ndaj Institucioneve
Financiare dhe të Sigurimit ishte ngurrimi i bankave nga kreditimi i sektorit real dhe
investimet e tyre dhe fokusimi në letrat me vlerë me risk të ulët. Rritja e kreditimit
gjatë vitit 2015 vjen si rezultat i politikave lehtësuese si për kreditë ndaj individëve
ashtu edhe për bizneset, të tilla si ulja e marzheve në normat e interesit, komisionet
Kapitulli 1: Sektori bankar në Rajonin e Ballkanit Perëndimor B.Hoxha (Kurti) B.Hoxha (Kurti
22
dhe tarifat. Arsye të tjera mund të përmendim burime fondesh me çmim të lirë, rritje e
konkurencës midis bankave, politika monetare ekspasioniste e Bankës Kombëtare të
Serbisë.
Në lidhje me monedhën e kredive, mbizotëron kredia në valutë të huaj 73.70%, si
për bizneset ashtu dhe për individët, kryesisht në Euro 65.90 %. Përsa i takon
maturimit, mbizotërojnë kreditë afat gjata, të cilat përbëjnë 76% të totalit të kredive
neto.
E ndryshme paraqitet situata në lidhje me nivelin e depozitave, të cilat kanë shënuar
një rritje të vazhdueshme që nga viti 2008. Në fund të vitit 2015 depozitat ishin rreth
1,991 miliard dinar Serbë me një rritje 9 %, ndërkohë që rritja në vitin 2014 shënonte
11%. Depozitat nga individët zënë peshën më të madhe, më shumë se 56 % të totalit
të depozitave, krahasuar me depozitat nga bizneset të cilat në fakt në vitin 2015 kanë
pësuar një rritje krahasuar me vitin 2014. Edhe në rastin e depozitave, mbizotërojnë
depozitat në valutë të huaj 70.20%, ku peshën më të madhe (89.50% e portofolit) e
zënë depozitat në Euro.
Në lidhje me afatin e depozitave, peshën më të madhe e kanë depozitat pa afat (51.40
% të totalit të depozitave) si dhe depozitat afatshkurtër, deri në një vit (40.30% të
totalit të depozitave), pra në në total 91.70 %.
MALI I ZI
Sistemi bankar në Malin e Zi përbëhet nga 14 banka. Aktivet e sektorit bankar, në
fund të vitit 2015 ishin rreth 3,472 milion Euro, duke pësuar në këtë mënyrë një rritje
vjetore 10.70 % krahasuar me vitin 2014 që ishte 6%. Paraqitja në mënyrë grafike e
rritjes së totalit të aktiveve, kredisë dhe depozitave në sistemin bankar në tetë vitet e
fundit paraqitet në fig.1.6 si më poshtë.
Kapitulli 1: Sektori bankar në Rajonin e Ballkanit Perëndimor B.Hoxha (Kurti) B.Hoxha (Kurti
23
Figura 1. 6 Totali i aktiveve, kredive dhe depozitave në sistemin bankar të
Republikës së Malit të Zi
-
500
1,000
1,500
2,000
2,500
3,000
3,500
4,000
2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015Viti
Mili
on
Eu
ro
Aktive Kredi Depozita
Burimi: Banka Qëndrore e Republikës së Malit të Zi (2016)
Siç mund të vihet re edhe nga grafiku, totali i aktiveve në sistemin bankar në Malin e
Zi ka pësuar një rënie të vazhdueshme që nga viti 2008 deri në vitin 2012. Vetëm pas
vitit 2013, ka filluar të paraqesë një prirje pozitive e cila ka vazhduar edhe në vitin
pasardhës. Kjo rënie vjen si rezultat i rënies së vazhdueshme të kredive, duke qenë se
kreditë zënë peshën më të madhe në aktivet e sistemit bankar.
Në vijim të mendimit, edhe tek kreditë vihet re e njëjta sjellje si tek aktivet, pra një
zvogëlim i vazhdueshëm i tyre deri në vitin 2012. Aktiviteti i kredidhënies është
rigjallëruar në vitin 2013, duke vazhduar të rritet edhe në vitet pasardhëse. Në fund të
vitit 2015 totali i kredive është dy miliard Euro, duke shënuar një rritje fare të vogël
me vetëm 2% krahasuar me vitin 2014 ku rritja ishte 12.70%. Kjo rritje kaq e vogël
vjen si rezultat i politikave shtrënguese të kredidhënies. Rritja në nivelin e kredive i
dedikohet rritjes së nivelit të kredidhënies ndaj kompanive si dhe ndaj individëve
vendas. Përsa i takon afatit të maturimit, mbizotërojnë kreditë afat gjata (70.3%).
Në rastin e depozitave, vihet re që trendi i rënies së tyre nuk është i njëjtë me atë të
aktiveve dhe kredive. Niveli i depozitave ka ardhur në rënie nga viti 2008 deri në vitin
2010, dhe më pas ka pësuar rritje të qëndrueshme. Në fund të vitit 2015 depozitat
ishin rreth 2.6 miliardë Euro duke shënuar një rritje 13.70 %, ndërsa në vitin 2014
rritja ishte 10%. Kjo tregon rritjen e besimit që kanë individët në sistemin bankar.
Kapitulli 1: Sektori bankar në Rajonin e Ballkanit Perëndimor B.Hoxha (Kurti) B.Hoxha (Kurti
24
Kontributin më të madh në rritjen e depozitave e kanë individët me 54.90% të totalit
të depozitave, dhe më pak kompanitë të cilat përbëjnë thuajse gjysmën e depozitave të
individëve, me vetëm 29.90% . Ndërsa përsa i përket afatit të maturimit në vitin 2015,
depozitat pa afat dhe depozitat me afat thuajse zënë peshë të barabartë në totalin e
depozitave, 50.4% dhe 49 % respektivisht6. Në lidhje me strukturën e monedhës,
mbizotërojnë depozitat në monedhën vendase Euro, me 93.10% të totalit të
depozitave.
1.4 Analizë krahasuese e shkallës së likuiditetit
Raporti i kredive me depozitat është një tregues që përdoret zakonisht për t treguar
likuiditetin e bankës dhe përftohet si raport i kredive me depozitat. Rezultati shprehet
si përqindje. Treguesi llogaritet me qëllim që të vlerësohet aftësia e një institucioni
huadhënës për të mbuluar tërheqjet që mund të kryejnë klientët, dhe krahasohet me
operacionet normale ditore. Sigurisht që huatë e dhëna nuk mund të konsiderohen si
mjete likuide duke qënë se klasifikohen si investime afatgjata. Përveç normës së
detyruar të rezervës, bankat gjithashtu mund të mbajnë një përqindje të caktuar të
parave të pa dhëna hua në periudha afatshkurtra, me qëllim që të sigurojë pra mjete
likuide për këto periudha. Në nivel të përgjithshëm të sistemit bankar, treguesi i
mësipërm llogaritet për të matur shkallën e likuiditetit të sistemit, si dhe aftësinë e
përdorimin efiçent të burimeve, pra edhe shkallën e kreditimit të ekonomisë dhe
potencialin për investime.
Nëse raporti i huave përmbi depozitat do të jetë më i vogël se 1, atëhere banka apo
sistemi bankar do të mbështetet në depozitat që disponon për të kryer procesin e
huadhënies ndaj klientëve pa qënë nevoja për huamarrje nga palët e treta. Por, nëse
raporti është më i madh se 1, kjo do të thotë se banka, në rastin më të thjestë, ka marrë
hua të cilën e rikrediton me normë më të lartë interesi, dhe nuk mbështetet te depozitat
e saj. Për gjithë sistemin bankar që mund të ndodhet në këtë pozitë, ky është një
tregues se ekonomia po i shfrytëzon likuidetet që ekzistojnë dhe ka më shumë shanse
që përmes investimeve që shfrytëzojnë këto mjete të rritë edhe prodhimin. Pra mund
të thuhet se nëse raporti është më i ulët se 1, sistemi bankar mbështetet në depozitat
6 Raporti vjetor i Bankës Qëndrore të Malit të Zi, 2015
Kapitulli 1: Sektori bankar në Rajonin e Ballkanit Perëndimor B.Hoxha (Kurti) B.Hoxha (Kurti
25
ekzistuese për të kredituar ekonominë pa qënë nevoja e huazimeve nga jashtë. Nëse
nga ana tjetër, raporti është më i madh se 1, sistemi bankar pra nuk arrin të sigurojë
mbulimin e kredidhënies me depozitat që disponon.
Gjithsesi, supozohet se bankat nuk arrijnë të sigurojnë një kthim optimal në termat e
fitimit, nëse raporti është shumë i ulët. Ky duket se është edhe rasti i Shqipërisë,
sikurse duket nga figura 1.7. Ky gjithashtu është një tregues i pamundësisë së
ekonomisë për të shfrytëzuar mjetet financiare ekzistuese me qëllim rritjen e
prodhimit. Por edhe nëse treguesi është shumë i lartë, sistemi financiar mund të
mbartë sinjale të krizave ekonomike, duke qënë se bankat nuk do të kishin likuiditete
të mjaftueshme për të mbuluar ndonjë kërkesë ta paparashikuar për fonde. Mali i Zi
duket se mund të ketë përjetuar një periudhë të tillë me risk të likuiditetit përpara vitit
2011, por tashmë të gjitha vendet operojnë me raportin më të vogël se 1, dhe në rastin
e Shqipërisë me një raport dukshëm të ulët (rreth 50%).
Figura 1. 7 Shkalla e likuiditetit sipas vendeve në vite
0
0.2
0.4
0.6
0.8
1
1.2
1.4
1.6
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
30.09.20
16
Shqipëri Maqedoni Mali i Zi Serbi
Kapitulli 1: Sektori bankar në Rajonin e Ballkanit Perëndimor B.Hoxha (Kurti) B.Hoxha (Kurti
26
1.5 Përfundime
Fillesat e sistemit bankar në vendet e shqyrtuara i përkasin përgjithësisht fillimit të
shekullit të kaluar dhe kanë evoluar në përputhje me zhvillimet politike dhe
ekonomike të vendeve të rajonit të Ballkanit. Përpara ndryshimeve të tranzicionit
ekonomik, sistemi bankar karakterizohej nga një sistem me një institucion të vetëm,
“monobankë” një bankë e vetme, e cila luante rolin e bankës qëndrore duke qenë se
ishte përgjegjëse për politikat monetare, por edhe të bankës tregtare sepse ishte
institucioni i vetëm financiar për kreditimin e ekonomisë. Pas Luftës së Dytë
Botërore, me shpalljen e pavarësisë, vendet e Ballkanit përqafuan sistemin e
ekonomisë së centralizuar, ekonomisë me plane 5 vjeçare. Qëllimi i Bankës së Shtetit
është të mbështesë zhvillimin e ekonomisë socialiste. Vazhdon të ruhet sistemi
‘monobankë” ku banka shërbente për financimin e sektorëve të ekonomisë, pra
shërbente si kanal për shpërndarjen e fondeve sipas planit (Radzic & Yuce), madje
karakteristikë për këtë periudhë është kontrolli i skajshëm i sistemi bankar në duart e
shtetit.
Sistemi bankar në vendet e Republikës Federale Socialiste Jugosllave (RFSJ) nga
vitet 1960 deri në 1980 ka qenë një ndër sistemet me të zhvilluara në Europën
Qëndrore dhe Jugore. Në vitin 1960 u prezantua për herë të parë një sistem bankar
me dy nivele, duke nënkuptuar fillimin e herëshëm të reformave të orientuara – nga
tregu (Radzic & Yuce), ndërkohë që në Shqipëri ky sistem është prezantuar pas viteve
1990.
Zhvillimet politike pas viteve 1990 në RFSJ si dhe në Shqipëri, e bënë të nevojshme
reformimin e sistemit bankar, proçes i cili në fakt hasi shumë vështirësi duke sjellë
zbatimin jo me sukses të reformave të dëshiruara. Ndër faktorët më kryesorë në
dështimin e këtyre reformave ishte konflikti midis legjislacionit të vjetër dhe atij të ri,
mbikëqyrje bankare jo e përshtatshme, ristrukturim i pamjashtueshëm i bankave
shtetërore, kritere jo të forta për liçencimin e bankave tregëtare, mungesa e një stafi
shumë mirë të kualifikuar.
E përbashkët për vendet e Ballkanit është problematika e hasur në proçesin e
ristrukturimit të bankave shtetërore, ku problemi kryesore lidhej me ekzistencën e
kredive të këqija të trashëguara nga sistemi i mëparshëm. Ky proçes u shoqërua me
kosto të larta, sidomos në Ish Republikën Jugosllave të Maqedonisë, e cila pati dhe
Kapitulli 1: Sektori bankar në Rajonin e Ballkanit Perëndimor B.Hoxha (Kurti) B.Hoxha (Kurti
27
koston më të shtrenjtë. Gjithashtu edhe në Shqipëri sistemi financiar dhe përkatësisht
ai bankar ka kaluar përmes luhatjeve të shkaktuara nga mungesa e infrastrukturës së
përshtatshme të sistemit dhe paqëndrueshmërisë së tij sikurse ngjarjet e shfaqurë në
vitet 1997 dhe 2002.
Zhvillimi i bankave tregtare konsiderohet faktor me rëndësi për zhvillimin ekonomik
të një vendi. Një sistem i shëndoshë bankar sjell një rritje të shpejtë në sektorë të
ndryshëm të ekonomisë. Banka merr para nga individët në formën e depozitave apo
llogarive rrjedhëse dhe i investon këto para në investime të tjera fitimprurëse. Ato
ofrojnë mundësi aksesi për kredi dhe shërbime financiare për individët, bizneset,
qeveritë në nivel kombëtar dhe ndërkombëtar duke ndikuar në zhvillimin ekonomik
të shtetit si dhe gjithë rajonit gjeografik ku ajo operon. Një analizë në nivel agregatë e
ecurisë së këtyre treguese sinjalizon një nivel relativisht të lartë likuiditeti në sistemin
bankar shqiptar, ndryshe nga vendet e tjera të analizuara. Ky fenomen përcjell
problematika të paaftësisë së ekonomisë për të shfrytëzuar në mënyrë potenciale
burimet ekzistuese, si dhe mundësinë që bankat të jenë duke vepruar me nivele më të
ulta të efiçencës, përderisa nuk arrijnë të sigurojnë përfitime nga përdorimi i munguar
i fondeve me tepricë.
Kapitulli 2: Një vështrim mbi teoritë dhe literaturën e kosto-efiçencës së bankave B.Hoxha (Kurti)
28
KAPITULLI 2: NJË VËSHTRIM MBI TEORITË DHE LITERATURËN
E KOSTO-EFIÇENCËS SË BANKAVE
Në këtë kapitull do të bëhet një trajtim teorik i çështjeve që lidhen me efiҫencën e
bankave si përcaktues të performancës së tyre. Për këtë kuptuar më shumë rreth
problemeve të efiҫencës në sistemin bankar, do të fillohet me teoritë kryesore të
efiҫencës së firmave në përgjithësi. Më pas fokusi do të jetë në shpjegimin e bankës si
strukturë prodhuese dhe identifikimin e inputeve dhe outputeve në këtë lloj
organizate. Metodat e përdorura në literaturë për matjen e efiҫencës do të vijojnë pas
aspekteve teorike, duke u ndjekur nga një përshkrim më i detajuar i literaturës
përkatëse sidomos e bazuar edhe te vendet e rajonit.
2.1 Aspekte teorike mbi efiҫencën e firmave: rasti i bankave
Farrell (1957) ka hedhur themelet e studimeve të zhvilluara mbi matjen e efiҫencës
dhe produktivitetit në nivel mikroekonomik. Kontributi i tij hedh dritë mbi dy
aspekte: si të përcaktohet efiҫenca dhe produktiviteti, dhe si të llogariten treguesit
bazë që matin teknologjinë dhe efiҫencën. Në këtë këndvështrim është ndërtuar edhe
korniza standarte e efiҫencës produktive (kufiri i prodhimit). Teorikisht, një firmë
është plotësisht efiҫente nëse prodhon produktin duke maksimizuar fitimet dhe
minimizuar mundësisht kostot.
2.1.1 Teoria ekonomike dhe shkaqet e inefiҫencës
Përpara se të kalohet në një vështrim mbi metodat e llogaritjes së kufirit të efiҫencës,
hedhim një vështrim të shkurtër mbi teoritë e ndryshme të firmës, me qëllim
evidentimin e arsyeve të mundshme se përse firmat nuk mund të përdorin burimet e
tyre në mënyrë efiçente. Këto kanë të bëjnë me teorinë neoklasike të firmës, si dhe
alternativat që kanë evoluar më tej për të plotësuar pamundësinë e kësaj teorie për të
shpjeguar inefiҫencën e firmave. Këto janë teoritë manaxheriale, të sjelljes si dhe
teoria e efiҫencës X.
Kapitulli 2: Një vështrim mbi teoritë dhe literaturën e kosto-efiçencës së bankave B.Hoxha (Kurti)
29
Teoria tradicionale neoklasike e firmës lidhet me teorinë mikroekonomike të firmës,
sipas së cilës firma trajtohet si një “kuti e zezë” që transformon burimet në të mira të
tregtueshme. Ky transformim i inputeve në outpute përshkruhet si funksion prodhimi
apo si kufiri i mundësive të prodhimit. Kjo teori gjithsesi supozon se firma operon në
një treg të konkurrencës së plotë, ku secila firmë përpiqet të maksimizojë fitimet, të
cilat mbeten në nivele normale. Kjo sepse ekzistenca e fitimeve mbi nivelin normal do
të tërheqë firma të tjera në treg duke rritur konkurrencën, gjë e cila do të çojë në
rënien e çmimit të tregut derisa të gjitha firmat të sigurojnë vetëm fitime normale në
periudhën afatgjatë. Nëse një firmë nuk do të jetë në gjendje të sigurojë fitime për
shkak të veprimtarisë inefiçente, atëherë në periudhën afatgjatë këto firma nuk do të
mund të ekzistojnë. Kjo do të thotë, sipas teorisë tradicionale klasike të firmës, se
vetëm firmat të cilat mund të alokojnë burimet në mënyrë efiçente do të mbijetojnë
dhe ato të cilat operojnë në mënyrë inefiçente do të dalin nga tregu. Pra, në tregun e
konkurrencës së plotë, çdo firmë që nuk arrin kufirin e efiҫencës do të dalë nga tregu
dhe vetëm firmat efiçente do të mund të qëndrojnë në treg.
Pavarësisht këtij këndvështrimi teorik, evidencat empirike sugjerojnë se jo të gjitha
firmat operojnë në kufirin e efiҫencës dhe një pjesë e tyre madje nuk prodhojnë në
nivelin minimum të kostove të tyre mesatare afatgjata, ndërkohë që arrijnë të
mbijetojnë në treg. Pra, teoria tradicionale neoklasike e firmës dështon në shpjegimin
që mund t’i jepet situatës në të cilën firmat inefiçente mbijetojnë në treg duke lënë
vend për teori alternative, të cilat janë zhvilluar për të plotësuar këtë qasje.
Teoritë manaxheriale të firmës. Duke qënë se teoria tradicionale është kritikuar si jo
realiste dhe e ngushtë për të shpjeguar fenomene të ekonomisë moderne ku ka një
ndarje midis pronësisë dhe kontrollit në organizatat e mëdha, janë zhvilluar teoritë
manaxheriale të firmës. Këto teori argumentojnë se grupi i kontrollit të menaxhimit
do të ndjekë interesat dhe dobinë e tyre më shumë sesa do të maksimizojë fitimet e
firmës, megjithëse të parat janë më së shumti të lidhura me nivelin e fitimeve. Kjo do
të thotë se nëse menaxherët e firmave do të synojnë objektivat që lidhen me prestigjin
e tyre, fuqinë dhe shpërblim më të madh monetar për ta, kostot nuk do të
minimizohen (Brewster, 1997).
Në vitet 1970 teoritë e menaxhimit të firmës u zhvilluan në termat e analizës së
principal-agjentit. Që këtej, një prej problematikave që trajtohet është problemi i
Kapitulli 2: Një vështrim mbi teoritë dhe literaturën e kosto-efiçencës së bankave B.Hoxha (Kurti)
30
kontratave me informacion jo të plotë dhe të pabarabartë. Një qasje tjetër e ngjashme
njihet si “teoria e agjensisë”. Në analizën principal-agjent firma konsiderohet si
alternativë e kontratës midis një firme që emërohet si principali apo pala kryesore dhe
nënkontraktori, agjenti. Principalët (aksionerët) punësojnë një grup agjentësh
(menaxherët) që të kryejnë një sërë detyrash me qëllim që të maksimizojnë vlerën e
firmës. Por, principalët nuk mund të kenë dijeni dhe informacion të plotë rreth
kapacitetit të operacioneve të firmës dhe performancës së saj. Ekzistenca e
informacionit të pabarabartë dhe pasigurisë ҫon në problemin e “rrezikut moral”.
Agjentët mund të ndjekin interesat e tyre siç janë pagat e larta, kushte pune më të
mira, siguracione etj., por principalët nuk janë në gjendje të vëzhgojnë plotësisht
veprimet e agjentëve. Me qëllim monitorimin e sjelljes së agjentëve, principali duhet
të shpenzojë për kosto të tjera, të cilat njihen si kosto të agjencisë, por edhe përpiqet të
ndikojë dhe motivojë sjelljen e agjentëve në interes të vetë principalit duke krijuar
struktura shpërblimi të përshtatshme për këtë qëllim. Duke patur parasysh të gjitha
këto, problemi principal-agjent redukton fitimet e firmës dhe nxit inefiҫencën në
firmë. Kjo lloj teorie ndoshta mund të shpjegojë edhe sjelljen e menaxherëve në
rritjen e nivelit të kredive si lloj produkti që mat dhe performancën e tyre, duke rritur
kështu edhe rrezikun e përballjes me një përqindje më të lartë të pamundësisë së
kthyeshmërisë së tyre.
Teoria e sjelljes argumenton se në praktikë, aftësia, nevoja apo dëshira e firmës për të
optimizuar (maksimizuar) objektivat mund të vihet në pikëpyetje. Në kushtet e një
pasigurie të përgjithshme dhe mungesës së informacionit të plotë, Simon (1959)
zhvilloi një teori të firmës që thekson racionalitetin e kënaqësisë dhe të kushteve të
përgjithshme në proceset e vendimmarrjes, në vend të ndjekjes së qëllimeve të
maksimizimit. Sipas Brewster (1997), individët apo grupet në firmë duan të veprojnë
në mënyrë racionale, por nuk janë të gjendje, sepse ndodhen përballë kufizimeve në
zgjidhjen e problemeve komplekse dhe në përpunimin e informacionit. Si pasojë,
firmat që operojnë në këtë mënyrë nuk do të arrijnë të mbajnë nivelin e kostove pranë
nivelit minimal duke rezultuar në inefiҫencë produktive.
Një aspekt i teorisë së sjelljes mund të argumentohet si mospërputhje midis burimeve
në dispozicion të firmës dhe pagesave që kërkohet me qëllim mbajtjen e faktorëve në
pozicionet e tyre. Kjo mund të ndodhë për shkaqe të ndryshme, përfshi edhe faktin që
Kapitulli 2: Një vështrim mbi teoritë dhe literaturën e kosto-efiçencës së bankave B.Hoxha (Kurti)
31
ambienti ekonomik nuk është i qëndrueshëm si dhe praninë e cikleve të biznesit.
Megjithatë, Dobbs (2000) argumenton se në këto kushte gjithsesi është e mundur që
firmat jo efiçente të mbijetojnë në treg, për sa kohë që ato nuk janë shumë inefiçente.
Teoria e efiҫencës X të firmës që lidh teorinë e sjelljeve dhe të dobisë menaxheriale,
përshkruan efiҫencën e përgjithshme të një fime në transformimin e inputeve me
koston minimale për të arritur maksimumin e outputeve (në kushtet kur burimet që
përdor firma dhe teknologjia më e mirë e mundshme janë të dhëna). Këtu bëhet edhe
dallimi me teorinë neoklasike të firmës që maksimizon fitimet. Sipas Demsetz (1995)
firmat jo vetëm që nuk mund të maksimizojnë fitimet, por shumë prej tyre
maksimizojnë dobinë manaxheriale.
Leibenstein (1978) identifikon dy burime të mundëshme të inefiҫencës. Njëri prej tyre
është divergjenca midis çmimit dhe kostos marzhinale, e ashtuquajtura inefiҫenca
allokative. Kjo divergjencë mund të shkaktohet nga ekzistenca e strukturave monopol
të tregut, vendosja e tarifave dhe faktorë të tjerë pengues të normave konkurruese të
outputit. Burimi tjeter është quajtur inefiҫenca-X që vjen nga dështimi i bizneseve që
nuk mund të arrijnë funksionet më të ulta të mundshme të kostove për të prodhuar të
mirat duke çuar në shpërdorime të burimeve. Inefiҫenca-X analizon më shumë sjelljen
brenda firmës dhe marrëdhëniet e njerëzve me firmën,sesa merret me sistemin e
çmimit. Sipas Leibenstein (1978), sjellja jo-maksimizuese konsiderohet si ideja
kryesore e teorisë së inefiҫencës-X. Shkalla e inefiҫencës-X përcaktohet së pari nga
niveli i përpjekjeve të punonjësve brenda firmës, si dhe përforcohet nga kontratat jo të
plota midis principalit dhe agjentit. Për këto arsye firmat do të jenë edhe më shumë X-
inefiçente.
2.1.2 Prodhimi dhe efiҫenca në aktivitetin bankar
Efiҫenca ekonomike i referohet aftësisë së një firme që të zgjedhë nivelet e inputit
dhe/apo të outputit si dhe kombinime të tyre të tilla që maksimizojnë një qëllim
ekonomik, sikurse minimizimi i kostove apo maksimizimi i fitimeve (Lovell, 1993).
Farell (1957) ka sugjeruar ndërtimin e një kufiri efiҫence sipas të cilit secila firmë
krahasohet me një pikë mbi njësinë efiçente, me qëllim përcaktimin e masës së
inefiҫencës. Në kushtet kur firmat kanë shumë inpute dhe outpute, përdoren teknika të
sofistikuara për të zgjidhur këtë problem të gjetjes së pikës së efiҫencës/inefiҫencës.
Kapitulli 2: Një vështrim mbi teoritë dhe literaturën e kosto-efiçencës së bankave B.Hoxha (Kurti)
32
Pavarësisht nga teknika dhe modeli që do të përdoret për matjen e efiçencës, është
shumë e rëndësishme që të përcaktohen saktë se cilat do të jenë inputet dhe outputet e
një banke. Bankat ofrojnë shërbime; në dallim nga shoqëritë prodhuese, është më e
vështirë matja e outputit krahasuar me këto të fundit. Ekzistojnë përkufizime dhe
mënyra të ndryshme të matjes së outputit të në banke. Dy nga qasjet kryesore që
përdoren në literaturë për matjen e efiçencës së bankave janë: qasja e ndërmjetësimit
dhe qasja e prodhimit.
2.1.2.1 Qasja e ndërmjetësimit
Një ndër qasjet më të përdorura në literaturë për përkufizimin e inputit dhe outputit
për bankat, është propozuar për herë të parë nga (Sealey Jr dhe Lindley, 1977).
Problematika kryesore në institucionet financiare qëndron në përcaktimin se çfarë do
të nënkuptohet me ‘prodhim’.
Ekzistojnë dy lloje proçesesh në prodhim: teknik dhe ekonomik. Sipas Frisch (1965),
proçesi teknik i prodhimit është një proçes transformi, i cili mund të drejtohet nga
njerëzit, dhe që konsiderohet i dëshiruar nga disa individë. Termi “transformim”
nënkupton që ekzistojnë disa mallra dhe shërbime, të cilat hyjnë në proçes dhe e
humbasin identitetin e tyre p.sh., përfundojnë së ekzistuari në formën e tyre origjinale,
dhe si rezultat prodhohen mallra dhe shërbime të tjera. Kategoria e parë mund të
konsiderohet si faktorët e prodhimit (inputet), ndërsa kategoria e dytë mund të
konsiderohet si produkte (outputi). Ndërsa, nga pikëpamja ekonomike, gjithkush
dëshiron të krijojë një produkt, i cili ka një vlerë më të lartë sesa inputet fillestare.
Në një shoqëri financiare proçesi teknik i prodhimit është proçesi i transformimit në të
cilin banka merr fonde hua nga njësi që kanë tepricë fondesh dhe ua jep hua njësive
që kanë defiçit fondesh, për shembull ndërmjetësve financiarë.
Në proçesin ekonomik të prodhimit, banka krijon një produkt i cili ka një vlerë më të
madhe sesa elementët e inputit fillestar. Në fakt, diskutime të shumta ka patur nëse
bankat janë apo jo në gjendje që të krijojnë produkte me vlerë më të madhe.
Shërbimet e ofruara ndaj depozituesve nuk mund të krijojnë një vlerë aq të madhe,
sepse ato janë të lidhura me blerjen e inputeve ekonomike, të cilat kërkojnë që banka
të kryejë shpenzime pa gjeneruar një të ardhur direkte.
Kapitulli 2: Një vështrim mbi teoritë dhe literaturën e kosto-efiçencës së bankave B.Hoxha (Kurti)
33
Pra, banka si pagesë pjesore për përdorimin e fondeve nga depozitorët, kryen
shërbime të tilla si ruajtjen, kleringun e çeqeve, regjistrime kontabël etj., për
depozituesit. Në këtë mënyrë, proçesi i prodhimit në një bankë është një proçes që
kalon në disa faza duke përfshirë produkte të ndërmjetme, ku fondet e marra hua nga
depozituesit, përdoren nga banka dhe së bashku me kapitalin, punën dhe inputet,
përdoren në prodhimin e aktiveve fitimprurëse. Prandaj, koncepti i përshtatshëm për
produktin nga pikëpamja e proçesit të vendim-marrjes të një shoqërie financiare, janë
shërbimet e ofruara ndaj debitorëve të institucioneve financiare.
Bazuar sa më sipër, mund të themi që vlera e kredive dhe investimeve është matja e
duhur e produktit të bankës, ndërsa depozitat dhe kostot që përfshihen në proçesin e
prodhimit të tilla si kapitali, puna duhen konsideruar si inpute (shpenzimet operative
dhe shpenzimet e interesit vlerësohen si kostoja totale).
2.1.2.2 Qasja e prodhimit
Sipas kësaj qasje, bankat konsiderohen si institucione që kryesisht prodhojnë
shërbime financiare për ata që kanë një llogari bankare. Bankat përpunojnë
transaksione dhe dokumenta për klientët të tilla si aplikimet për kredi, raportet e
kreditit, çeqe ose instrumenta të tjerë të pagesave, dhe shërbime të sigurimit. Sipas
kësaj qasje, outputi i bankës matet nga numri i depozituesve dhe kredimarrësve ose
numri i transaksioneve të kryera për çdo lloj të produktit. (Sherman & Gold, 1985) në
vlerësimin e efiçencës së degëve të bankave konsideron si output numrin e
transaksioneve të kryera në çdo bankë dhe jo numrin e llogarive, me argumentin se
depozitimet e bëra në çdo degë nuk përfaqësojnë domosdoshmërisht depozitat e asaj
dege, për shembull, llogaria mund të jetë hapur në një degë tjetër. Gjithashtu, volumi i
transaksioneve ka një ndikim më të drejtpërdrejtë mbi burimet që kërkohen për
funksionimin e një dege në krahasim me numrin e llogarive, sepse të gjitha llogaritë
nuk janë njësoj aktive me kompleksitet të barabartë të transaksioneve. Ndërsa, si
inpute fizike konsiderohen vetëm puna dhe kapitali. Pagesat e interesit për përdorimin
e fondeve nuk konsiderohen si një input. Pra, kostoja totale përfshin vetëm
shpenzimet operative, duke përjashtuar shpenzimet e interesit.
Të dyja qasjet e mësipërme kanë avantazhet dhe disavantazhet e tyre. Qasja e
ndërmjetësimit është më e përshtatshme për vlerësimin e institucioneve financiare në
Kapitulli 2: Një vështrim mbi teoritë dhe literaturën e kosto-efiçencës së bankave B.Hoxha (Kurti)
34
tërësi për shkak se në vlerësimin e kostos totale merr në konsideratë edhe shpenzimet
e interesit. Gjithashtu, ka epërsi në vlerësimin e rëndësisë së kufirit të efiçencës ndaj
përfitueshmërisë së institucionit financiar, sepse për maksimizimin e fitimit është e
nevojshme jo vetëm minimizimi i kostove të prodhimit, por edhe i kostove totale.
Nga ana tjeter, qasja e prodhimit, mund të jetë më e përshtatshme për vlerësimin e
degëve të institucioneve financiare, sepse janë degët ato të cilat kryesisht përpunojnë
dokumentacionin e klientëve për institucionin në tërësi dhe drejtorët e degëve nuk
kanë shumë ndikim në vendimet për financim dhe investime të bankës.
Por ashtu siç argumenton Berger dhe Humphrey (1997), asnjëra nga këto dy qasje nuk
është perfekte, sepse asnjëra prej tyre nuk identifikon tërësisht rolin e dyfishtë të
institucioneve financiare si ofrues të transaksioneve/ shërbim të proçesimit të
dokumentacionit nga njëra anë dhe si ndërmjetës financiar, të cilët transferojnë fondet
nga kursimtarët tek investitorët.
Vështirësia e zbatimit në praktikë e përqasjes së prodhimit vjen nga fakti që
informacioni në lidhje me numrin e llogarive, numrin e kredive apo numrin e
transaksioneve është në përgjithësi një informacion konfidencial, dhe jo publik.
Duke patur parasysh kritikat e mësipërme, studies të ndryshëm kanë përdorur një
qasje të tretë, e cila quhet qasja e dyfishtë. Kjo qasje ka lindur si rezultat i
kontradiktave të shumta nëse depozitat duhen konsideruar si inpute apo si outpute.
Depozitat kanë karakteristika të inputeve, sepse ato paguhen pjesërisht nga pagesat e
interesave dhe fondeve të krijuara duke i siguruar në këtë mënyrë institucionit
“lëndën” e parë të fondeve për t’u investuar. Nga ana tjetër, depozitat kanë
karakteristikat e outputit ,sepse ato shoqërohen me një vlerë të konsiderueshme
likuiditeti, ruajtjen dhe shërbimet e pagesave që ofrohen ndaj depozituesve. Kjo qasje
merr në konsideratë të dyja karakteristikat e depozitave, pra si input dhe si output.
Interesi që paguhet për depozitat llogaritet si pjesë e kostos dhe përqindja e paguar
konsiderohet si çmim i inputeve. Ndërsa, sasia e depozitave konsiderohet si output,
sepse sasia e depozitave konsiderohet në proporcion me outputin e shërbimeve që i
ofrohen depozituesve. Kjo qasje është përdorur në disa studime (Kraft & Tirtiroglu,
1998), (Hasan & Marton, 2003; Kasman & Yildirim, 2006) (Bonin, et al., 2005;
Grigorian & Manole, 2006).
Kapitulli 2: Një vështrim mbi teoritë dhe literaturën e kosto-efiçencës së bankave B.Hoxha (Kurti)
35
Sipas qasjes së vlerës së shtuar, të gjitha kategoritë e detyrimeve dhe aktiveve kanë
disa karakteristika të ngjashme me outputin dhe është e vështirë që të bësh një ndarje
të prerë midis inputeve dhe outputeve. Outputet më të rëndësishme janë ato kategori,
të cilat kanë vlerë të shtuar më të madhe (duke gjykuar mbi bazën e përdorimit të një
burimi të jashtëm të shpërndarjes së kostove). Kategoritë e tjera konsiderohen ose
outpute të parëndësishme, outpute të ndërmjetme, ose inpute, në varësi të specifikave
të kategorisë.
Berger dhe Humphrey (1992) argumentojnë se grupet më të mëdha të depozitave
(rrjedhëse, me afat dhe depozita kursimi) dhe kredive (tregtare, për pasuritë e
paluajtshme) konsiderohen si outpute të rëndësishme, sepse ato janë përgjegjëse për
pjesën më të madhe të vlerës së shtuar. Huatë e marra (fondet federale, depozitat e
huaja, detyrime të tjera për para të marra borxh) konsiderohen si inpute financiare në
proçesin e ndërmjetësimit, sepse ato kërkojnë shumë pak inpute fizike (punë dhe
kapital). Konsiderohen outpute të parëndësishme letrat me vlerë të qeverisë dhe
investime të tjera të ndryshme nga kreditë, sepse vlera e tyre e shtuar është shumë e
vogël. Ky model është përdorur më tej nga (Fries & Taci, 2005; Matousˇek & Taci,
2004).
2.2 Metodat në matjen e efiçencës
Farrell (1957), një ndër studiuesit e parë që ka përdorur metodën e funksionit të kufirit
për matjen e efiçencës të një njësie ekonomike, i grupon në dy grupe burimet që
ndikojnë në efiçencën e prodhimit: teknike dhe të shpërndarjes. Të dy këto burime të
inefiçencës krijojnë kosto për shoqërinë. Inefiçenca teknike shkaktohet si rezultat i
përdorimit të tepërt të inputeve, ndërsa inefiçenca e shpërndarjes shkaktohet nga
përdorimi i gabuar i kombinimit të inputeve.
Kapitulli 2: Një vështrim mbi teoritë dhe literaturën e kosto-efiçencës së bankave B.Hoxha (Kurti)
36
Figura 2. 1 Matja e efiçencës teknike dhe të shpërndarjes
Burimi: (Farrell, 1957)
Duke marrë si shembull një shoqëri, e cila në kushtet e kthimit konstant, konsiderohet
që prodhon një ouput të vetëm duke përdorur dy inpute, pika që tregohet me
shkronjën P në diagramë paraqet pikërisht inputet që shoqëria parashikohet të përdorë
për prodhimin e një njësie output. Izokuanti SS’ përfaqëson kombinime të ndryshme
të dy inputeve që një shoqëri me efiçencë perfekte mund të përdorë për prodhimin e
një njësie produkti. Pjerrësia e saj negative nënkupton që një rritje në njërin nga
inputet për prodhimin e njësie outputi, do të nënkuptojë efiçencë më të ulët teknike.
Sipas këtij përkufizimi, çdo kombinim që ndodhet në këtë izokuant konsiderohet
efiçent nga pikëpamja teknike. Izokostoja AA’, pjerrësia e së cilës matet me raportin e
çmimeve të të dy inputeve, mat minimumin e kostos për prodhimin e një njësie
outputi. Duke vazhduar shembullin e marrë për shoqërinë P konstatojmë që:
• Shoqëria që përdor inputet e përfaqësuara nga pika P, vërtet prodhon të njëjtën
sasi outputi si Q, por kjo e fundit përdor më pak inpute, çka e bën shoqërinë Q
të jetë efiçente nga pikëpamja teknike, Si rrjedhim efiçenca teknike e
shoqërisë P matet me raportin e OQ/OP.
• Q’ përfaqëson shoqërinë, e cila përdor kombinimin më të mirë të inputeve (
nga pikëpamja e kostos) për prodhimin e outputit. Prandaj, nëse shoqëria P, do
Kapitulli 2: Një vështrim mbi teoritë dhe literaturën e kosto-efiçencës së bankave B.Hoxha (Kurti)
37
të ndryshonte kombinimin e inputeve dhe do të përdorte kombinimin e
inputeve që përdor shoqëria Q’, por duke mos e ndryshuar efiçencën teknike,
atëhere kostot e saj do të zvogëloheshin me OR/OQ, raport i cili në fakt mat
efiçencën e shpërndarjes.
Nëse shoqëria P është plotësisht efiçente, pra është njëherësh efiçente nga pikëpamja
teknike dhe e shpërndarjes, kostot e saj duhet të maten me raportin OR/OP, raport i
cili mat efiçencën e përgjithshme të shoqërisë.
2.2.1 Modelet jo-parametrike dhe parametrike
Teknika të ndryshme janë përdorur në matjen e efiçencës së kostove të një shoqërie.
Dallimi ndërmjet këtyre teknikave qëndron pikërisht në supozimet e ndryshme që
merren në konsideratë në vlerësimin e kufijve. Në vlerësimin e kosto-efiçencës së
bankave tregtare studiuesit kanë përdorur si modelet jo- parametrike ashtu edhe
modelet parametrike
2.2.1.1 Modelet jo-parametrike
Modelet jo-parametrike janë një teknike e programimit linear për vlerësimin e shumë-
inputeve dhe shumë outputeve të shoqërisë. Këto modele nuk kërkojnë ndonjë
supozim në lidhje me formën e funksionit të kufirit. Këto teknika nuk marrin në
konsideratë gabimin e rastit në të dhënat, duke e supozuar atë zero.
Analizat lidhur me minimizimin e kostove
Analizat lidhur me minimizimin e kurbës së kostove mesatare afatgjatësi si kurbë
mbështjellëse e kurbave të kostove mesatare afatashkurtra njihet në literaturë me
termin Data envelopment analyses (DEA) Prezantuar për herë të parë nga (Charnes,
Cooper, & Rhodes, 1978) ky model bazohet në teknika të programit linear për të
vlerësuar kufirin linear të kostos së prodhimit. Shoqëritë që ndodhen në këtë kufi
linear konsiderohen tërësisht efiçente ndërsa shoqëritë që nuk ndodhen në këtë kufi do
të konsiderohen inefiçente.
Kapitulli 2: Një vështrim mbi teoritë dhe literaturën e kosto-efiçencës së bankave B.Hoxha (Kurti)
38
Dy modelet më të njohura janë: modeli CCR, i cili merr emrin nga studiuesit që e
zhvilluan këtë model Charnes, Cooper dhe Rhodes dhe modeli BCC, i cili u zhvillua
nga Banker, Charnes and Cooper. Funksioni në këtë model mund të vlerësohet
nëpërmjet katrorëve më të vegjël të përgjithësuar ose duke përdorur katrorët më të
vegjël të zakonshëm .
Duke qenë se është një model jo parametrik, shoqërohet me problematikën që nuk
merr në konsideratë gabimet e rastit dhe të gjitha luhatjet trajtohen si reflektim të
inefiçencave. Një ndryshim i vogël në gabimin e matjes ose shansin e shoqërisë në
kufirin e kostove mund të ketë efekt të madh kumulativ në inefiçencat agregate, sepse
të gjitha shoqëritë e tjera janë vlerësuar përkundrejt këtyre pak shoqërive “efiçente”.
Në këtë mënyrë matja e inefiçencës është e mbivlerësuar. Një vështirësi tjetër është se
matja e inefiçencës është e ndjeshme ndaj numrit të kufizimeve ekzogjene, të cilat
zvogëlojnë numrin e vëzhgimeve, duke nënvlerësuar inefiçencën e matur duke
eliminuar disa shoqëri potencialisht më efiçente nga krahasimi.
Free Disposal Hull (FDH)
Prezantuar për herë të parë nga (Deprins, Simar, & Tulkens, 1984) dhe modifikuar më
tej nga (Tulkens, 1993), FDH është një metodë e cila, krahasuar me metodat e tjera
kërkon nivelin më minimal të supozimeve në lidhje me teknologjinë e prodhimit.
Është një degëzim i modelit DEA, dhe në dallim nga kjo e fundit nuk kërkon
supozimin e konveksitetit si dhe supozon që nuk është e mundur të ketë një
zëvendësim linear midis inputit ose kombinimeve të outputit por një të ashtuquajtur
kufi linear i copëzuar (piecewise linear frontier).
Kapitulli 2: Një vështrim mbi teoritë dhe literaturën e kosto-efiçencës së bankave B.Hoxha (Kurti)
39
Figura 2. 2 Free Disposal Hull
Burimi: (Lovell, 1993)
Kufiri në modelin e FDH ka formën e një shkalle dhe i përmbledh të dhënat më pranë
kufirit sesa në rastin e kufirit të DEA-s. Për këtë arsye përqasja FDH na jep vlerësime
më të mëdha të pikëve të inefiçencës sesa përqasja DEA. Si rrjedhim parregullsia në
vendosjen e vlerësuar është një problem shumë më serioz tek FDH sesa tek DEA.
Kufizimet e modeleve jo-parametrike lidhen me faktin që në përgjithësi, këto modele
supozojnë që nuk ka gabim të rastit. Siç përmblidhet tek (A. Berger & Humphrey,
1997) në këto modele supozohet se nuk ka gabim në ndërtimin e kufirit, nuk ekziston
mundësia e cila përkohësisht mund të ndikojë në dhënien e një performance më të
mirë në vendim marrje nga njëri vit në tjetrin, si dhe nuk ka asnjë pasaktësi që mund
të krijohet nga rregullimet kontabël, të cilat mund të ndikojnë në devijimin e outputit
dhe inputit të matur nga outputi dhe inputi ekonomik. Problematika qëndron në faktin
që secili prej këtyre gabimeve në njërën nga njësitë që ndodhen në kufirin e efiçencës
mund të ndryshojë efiçencën e matur të të gjitha njësive, të cilat krahasohen me këtë
njësi ose me kombinime lineare që përfshijnë këtë njësi.
Kapitulli 2: Një vështrim mbi teoritë dhe literaturën e kosto-efiçencës së bankave B.Hoxha (Kurti)
40
2.2.1.2 Modelet parametrike
Efiçenca e kostos është shkalla në të cilën kostoja e një banke është mbi nivelin e
kostos së bankës që performon “më mirë”, e cila përcaktohet nga kufiri i kostos për
një nivel të dhënë outputi në kushte të njëjta. Modelet parametrike ndahet në tre grupe
kryesore, Distribution Free Approach (DFA), Stochastic Frontier Approach (SFA)
dhe Thick Frontier Approach (TFA).
Qasja e Shpërndarjes së Lirë
Quhet “distribution free approach” (DFA), sepse zgjidhet një shpërndarje specifike
për komponentin e inefiçencës (A. N. Berger, 1993). DFA supozon se diferenca
mes kostos faktike dhe atë të parashikuar për një periudhë të caktuar është një
kombinim i një komponenti të vazhdueshëm të inefiçencës dhe një komponenti të
rastit. DFA specifikon një funksion për kufirin, por ajo nuk bën supozime të forta në
lidhje me shpërndarjet specifike të inefiçencës apo gabimeve të rastit. Megjithatë në
lidhje me inefiçencën manaxheriale, Berger supozon që kjo inefiçencë është e
qëndrueshme dhe e vazhdueshme gjatë kohës dhe në formulimin e modelit mund të
shkrujamë uti = ui, pra që termi i gabimit të ҫdo periudhe për ҫdo njësi është i njëjtë
për secilën njësi. Ndërsa, gabimi i rastit i vti ka tendencë drejt zeros me kalimin e
kohës. Inefiçencat mund të ndjekin pothuajse çdo shpërndarje, madje edhe një që
është mjaft afër me shpërndarjen simetrike, për aq kohë sa inefiçencat nuk janë
negative.
Modeli mund të shkruhet si më poshtë :
lnTCti = lnCt (Yit ,wit ) + lnui + lnvti (2.1)
ku TC është kostoja e shoqërisë i në periudhën t, C është funksioni i kostos së
industrisë në periudhën t, Yit është një vektori i outputit dhe wit është vektori i çmimit
të inputeve dhe ln përfaqëson logaritmin natural. Kjo qasje mbështetet në supozimin
që X-efiçencat janë konstante përgjatë viteve dhe nëse ka ndryshime në X-efiçencën,
atëherë mund të parashikohet vetëm inefiçenca mesatare në të kaluarën e një shoqërie.
Kapitulli 2: Një vështrim mbi teoritë dhe literaturën e kosto-efiçencës së bankave B.Hoxha (Kurti)
41
Kufiri Stokastik (SFA)
Prezantuar njëherësh nga (Aigner, Lovell, & Schmidt, 1976) (Battese & Corra, 1977)
dhe (Meeusen & Van den Broeck, 1977) ky model specifikon një funksion për
marrëdhëniet e kostos midis inputeve, outputeve, dhe faktorëve të mjedisit, dhe lejon
gabimin e rastit. Termi i gabimit supozohet si shumë e komponentëve të rastit, një
term zhurme, i cili ka një shpërndarje simetrike rreth zeros dhe një komponent
gabimi, i cili është domosdoshmërisht negativ (për të matur inefiçencën në terma të
kostove). Më poshtë paraqitet trajta e modelit që mundëson vlerësimin e efiçencës
sipas metodës së prodhimit, pra maksimizimit të prodhimit. Ky ekuacion do të
shkruhet:
yi= f(xi ;β) +ui +vi (2.2)
ku yi është output, f(xi ;β )është funksioni i prodhimit me vektorin e panjohur β, vi
është një varibël i pavarur me shpërndarje normale në të dyja anët, dhe përfaqëson
luhatjet e rastësishme duke pasqyruar faktorët e rastësishëm të tillë si koha, grevat,
fatin dhe mat gabimet me mesatare dhe variancë 2 zero, ndërsa ui (≥ 0) është një
variabël me një shpërndarje asimetrike, zakonisht një shpërndarje të ndërprerë ose
gjysëm normale, e cila përfaqëson koston e inefiçencave. Inefiçenca duhet të ketë një
shpërndarje të prerë, sepse inefiçenca nuk mund të jetë negative (kur vlerësohet pra në
terma të produktit apo fitimit).
Vlera e parashikuar e një kosto funksoni standard supozohet të karakterizojë kufirin,
ndërsa inefiçencat depërtojnë nëpërmjet termit të gabimit, i cili është ortogonal me
kufirin e parashikuar. Zakonisht funksioni i prodhimit zgjidhet të jetë një funksion log
linear, që përftohet nga logaritmimi natyror i të dy anëve të funksionit. Shoqëria do të
konsiderohet efiçente nëse ajo ndodhet në vijën e kufirit. Devijimet nga vija e kufirit
përfaqësojnë inefiçencat, të cilat maten nga termi i gabimit ui.
Qasja e Kufirit të Dendur (Thick Frontier Approach)
Në modelin e tyre Berger dhe Humphrey (1992) në vend të vlerësimit të një kufiri
ekzaktësisht të përcaktuar, vlerësuan dy “kufij të dendur” (Thick Frontier Approach –
TFA): një funksion kostoje, i cili llogaritet për kuartilin më të ulët të kostove mesatare
të bankave si dhe një funksion kostoje për kuartilin më të lartë të kostove mesatare.
Kapitulli 2: Një vështrim mbi teoritë dhe literaturën e kosto-efiçencës së bankave B.Hoxha (Kurti)
42
Këto dy funksione ekzekutohen në mënyrë të pavarur për një bazë të caktuar të
dhënash. Shoqëritë që ndodhen në kuartilin më të ulët të kostove mesatare supozohen
që kanë nje efiçencë më të madhe sesa efiçenca mesatare dhe në këtë mënyrë ato
krijojnë një kufi të dendur. Ndërsa, shoqëritë që ndodhen në kuartilin më të lartë të
kostove mesatare supozohen që të kenë një efiçencë më të ulët sesa mesatarja.
Diferencat midis këtyre dy funksioneve të kostos vijnë si rezultat i faktorëve të tregut
që kanë lidhje me variablat ekzogjenë të marrë në shqyrtim si dhe inefiçencat.
Supozimi i pashmangshëm është që termat e gabimit që ndodhen brenda kufirit të
sipërm dhe kufirit të poshtëm të kostos pasqyrojnë vetëm gabimin e matjes të rastit
dhe gjasat që kjo mund të ndodhë, ndërsa diferencat midis kufirit të sipërm dhe kufirit
të poshtëm të kostos pasqyrojnë vetëm inefiçencat dhe faktorët e tregut. Këto
supozime mund të mos jenë tërësisht të vërteta dhe kjo qasje mund të mos prodhojë
vlerësim të saktë të nivelit të përgjithshëm të inefiçencës në sektorin bankar. Një
problem tjetër është se duke i ndarë të dhënat në kuartile, mund të shkaktojë
shtrembërim dhe heteroskedacitet të termit të gabimit. Dobia më e madhe është se nuk
ka nevojë për supozim që inefiçencat janë të pavarura nga outputet dhe variablat e
tjerë shpjegues.
2.2.3 Format e funksioneve në matjen e efiçencës
Përdorimi i modeleve parametrike në matjen e efiçencës kërkon specifikimin e një
forme të caktuar të funksionit. Studiuesit e efiçencës kanë qenë më shumë në favor të
përdorimit të formave fleksibël të funksioneve.
Funksioni translog
Funksioni translog është një ndër funksionet më të përdorura në literaturën e matjes
së efiçencës të bankave. Arsyeja kryesore është se është një formë fleksibël e
funksioneve. Është një funksion i cili vendos pak kufizime në teknologjinë e
prodhimit dhe merr në konsideratë edhe specifikat e funksionit Cobb-Douglas.
Në rastin kur sjellja globale (pra e gjithë periudhës apo grupimit) e funksionit të
kostos ndryshon nga sjellja lokale (e njësisë në një periudhë), atëherë ky funksion
siguron një përqasje të dobët të funksionit të vërtetë të kostos. Për këtë arsye,
funksioni translog është potencialisht subjekt i specifikimeve të gabuara.
Kapitulli 2: Një vështrim mbi teoritë dhe literaturën e kosto-efiçencës së bankave B.Hoxha (Kurti)
43
Funksioni Fourier flexible
Funksioni Fourier flexibël është një qasje gjysëm parametrike që përdoret për të
parandaluar problemin që lind kur forma e vërtetë e funksionit të marrëdhënies është e
panjohur. Ka tiparet e duhura matematikore dhe statistikore që një kombinim linear i
funksionit të sinusit dhe kosinusit, i quajtur seritë Fourier, mund të përshtasin
saktësisht çdo funksion me shumë variabla që ka një sjellje të mirë. Kjo i dedikohet
faktit që sjellja matematikore e funksioneve të sinusit dhe kosinusit janë së bashku
ortogonale me intervalin , kështu që për çdo element shtesë e bën funksionin e
përafërt sa më pranë rrugës së vërtetë të të dhënave sa herë që është shumë e
nevojshme. Funksioni Fourier Flexible eshtë më fleksibël sesa funksioni translog.
Nuk ka një konsesus se cili prej këtyre funksioneve mat më mirë efiçencën. (A.
Berger & Mester, 1997) gjetën shumë pak dallime në efiçencën mesatare kur
zëvendësuan formën translog me Fourier flexible.
2.3 Vështrim i literaturës mbi studimet e kosto efiçencës së bankave
Problematika e efiçencës në industrinë bankare është trajtuar gjerësisht në shumë
studime. Për matjen e inefiçencës është përdorur kryesisht funksioni i kostove. Një
shoqëri është inefiçente nga pikëpamja e kostove nëse ajo ndodhet në distancë nga
kufiri i funksionit të kostos.
(Altunba, Gardener, Molyneux, & Moore, 2001) përdorin modelin SFA dhe formën e
funksionit Fourier për vlerësmin e ekonomive të shkallës, X-inefiçencës dhe
ndryshimet teknologjike për një numër të madh bankash europiane për periudhën
1989 -1997. Ata arritën në përfundimin që bankat, pavarësisht madhësisë së tyre,
mund të zvogëlojnë kostot duke zvogëluar inefiçencat menaxheriale dhe inefiçenca të
tjera. Gjithashtu, ndikimi i zhvillimit teknologjik në kursimin e kostove ishte në
përpjestim të drejtë me madhësinë e bankës.
(Anayiotos, Toroyan, & Vamvakidis, 2010) përdorën modelin DEA për vlerësimin e
efiçencës së 125 bankave të mëdha në 14 vende europiane në zhvillim përpara krizës
dhe pas krizës të vitit 2008. Rezultatet e modelit sugjeruan një efiçencë më të madhe
përpara krizës, e cila lidhej ngushtë me nivelin e zhvillimit të një vendi, efiçencë më e
Kapitulli 2: Një vështrim mbi teoritë dhe literaturën e kosto-efiçencës së bankave B.Hoxha (Kurti)
44
lartë për bankat me kapital të huaj, rritje të efiçencës përpara krizës dhe rënie të saj
gjatë krizës. Rezultatet treguan gjithashtu që bankat me kapital të huaj në vendet në
zhvillim në Europë ishin më pak efiçente sesa bankat mëmë, duke sugjeruar ndikimin
që ka biznesi lokal dhe mjedisi ku operohet.
Berger dhe DeYoung (1997) në studimin e tyre të marrëdhënies së kredive të këqija
me kosto efiçencën e bankave në SHBA, arritën në përfundimin që rritja e kredive me
probleme ndikon në rritjen e kostove të tilla si kosto monitorimi, kosto të negocimit
ose të shitjes së këtyre kredive duke sjellë në këtë mënyrë zvogëlimin e efiçencës së
kostove.
Bonin, Hasan, dhe Wachtel (2005) kanë vlerësuar efektet e pronësisë në kosto
efiçencën duke përdorur modelin SFA në 225 banka të 11 vendeve në tranzicion të
Europës për periudhën 1996 deri në 2000. Autorët arritën në përfundimin që bankat
me kapital të huaj janë më kosto efiçente sesa bankat e tjera, ato janë në gjendje që të
mbledhin më shumë depozita dhe të japin më shumë kredi si dhe ofrojnë shërbim më
të mirë.
Borovicka (2007) vlerëson efektet e kapitalit të huaj në kosto efiçencën nëpërmjet
modelit SFA në 282 banka në 19 vende në tranzicion të Europës (duke perfshire edhe
Shqipërinë) për periudhën 1995 deri 2004. Rezultatet treguan që bankat e huaja
tentojnë të investojnë kryesisht në bankat vendase më efiçente, pra nuk është prezenca
e tyre ajo që sjell përmirësimin e efiçencës. Gjithashtu, reformat bankare kanë një
ndikim pozitiv në kosto efiçencën. Sipas këtij studimi, shtete që kishin bankat me
inefiçencën më të lartë ndodheshin në Çeki, Hungari, Poloni, Sllovaki, dhe po sipas
këtij studimi Shqipëria kishte perfomancën më të keqe.
(Fries & Taci, 2005) vlerësuan kosto efiçencën e bankave në 289 banka në 15 shtete
post komuniste të Europës Lindore për periudhën 1994-2001 me anë të modelit SFA.
Autorët konkluduan se bankat shtetërore janë më pak kosto efiçente sesa bankat
private, ndërsa bankat me kapital të huaj janë më kosto efiçente sesa bankat me
kapital vendas. Përsa i takon madhësisë së bankave, rezultoi që bankat e vogla janë
më pak kosto efiçente sesa bankat e mëdha, duke sugjeruar në këtë mënyrë
konsolidimin e bankave të vogla në rajon me qëllim përmirësimin e kosto efiçencës.
Gjithashtu, ata vunë në dukje që reformat bankare shoqërohen me zvogëlim të
kostove, por kjo vetëm në fazat e para, sepse më pas kostot kanë tendencë të rriten.
Kapitulli 2: Një vështrim mbi teoritë dhe literaturën e kosto-efiçencës së bankave B.Hoxha (Kurti)
45
Grigorian dhe Manole (2006) përdorën modelin DEA në studimin e efiçencës në një
numër të madh bankash (585 banka) në 17 vende në tranzicion në Europë për
periudhën 1995-1998. Rezultatet treguan që prezenca e kapitalit të huaj përmirëson
efiçencën e bankës (kjo i dedikohet kryesisht transferimit të teknologjisë, manaxhim
më të mirë dhe opinion më i mirë publik). Gjithashtu, konsolidimi ndikon në
efiçencën e transaksioneve të bankës. Bankat që zotërojnë një pjesë të madhe të
tregut janë më shumë kosto efiçente sesa ato që zotërojnë një pjesë të vogël të tregut.
Përsa i takon marrëdhënies së efiçencës dhe zhvillimit ekonomik, rezultoi që bankat,
të cilat operojnë në shtete me të ardhura të larta për frymë, janë më efiçente në
kuptimin që grumbullojnë më shumë depozita dhe gjenerojnë më shumë flukse parash
sesa bankat që operojnë në shtete me të ardhura të ulëta.
Hasan dhe Marton (2003) vlerësuan efiçencën e bankave në Hungari për
periudhën1993-1997 dhe u rezultoi që bankat me kapital vendas kanë një kosto
efiçencë më të ulët sesa bankat me kapital të huaj, dhe sa më e lartë prezenca e
kapitalit të huaj, aq më e lartë ishte kosto efiçenca, si dhe bankat e mëdha janë më
efiçente sesa bankat e vogla. Gjithashtu, bankat që punojnë me orë më të zgjatura
kanë tendencë të kenë inefiçencë më të vogël, si dhe nuk vunë re ndonjë lidhje të
rëndësishme midis eksperiencës së bankës, pra vitet që kishte në treg dhe kosto
efiçencës.
Havrylchyk (2006) duke përdorur modelin DEA në studimin e bankave në Poloni për
periudhën 1997-2001, konkludoi që bankat me kapital të huaj kanë kosto efiçencë më
të lartë sesa bankat me kapital vendas. Autorja vë në dukje që nuk ka një përmirësim
të efiçencës gjatë periudhës së marrë në studim, madje ka përkeqësim të saj, sidomos
në vitin 2001, ku sipas autores pjesërisht, kjo i dedikohet rritjes së kostove për shkak
të proçesit të ristrukturimit, përkeqësimit të kredive të këqija. Gjithashtu, bankat e
huaja, të cilat kanë blerë bankat vendase nuk kanë ndihmuar në përmirësimin e
efiçencës së tyre.
Isik dhe Hassan (2002) përdorën modelin DEA për të studiuar efiçencën në bankat
turke për vitet 1988, 1992, 1996. Studiuesit konkluduan që bankat e huaja kanë kosto
efiçencë më të lartë sesa bankat me kapital privat vendas, si dhe bankat private janë
më kosto efiçente sesa bankat shtetërore. Autorët identifikuan një lidhje direkte midis
Kapitulli 2: Një vështrim mbi teoritë dhe literaturën e kosto-efiçencës së bankave B.Hoxha (Kurti)
46
efiçencës dhe pavarësisë që ka bordi nga manaxhimi, si dhe midis madhësisë së
bankës dhe efiçencës.
Jemric dhe Vujcic (2002) vlerësuan efiçencën e bankave në Kroaci për periudhën
1995-2000 me anë të modelit DEA. Sipas këtij studimi, bankat e vogla janë më
efiçente sesa bankat e mëdha deri në vitin 1999, ndërsa më pas bankat e mëdha janë
ato më efiçente. Kjo shpjegohet me faktin që bankat e vogla kanë një marzh të lartë të
normave të interesit, numër të vogël të stafit si dhe nuk kishin trashëguar kredi të
këqija nga sistemi i kaluar. Përsa i takon pronësisë, bankat me kapital të huaj janë më
kosto efiçente sesa bankat me kapital vendas, bankat e reja janë më efiçente sesa
bankat e vjetra ( kryesisht për shkak se bankat e vjetra trashëgonin kredi të këqija), si
dhe bankat private janë më kosto efiçente sesa bankat shtetërore.
Kasman (2005) me anë të modelit SFA studioi kosto efiçencën e 35 bankave në
Poloni dhe 19 bankave në Republikën Çeke për periudhën 1995-2000. Autori
konkludon se bankat në Poloni janë më kosto efiçente sesa ato në Republikën Çeke,
bankat me kapital të huaj që operojnë në Republikën Çeke janë më kosto efiçente sesa
bankat me kapital vendas. U vu re një lidhje direkte midis nivelit të zhvillimit të një
vendi, densitetit të lartë të popullsisë dhe kosto efiçencës së bankave.
Kasman dhe Yildirim (2006) vlerësoi kosto efiçencën në 190 banka në tetë vende të
Europës Qëndrore dhe Lindore për periudhën 1995-2002 duke përdorur modelin SFA.
Autorët konkludojnë që bankat me kapital të huaj kanë një perfomancë më të mirë
sesa bankat me kapital vendas, ekziston një lidhje direkte midis nivelit të zhvillimit të
një vendi, densitetit të lartë të popullsisë dhe kosto efiçencës së bankave. Bankat që
operojnë në tregje shumë të përqëndruara, ato që operojnë në vende me inflacion të
lartë, kanë kosto më të larta. Është për t'u theksuar, se nuk u konstatua ndonjë lidhje e
qartë midis madhësisë së bankës dhe kosto efiçencës, në dallim nga studimet e tjera,
ku ishte vënë re një lidhje e drejtë midis tyre.
Košak, Zajc, dhe Zorić (2009) përdor modelin SFA për të studiuar efiçencën dhe
përmirësimin e saj në 5 shtete të Europës Qëndrore dhe Lindore që sapo ishin bërë
anëtare të Bashkimit Europian dhe 3 shtete nga vendet Balltike për periudhën 1996-
2006. Ata konkluduan që niveli i konkurrencës në sektorin bankar luan një rol më të
rëndësishëm sesa vetë struktura e pronësisë së bankës në koston efiçencën e saj. Në
dallim nga studimet e mëparshme, u vu re që prezenca e kapitalit të huaj nuk kishte
Kapitulli 2: Një vështrim mbi teoritë dhe literaturën e kosto-efiçencës së bankave B.Hoxha (Kurti)
47
ndonjë ndikim të rëndësishëm në kosto inefiçencën. Gjithashtu, u konstatua një lidhje
direkte midis kosto efiçencës dhe pjesës së tregut që një bankë zotëron, si dhe
përmirësim të efiçencës me kalimin e viteve.
Kraft dhe Tirtiroglu (1998) përdorën modelin SFA për të studiuar kosto efiçencën e
bankave në Kroaci për vitet 1994 dhe 1995. Ata konkluan se bankat e reja private janë
më pak efiçente sesa bankat e vjetra, kjo për shkak se këto banka tentojnë të ofrojë
shërbime më cilësore, gjë që sjell rritjen e kostove. Një arsye tjetër mund të jetë për
shkak të problemeve të hasura në krijimin e tyre, sepse u vu re që kishte një
përmirësim të efiçencës së tyre nga viti 1994 në vitin 1995. Po kështu, Kraft, Hofler
dhe Payne (2002) në studimin e efiçencës së bankave në Kroaci në vitet 1994-2000,
me anë të modelit SFA, konkluduan që bankat e reja private dhe bankat e privatizuara,
nuk janë bankat më efiçente si dhe privatizimi i bankave nuk duket të ketë një efekt të
menjëhershëm në përmirësimin e efiçencës. Kjo mund të argumentohet me marrjen në
punë të një stafi më të kualifikuar, rritjen e cilësisë së shërbimeve dhe ofrimin e
produkteve të reja. Në lidhje me strukturën e kapitalit, ata konkludojnë që bankat me
kapital të huaj janë më kosto efiçente sesa të gjitha kategoritë e bankave me kapital
vendas. Ata vënë në dukje gjithashtu që, sa më e lartë kosto efiçenca, aq më e vogël
është mundësia e dështimit të bankës, duke sugjeruar që manaxhim i mirë i riskut dhe
i kostove janë shenja të një manaxhimi të mirë.
Matousˇek dhe Taci (2004) në studimin e bankave në Republikën Çeke për periudhën
1993-1998, duke përdorur modelin DFA, konkluduan që bankat me kapital të huaj
janë më kosto efiçente sesa bankat e tjera, ka një lidhje direkte midis madhësisë së
bankës dhe kosto efiçencës. Autorët argumentojnë që rritja e konkurencës në treg si
dhe një rregullim dhe mbikëqyrje e rreptë, shërben si nxitje për rritjen e efiçencës në
sektorin bankar. Ndërsa, Mertens dhe Urga (2001) vlerësuan efiçencën në 79 banka
në Ukrainë në vitin 1998, duke përdorur modelin SFA dhe TFA dhe konkluduan që
bankat e vogla janë më efiçente përsa i takon kostos, por më pak efiçente përsa i takon
fitimit, e cila mund të shpjegohet me monopolin që kanë bankat e mëdha, ku këto të
fundit nuk ndiejnë presion për të ulur kostot.
Nikiel dhe Opiela (2002) në studimin e 43 bankave në Poloni për periudhën 1997-
2000, duke përdorur modelin DFA konkluduan që bankat me kapital të huaj janë më
kosto efiçente sesa bankat shtetërore ose bankat private vendase, si dhe bankat e
Kapitulli 2: Një vështrim mbi teoritë dhe literaturën e kosto-efiçencës së bankave B.Hoxha (Kurti)
48
mëdha janë më efiçente sesa bankat e vogla. Në studimin e marrëdhënies së kosto
efiçencës dhe llojit të klientelës, autorët arritën në përfundimin që bankat e huaja, të
cilat i shërbejnë klientëve të huaj dhe biznesit janë më shumë kosto efiçente, por më
pak efiçente përsa i takon fitimit. Kjo efiçencë në kosto shpjegohet me faktin se
kërkohen më pak burime njerëzore si dhe bankat e huaja kanë aftësi dhe teknologji më
të mirë që i lejon ato të operojnë me kosto efiçencë më të lartë sesa bankat private
vendase dhe bankat shtetërore. Por, nga ana tjetër, ato mund të mos kenë aftësitë e
mjaftueshme për t’i shërbyer klientit vendas (polak) dhe/ose mund të mos kenë
besnikërinë e klientit, të cilën bankat polake e kanë. Efiçenca e ulët në fitim mund të
shpjegohet me faktin që bankat në periudha afat shkurtra janë gati të sakrifikojnë
fitimin me qëllim rritjen e pjesës së tregut. Një argument tjetër është konkurenca e
lartë në treg.
Poghosyan (2007) vlerësoi efiçencën e bankave në 19 vende në tranzicion të Europës
në periudhën 1995 deri 2004 duke përdorur modelin SFA dhe arriti në përfundimin se
bankat që kanë një fuqi më të madhe në treg janë në gjendje që të zvogëlojnë kostot e
tyre, si rrjedhim janë më kosto efiçente. Gjithashtu, bankat e mëdha, të cilat ofrojnë
një shumëllojshmëri shërbimesh bankare kanë tendencë të performojnë më mirë si
dhe bankat që janë më aktive në kuptimin e krijimit të provizioneve për kreditë, janë
më shumë kosto efiçente. Është interesant fakti, që në dallim nga studimet e tjera, në
këtë studim nuk u gjet ndonjë lidhje e rëndësishme midis prezencës së kapitalit të huaj
dhe kosto efiçencës. Kjo gjetje mund të argumentohet me faktin që bankat me kapital
të huaj mund të ndjekin strategji që lidhen me suksesin në periudha afatgjata të tilla si,
politika agresive ekspasioniste në treg, modernizim dhe ristrukturim rrënjësor.
Reformat bankare kanë një ndikim pozitiv në kosto efiçencë, dhe kjo ishte evidente në
ato shtete që kishin filluar negociatat për anëtarësimin në Bashkimin Europian, për
shkak të përmirësimit të disiplinës si rrjedhojë e detyrimeve që lindin nga anëtarësimi
në Bashkimin Europian si dhe përfitimeve nga teknologjia.
Poghosyan dhe Kumbhakar (2010) përdorën modelin SFA në studimin në 20 shtete në
zhvillim nga kampi ish socialist (Europa Qëndrore dhe Lindore duke përfshirë edhe
Shqipërinë si dhe shtete nga Ish Republika Sovjetike) për periudhën 1993-2004.
Rezultatet treguan që anëtarësimi në BE shërben si një nxitje për përmirësim e
institucioneve dhe arritjen e një performance më të mirë të ekonomisë dhe stabilitetit,
Kapitulli 2: Një vështrim mbi teoritë dhe literaturën e kosto-efiçencës së bankave B.Hoxha (Kurti)
49
çka sjell si rezultat performancë më të mirë të regjimeve teknologjike në sektorin
bankar. Prezenca e kapitalit të huaj përmirëson efiçencën në bankat që operojnë në
shtete që kanë një progres në ekonomi dhe nivel më të ulët të rrezikut të kredisë si dhe
që kanë nivel të ulët të kursimeve, por ka ndikim të kundërt në efiçencën e bankave që
operojnë në shtete që kanë një progres në ekonomi, që kanë kërkesa të kapitalit më
strikte, shkallë të ulët të përqëndrimit, nivele më të ulëta të pasigurisë dhe nivele të
ulëta të rrezikut të kredive.
Rossi, et al. (2005) vlerësuan efiçencën e 278 banka në shtete të Europës Qëndrore
dhe Lindore) për periudhën 1992-2002 me anë të modelit SFA dhe arritën në
përfundimin që kosto efiçenca ka prirje rritëse me kalimin e kohës, bankat e mëdha
janë më kosto efiçente se bankat e vogla. Gjithashtu, autorët konkluduan që nivele të
larta të kredive të këqija të shkaktuara nga faktorë të jashtëm si p.sh., kushtet e
mjedisit, niveli i kriminalitetit etj., shkaktojnë një rënie të nivelit të kosto efiçencës,
sepse rriten kostot e monitorimit dhe shpenzimet e tjera që lidhen me to.
Sherman dhe Gold (1985) vlerësuan efiçencën se 14 degëve të bankave me anë të
modelit DEA. Ata konkluduan që inefiçenca e shfaqur vinte si rezultat i drejtimit të
degëve nga drejtorë të paaftë ose me pak eksperiencë, si rezultat i kostove të larta të
personelit, ndërkohë që numri i transaksioneve ishte i ulët. Kjo e fundit argumentohet
me faktin që një degë duhet patjetër të ketë një drejtor dhe një arkëtar. Ndërkohë,
Staikouras, Mamatzakis, dhe Koutsomanoli-Filippaki (2008) përdorën modelin SFA
për vlerësimin e kosto efiçencës në 6 shtete të Europës Juglindore për periudhën
1998-2003. Konkluzionet e autorëve ishin në linjë të njëjtë me studimet e mëparshme,
sipas të cilëve ekziston një lidhje direkte midis kosto efiçencës dhe prezencës së
kapitalit të huaj në një bankë, pjesës së tregut që një bankë zotëron, dhe kapitalizimit
të bankës. Gjithashtu, ata konkluduan që aftësitë e drejtimit si dhe qeverisja e
shoqërive janë faktorë shtesë që ndikojnë në efiçencën e bankave.
Weill (2003) studioi marrëdhënien midis kosto efiçencës dhe pronësisë së bankave në
vendet me ekonomi në tranzicion (Republikën Çeke dhe Poloni) duke përdorur
modelin SFA. Në analizë u morën 47 banka në vitin 1997. Autori konkludoi që bankat
me kapital të huaj janë më kosto efiçente sesa bankat private vendase. Është për t'u
vënë në dukje marrëdhënia e studiuar midis madhësisë së bankës dhe kosto efiçencës,
ku sipas këtij studimi nuk ka një marrëdhënie direkte midis madhësisë dhe kosto
Kapitulli 2: Një vështrim mbi teoritë dhe literaturën e kosto-efiçencës së bankave B.Hoxha (Kurti)
50
efiçencës. Ky përfundim ndryshon në fakt nga përfundimet e arritura më parë, po për
të njëjtat shtete. Autori e shpjegon këtë diferencë me faktin që të dhënat e përdorura
në studimet e mëparëshme janë më të hershme.
Yildirim dhe Philippatos (2007) me anë të modelit SFA dhe DFA studiuan kosto
efiçencën në 12 shtete në tranzicion të Europës Qëndrore dhe Lindore për periudhën
1993-2000. Rezultatet e këtij studimi tregojnë që inefiçenca e drejtimit ndikon në
përkeqësimin e kosto efiçencës, ndërkohë që bankat e mëdha dhe të mirëkapitalizuara
janë më tepër kosto efiçente. Konkurenca ka një ndikim pozitiv në kosto efiçencën,
por ka një ndikim negativ në efiçencën e fitimit. Kjo shpjegohet me arsyetimin se
bankat që operojnë në një treg më konkurues janë nën presion për të kontrolluar
kostot e tyre dhe nuk mund të kenë fitime të larta duke ushtruar fuqinë e tyre
potenciale në treg. Përqëndrimi i tregut është i lidhur negativisht me efiçencën, ndërsa
bankat me kapital të huaj janë më tepër kosto efiçente, por më pak efiçente në fitim
krahasuar me bankat private vendase dhe bankat shtetërore.
Ndërsa literatura që trajton modelet e ndryshme për matjen e efiçencës është
relativisht e pasur, duke u nisur nga trajtimi i kryer më lart gjatë seksionit 2.3, një
përmbledhje e gjetjeve kryesore është organizuar në Tabelën e mëposhtme 2.1. Këto i
referohen kryesisht studimeve të kryera për sisteme bankare të vendeve në zhvillim
apo në tranzicion ekonomik. Gjithashtu është kryer grupimi sipas modelit të përdorur,
SFA apo DEA. Rezultatet më të shpeshta janë ato që i referohen efiçencës më të
madhe të realizuar nga bankat me pronësi të huaj kryesisht në terma të kostove, por
shpesh edhe në terma të vlerësimeve të funksioneve të fitimit. Ndërkaq, vërehet se
literatura e zhvilluar për këto vende, dhe veҫanërisht për vendet e rajonit, rrallohet për
periudhat e mëvonshme, duke i dhënë edhe më shumë vlerë ndërmarrjes së studimit
në këtë punim.
Kapitulli 2: Një vështrim mbi teoritë dhe literaturën e kosto-efiçencës së bankave B.Hoxha (Kurti)
51
Tabela 2. 1 Permbledhje e studimeve ne lidhje me kosto efiçencen e bankave
Autoret Modeli Vendet Periudha Rezultatet
Bonin, Hasan, & Wachtel (2005) SFA 11 Shtete ne Tranzit 1996–2000 BH jane me shume kosto dhe fitimi efiçente/
Fries & Taci (2005) SFA 15 Shtete te Europes Juglindore 1994–2001 BH dhe BP jane me shume kosto efiçente
Hasan and Marton (2003) SFA Hungari 1993–1998 BH jane me shume kosto dhe fitim efiçente
Kasman (2005) SFA Poloni dhe Republika Ceke 1995–2000 BH jane me shume kosto efiçente
Kasman & Yildirim (2006) SFA 8 Shtete te E.Q.J.L (CEE) 1995–2002 BH jane me shume fitim efiçente
Kraft & Tirtiroglu (1998) SFA Kroaci 1994–1995 BE jane me shume kosto efiçente
Kraft et al. (2002) SFA Kroaci 1994–2000 BH jane me shume kosto efiçente /BP
s’rrisin efiçencen
Mertens & Urga (2001) SFA/TFA Ukraine 1998 BV jane me shume kosto efiçente/me pak
fitimi
Poghosyan, T., Borovicka,J (2007) SFA 19 Shtete te E.Q.J.L (CEE) 1995-2004 Vendet balltike jane me shume kosto
efiçente/lidhje e zhdrejte
Rossi et al. (2005) SFA 9 Shtete te E.Q.J.L (CEE) 1995–2002 Nivel i ulet i kosto efiçences, nivel i ulet i
fitim efiçences
Staikouras, Mamatzakis(2008) SFA 6 Shtete ne Tranzit 1998–2003 BH me MS jane me shume kosto efiçente
Yidrimim & Philippatos (2007) SFA/DFA 12 Shtete ne Tranzit 1993–2000 BH jane me shume kosto efiçente /me pak
fitim efiçente
Weill (2003) SFA Poloni dhe Republika Ceke 1997 BH jane me shume kosto efiçente
Kapitulli 2: Një vështrim mbi teoritë dhe literaturën e kosto-efiçencës së bankave B.Hoxha (Kurti)
52
Anayiotos G,Toroyan H, DEA 14 Shtete te E.Q.J.L (CEE) 2004,2007,2009 BH jane me shume efiçente, por me pak efiçente
sesa shoqerite meme
Vamvakidis A (2010)
Nikiel & Opiela (2002) DFA Poloni 1997–2000 BH jane me shume kosto efiçentet/me pak
efiçente ne fitim
Havrylchyk (2006) DEA Poloni 1997–2001 BH jane me shume efiçente
Grigorian & Manole (2002) DEA 17 Shtete ne Tranzit 1995–1998 BH jane me shume kosto efiçente
Jemric & Vujcic (2002) DEA Kroaci 1995–2000 BH dhe BR jane me shume kosto efiçente
Isik and Hassan (2002) DEA Turqi 1988–1996 BP jane me shume kosto efiçente
Poghosyan, T., & Kumbhakar, S LCSFA 20 FSE countries 1993-2004 BH jane me shume efiçente/ lidhje e drejte
midis mjedisit stabel ekonomik dhe kosto efiçences
Shkurtime: SFA -the stochastic frontier approach, DEA - data envelopment analysis, DFA- the distribution free approach, TFA the thick frontier approach, LCSFS - the
Latent class stochastic frontier approach, BH –Banka te huaja, BM-banka te medha , BP- banka private, BR banka te reja dhe BE banka me shume vite ne treg, MS banka
me madhesi mesatare, FSE Ekonomite Ish Socliaste.
Kapitulli 2: Një vështrim mbi teoritë dhe literaturën e kosto-efiçencës së bankave B.Hoxha (Kurti)
53
2.4 Përfundime
Ky kapitull prezanton një vështrim teorik mbi efiçencën e firmave me qëllim
argumentin e ekzistencës së tyre megjithëse mund të operojnë në kushtet e
inefiçencës. Këto teori ofrojnë një bazë të mirë për të kuptuar edhe përse bankat, si
struktura prodhuese në sektorin e shërbimeve, funksionojnë në mënyrë të suksesshme
edhe pse jo në efiҫencë të plotë. Kjo është e mundur edhe pse nuk predikohet nga
teoria neoklasike mbi firmën, por e mundur në kushtet e zhvillimeve moderne të
ekonomisë dhe palëve të shumëfishta të përfshira, sidomos nëse bëhet fjalë për firmat
(bankat) në sektorin bankar.
Një vështrim mbi metodat e përdorura për matjen e efiçencës, hedh dritë mbi faktin se
ky mision mund të realizohet duke përdorur modelet parametrike si dhe modelet jo
parametrike, të cilat përdorin teknika të ndryshme për përpunimin e të dhënave. Të
dyja janë metoda gjerësisht të përdorura në literaturë. Modelet parametrike (DFA,
SFA, TFA), në vlerësimin e efiçencës marrin në konsideratë gabimin e rastit si dhe
komponentin e inefiçencës. Gjithashtu, këto modele specifikojnë një formë të
funksonit i cili përfaqëson formën e kufirit të efiçencës dhe supozon një shpërndarje
probabilitare për nivelin e efiçencës. Problematika në këtë model qëndron pikërisht
tek këto supozime, sepse një gabim në supozim, do të shkaktonte gabime në
vlerësimin e inefiçencës.
Modelet jo parametrike (DEA, FDH) e shmangin pikërisht këtë supozim të gabimit të
specifikuar sepse në këto modele nuk kërkohet një supozim paraprak në lidhje me
formën e funksionit apo një shpërndarje e supozuar probabilitare e efiçencës.
Problematika në këtë model është se ajo nuk merr në konsideratë gabimet e rastit që
lidhen me gabimin në matje dhe fatin dhe çdo devijim nga kufiri konsiderohen
inefiçenca. Qëllimi i paraqitjes së këtyre modeleve merr rëndësi në kuadrin e
përzgjedhjes që ky punim ndërmerr në kapitullin pasues, lidhur me metodat e
përdorura për matjen e efiçencës në sektorin bankar të vendeve të Ballkanit
perëndimor. Pavarësisht argumentave pro dhe kundër secilës prej alternativave, do të
argumentohet se modeli parametrik SFA përbën një mënyrë efikase për llogaritjen e
efiçencës/inefiçencës që synohet të realizohet në këtë studim.
Më tej ky kapitull u përqendrua në matjen dhe faktorët që ndikojnë në kosto efiçencë,
ku efiçenca ndahet në efiçencë teknike dhe efiçencë në shpërndarje. Efiçenca teknike
Kapitulli 2: Një vështrim mbi teoritë dhe literaturën e kosto-efiçencës së bankave B.Hoxha (Kurti)
54
arrihet nëse shoqëria maksimizon prodhimin e outputit me një nivel të caktuar inputi,
dhe efiçenca e shpërndarjes arrihet kur përdoret kombinimi më i mirë i inputeve për
çmime të dhëna. Nga literatura e shqyrtuar rezulton që ekziston një marrëdhënie
direkte midis kosto efiçencës dhe pronësisë së huaj të bankave; bankat private janë më
kosto efiçente sesa bankat shtetërore, bankat e mëdha janë më shumë efiçente sesa
bankat e vogla. Gjithashtu, gjetje të tjera theksojnë se bankat që janë më të
mirëkapitalizuara, kanë fuqi më të madhe në treg, do të ulin kostot dhe do të jenë më
efiçente krahasuar me të tjerat. Për më tepër, edhe faktorët manaxherialë dhe ato që
lidhen me motivimin dhe nxitjet e punonjësve si dhe performancën e tyre, sikurse
parashikojnë edhe teoritë moderne të firmës, paraqiten si faktorë të rëndësishëm në
vlerësimin e efiҫencave të bankave.
Ndonëse këta të fundit përbëjnë faktorë që janë relativisht më të vështirë për t’u matur
sidomos në kushtet e mjediseve të ndryshme ekonomike, në të cilat operojnë bankat e
katër shteteve që do të analizohen në këtë temë, një gamë e gjerë faktorësh e trajtuar
nga literatura e parashtruar në këtë kapitull do të përfshihen në modelimin e kosto-
efiҫencës si dhe vlerësimet empirike për t’u paraqitur në kapitujt vijues.
Kapitulli 3: Metodologjia B.Hoxha (Kurti)
55
KAPITULLI 3: METODOLOGJIA
Në vijim të rishikimit të literaturës mbi performancen dhe efiçencën e bankave, ky
kapitull do të ndalet në metodologjinë që ndjek ky studim për të evidentuar fenomenin
në një numër bankash të përzgjedhur për t’u trajtuar, në bazë edhe të
disponueshmërisë së të dhënave. Fillimisht do të paraqitet përcaktimi i variablave me
interes që sipas literaturës dhe nga këndvështrimi i teorisë ekonomike konsiderohet se
ndikojnë efiçencën e bankave. Më pas do të shtjellohet modeli që do të përdoret me
qëllim analizën e efiçencën në termat e kostove të operimit. Më tej shpjegohet baza e
të dhënave të përdorura me qëllim evidentimin e faktorëve, por jo vetëm, si dhe për
përcaktimin e nivelit të efiçencës për bankat që operojnë në vendet e Ballkanit
perëndimor.
3.1 Përcaktimi i variablave
Në këtë pjesë përqendrohemi te kategoritë e treguesve që teorikisht shpjegojnë
performancën e bankave në terma të kosto- efiçencës. Në këtë aspekt do të shpjegohet
se cilët janë variablat që përgjithësisht përfshihen në analizat empirike përkatëse, duke
u ndalur në përcaktimin e tyre, si dhe pritjet lidhur me ndikimin në strukturën e kostos
së bankave dhe efiçencës së tyre. Këto variabla janë ato që lidhen me inputet dhe
outputet e aktivitetit të bankave si dhe çmimet e inputeve, variabla të mjedisit si dhe
ato që kontrollojnë për heterogjenitetin e njësive.
3.1.1 Përcaktimi variablave të inputit dhe outputit
Ky seksion do të trajtojë se cilët variabla të inputit dhe outputit do të përdoren në
model dhe që do të vlerësohen për të matur efiçencën e sektorit bankar në disa prej
vendeve të Ballkanit perëndimor në vijim. Sektori bankar ka një natyrë specifike nga
këndëvështrimi prodhues i tij për shkak të “prodhimit” të produkteve të
shumëllojshme. Rrjedhimisht vështirësia qëndron në matjen e fluksit të shërbimeve që
ofrojnë bankat. Literatura, sikurse u trajtua në ҫështjen 2.1, sugjeron dy qasjet
kryesore, qasja e prodhimit dhe qasja e ndërmjetësimit. Edhe pse nuk ka një konsesus
Kapitulli 3: Metodologjia B.Hoxha (Kurti)
56
se cila është qasja më e mirë, këto janë mënyrat më të përdorura në vlerësimin e
funksioneve të efiҫensës së bankave.
Sikurse u shpjegua edhe në ҫështjen 2.1.2.2, sipas qasjes së prodhimit, bankat
konsiderohen si njësi të prodhimit, të cilat shfrytëzojnë inputet fizike të tilla si
kapitalin dhe punën për të prodhuar transaksionet dhe dokumentet dhe shërbimet e
përpunimit të dokumentave për klientët e tyre të tilla si mbajtja e depozitave të
klientëve, lëvrimin e kredive, dhe pagesat (cash) e çeqeve. Sipas kësaj qasjeje, outputi
përfaqësohet zakonisht nga numri i llogarive të depozitave, transaksionet e kredisë
dhe dokumentet e përpunuar. Rrjedhimisht, kostoja matet vetëm nga kostot e inputeve
fizike duke përjashtuar shpenzimet e interesit.
Sipas qasjes së ndërmjetësimit, banka konsiderohet si një ndërmjetëse, e cila mbledh
fonde nga kursimtarët dhe i transformon këto fonde në projekte fitimprurëse (kredi
dhe aktiveve të tjera fitimprurëse). Për rrjedhojë, aktivet fitimprurëse (kreditë,
investimet, etj) do të konsiderohen si produkte (outpute) të bankës, ndërsa depozitat,
kapitali dhe puna do të konsiderohen inpute kostoja totale do të përfshijë shpenzimet
operative dhe shpenzimet financiare.
Megjithëse, përgjithësisht të dyja qasjet konsiderohen se kanë avantazhet e tyre, sipas
Berger dhe Humphrey (1997) asnjëra nga këto dy qasje nuk është perfekte. Kjo sepse
asnjëra prej tyre nuk identifikon tërësisht rolin e dyfishtë të institucioneve financiare
si ofrues të transaksioneve/ shërbimeve të proçesimit të dokumentacionit nga njëra
anë dhe si ndërmjetës financiare, të cilët transferojnë fondet nga kursimtarët tek
investitorët. Në vazhdim të këtij punimi është përzgjedhur të përdoret qasja e
ndërmjetësimit në procesin e identifikimit të kostove, inputit dhe outputit. Përveҫ sa
do të shpjegohet në vijim, kjo zgjedhje lidhet edhe me natyrën e të dhënave të marra e
të nevojshme për zbatimin e modelit si dhe të avantazheve që ofron kjo qasje
krahasuar me qasjen e prodhimit.
Avantazhet e qasjes së ndërmjetësimit janë:
Së pari, i trajton depozitat si një input. Kjo qasje është më bindëse se qasja e
prodhimit (e cila i trajton depozitat si një produkt-output) duke qenë se ato paguhen
pjesërisht nga pagesat e interesit dhe pjesërisht nga fondet e gjeneruara duke i
siguruar bankës "lëndën e parë", pra fondet që do të investohen.
Kapitulli 3: Metodologjia B.Hoxha (Kurti)
57
Së dyti, e vë theksin tek shpenzimet e përgjithshme të bankave duke adresuar çështje
që lidhen me minimizimin e kostove nga ana e bankave, ndërsa qasja e prodhimit nuk
merr parasysh shpenzimet e interesit.
Së treti, përdor bazën monetare si matës të produktit (për kreditë, aktivet e tjera
fitimprurëse dhe të ardhurat jo nga interesi, etj.). Për më tepër, informacioni i
nevojshëm, në përgjithësi, gjendet në pasqyrat financiare të një banke ose nga burime
të tjera (p.sh., Shoqata e Bankave të Shqipërisë). Ndërsa, qasja e prodhimit kërkon
informacione të tilla si numri i llogarive, kreditë, etj, informacion i cili në përgjithësi
nuk është në dispozicion të publikut.
Për sa më sipër, në përputhje me qasjen e ndërmjetësimit të parashtruar në këtë
studim, do të supozohet se kostoja totale do të përbëhet nga shpenzimet operative dhe
shpenzimet e interesit. Si produkte / outpute do të konsiderohen:
Totali i kredive (Y1), në të cilin përfshihen kreditë afatshkurtëra, afatmesme dhe
afatgjata, bonot e thesarit dhe obligacione, duke përjashtuar rezervat për humbje nga
kreditë
Duke ndjekur llogjikën e prezantuar më lart, si inpute do të konsiderohen:
Fondet (I1). Këtu përfshihen totali i depozitave, fondet afat-shkurtra dhe afat-gjata të
tregjeve kapitale, derivativet, detyrimet tregtare.
Kapitali fizik (I2) konsiderohen aktivet afatgjata materiale të cilat përbëjnë materialet
kryesore për zhvillimin e aktivitetit bankar.
Puna (I3) merr në konsideratë të gjithë punonjësit me kohë të plotë në bankë
Përkufizimi dhe llogaritja e çmimeve të inputeve paraqiten si më poshtë:
Çmimi i fondeve (P1), matet si raport i interesave të paguar ndaj fondeve totale.
Çmimi i kapitalit fizik (P2), i cili matet si raport i kostove operacionale, të cilat janë
neto nga shpenzimet e personelit ndaj aktiveve.
Çmimi i punës (P3) i cili mund të matet si raport i shpenzimeve të personelit me
numrin e punonjësve. Vështirësia në gjetjen e të dhënave lidhur me këtë tregues
qëndron si në shpenzimet e personelit ashtu edhe në numrin e punonjësve, por
sidomos në këtë të fundit. Për të shmangur këtë problematikë, përdoret një mënyrë
Kapitulli 3: Metodologjia B.Hoxha (Kurti)
58
alternative, duke e matur çmimin e punës me anë të raportit të shpenzimeve të
personelit ndaj totalit të aktiveve, sikurse Fries dhe Taҫi (2004).
Duke iu referuar natyrës së këtyre treguesve, qoftë inputeve, outputeve apo dhe
çmimeve të produkteve bankare, pritjet janë që ato të ndikojnë direkt dhe pozitivisht
kostot e bankave. Sikurse u prezantua edhe në kapitullin e dytë, literatura mbi
efiçencën e bankave konfirmon gjerësisht efektin pozitiv dhe të rëndësishëm të
variablave të lidhur me treguesit e mësipërm në funksionet e kostove si mënyrë për të
llogaritur efiçencën e veprimtarisë bankare.
Treguesit e prezantuar më lart, sikurse dhe madhësitë që do të shpjegohen në vijim
dhe që do të jenë pjesë e analizës empirike të kapitullit të ardhshëm paraqiten në
tabelën në Aneksin 3.1. Në tabelë paraqiten gjthashtu edhe simbolika e përdorur për
secilin variabël si dhe kategorizimi sipas grupimit të grup-variablave. Ndërkaq në
vazhdim përshkruhen variablat e mjedisit të cilët përdoren si shpjegues të
performancës së bankave.
3.1.2 Përcaktimi i variablave të mjedisit
Variablat e mjedisit përfshihen në model për të parë heterogjenitetin midis njësive të
ndryshme, si dhe për të shqyrtuar se cilët elementë ndikojnë në përcaktimin e
efikasitetit të kostos së bankave. Kjo për shkak se këto variabla, në përgjithësi, nuk
mund të kontrollohen nga menaxherët e bankave, ose të paktën janë pjesërisht
ekzogjenë. Këto variabla klasifikohen në tetë kategori kryesore: a) struktura e
pronësisë së bankës, b) madhësia e bankës, c) karakteristikat e strukturës së tregut, d)
reformat në sistemin bankar, e) disiplina e tregut, f) norma e inflacionit, g) produkti i
brendshëm bruto për frymë, h) normat e interesit të depozitave.
a) Struktura e pronësisë së bankës ka për qëllim të kapë diferencat të cilat mund
të lindin midis bankave me kapital shtetëror, bankave me kapital vendas dhe bankave
me kapital të huaj. Bankat me kapital të huaj mund të shfaqin avantazhe krahasuar me
bankat me kapital vendas, sidomos në vendet në zhvillim, siç është edhe Shqipëria.
Këto avantazhe përfshijnë aftësi më të mira drejtuese, kapital njerëzor më të
kualifikuar, kosto më të ulët të fondeve, aftësi për të mbledhur më shumë depozita dhe
për të dhënë më shumë kredi, etj, (Grigorian & Manole, 2006) (Bonin, Hasan, &
Wachtel, 2005) (Nikiel & Opiela, 2002), të cilat mund të ndikojnë në zvogëlimin e
Kapitulli 3: Metodologjia B.Hoxha (Kurti)
59
kostove krahasuar me bankat me kapital vendas. Për më tepër, Classen (2001)
supozon se rritja e pranisë së bankave të huaja shoqërohet me efekte pozitive të
mirëqënies dhe si rezultat funksionimi i tregut kombëtar bankar do të përmirësohet.
Përfshirja e këtij variabli është në përputhje edhe me gjetjet nga shqyrtimi i literaturës
në çështjen 2.3.
b) Madhësia e bankës përfshihet në modelet e kosto efiçencës me qëllim që të
kontrollohet për shkallë të mundshme paragjykimi në proçesin e vlerësimit. Madhësia
e bankës mund të jetë një faktor përcaktues, i rëndësishëm, i marzheve dhe vlerave në
të cilat lëviz interesi neto, nëse ekzistojnë ekonomitë e shkallës në sektorin bankar.
Pra, një bankë mund të jetë më efikase sesa një bankë tjetër si rezultat i ekonomive të
shkallës të cilat lindin për shkak të madhësisë e jo për shkak të menaxhimit më të
mirë.
Pavarësisht se pjesa më e madhe e studimeve tregojnë një marrëdhënie direkte midis
madhësisë së bankës dhe efikasitetit të kostove, (Weill, 2003) arriti në përfundimin që
nuk ka një marrëdhënie direkte midis madhësisë dhe kosto efiçencës, ndërsa (Mertens
& Urga, 2001) konkluduan që bankat e vogla janë më efiçente përsa i takon kostos
por më pak efiçente përsa i takon fitimit, gjë që mund të shpjegohet me monopolin që
kanë bankat e mëdha, ku këto të fundit nuk ndiejnë presion për të ulur kostot.
Ne do të analizojmë ndikimin që mund të ketë madhësia e bankës në efikasitetin
bankar, e cila do të shërbejë për të ofruar informacion të dobishëm për rregullatorët
dhe do t’i lejojë menaxherët e bankës të vlerësojnë shkallën optimale në të cilën të
kryejnë veprimtarinë e tyre. Madhësia e bankës do të matet me anë të totalit të
aktiveve, sepse është e vështirë që të bëhet një klasifikim i bankave (në të mëdha, të
mesme dhe të vogla), sepse mund të bëhen gabime në specifikimin e kufijve, të cilët
mund të jenë të papërshtatshëm për ndarjen në grupe të bankave. Kjo për më tepër në
rastin e këtij punimi i cili konsideron një grup bankash nga disa vende të Ballkanit
Perëndimor.
c) Karakteristikat e strukturës së tregut. Përqendrimi i tregut, i matur shpesh
me indeksin Herfindahl-Hirshman (HHI) konsiderohet se ndikon në funksionin e
kostove të bankave. Staikouras et al. (2008) gjejnë një lidhje pozitive të rëndësishme,
Kapitulli 3: Metodologjia B.Hoxha (Kurti)
60
duke sugjeruar se bankat në tregje më të përqendruar ndiejnë më pak presion për të
mbajtur të ulët nivelin e kostove si dhe për të operuar me më shumë efiçencë kostoje.
Megjithatë, provat e mëparshme empirike japin rezultate të ndryshme lidhur me rolin
e këtij treguesi në efiçencën e bankave. Smirlock (1985) shpjegon se nuk ka ndonjë
lidhje ndërmjet përqëndrimit dhe fitimeve, por lidhja ekziston midis pjesës së tregut
që zotëron një bankë dhe fitimeve të saj. Nga vëzhgimi i 2700 bankave në SHBA, ai
argumenton se pjesa e tregut dhe fitimet janë të korreluara, por nuk gjendet lidhje
shkakësore midis përqëndrimit të tregut dhe fitimeve. Gjithashtu, edhe Arize et al.
(2008) në gjetjet e tyre mbi bankat në Amerikën Latine theksojnë se përqëndrimi nuk
është faktor i rëndësishëm në fitimet e bankave, ndërsa pjesa e tregut paraqitet si
faktor me rëndësi. Gjithashtu Goldberg dhe Rai (1996), duke aplikuar modelin e
kufirit të kostos në matjen e inefiçensës X nuk gjejnë efekte pozitive dhe të
rëndësishme midis përqëndrimit dhe fitimeve për një kampion bankash në vendet e
Europës Perëndimore përgjatë viteve 1889-1991. Duke patur parasysh sa më lart, si
dhe vështirësinë për sigurimin e vëzhgimeve në kampionin e bankave të përzgjedhura
në këtë studim, treguesit e përqëndrimit të tregut nuk do të jenë pjesë e variablave të
analizës së mëtejshme empirike.
d) Reformat në sistemin bankar janë përfshirë në model me qëllim që të matet
progresi i reformave. Ky progress do të matet me anë të indeksit të reformave në
sistemin bankar i publikuar në Raportet e Tranzicionit nga BERZH, indeks i cili
varion nga 1 (pak progres në reformat) në 4.0 (reforma në përputhje me një ekonomi
tregu të mirëorganizuar).
Reformat në sektorin bankar kalojnë në tre hapa sipas Indeksit. Hapi i parë është
ndarja e aktiviteteve bankare tregtare nga banka qëndrore dhe liberalizimi i pjesshëm i
normave të interesit dhe lëvrimi i kredive. Hapi i dytë është krijimi i kuadrit për
rregullimin dhe mbikëqyrjen e kujdesshme, liberalizimi i plotë i normave të interesit
dhe lëvrimi i kredive, dhe hapi i tretë është progres i rëndësishëm drejt implementimit
të parimeve bazë të Komitetit të Bazelit dhe rregullimit bankar dhe mbikëqyrjes.
Reformat në sistemin bankar mund të ndikojnë në joefikasitetin e kostos së bankës
nëpërmjet kërkesave për mjaftueshmërinë e kapitalit dhe kufizime të tjera mbi
kujdesin në lidhje me marrjen e rrezikut. Në këtë aspekt, është e kuptueshme që
marrëdhënia midis reformave bankare dhe efikasitetit të kostove nuk është lineare.
Kapitulli 3: Metodologjia B.Hoxha (Kurti)
61
Kjo për shkak se në fazat e para të reformave, gjatë kalimit nga sistemi socialist në atë
kapitalist, fokusi i reformave lidhet me ristrukturimin thelbësor, liberalizimin e
normave të interesit dhe lëvrimit të kredive si dhe krijimin e bankave private. Në fazat
e mëtejshme të reformave, bankat fokusohen më shumë në përmirësimin e cilësisë së
shërbimeve dhe inovacionit me qëllim rritjen e pjesës së tregut dhe rritjen e fitimit, e
cila mund të shoqërohet me kosto më të larta.
e) Disiplina e tregut i referohet mënyrës sipas së cilës pjesmarrësit në një treg
ndikojnë sjelljen e një institucioni financiar përmes monitorimit të profilit të riskut
dhe pozicionit financiar të tij. Gjithsesi, ky proces ka si kusht informimin e nevojshëm
të palëve të interesuara, në kohë dhe në mënyrë të kuptueshme. Gjithashtu,
pjesmarrësit e tregut duhet të kenë nxitje të kryejnë monitorimin e bankave, aspekte të
të cilave janë kornizat rregullatore sikurse sigurimi i depozitave apo Politika e
Rezolutës së Bankave të Hapura (Open Bank Resolution Policy OBR). Për më tepër
do të duhej të ekzistonin mekanizmat e duhur me qëllim që palët e interesuara të
ushtrojnë disiplinën e tregut. Kjo nënkupton mundësinë e mjedisit konkurrues që e
bën më të thjeshtë për depozituesit dhe investitorët e tjerë të transferojnë investimet e
tyre midis bankave sipas vlerësimeve të tyre relative të rrezikut dhe kthimit.
Pasiouras et al. (2009) përdorin analizën e kufirit stokastik për të siguruar evidencë në
nivel ndërkombëtar mbi ndikimin e kornizës rregullatore dhe të mbikqyrjes mbi
efiçencën bankare e më shumë se 615 banka nga 74 shtete, përgjatë periudhës 2000-
2004. Konkretisht vërehet roli i rregullimeve që lidhen me tre shtyllat e Bazel II
(kërkesat përkatëse të kapitalit, fuqia zyrtare e mbikqyrjes dhe mekanizmat e
disiplinës së tregut) si dhe kufizimet mbi aktivitetet e bankave mbi efiçencën e
kostove dhe fitimeve të bankave. Rezultatet e tyre tregojnë se rregullimet në tregun
bankar që rrisin disiplinën e këtij tregu dhe përforcojnë fuqinë mbikqyrëse të
autoriteteve, rrisin efiçencën e kostove dhe të përfitimeve. Kufizimet e ngurta mbi
kapitalin përmirësojnë efiçencën e kostove, por reduktojnë atë të fitimeve, ndërsa
kufizimet mbi aktivitetet e bankave kanë ndikim të kundërt, reduktojnë efiçencën e
kostove ,por përmirësojnë efiçencën e fitimeve.
Uchida dhe Satake (2009) hulumtojnë nëse depozituesit dhe investitorët në treg
ushtrojnë presione disiplinuese mbi menaxhimin e bankës në terma të përmirësimit të
efiçensës. Ata argumentojnë se depozituesit, siguruesit primarë të fondeve të bankave,
Kapitulli 3: Metodologjia B.Hoxha (Kurti)
62
luajnë një rol të rëndësishëm në disiplinën e menaxhimit bankar, të paktën në terma të
detyrimit që kanë bankat për përdorimin efiçent të inputeve. Variablat e përdorur për
të matur disiplinimin, përfshijnë variablin cilësor nëse banka është e listuar, si dhe një
varg variablash që maten si norma të kredive vartëse, obligacioneve (të
konvertueshme ose jo) ndaj totalit të kredive. Këto specifikohen si lloje huash të cilat
renditen pas gjithë llojeve të tjera në rast likuidimi apo falimentimi të kompanisë.
Edhe variablat që kanë të bëjnë me ekzistencën e bankës si pjesë e një kompanie
mëmë, sipas Uchida dhe Satake (2009), gjithashtu shpjegojnë efektin e disiplinës së
tregut në efiçencën e kostos. Ndërkaq, Berger dhe Hannan (1998) gjejnë se disiplina e
reduktuar e tregjeve të përqëndruara shoqërohet me një humbje të efiçencës në kosto
në mënyrë më domethënëse. Këto diskutime tregojnë se ka një interferencë apo
korrelacion midis madhësive që matin disiplinën dhe karakteristikat e strukturës së
tregut, si dhe strukturën e pronësisë që ndikon disi dy të parat. Në të vërtetë, mjedisi
në të cilin veprojnë bankat ndikon tek mekanizmat e brendshëm dhe të jashtëm që
ndikojnë sjelljen e menaxherëve të bankave. Disiplina e brendshme mund të nxitet
apo reduktohet nga forma e organizimit të bankës, nga struktura e kapitalit dhe
pronësisë, nga bordet drejtuese dhe nga kompensimi manaxherial. Ndërsa disiplina e
jashtme mund të ndikohet nga rregullat në nivel makroekonomik, disiplina e tregut të
kapitalit, konkurrenca në tregun e punës për menaxherë dhe konkurrenca e tregut të
produktit bankar (Hughes dhe Mester, 2008).
Duke qënë se në Shqipëri mungon tregu i kapitalit ku mund të listohen firmat, dhe në
shtetet e tjera që analizohen këtu ky lloj tregu është ende në zhvillim për shkak edhe
të historikut relativisht të shkurtër, nuk do të mund të përdoret variabli i listimit si
variabël cilësor që tregon shkallën e disiplinimit të sistemit bankar. Gjithashtu është e
vështirë edhe të sigurohet informacion lidhur me aspekte të menaxhimit të brendshëm
bankar. Për këto arsye, si dhe duke patur parasysh ndikimin e mjedisit të jashtëm në
disiplinën e tregut bankar, struktura e pronësisë do të mund të përqasej edhe si matës i
disiplinës së tregut. Në këtë aspekt, në analizën përgjatë kësaj teme, merr rol të
rëndësishëm pikërisht lloji i pronësisë, dhe përkatësisht pronësia me investitor të huaj
strategjik, si një qasje edhe për të matur disiplinën e tregut mbi efiçencën e bankave.
f) Norma e inflacionit. Norma e inflacionit përdoret shpesh si një faktor që
vlerësohet se ndikon në performancën e bankave në terma të efiçencës. Teorikisht,
Kapitulli 3: Metodologjia B.Hoxha (Kurti)
63
inflacioni zhvlerëson paranë. Bankat veprojnë me instrumenta nominale financiarë,
ndërkohë janë në mënyrë tipike kreditorë neto të instrumentave nominal, sepse aktivet
e tyre nominale tejkalojnë pasivet e tyre nominale. Si pasojë pritet që kostot reale të
bankave të jenë të lidhura në mënyrë të zhdrejtë me inflacionin. Huybens dhe Smith
(1999) theksojnë se si rritja e inflacionit ndikon divergjencat në tregun e kredive
përmes ndikimit negativ në performancën e sektorit financiar. Boyd et al. (2001)
gjejnë një marrëdhënie negative jolineare dhe domethënëse midis inflacionit dhe
sektorit bankar. Gjithashtu, Ghazouani (2004) përdor të dhëna nga vende të ndryshme
mbi inflacionin dhe treguesit e performancës së sektorit financiar dhe rezultatet
tregojnë se inflacioni ka efekt negativ në performancën e sektorit financiar.
g) Produkti i Brendshëm Bruto për frymë shërben si një variabël i afërt me
treguesin e zhvillimit të përgjithshëm të vendit, përfshirë këtu edhe cilësinë e
institucioneve shtetërore dhe nivelin e zhvillimit të kapitalit njerëzor. Kostot e
veprimtarisë së bankave mund të ulen me rritjen e zhvillimit ekonomik për shkak të
përmirësimeve respektive në cilësinë e institucioneve shtetërore. Normalisht, pritet që
bankat në vendet me të ardhura më të larta për frymë të jenë më efiçente në terma të
tërheqjes së më shumë depozitave dhe të gjenerimit më të qëndrueshëm të qarkullimit
të parasë sesa bankat në vendet me të ardhura më të ulta. Kjo sepse vendet me të
ardhura më të larta për frymë zakonisht gjenerojnë më shumë kursime, dhe për
rrjedhojë edhe më shumë depozita. Megjithatë, lidhja midis nivelit të zhvillimit të një
vendi dhe efiçencës në terma të kostove është më pak e qartë, përderisa rreziku më i
lartë i projekteve të investimeve mund të tejkalohet ose jo nga norma më të larta
marxhinale të kthimit të investimeve. Për shembull, Ferreira (2013) shprehet se nuk
është i qartë ndikimi i rritjes ekonomike në efiçencën e kostos së bankave.
h) Normat e interesit të depozitave. Mund të argumentohet se normat e larta të
interesit shkaktojnë rritje të kostos së interesit të bankave dhe reduktojnë efiçencën e
aktiviteteve që lidhen me menaxhimin e rrezikut dhe vlerësimin e informacionit mbi
huamarrjen përmes pasigurisë dhe rrezikut. Përfshirja e këtij faktori do të rriste
mundësinë e shpjegueshmërisë së kosto-efiçencës së bankave. Për shembull, Fries dhe
Taҫi (2004) gjejnë se norma nominale e interesit në nivel kombëtar lidhet pozitivisht
Kapitulli 3: Metodologjia B.Hoxha (Kurti)
64
me kostot. Sipas tyre, kjo gjë reflekton faktin se interesi përbën një pjesë domethënëse
të kostove totale.
Në çështjen në vijim, do të përqëndrohemi te faktorët sipas të cilëve do të ndërtohen
variablat kontrollues në nivel banke për të shpjeguar efiçencën e aktivitetit të
bankave.
3.1.3 Përcaktimi i variablave kontrollues
Krahas variablave të përmendur më sipër, në model do të përfshihen edhe variablat
kontrollues të cilët mund të ndikojnë në kostot e një banke në mënyra të ndryshme.
Variablat kontrollues që zakonisht përfshihen në vlerësimin e kosto- efiçencës janë:
madhësia e kapitalit të vet dhe kategoritë e ndryshme të kredive (kreditë totale, kreditë
neto dhe kreditë me probleme), zëra të tjerë që bashkëshoqërojnë treguesin e kredive
(provizionet e kredive të këqia dhe rezervat për këto kredi), aktivet likuide dhe norma
e kthimit (ROA), të cilat kanë për qëllim që të evidentojnë heterogjenitetin e bankave
të përfshira në studim. Në rast se nuk do të përfshinim në model këto variabla
kontrollues, atëhere mund të na rezultonte që disa elementë, efiçent në veprimtarinë e
bankës, të mateshin gabimisht si diferenca në joefikasitetin e kostos.
a) Niveli i kapitalit të vet. Ky variabël përgjithësisht është përfshirë në funksionin
e kostos së bankave si një input gjysëm fiks, sepse niveli i kapitalit është një aspekt
shumë i rëndësishëm i matjes së efikasitetit. Berger and Mester (1997), argumentojnë
se rreziku i paaftësisë paguese të një banke varet nga niveli i kapitalit të vet, sepse ky i
fundit shërben si mbrojtje ndaj humbjeve të portofolit dhe rreziqeve financiare.
Rreziku i paaftësisë (kreditë e këqija) paguese ndikon në kostot e bankës nëpërmjet
primit të rrezikut, të cilin banka duhet ta paguajë për huatë e marra prej saj. Krahas
funksionit mbrojtës, niveli i kapitalit të vet ofron një alternativë ndaj depozitave dhe
fondeve të tjera të huajtura, si një burim i fondeve që mund të jepen hua. Për sa më
sipër, niveli i kapitalit të vet të një banke mund të ketë një ndikim të drejtpërdrejtë në
kostot e huamarrjes, dhe për këtë arsye niveli i kapitalit të vet duhet të konsiderohet si
një input në proçesin e prodhimit të një banke. Studimet, të cilat nuk e kanë përfshirë
nivelin e kapitalit të vet në funksionin e kostos, kanë supozuar që kapitali i vet nuk
përdoret si një burim i fondeve që mund të jepen hua, ose kostoja e kapitalit të vet ka
Kapitulli 3: Metodologjia B.Hoxha (Kurti)
65
një korrelacion perfekt me kostot e inputeve të tjera ose që kostoja e kapitalit të vet
është e njëjtë në të gjitha bankat. Megjithatë, në këndvështrimin tonë, asnjë nga këto
supozime nuk duket bindëse. Për këtë arsye, niveli i kapitalit të vet do të ndikojë në
srtukturën e kostos së një banke dhe për rrjedhojë duhet përfshirë në funksionin e
kostos së një banke.
Një arsye tjetër e përfshirjes së nivelit të kapitalit të vet në vlerësimin e funksionit të
kostos është për të kontrolluar preferencat e ndryshme ndaj rrezikut. Sa më pak rrezik
pranuese të jetë banka, aq më shumë nivel të kapitalit të vet do të dëshirojë të ketë.
Duke qenë se kapitali i vet i një banke është më i shtrenjtë sesa depozitat, kjo mund të
çojë në përfundimin që banka, e cila nuk dëshiron të ndërmarrë rrezik, prodhon
produktet e saj duke përdorur kombinimin e gabuar të inputeve, pra jo në mënyrë
efikase. Mester (1996) argumenton që nivelet e kapitalit të vet në banka reflektojnë
ndryshimet në preferencat ndaj rrezikut. Për këtë arsye, nëse nuk do të kontrollojmë
ndikimin e nivelit të kapitalit të vet tek kosto-efiçenca, mund të na çojë në
paragjykime në matjen e efikasitetit. Duke u bazuar edhe në studimin e Hughes and
Mester (1993), në studimin tonë është përfshirë si komponent i funksionit të kostos
niveli i kapitalit të vet dhe jo kosto e vlerësuar e kapitalit të vet. Duam të tërheqim
vëmendjen që bankat mund të mos mbajnë nivelin optimal të kapitalit (i cili
minimizon kostot e tij operative), nëse kjo do të nënkuptonte një shkallë të rrezikut, e
cila është e papranueshme (banka mund të mos dëshirojë të ndërmarrë rrezik) dhe/ose
kërkesat ligjore vendosin një minimum të kapitalit të kërkuar.
b) Likuiditeti. Shumica e aktivitetit bankar varet nga aftësia e bankës që të
sigurojë fonde likuide për klientët. Gjithashtu, shumica e transaksioneve apo
marrëveshjeve financiare sjellin implikime lidhur me likuiditetin e bankës. Bankat
konsiderohet se janë të ndjeshme veçanërisht përsa i përket problemeve të likuiditetit.
Supozohet se ndërsa aktivet likuide reduktojnë rrezikun e likuiditetit të bankës, ato
gjithsesi janë të kushtueshme për t’u mbajtur, duke qënë se kërkojnë impenjimin e
transportit, magazinimit, mbrojtjes shtesë si dhe kosto shtesë të faktorit punë. Në këtë
aspekt, ky variabël pritet të ndikojë pozitivisht nivelin e kostove të bankave apo
negativisht nëse bëhet fjalë për përfitimet e bankave. Përgjithësisht, ka një dakordësi
në literaturën përkatëse se bankat e kanë nënvlerësuar rolin e likuiditetit përpara
krizës së fundit financiare, por vlen të konsiderohet lidhja e zhdrejtë midis aftësisë për
Kapitulli 3: Metodologjia B.Hoxha (Kurti)
66
t’iu përgjigjur goditjeve ekonomike dhe kostos së mbajtjes së aktiveve likuide me
kthim të ulët, gjë që ndikon aftësinë e bankave për të gjeneruar të ardhura, rritje të
kapitalit dhe zgjerim të kreditit.
Duke iu referuar këtyre diskutimeve si më lart, supozohet se ndikimi i rrezikut të
likuiditetit mund të lidhet pozitivisht ose negativisht me efiçencën. Nëse një nivel më
i lartë i kredive ndihmojnë që bankat të diversifikojnë rrezikun e kredisë, atëherë
pritet një lidhje pozitive; por kreditë gjithashtu mund të rrisin rrezikun e kredisë për
shkak të raportit më të lartë të mundshëm të kredive të pakthyeshme apo rrezikut të
likuiditeit për shkak të hapësirave kohore që mund të krijohen mes aktiveve dhe
detyrimeve. Për shembull Ariff dhe Can (2008) kanë gjetur një ndikim pozitiv dhe të
rëndësishëm të likuiditetit mbi efiçencën e kostove, por nuk gjejnë ndonjë ndikim mbi
efiçencën në terma të fitimeve për bankat në Kinë për vitet 1995-2004. Nga ana tjetër,
Bordeleau dhe Graham (2010) sugjerojnë se përfitimet për shumë prej bankave në
Shtetet e Bashkuara dhe Kanada përmirësohen me rritjen e aktiveve likuide,
megjithëse deri në një nivel të cakutar, përtej të cilit efekti është i kundërt.
c) ROA- Kthimi nga aktivet është tregues standart i përfitueshmërisë së bankave.
Normalisht, bankat me norma më të larta fitimi duhet të jenë më efiçente. Kjo normë
është përdorur gjerësisht në literaturë për të përshkruar performancën e bankave (de
Haas and van Lelyveld, 2006; Xu, 2011). Literatura mbi efiçencën e bankave tregon
se bankat me nivel më të lartë fitimi janë më efiçente (Fries and Taci, 2005; Zajc,
2006; Yildirim and Philippatos, 2007; Hermes and Nhung, 2010). Megjithatë, nuk
mungojnë evidencat sipas së cilave ROA ka ndikim negativ mbi efiçencën e bankave,
sikurse në rastin e analizës së bankave në Republikën Ҫeke (Repkova, 2015).
Gjithashtu, supozohet edhe se një rritje e ROA mund të çojë në një rritje të variancës
së efiçencës (Nitoi dhe Spulbar, 2016).
e) Kreditë me probleme. Një tjetër variabël i rëndësishëm në modelet e vlerësimit
të efiçencës së bankave përmes funksioneve të kostos janë edhe “kreditë me
probleme” si dhe tregues që lidhen ngushtë me të (Huges dhe Mester, 1993; Mester,
1996, 1997). Qëllimi i përfshirjes së këtij variabli është që të studiojë cilësinë e
aktiveve të bankës si dhe probabilitetin e falimentimit të bankës, dhe kjo mund të
Kapitulli 3: Metodologjia B.Hoxha (Kurti)
67
ndikojë në kostot e bankës në shumë mënyra. Nga njëra anë, mund të themi që kreditë
me probleme do të trajtohen si problem i brendshëm i bankës. Një pjesë e madhe e
kredive me probleme mund të shkaktohen si rezultat i “ drejtimit të keq”. Bankat, të
cilat nuk janë efikase, nuk ndjekin proçedurat e duhura për nënshkrimin dhe
monitorimin e kredive, dhe si rrjedhim do të kenë humbje më të mëdha për shkak të
kredive me probleme. Kreditë me probleme mund të shkaktohen edhe nga kursimi i
kostove afatshkurtëra që lidhen me vlerësimin fillestar të dhënies së kredive dhe
monitorimit të kredisë (anashkalim). Kjo mund të sjellë efikasitet më të lartë të
kostove në periudhë afatshkurtër në mënyrë artificiale, sesa një bankë e cila shpenzon
burimet e duhura për t’u siguruar që kreditë e saj janë të një cilësie të lartë. Nga ana
tjetër, kreditë me probleme mund të jenë një problem i jashtëm i bankës, pra që nuk
varet nga banka, për shkak të goditjeve negative në ekonomi (“fati i keq”). Për këtë
arsye ngjarje të jashtme mund të rrisin kreditë me probleme. Si rrjedhim, banka ka
kosto administrative dhe përpjekje shtesë të drejtimit me qëllim që të lehtësojë efektet
që këto kredi me probleme kanë mbi aktivitet e saj operative. Këto kosto operative
shtesë çojnë në një zvogëlim të efikasitetit të kostove. Kontrolli i kredive me
probleme në funksionin e kostos, ndihmon në mënjanimin, nga pikëpamja statistikore,
të kostove që lidhen me kreditë me probleme. Në studimin e tyre, Berger dhe De
Young (1997) testuan hipotezat e drejtimit të keq, anashkalimin dhe fatin e keq dhe
gjetën rezultate të shumëllojshme në lidhje me ekzogjenitetin e kredive me probleme.
Ndër variablat e tjerë që lidhen me kreditë dhe konsiderohen si faktorë të rëndësishëm
në strukturën e kostove të veprimtarisë së bankave, janë edhe kreditë neto (si
diferencë midis kredive totale dhe rezervave për kreditë e këqia), norma e
provigjoneve të kredive ndaj totalit të kredive si dhe rezervat për kreditë e këqia (në
raport sërish ndaj totalit të kredive). Këto të fundit do të shërbenin për të matur se si
niveli i rrezikut të bankave ndikon në kosto- efiçencën e tyre.
3.2 Përcaktimi i modelit
Në këtë punim është përzgjedhur të vlerësohet modeli i Kufirit Stokastik (SFA) për të
vlerësuar efiçencës në termat e kostove për bankat që operojnë në katër vende të
Ballkanit perëndimor. Arsyet e përzgjedhjes së këtij modeli, për sa u shpjegua edhe në
kapitullin paraardhës, lidhen edhe me arsyet në vijim. Modeli i Kufirit Stokastik,
Kapitulli 3: Metodologjia B.Hoxha (Kurti)
68
prezantuar njëherësh nga një gamë e gjerë e literaturës lidhur me vlerësimin e
efiçencës së veprimtarisë bankare (Aigner, Lovell, dhe Schmidt, 1976; Battese dhe
Corra, 1977; Meeusen dhe Van den Broeck, 1977) është një ndër modelet gjerësisht
më të përdorur në literaturën e efiçencës. Ky model merr në konsideratë inefiçencën
teknike, si dhe njëherësh njeh faktin që trondijet e rastësishme, të cilat janë jashtë
kontrollit të prodhuesit, mund të ndikojnë tek produkti i prodhuesit. Termi i përbërë i
gabimit ka për qëllim që të ndajë gabimet e rastit nga inefiçenca teknike, duke
shmangur në këtë mënyrë që inefiçenca teknike të mos infektohet nga zhurmat e
rastit, të cilat nuk duhen konsideruar si inefiçenca. Ky studim zhvillohet më tej duke u
mbështetur pikërisht në modele që trajtojnë efiçencën mbi bazën e vlerësimit të
funksionit të kostove. Duke u bazuar te struktura e kostove, e cila llogaritet duke
marrë në konsideratë outputet, inputet e përdorura dhe çmimet e tyre si dhe kushtet e
jashtme (jashtë njësisë prodhuese), forma e përgjithshme e funksionit të kostos mund
të paraqitet si më poshtë:
ijtijtjtijtijt uZXy '' (3.1)
Ku yijt është kostoja totale në formën logaritmike të bankës i në shtetin j në periudhën
t, X’ijt është një matricë e outputit dhe çmimeve të inputeve në formën logaritmike,
Z’jt është një matricë e variablave të mjedisit për shtetin j dhe periudhën t, vijt është
termi i gabimit të rastit dhe uijt > 0 përfaqëson termin e inefiçencës teknike.
Literatura sugjeron forma të ndryshme të funksionit të kostos dhe përzgjedhja e
funksionit të kostos që do të përdoret në studimin tonë do të bëhet pasi të bëjmë një
analizë krahasuese. Përdorimi i modeleve parametrike në matjen e efiçencës kërkon
specifikimin e një forme të caktuar të funksionit të kostos. Funksioni translog është
një ndër funksionet më të përdorura në literaturën e matjes së efiçencës të bankave
(Christensen et al., 1973). Është një funksion i cili vendos pak kufizime në
teknologjinë e prodhimit dhe merr në konsideratë edhe specifikat e funksionit Cobb-
Douglas (Kumbhakar dhe Lovell, 2000).
Funksioni Fourier flexible është një qasje gjysëm parametrike, e cila përdoret në
rastet kur forma e funksionit është e panjohur dhe është më fleksibël sesa funksioni
translog. Berger dhe Mester (1997) gjetën shumë pak dallime në efiçencën mesatare
kur zëvendësuan formën translog me Fourier flexible. Megjithatë, specifikimi i
funksionit Fourier Flexible ka nevojë për të vlerësuar parametra shtesë për termat
Kapitulli 3: Metodologjia B.Hoxha (Kurti)
69
trigonometrike të Furierit, mbi të cilat është bazuar, dhe kjo kërkon një shkallë më të
lartë lirie sesa për formën translog të funksionit.
Për sa më sipër, ne kemi përzgjedhur të përdorim formën translog të funksionit për të
përftuar vlerësimet e efikasitetit. Kështu, modeli bazë është i ngjashëm me qasjen
tradicionale e cila paraqitet në ekuacionin 3.1 si më sipër. Duke përdorur qasjen e
ndërmjetësimit, ne supozojmë që bankat kanë dy variabla produkti dhe tre variabla të
çmimit të inputeve. Specifikimi translog na ofron modelin empirik te kufirit të kostos,
i cili merr parasysh variablat që përfaqësojnë inputet/outputet dhe çmimet e inputeve
të trajtuara në çështjen 3.,1 krahas variablave të tjerë të kontrollit dhe mjedisit në të
cilin operojnë bankat. Kjo formë funksionale përftohet duke logaritmuar të dy anët e
funksionit 3.1, ndërkohë që koefiçentët e vlerësuar do të mund të interpretohen si
elasticitete, pra madhësi që shprehin ndjeshmërinë e kostove përkundrejt faktorëve që
konsiderohet se i përcaktojnë ato. Funksioni translog që do të vlerësohet empirikisht
paraqitet si më poshtë:
t
s
n
m
t
s
ijtsmsmijtssijtm
n
m
rijt QPQPTC ,,,,0 lnlnlnlnln + uijt+ vijt (3.2)
Ku lnTC është logaritmi natyror i kostos totale (operative dhe financiare), Pm janë
çmimet e inputeve dhe Qs janë sasitë e outputeve. Meqënëse teorema e dualitetit
kërkon që funksioni i kostos duhet të jetë linear homogjen përsa i takon çmimeve të
inputeve, janë vendosur kufizime në parametrat e ekuacionit të funksionit të kostos ku
m =1 dhe m.,n= n,m= m,s =0 βs,t = βt,s si dhe kufizime ne lidhje
me simetrinë αm,n = αn,m. Termi i përbërë i gabimit ka një formë specifike të
funksionit. Komponentët e rastësisë vuijt janë të pavarur dhe kanë një shpërndarje të
njëjtë, shpërndarje normale standarde, N (0,σ2v), ndërsa komponentët e inefiçencës,
uijt > 0 janë të pavarur dhe kanë një shpërndarje të njëjtë, shpërndarje normale të
ndërprerë N (uu, σ2
u). Sipas këtij modeli, komponenti i inefiçencës të termit të gabimit
është pozitiv, që do të thotë se inefiçenca e lartë e bankës shoqërohet me një kosto të
larë.
Inefiçenca e bankës i në shtetin j shpjegohet nga exp( - ijt) ku ijt është vlera e
parashikuar e uijt. Megjithatë, nga vlerësimi i funksionit të kostos është e mundur të
vëzhgohet vetëm termi i përbërë i gabimit ɛijt= vijt + uijt. Për rrjedhojë, parashikuesi më
Kapitulli 3: Metodologjia B.Hoxha (Kurti)
70
i mirë i uijt është pritshmëria e kushtëzuar e uijt duke ditur që ɛijt= vijt + uijt. Kufiri i
kostos mund të vlerësohet me anë të teknikës ekonometrike të ashtuquajtur maximum
likelihood, dhe nivelet e efiçencës janë vlerësuar duke përdorur gabimet e regresionit.
Me qëllim që të shqyrtohen faktorët të cilët janë të lidhur me inefiçencën e bankës,
është përdorur modeli i mesatares së kushtëzuar i Battese and Coelli (1993 and 1995),
sipas të cilit vlerësimi i funksionit të kostos dhe identifikimi i vlerësimit të inefiçencës
të bankës bëhet në një fazë të vetme. Procedura e vlerësimit bën të mundur që
inefiçencat e bankës të kenë një shpërndarje normale-të ndërprerë e cila është e
pavarur por që nuk ka një shpërndarje të njëjtë në banka të ndryshme. Mesatarja e
termit të inefiçencës është modeluar si një funksion linear i një grupi variablash të
bankave. Termat e inefiçencës uijt janë supozuar që të jenë funksion i një grupi
variablash shpjegues të specifikave të bankës, zijt dhe një vektor i koefiçentëve që
duhen vlerësuar, Pra konkretisht mund të shkruanim
uijt = zijt ijt (3.3)
ku variabli i rastit ijt ka një shpërndarje normale të ndërprerë me një mesatare zero
dhe variancë σ2u. Pika e ndërprerjes është -zijt në mënyrë të tillë që ijt > zijt dhe uijt
> 0. Për rrjedhojë, komponenti i inefiçencës të termit të përbërë të gabimit ka një
shpërndarje normale të ndërprerë, ku pika e ndërprerjes së të cilit do të varet nga
karakteristikat specifike të bankës me qëllim që termat e inefiçencës të mos jenë
negative.
3.3 Të dhënat empirike
Në vijim shpjegohet burimi i bazës së të dhënave të përdorura në këtë studim, si dhe
karakteristikat e tyre përmes analizës përshkruese të variablave me interes.
3.3.1 Burimi i bazës së të dhënave
Për realizimin e këtij studimi, burimi kryesor i të dhënave në lidhje me pasqyrën e
pozicionit financiar, pasqyrën e performancës dhe strukturën e pronësisë ka qenë
databasa Bankscope e ndërtuar nga Bureau van Dijk. Kjo databazë përfshin të dhëna
financiare për rreth 32,000 banka në të gjithë botën, duke e bërë një burim shumë të
vlefshëm dhe shumë të përdorur në kërkimet shkencore dhe analizat në lidhje me
Kapitulli 3: Metodologjia B.Hoxha (Kurti)
71
bankat. Ne kemi përdorur pasqyrat financiare të bankave si dhe faqen zyrtare të
Bankës Qëndrore të Shqipërisë (për Shqipërinë) në rastet kur kemi hasur mungesa të
të dhënave nga kjo databazë.
Burimi në lidhje me matjen e reformave në sistemin bankar janë Raportet e
Tranzicionit nga Banka Europiane për Rindërtim dhe Zhvillim (BERZH). Përsa i
përket të dhënave të tjera në nivel agregat, sikurse PBB për frymë, norma e inflacionit
dhe norma e interesit të depozitave në nivel kombëtar, si burim ka shërbyer faqja e të
dhënave statistikore të Bankës Botërore. Këto ishin të përditësuara deri për vitin 2015.
Ndërkaq, të dhënat lidhur me bankat në nivel individual, për qëllime të përpunimit në
këtë temë janë deri në vitin 2013. Kjo për disa arsye objektive që lidhen me
disponushmërinë dhe publikimin me një periudhë vonesë të këtyre lloj të dhënash për
përdoruesit, si dhe distanca që krijohet nga periudha kohore e nevojshme për
përpunimin e tyre. Vetëm për Shqipërinë u bë e mundur tërheqja e të dhënave mbi
pasqyrat financiare të bankave që operojnë në vend deri në periudhën më të fundit të
mundshme, Shtator 2016. Gjithsesi, në bazën e të dhënave vërehet mungesë e
herëpashershme e disa prej të dhënave me rol të rëndësishëm në shpjegueshmërinë e
kosto-efiçencës së bankave. Kjo evidentohet në vazhdim si dhe gjatë referimit të
rezultateve të vlerësimeve empirike në kapitullin e ardhshëm.
Në popullatën tonë të analizës së efiçencës së bankave janë përfshirë ato që operojnë
në katër shtetet e Ballkanit perëndimor: Shqipëri, Mali i Zi, Maqedoni dhe Serbi.
Arsyeja e përzgjedhjes së kësaj popullate lidhet jo thjesht me afërsinë gjeografike mes
tyre, por mbi të gjitha me ngjashmëritë që ato kanë përsa i përket të kaluarës së
përbashkët të sistemeve ekonomike dhe procesve ekonomike përmes të cilave kanë
kaluar gjatë tranzicionit në ekonominë e tregut. Gjithashtu, të katër këto vende tashmë
aspirojnë në mënyrë të përbashkët përfshirjen në grupimin e bashkësisë Europiane.
Kampioni në dispozicion për vlerësimin empirik përfshin në total 71 banka, ndër të
cilat 13 banka në Shqipëri, 37 në Serbi, 13 në Maqedoni dhe 8 në Malin e Zi që nga
viti 2000. Megjithatë jo për të gjitha bankat ekzistojnë të dhënat për të gjithë
periudhën e marrë në shqyrtim. Një pjesë e tyre janë futur në popullatë e për pasojë
edhe në kampionin tonë të studimit pas vitit 2004 apo edhe 2007, ndërsa disa banka
kanë dalë nga popullata përpara vitit 2010. Bankat që janë shtuar në popullatë janë
banka të reja të krijuara, ndërsa daljet nga popullata i dedikohen kryesisht
falimentimeve ose bashkimeve me banka të tjera.
Kapitulli 3: Metodologjia B.Hoxha (Kurti)
72
Duke marrë në konsideratë ekzistencën e bankave të ndryshme në vite të ndryshme të
fillimit apo dhe fundit të periudhës së marrë në shqyrtim në këtë studim, vëzhgimet e
disponueshme për vlerësime empirike që do të vijojnë në kapitullin 4, janë në total
638. Ndër to, 118 vëzhgime janë për Shqipërinë, 78 për Malin e Zi, 163 për
Maqedoninë dhe 279 për Serbinë. Megjithatë, sikurse u përmend më lart dhe do të
vërehet edhe në analizën e rezultateve në kapitullin e katërt, nga mungesa në mënyrë
josistematike e ndonjë variabli, modelet empirike janë bazuar në një numër më të
vogël vëzhgimesh. Në rastin e përgjithshëm, me më shumë variabla baza e
vëzhgimeve është 470 dhe në rastin më të mirë 595 vëzhgime me 62 banka. Në rastin
e parë gjenerohet mundësia e analizës mbi vetëm 59 banka të ndryshme për periudhat
nga 1 në 14 vjet. Ndërsa në rastin më të mirë arrihet në analizën e 62 bankave për
periudhën minimale 2 vjet deri në maksimumin prej 14 vitesh.
3.3.2 Statistika përshkruese
Në tabelën e mëposhtme 3.1 të bazuar në outputet e STATAs të paraqitura në Aneksin
3.2, krahas vlerave mesatare, jepet edhe devijimi standart për çdo variabël të përdorur
në analizë me mundësinë e vëzhgimit të shpërndarjes së të dhënave përkatëse.
Gjithashtu, numri i observimeve për secilin variabël informon për mundësinë reale të
kampionit të përdorur për vlerësim empirik. Duhet të paralajmërojmë këtu se mungesa
e variablave mund të mos jetë e njëkohshme, duke kontribuar edhe më shumë në
reduktimin e vëzhgimeve të disponueshme përkundrejt totalit të marrë në konsideratë
në këtë studim. Megjithatë, ky fenomen nuk përbën pengesë, dhe për më tepër nga
pikëpamja statistikore, nuk krijon probleme të mëtejshme në analizën empirike. Për sa
më lart, të dhënat në dispozicion nuk e cënojnë evidentimin e faktorëve përcaktues më
të rëndësishëm në strukturën e kostove të bankave, si dhe përllogaritjen e kosto-
efiçencës. Gjithashtu, në këtë kuadër do të mund të vlerësojmë edhe ecurinë në vite të
kosto- efiçencës së bankave për të katër vendet e Ballkanit perëndimor.
Kapitulli 3: Metodologjia B.Hoxha (Kurti)
73
Tabela 3. 1 Statistika përshkruese e variablave me interes për vlerësimin e kosto-
efiçencës
Variabli Shqipëri Mali i Zi Maqedoni Serbi Total
Emertimi në
model
InflRate Norma e inflacionit 2.77 3.82 2.6 12.02 6.9
(0.74) (2.28) (2.39) (13.52) (0.12)
DepIntRate Norma e interesit të depozitave 6.21 4.02 6.62 7.59 6.65
(1.14) (0.77) (1.95) (9.07) (6.2)
GDP/C PBB / frymë 3552.18 5758.07 3558.3 4952.53 4435.82
(1052.72) (1561.37) (1174.67) (1514.11) (1588.19)
EBRD Index Indeksi i BERZH 2.82 2.76 2.84 2.73 2.78
(0.24) (0.32) (0.15) (0.44) (0.341)
ROA
Kthimi nga aktivet
0.61 0.82 0.348 0.435 0.49
(0.52) (2.30) (4.09) (6.09) (4.64)
ForeignStra Pronësi e huaj strategjike 0.7 0.56 0.49 0.62 0.59
(0.45) (0.50) (0.50) (0.48) (0.49)
DomestPriv Pronësi private vendase 0.14 0.17 0.28 0.23 0.22
(0.34) (0.37) (0.45) (0.42) (0.41)
Foreign Pronësi e huaj 0.86 0.81 0.63 0.69 0.73
(0.34) (0.39) (0.48) (0.45) (0.44)
TC Kosto totale 31258.03 22868.51 21403.63 111371.4 62996.45
(32743.18) (21357.38) (24973.1) (206583) (144900.2)
TC/TA Kosto totale/Aktivet totale 6.32 7.79 7.03 13.71 9.94
(4.13) (2.26) (3.35) (11.29) (8.60)
TD Depozitat totale 471604.7 238002.3 311041.9 513389.4 425058
(600828) (271108.1) (399855.2) (699159.8) (589308.4)
TL Kreditë totale 265127 247935.9 217585.1 523791.2 365553.7
(295747.1) (264954.5) (305981.3) (645699.3) (501909.3)
TD/TA Depozitat totale/Aktive totale 84.35 43.9 69.27 61.17 65.54
(7.58) (34.09) (13.94) (17) (21.48)
E/TA Kapitali i vet/Aktivet totale 12.91 16.73 24.29 24.55 21.39
(9.15) (9.46) (22.06) (13.13) (15.73)
LlP/GL Provigjonet e kredive/Kredive
totale
1.55 2.82 3.59 4.9 3.66
(1.82) (4.51) (8.2) (10.16) (8.12)
Ril/GL Rezervat për kreditë e
këqia/Kreditë totale
4.45 5.38 11.35 12.44 9.78
(3.8) (4.78) (12.86) (15.21) (12.63)
IntE/TotF Shpenzime për interesat/Fondet
totale
3.34 2.93 3.17 3.59 3.36
(0.75) (1.08) (2.97) (2.17) (2.14)
NoIntE/TA Shpenzime totale jo-
interesi/Aktive totale
3.14 5.39 4.8 11.15 7.36
(1.73) (2.56) (3.23) (11.03) (8.32)
PE/TA Shpenzime personeli/Aktive totale 1.15 2.057 2.55 2.76 2.31
(0.65) (1.94) (3.78) (1.77) (2.45)
OE/FA
Shpenzime të tjera
operative/Aktive afatgjata
materiale
100.7 126.22 103.24 328.25 204
(53.55) (60.83) (128.96) (542.27) (381.78)
Shënim: Numrat në kllapa tregojnë devijimin standart.
Kapitulli 3: Metodologjia B.Hoxha (Kurti)
74
Sikurse vihet re edhe nga Tabela 3.1, norma mesatare e inflacionit për të gjitha vitet
në analizë në të katër vendet është rreth 7%, por me një shmangie të konsiderueshme
midis ekonomive të ndryshme. Shqipëria dhe Maqedonia kanë patur norma mesatare
më të ulta të inflacionit për periudhën 2000-2013, ndërsa më e larta vërehet të jetë për
Serbinë, rreth 4 herë më të lartë se dy të parat. E njëjta prirje nuk vihet re përsa i
përket diferencës midis normave të interesit në nivel kombëtar. Serbia përsëri
paraqitet me nivel më të lartë, por vetëm pak mbi nivelin mesatar të vendeve të tjera,
me një mesatare të përgjithshme me vlerë mbi 6%.
PBB për frymë është mesatarisht 4,436 $. Shqipëria dhe Maqedonia kanë një
mirëqenie ekonomike poshtë asaj të Serbisë dhe Malit të Zi që pozicionohen më së
miri. Ndërsa përsa i përket reformimit të sistemit bankar, i vlerësuar përmes indeksit
të BERZH, Serbia duket se performon më dobët sesa vendet e tjera përgjatë periudhës
së parë të vëzhguar në këtë analizë. Këta përbëjnë përgjithësisht variablat e lidhur me
mjedisin ku operojnë bankat. Ndër këta faktorë rendisim edhe llojin e pronësisë. Në
rreth 60% të vëzhgimeve bankat paraqiten me pronësi të huaj me investitor strategjik
dhe 22% të rasteve me pronësi private vendase. Më së shumti në Shqipëri dhe më pak
në Maqedoni (përkatësisht 70% dhe 49% e rasteve të vëzhguara) janë me investitor të
huaj strategjik. Ndërkaq Maqedonia ka më shumë raste të bankave me pronësi
vendase private.
Në vazhdim fokusohemi tek variablat e kontrollit të lidhur me inputet dhe outputet e
bankave si dhe çmimin e produkteve të bankave. Vërehet se raporti i totalit të
depozitave mbi aktivet totale është më i lartë në Shqipëri dhe më i ulët në Malin e Zi.
Ky mund të jetë tregues i përdorimit jo shumë diversifikues i portofolit burimeve nga
ana e bankave që operojnë në Shipëri. Nga ana tjetër, norma e kapitalit të vet mbi
aktivet paraqitet më e ulta për bankat e vëzhguara në Shqipëri. Ky tregues i këtij
niveli mund t’i bëjë bankat në Shqipëri më të ndjeshme ndaj faktorëve ekonomike me
pasoja negative. Gjithashtu, niveli i kostove si raport ndaj totalit të aktiveve është më i
lartë në Serbi dhe më i ulti vihet re në Shqipëri.
Variablat që matin çmimin e inputeve dhe outputeve paraqesin gjithashtu interes përsa
i përket nivelit dhe ndryshueshmërive midis shteteve. Shpenzimet për normat e
interesit janë pothuajse të të njëjtit nivel si raport ndaj fondeve totale, ku Mali i Zi
dallohet për vlerë pak më të ulët. Shpenzimet e tjera (ku përjashtohen interesat) si
Kapitulli 3: Metodologjia B.Hoxha (Kurti)
75
raport sërish ndaj fondeve totale, janë më të ulta në Shqipëri dhe më të larta në Serbi.
Mund të aludohet se në këtë vend mund të ketë nivele më të larta të shpenzimeve për
teknologjinë. Nëse i referohemi shpenzimeve për personelin, këto janë më të ulëtat në
Shqipëri, të paktën raporti i tyre ndaj aktiveve totale arrin më pak se gjysma e të
njëjtit tregues në vendet e tjera. Ky, gjithashtu, mund të jetë tregues i shpenzimeve të
kufizuara për kompensimet e punonjësve, apo dhe për aftësime të mëtejshme të tyre
në pozicionin e punës. Një situatë e tillë mund të cënojë cilësinë e shërbimit bankar në
periudhë afatgjatë, të shtrembërojë qëllimet e objektivat e punonjësve në pozicione
drejtuese dhe të rrisë kostot e agjencisë sikurse i prezantuam në çështjen 2.1.
Tregues të tjerë të çmimeve i referohen edhe rezervave për kreditë e këqia dhe
provigjoneve për to (si raport ndaj totalit të kredive), të cilat përsëri në Shqipëri janë
relativisht më të ulta se në bankat që operojnë në tre shtetet e tjera. Kjo gjë e përball
Shqipërinë përsëri në mënyrë jo shumë komode me rreziqe që lidhen me dinamikën e
tregjeve financiare. Lidhur me normën e kthimit (ROA), Mali i Zi paraqitet me
normën më të lartë, i ndjekur nga Shqipëria. Ndërkohë, Serbia dhe në fund Maqedonia
shfaqen me vlera më modeste të ROA-s. Duke vënë re madhësitë e shpërndarjes së
këtyre variablave, sipas secilit prej vendeve të marra në analizë, si dhe duke krijuar
pritjet lidhur me ndikimin e tyre në funksionin e kostove (sikurse u prezantua më
herët në këtë kapitull), në kapitullin vijues vëzhgohet ndikimi i secilit prej variablave
në funksionin e kostove të bankave, por dhe kontributi i tyre në përllogaritjen e nivelit
të efiçencës së bankave sipas kostove.
3.4 Përfundime
Përcaktimi i variablave që shpjegojnë funksionin e kostove të bankave bazohet mbi
aspektet teorike dhe evidencat e literaturës të shtjelluara gjatë kapitullit paraardhës të
metodologjisë. Mbi to u evidentuan në çështjen e parë të këtij kapitulli llojet e
variablave që shpjegojnë më së miri strukturën e kostove të bankave, si dhe
mundësojnë llogaritjet e efiçencës dhe inefiçencës së tyre. Përcaktimi i variablave të
inputit dhe outputit identifikon produktet kryesore të aktivitetit bankar, si dhe çmimet
me të cilat këto produkte tregtohen në tregun financiar. Depozitat, kreditë, shpenzimet
për interesat, kostot e punës dhe shpenzimet e tjera përbëjnë përkatësisht kategoritë e
Kapitulli 3: Metodologjia B.Hoxha (Kurti)
76
inputeve dhe outputeve, si dhe çmimeve të tyre që do shërbejnë si komponentë
kryesorë të kostove.
Variablat e mjedisit konsiderohet se janë gjithashtu të rëndësishëm në përcaktimin e
kosto- efiçencës së bankave. Këto mund të grupohen në faktorë agregatë, sikurse PBB
për frymë, norma e inflacionit, norma kombëtare e interesit të depozitave,
karakteristikat e strukturës së tregut dhe displina e tij, si dhe reformat në sistemin
bankar. Këta kontrollojnë për ndikimet që kanë kushtet e përgjithshme të tregut,
faktorët institucionalë dhe zhvillimi i përgjithshëm ekonomik mbi performancën e
bankave. Edhe struktura e pronësisë së bankës si dhe madhësia e saj konsiderohen si
faktorë mjedisi, por në nivelin mikroekonomik. Këta i referohen më së shumti
mundësisë për performancë më të mirë të bankave me pronësi investitor të huaj
strategjik. Ndërsa madhësia e bankës zakonisht vlerësohet si raport i depozitave
përkundrejt aktiveve apo aktiveve ndaj kapitalit të vet. Gjithsesi ky tregues mund të
interferojë me ndikimin e faktorëve të tjerë të përafërt sikurse për shembull treguesit e
koncentrimit të tregut bankar. Për këto arsye në vazhdim ne u fokusuam vetëm te
struktura e pronësisë si variabël mjedisi mikroekonomik.
Duke qënë se modeli i Kufirit Stokastik është një ndër modelet gjerësisht më të
përdorur në literaturën e efiçencës sikurse u evidentua edhe në kapitullin paraardhës,
ky model zhvillohet më tej edhe në këtë punim. Një metodë e tillë lejon dallimin e
diferencave ndërmjet efektit të shkaktuar nga gabimet stokastike ose nga inefiçenca
teknike, të cilat njëherësh mund të përfaqësojnë devijimet nga kufiri më optimal.
Krahasuar me metodën DEA, Kufiri Stokastik ofron përgjithësisht vlera më të larta të
efiçencës dhe shpërndarje më të vogël të rezultateve të përftuara të vlerësimeve
ekonometrike.
Nga analiza përshkruese e variablave vërehet se ka dallime të theksuara për disa prej
variablave sikurse janë norma e inflacionit apo edhe niveli i PBB për frymë, por edhe
përsa i përket disa prej variablave në nivel mikroekonomik sikurse norma e kthimit
nga aktivet (ROA). Variablat konsiderohet se kanë shpërndarje normale dhe nuk kanë
probleme të korrelacionit që gjithsesi nuk paraqitet problematik për llojin e modelit
empirik që vlerësohet. Në kapitullin pasardhës do të tregohet se cili ështe efekti i
secilit prej këtyre variablave.
Kapitulli 4: Rezultate dhe Interpretime B.Hoxha (Kurti)
77
KAPITULLI 4: REZULTATE DHE INTERPRETIME
Me synimin që ky punim të arrijë të realizojë një analizë sa më të saktë dhe të
nevojshme lidhur me politikat që mund të rekomandohen për sektorin bankar, është e
rëndësishme të përdoret metoda e duhur për matjen e efiçencës së bankave. Në
kapitullin 2 u bë një paraqitje e literaturës përkatëse, duke u ndalur dhe në teoritë
kryesore mbi efiçencën /inefiçencën e firmave, metodat e përdorura, avantazhet dhe
karakteristikat e tyre në modelimin e efiçencës së bankave në nivel të kostove apo të
fitimeve. Në kapitullin 3 u parashtrua metodologjia dhe përkatësisht modeli për t’u
vlerësuar në matjen e efiçencës së kostos së bankave të 4 shteteve të Ballkanit
Perëndimor, krahas shqyrtimit të bazës së të dhënave dhe tipareve thelbësore të
sistemit bankar në nivel mikroekonomik për vendet e ndërmarra në studim. Duke
qënë se ekzistojnë ndryshime sistematike të konsiderueshme midis bankave, u
përdorën disa specifikime të funksionit të kostos në përdorimin e teknikës së kufirit
stokastik të vlerësimit të efiçencës së bankave në vendet e Ballkanit perëndimor. Ky
kapitull paraqet rezultatet kryesore empirike të kësaj teme dhe synon të raportojë dhe
krahasojë nivelin e efiçencës ndër vite të grupbankave sipas vendeve të marra në
shqyrtim. Duke marrë parasysh heterogjenitetin e bankave, është e rëndësishme që
metoda e përzgjedhur e kufirit stokastik dhe kontrolli metodologjik të prodhojnë
informacion të plotë dhe të qartë mbi efiçencën e sektorit bankar të vendeve të
Ballkanit perëndimor.
Ky kapitull është organizuar në vazhdim me çështjen e parë ku bëhet një përshkrim i
procesit empirik të vlerësimit të funksionit të kostove sipas metodologjisë së
shpjeguar në kapitullin paraardhës. Në ҫështjen 4.2 paraqiten dhe shpjegohen
koefiҫentët e funksionit të vlerësuar, duke theksuar rolin e treguesve me ndikim në
strukturën e kostove të bankave. Ҫështja 4.3 shpjegon efiçencën e bankave në vendet
e Ballkanit perëndimor sipas gjetjeve të vlerësimeve empirike dhe përllogaritjeve të
kryera përgjatë këtij studimi. Ҫështja 4.4 fokusohet në ecurinë dhe veҫoritë e kosto-
efiçencës së bankave që operojnë në Shqipëri.
Kapitulli 4: Rezultate dhe Interpretime B.Hoxha (Kurti)
78
4.1 Vlerësimi i funksionit të kostos
Modeli i kufirit stokastik i diskutuar në ҫështjen 4.2 është përdorur për të vlerësuar
Kufirin Stokastik të Kostos dhe efiçencën e kostove për bankat në katër shtetet e
Ballkanit perëndimor për të cilat janë organizuar të dhënat në panel (të pabalancuar)
nga periudha 2000 deri në 2013. Të gjitha modelet e vlerësuara përdorin teknikën
maksimum likelihood, bazuar në modelet frontier (të kufirit) që ofron programi
kompjuterik ekonometrik STATA 11. Koeficientët e përftuar nga funksionet e kostos
me modelin e kufirit stokastik paraqiten në tabelën 4.1. Përgjithësisht të gjitha
modelet, koefiçentët e vlerësuar të të cilëve paraqiten në tabelë si dhe ato të përfshirë
në aneks (si produkte të vlerësimeve ekonometrike), karakterizohen nga
përshtatshmëria e duhur e përzgjedhjes së variablave dhe formës funksionale. Këtu i
referohemi vlerës që merr treguesi Wald sipas shpërndarjes χ2, sipas të cilit vlera e
[Prob > chi2 = 0.00] tregon se variablat e marrë në konsideratë kanë ndikim, pra
koefiçentët e vlerësuar janë të ndryshëm nga zero.
Modeli i parë (M1) përmban vlerat e koefiçentëve të funksionit translog duke
përfshirë të gjithë variablat e kontrollit si dhe ato të mjedisit, ndërkohë që efiçenca
lejon një shpërndarje të ndërprerë normale. Kjo lidhet me hipotezën zero të vlerës së
mu (µ = 0), sipas së cilës shpërndarja z tregon se hipoteza që mu nuk është e
ndryshme nga zero, hidhet poshtë. Kjo nënkupton se testi i përgjithshëm log-
likelihood për praninë e termit të inefiçencës është zëvendësuar me një test bazuar në
momentin e tretë të gabimit të katrorëve më të vegjël (OLS). Testi Log likelihood i
modelit më të mirë lidhur me përfshirjen e variablave shpjegues (me vlerën Log
likelihood = -127) tregon në të vërtetë se modeli i përzgjedhur është më efiçenti në
përmbushjen e kushteve për shpjegimin e kostove të bankave.
Pjesa e poshtme e tabelës raporton rezultatin e testit LR të hipotezës që efektet e
efiçencës teknike nuk janë gabime të thjeshta rastësore. Hipoteza zero që vektori γ
është i barabartë me zero hidhet poshtë në mënyrë bindëse, duke sugjeruar se
inefiçencat janë të pranishme në model. Sa më pranë vlerës njësi të jetë ajo e
madhësisë γ, aq më shumë ka gjasa që modeli i kufirit të konsiderohet si shpjegues i
inefiçencës së njësisë prodhuese. Përderisa γ merr vlerat midis 0 dhe 1, testet LR
(likelihood ratio) zhvillohen sipas hipotezës zero që përfshin kufizimin se γ ka një
shpërndarje të përzier χ2, me vlerat kritike përkatëse (Kodde dhe Palm, 1986).
Kapitulli 4: Rezultate dhe Interpretime B.Hoxha (Kurti)
79
Konkretisht, vlera e γ e barabartë me 0,77 tregon se rreth 77% e devijimit në të dhëna
bëhet shkak i inefiçencës teknike të bankave.
Modeli i dytë (M2), ndryshe nga i pari, ndjek një shpërndarje gjysmë normale.
Shpërndarja z tregon se hipoteza zero lidhur me vlerën e mu (µ = 0), tregon se ajo nuk
është e ndryshme nga zero. Në këtë model është marrë në konsideratë si variabël
shpjegues i kredive, ai që lidhet me totalin e tyre (në formën e logaritmit natyror).
Ndërkohë, në rastin e parë janë përfshirë kreditë neto (si diferencë e totalit të kredive
me rezervat e kredive të këqia) në raport me aktivet. Në Aneksin 4.1 paraqitet një
model analog me të parin, por këtu ҫmimi i inputeve që nuk lidhen me normat e
interesit është ndarë në çmimin e punës dhe atë që lidhet me shpenzimet e tjera
operative. Në këtë skenar, shpenzimet që lidhen me kostot e personelit nuk paraqiten
të rëndësishme në shpjegimin e kostove totale të bankave.
Në modelin e tretë (M3) është zgjeruar shpjegimi i funksionit të kostos të zhvilluar
sipas modelit të parë, tashmë me variablin cilësor që identifikon vitet 2008 dhe pas tij.
Kjo me qëllimin që të vëzhgohet ndonjë efekt i krizës globale financiare edhe në
sistemin bankar të rajonit. Vihet re se mungesa e disa prej variablave për periudha të
caktuara jep rezultate vlerësimi, të cilat në rastin më të mirë nuk e kalojnë numrin 596
të observimeve, pavarësisht kampionit prej 638 bankave. Gjithsesi, përzgjedhja e
modeleve është bërë duke patur parasysh cilësinë e modelimit në aspektin teknik,
duke zbatuar testet përkatëse lidhur me përzgjedhjen e variablave (testet Log
likelihood apo Wald), si edhe duke vëzhguar cilësinë e outputit të prodhuar nga
programi ekonometrik. Këtu i referohemi konkretisht cilësisë së rezultateve që lidhen
me fuqinë e të gjithë variablave në shpjegueshmërinë e (in)efiçencave teknike të
njësive (konkretisht vlerës së γ). Për këtë arsye, modelet e ngjashme me këto të
paraqitura në tabelën 4.1 paraqiten në mënyrë analoge në aneks, me numër më të
madh të vëzhgimeve, por me sakrificën e një vlere më të ulët të γ-ës.
Ndërkaq modeli 4 (M4) paraqet rezultate më cilësore lidhur qoftë me efektin që
supozohet të ushtrojnë faktorët e kontrollit dhe ata specifikë përfshirë inputet dhe
outputet e procesit të prodhimit. Gjithashtu është më cilësor edhe në aspektin e
shpjegueshmërisë totale të (in)efiçencës së kostove në varësi të të gjithë këtyre
variablave së bashku. Konkretisht, vihet re se me gjithë sakrificën e “humbjes” së një
pjese të shpjegueshmërisë së funksionit të kostos (heqjen dorë nga disa prej variablave
shpjegues jo të rëndësishëm), kjo është shoqëruar me përfitimin e një vlerësimi të
Kapitulli 4: Rezultate dhe Interpretime B.Hoxha (Kurti)
80
funksionit të kostove me një kampion të konsiderueshëm prej 595 vëzhgimesh.
Gjithashtu, vlera e γ tregon se rreth 70% e devijimit në të dhënat e këtyre variablave
bëhet shkak i inefiçencës teknike të bankave. Gjithashtu, secili prej variablave duket
se e shpjegon mirë funksionin e kostos, dhe se secili prej tyre është në mënyrë
domethënëse i ndryshëm nga zero. Për më tepër, në këtë model rritet siguria që
vlerësimi të mos vuajë nga pasojat e multikolinearitetit, ndërsa disa prej variablave të
listës së marrë në konsideratë mund të shfaqnin probleme të tilla, duke qënë se
llogariten shpesh duke u bazuar te një tregues i përbashkët. Megjithatë, ia vlen të
përmendet se forma funksionale translog e përdorur është më fleksibël sesa format e
tjera funksionale dhe multikolineariteti mund të mos përbëjë problem në matjen e
pikëve të efiçencës.
Në modelin 4, numri i vëzhgimeve është më i lartë se në tre rastet e para, duke qënë se
reduktimi i variablave të përfshirë në model ka reduktuar ndikimin e vlerave që
mungojnë në vlerësimin e funksionit të kostos. Gjithashtu, edhe numri i bankave në
vëzhgim është 62 nga 59 në tre modelet e para. Pavarësisht se modeli i dytë
përcaktohet si më gjithëpërfshirës në kuadrin e variablave shpjegues dhe testit log-
likelihood të qasjes më të mirë të modelit, ky vuan nga numri relativisht i ulët i
bankave të vlerësuara me funksionin e kostove. Kjo për arsyen e mungesës së të
dhënave për disa nga variablat shpjegues. Ndërkaq, modeli i parë është vlerësuar duke
lejuar variancën në trendin kohor. Ndërsa, në modelet e tjera, zhvendosjet e
njëpasnjëshme të vlerave për të gjetur përshtatjen më të mirë dhe vlera e log
likelihood prodhojnë rezultate më efiçente duke lejuar vetëm kontrollin për
ndryshimin midis njësive.
Tabela 4. 1 Koefiçentët e vlerësimit të funksionit të kostos
Variablat Shpjegues M1 M2 M3 M4
Konstantja -4.652 *** -4.073 * -6.326 -4.268 ***
(0.873) (2.121) (0.941) (0.571)
Norma e inflacionit -0.005 * -0.006 *** -0.005 ** -0.007 ***
(0.003) (0.002) (0.003) (0.002)
Norma e interesit të
depozitave (ln)
0.149 *** 0.166 *** 0.201 *** 0.128 ***
(0.045) (0.036) (0.043) (0.038)
PBB / frymë (ln) 0.528 *** 0.353 *** 0.660 *** 0.556 ***
(0.103) (0.084) (0.102) (0.086)
Indeksi BERZH 0.317 -1.197 0.919 *
(0.371) (0.290) (0.508)
Kapitulli 4: Rezultate dhe Interpretime B.Hoxha (Kurti)
81
Indeksi BERZH2 -0.104 0.002 -0.259 **
(0.085) (0.066) (0.125)
ROA 0.005 -0.001 0.006
(0.004) (0.003) (0.004)
Pronesi e huaj
strategjike
0.073 0.046 0.091 0.108
(0.056) (0.047) (0.057) (0.058)
Depozitat totale (ln) 0.646 *** 0.313 *** 0.645 *** 0.590 ***
(0.035) (0.031) (0.033) (0.026)
Kreditë totale (ln) 0.510 ***
(0.032)
Provigjonet e kredive
të këqia ndaj totalit të
kredive (ln)
-0.011 -0.003 -0.014
(0.013) (0.011) (0.013)
Rezervat për kreditë e
këqia ndaj kredive
totale (ln)
0.005 *** -0.004 ** 0.005 ***
(0.002) (0.002) (0.002)
Kreditë neto ndaj
aktiveve totale (ln)
0.270 *** 0.244 *** 0.219 ***
(0.059) (0.060) (0.042)
Kapitali i vet ndaj
aktiveve total (ln)
-0.018 -0.037 -0.004
(0.046) (0.037) (0.046)
Aktivet likuide ndaj
fondeve totale (ln)
-0.039 0.041 * -0.039
(0.032) (0.025) (0.032)
Shpenzimet për
interesat ndaj fondeve
totale
0.054 *** 0.045 *** 0.049 *** 0.042 ***
(0.009) (0.008) (0.010) (0.010)
Shpenzimet e tjera
(përjashtuar interesat)
ndaj aktiveve totale
0.038 *** 0.041 *** 0.038 *** 0.042 ***
(0.002) (0.002) (0.002) (0.002)
Periudha pas 2008 0.191 ** 0.082 *
(dummy=1) (0.077) (0.046)
γ 0.771 0.581 0.710 0.704
Numri i vëzhgimeve 471 470 471 595
Numri i grupeve 59 59 59 62
Shënim: Vlerat në kllapa tregojnë gabimin strandart. ***, ** dhe * tregojnë nivelin e
rëndësisë së variablit respektivisht në shkallët 1%, 5% dhe 10%.
Në ushtrime të ndryshme që u zhvilluan duke përfshirë variabla cilësorë për secilin
prej shteteve, këta nuk rezultuan të rëndësishëm dhe shpjegueshmëria e modelit nga
përfshirja e këtyre variablave ulej, duke ulur dhe cilësinë e vetë vlerësimit. Vetëm
përfshirja e variablit cilësor për të dalluar bankat në Serbi apo Malin e Zi respektivisht
(por jo të dy njëherësh) rezultonin të rëndësishëm nga grupimet e tjera të bankave në
tre shtetet e tjera. Në këtë aspekt, variabli cilësor që veҫon shtetin e Malit të Zi merrte
Kapitulli 4: Rezultate dhe Interpretime B.Hoxha (Kurti)
82
shenjë negative, kurse ai që veçonte Serbinë merrte shenjë pozitive, duke evidentuar
më dukshëm ndryshimin e sjelljes së funksionit të kostos së bankave në këto shtete
krahasuar me shtetet e tjera, në rastet kur respektivisht njëra nga këto konsiderohej
veçantë (Aneksin 4.2). Gjithsesi, vlerësimet empirike nga përfshirja e variablave
cilësorë që kontrollojnë për këto dy shtete nuk rritin efikasitetin e procesit të
vlerësimit të funksionit të kostove.
Duke patur parasysh lidhjen e zhdrejtë midis numri të variablave në dispozicion (pa
vlera të munguara) si dhe numrit të bankave në vëzhgim pa vlera të munguara të
variablave, u përzgjodh modeli 4 si modeli i përshtatshëm, mbi të cilin mund të
llogaritet niveli i efiçencës për shtetet pjesmarrëse në këtë studim. Kjo mund të arrihet
me anë të sakrificës së heqjes dorë nga disa prej variablave për të cilat haset më së
shumti mungesë të dhënash, ndërkohë që testet për cilësinë e modelit janë të
kënaqshëm. Për më tepër në këtë model, të gjithë variablat e marrë në shqyrtim janë të
rëndësishëm, që do të thotë se secili prej tyre është në mënyrë domethënëse i
ndryshëm nga zero. Pra, variablat në modelin 4 shpjegojnë mirë variancën në kostot e
bankave. Duke patur parasysh cilësinë e vlerësimit të funksionit të kostove sipas
modelit 4, pikërisht ky model është marrë në konsideratë edhe për të kryer vëzhgimin
e ecurisë së kosto- efiçencës përgjatë viteve në studim, sikurse do të vijojë në çështjen
4.3. Në seksionin në vijim do të ndalemi më hollësisht në shpjegimin dhe rolin e
secilit prej faktorëve duke u bazuar te koefiçentët e paraqitur në tabelën 4.1.
4.2 Koefiçentët e ekuacionit të kostove
Në këtë seksion do të vazhdojmë me interpretimin e variablave, të cilët shpjegojnë
funksionin e kostove të vlerësuar me funksionin translog në programin STATA11.
Koefiçentët individual të vlerësuar sipas teknikës së kufirit stokastik jepen nga
funksionet translog dhe janë rezultat i shumë lidhjeve të ndërsjellta midis çmimeve të
inputeve dhe outputeve, por jo gjithmonë dhe domosdoshmërisht të interpretueshëm
direkt sikurse në funksionin e thjeshtë Cobb-Douglas të kostos, ku të gjithë parametrat
kanë një kuptim të qartë specifik. Për më tepër në këtë studim, shumë prej variablave
shpjegues që lidhen me kostot janë pjestuar me totalin e aktiveve apo të fondeve të
njësisë përpara llogaritjes së logaritmit natyror (ln). Procesi i normalizimit të
Kapitulli 4: Rezultate dhe Interpretime B.Hoxha (Kurti)
83
variablave lejon më pas interpretimin direkt të elasticitetit të kostos lidhur sipas
koefiçentëve të vlerësuar.
Sikurse mund të vihet re në tabelën 4.1, vlerësimet e koefiçentëvë në funksionet
translog tregojnë se vlera e tyre lidhur me sasitë e produktit dhe çmimin e inputeve
është gjithmonë pozitive dhe në mënyrë domethënëse e rëndësishme dhe e ndryshme
nga zero, sipas secilit model të paraqitur. Kjo nënkupton se funksioni i kostos ëshë
rritës me rritjen e produktit si dhe me rritjen e ҫmimeve të inputeve, duke plotësuar
kështu edhe specifikimet teorike për vlefshmërinë e funksionit të kostos. Në këtë
aspekt, zbatueshmëria e koefiçentëve të vlerësuar do të ishte e përshtatshme për bazën
e të dhënave në dispozicion me qëllim llogaritjen e nivelit të (in)efiçencës. Për më
tepër, rezultatet empirike të funksioneve translog të paraqitura në tabelën 4.1 janë në
përputhje edhe me intuitën ekonomike përderisa variablat që përfaqësojnë çmimet e
inputeve dhe outputeve kanë shenjën që pritej, duke sugjeruar më tej se nuk ka
probleme të mulikolinearitetit në vlerësimin e funksioneve tona të kostove.
Gjithashtu, duke patur parasysh edhe literaturën përkatëse, termi i konstantes është
shtuar në vlerësimin e funksionit të kostove për të treguar ekzistencën e tyre edhe nëse
inputet e përdorura dhe outputi i prodhuar do të jetë zero, sikurse sugjeron edhe teoria
ekonomike mbi kostot e njësive prodhuese.
Vlera e koefiçentit pranë treguesit të kredive totale sugjeron se, mesatarisht, një rritje
prej 1% në volumin e kredive totale do të ҫojë në rritjen e kostove me rreth 51%. Po
kështu, elasticiteti i kostove lidhur me depozitat është pozitiv, i rëndësishëm dhe i
barabartë me 0.31, duke supozuar se 1% rritje e nivelit të depozitave do të rritë kostot
me rreth 31% (kolona e dytë në tabelën 4.1). Vërehet se koefiçenti pranë faktorit
depozitë është relativisht më i vogël krahasuar me rolin që kanë në nivelin e kostove
totale volumi i kredive, sipas këtij modeli ku vlerësohet pikërisht roli i kredive totale.
Gjithsesi kjo diferencë duket se paraqitet më e ngushtë nëse i referohemi zërave të
tjerë të lidhur me proceset kredituese, sikurse janë provigjonet e kredive të këqia si
dhe rezervat për kreditë e këqia, të matura këto në raport ndaj kredive totale. Ndërsa e
para nuk është e rëndësishme dhe duket se nuk ndikon kostot (në asnjë nga modelet e
provuara të vlerësimit të funksionit të kostove të bankave), roli që ka në funksionin e
kostove rezervat për kreditë e këqia paraqitet i diskutueshëm. Ky variabël është
negativ dhe i rëndësishëm në shkallën 95% të besueshmërisë kur variabli kryesor i
kontrollit lidhur me kreditë është pikërisht totali i kredive. Vlera shumë e vogël tregon
Kapitulli 4: Rezultate dhe Interpretime B.Hoxha (Kurti)
84
se ai ndikon vetëm me 0,4% në zvogëlimin e kostove të bankave. Ndërkaq, kur
kreditë vlerësohen me vlerën e tyre neto si raport ndaj totalit të aktiveve, ndikimi që
kanë në vlerësimin e modelit 1 është më modest. Përkatësisht, 1% rritje e tyre rrit
vetëm me 27% kostot totale të bankave, ndërsa roli i depozitave në rritjen e kostove
paraqitet relativisht më i madh (1% rritje e tyre, rrit kostot me 64%). Gjithsesi, roli i
“rezervat për kreditë e këqia” në këtë skenar vlerësohet pozitiv dhe i rëndësishëm,
por në vlerë mjaftueshmërisht të ulët. Normalisht, duke qënë se këto të fundit i zbriten
totalit të kredive për të përftuar kreditë neto, dhe përderisa kreditë teorikisht ndikojnë
pozitivisht funksionin e kostove, do të pritej që rezervat për kreditë e këqia të kishin
shenjë negative. Sikurse u parapri më lart, megjithëse multikolineariteti nuk pritet të
jetë problem në të tilla vlerësime të funksionit të kostove, koefiçenti pranë kredive
neto (në modelin 1) mund të jetë shumë më i ulët se i kredive totale (në modelin 2)
edhe për shkak të faktorëve përbërës në llogaritjen e të parit.
Në çdo rast, vlerësohet se aktivitetet që shoqërojnë grumbullimin e depozitave
shoqërohen nga kosto të konsiderueshme për bankat, krahas edhe atyre aktiviteteve që
shoqërojnë proceset kredituese. Përveҫ ndikimit të kategorive kryesore të produktit që
prodhojnë bankat mbi funksionin e kostove të tyre, është vlerësuar edhe ndikimi që
kanë ҫmimet e inputeve tek kostot. Përkatësisht, shpenzimet për interesa (të matura
përkundrejt fondeve totale) kanë shenjë pozitive dhe të rëndësishme, sikurse pritej.
Ato shkaktojnë një rritje prej rreth 5% (5,3% dhe 4,5% përkatësisht sipas modelit të
parë dhe të dytë) në kostot totale të bankave të vendeve të marra në shqyrtim.
Shpenzimet e tjera që nuk përfshijnë interesat, gjithashtu vlerësohet të kenë relativisht
të njëjtën peshë dhe drejtim në funksionin e kostove. Kategori të tjera të ҫmimit të
inputeve, shpenzimet për personelin dhe shpenzime të tjera (operative apo/edhe për
aktivet fikse), janë përfshirë në modelin e prezantuar në Aneksin 4.1. Sikurse vërehet,
të parat nuk janë të rëndësishme dhe për të dytat vlerësohet se 1% e rritjes së tyre
atribuon në 33% rritje të kostove.
Përsa i përket rolit që kanë shpenzimet e personelit, meqenëse këto janë të matura si
raport ndaj aktiveve totale dhe kanë vlerë shumë të vogël, përllogaritja e logaritmit
natyral e zvogëlon edhe më tej madhësinë përmes të cilave ato përfaqësohen.
Gjithsesi, edhe kur madhësia e palogaritmuar përfshihet në vlerësimin e funksionit të
kostos, pa cënuar cilësinë e modelit, vërehet se variabli lidhur me shpenzimet e
Kapitulli 4: Rezultate dhe Interpretime B.Hoxha (Kurti)
85
personelit ndikon në mënyrë mjaft modeste (vetëm rreth 6%), megjithëse pozitivisht
dhe i rëndësishëm në nivelin 99% të besueshmërisë, totalin e kostove të bankave.
Pavarësisht pritjeve që norma e likuiditetit të ndikojë pozitivisht funksionin e kostos,
vlerësimet e kryera tregojnë për mungesë të rëndësisë së këtij treguesi. Vetëm në një
rast (modeli i dytë) paraqitet ky variabël i rëndësishëm vetëm në nivelin 90% të
besueshmërisë, duke treguar se rritja prej 1% e normës së likuiditetit rrit kostot me
4%. Nga ana tjetër, treguesi norma e kapitalit të vet ndaj aktiveve totale nuk është i
rëndësishëm për funksionin e kostos së bankave, përveçse në një rast (modeli në
Aneks 4.1) ku variabli është pozitiv në nivelin 5% të rëndësisë. Elasticiteti i
funksionit të kostos edhe në këtë rast paraqitet relativisht i ulët, pavarësisht ndikimit
që mendohet të ketë niveli i kapitalit të vet në kostot e huamarrjes dhe për rrjedhojë
edhe në kostot e prodhimit ku treguesi në fjalë konsiderohet si input. Nga ana tjetër,
vlerësime të ndryshme të provuara për qëllimin e kësaj teme, tregojnë se funksioni i
kostove është totalisht i pandjeshëm ndaj normës së provigjoneve të kredive të këqia
ndaj kredive totale. Ndoshta ky variabël nuk ndikon direkt tek funksioni i kostove.
Kjo ndodh edhe në modelet ku nuk përfshihen variablat e kontrollit të nivelit
makroekonomik. Në të vërtetë, edhe një pjesë e literaturës empirike që i kushtohet
trajtimit të funksionit të kostove të bankave ka gjetur se dy treguesit e fundit të
trajtuar nuk kanë qenë të rëndësishëm në vlerësimin e funksionit të kostove të
bankave për vendet e Europës juglindore (Staikouras et al., 2008).
Gjithashtu edhe treguesi i fitimit të bankave, ROA, nuk paraqitet i rëndësishëm në
asnjë prej skenarëve të ndërtuar me qëllim vlerësimin e funksionit të kostove. Kjo
nënkupton se norma e fitimit, pavërisht nëse është e lartë apo e ulët, nuk ndikon direkt
në nivelin e kostove. Vetë ROA mund të mos jetë direkt e lidhur me kostot e bankave.
Kjo është një arsye pse gjenerohet koefiçent i parëndësishëm në të gjitha modelet e
vlerësimit të funksionit të kostos. Rezultate të ngjashme të mungesës së ndikimit të
këtij treguesi mbi efiçencën e bankave gjenden shpesh edhe në literaturën përkatëse.
Për shembull Ariff dhe Can (2008) nuk gjejnë ndonjë ndikim të rëndësishëm të këtij
treguesi mbi efiçencën, qoftë në terma të kostove apo edhe të përfitimeve për bankat
në Kinë. Po kështu edhe Fries dhe Taci (2004) për bankat në vendet e Europës
Juglindore.
Modelet e vlerësuar të kostove kontrollojnë edhe ndikimin e disa variablave të
mjedisit, të cilët matin në nivel agregat efektin e disa prej treguesve kryesorë
Kapitulli 4: Rezultate dhe Interpretime B.Hoxha (Kurti)
86
makroekonomikë mbi kostot e bankave. Sikurse u prezantuan edhe në çështjen 3.1.2,
këto janë norma e inflacionit, norma mesatare e interesit të depozitave si edhe PBB
për frymë. Sikurse edhe pritej, norma e inflacionit ka shenjë negative në nivelin 5%
dhe 1% të rëndësisë (në vartësi të modelit të vlerësimit). Megjithatë, ndjeshmëria e
funksionit të kostove ndaj këtij treguesi është relativisht shumë e vogël, duke qënë se
vlerësohet se rritja me një pikë përqindje e normës së inflacionit, do të ndikonte në
drejtim të kundërt nivelin e kostove, me ndryshimin prej rreth 0,5% të tyre. Duke
qënë se norma e inflacionit ka qënë në zbritje në shumicën e kohës së marrë në
konsideratë për vendet në analizë, duket se kjo ecuri mund të ketë ndikuar pozitivisht
në nivelin e kostove të bankave.
Ҫmimi i stokut të bankave pritet të lidhet me normën e interesit të depozitave, dhe kjo
e fundit pa dyshim ndikon edhe në nivelin e kostove të bankave. Sikurse pritej,
treguesi në fjalë ka shenjë pozitive dhe shpjegon në mënyrë domethënëse funksionin e
kostove në mënyrë të qëndrueshme. Konkretisht, rritja me 1% në normat e interesit të
depozitave do të shkaktojë rritje me rreth 15% në nivelin e kostove të bankave të
rajonit. Përsa i përket ndikimit që mund ketë niveli i zhvillimit ekonomik të vendit në
funksionin e kostove të bankave në rajon, ai është matur përmes variablit të produktit
të përgjithshëm bruto për frymë. Megjithëse pritjet lidhur me shenjën e lidhjes së
supozuar ishin të diskutueshme, rezultatet tregojnë se rritja e PBB për frymë me 1%
shkakton rritjen me rreth 50% në nivelin e kostove të bankave. Grigorian dhe Manole
(2002) gjithashtu kanë gjetur një lidhje pozitive dhe të fortë midis PBBs për frymë
dhe kostove të bankave, ndërsa Yildirim dhe Philippatos (2002) kanë zbuluar lidhje të
fortë pozitive midis rritjes së GDP reale dhe kostove.
Bankat me pjesë të kontrollit nga pronarë të huaj strategjik nuk janë shumë më
efiçente krahasuar me të tjerat që kanë pronësi të huaj, por jo të karakterit strategjik si
dhe ato me kapital vendas. Kjo tregon se bankat me kapital të huaj nga investitorë
strategjik, jo domosdoshmërisht kanë aftësitë e një menaxhimi më të mirë të rrezikut
dhe avantazhe në teknika operacionale që sigurohen përmes bankave mëmë jashtë
kufijve. Zhvillimi teknologjik mund të ketë bërë që edhe bankat homologe me kapital
më heterogjen të zhvillohen në mënyrë të ngjashme dhe të operojnë jo shumë ndryshe,
në përpjekje të arritjes së efiçencës përmes strukturës së kostove.
Një faktor tjetër mjedisi që është supozuar se ndikon tek performanca e sistemit
bankar dhe për të cilin është kontrolluar në modelet e vlerësimit të funksionit të
Kapitulli 4: Rezultate dhe Interpretime B.Hoxha (Kurti)
87
kostove të bankave, është indeksi i BERZH, si tregues i reformave në sistemin bankar.
Sikurse u parapri në çështjen 4.1.2, marrëdhënia midis reformave bankare dhe
efikasitetit të kostove nuk është lineare, për këtë arsye është përdorur edhe variabli që
mat vetë këtë tregues në katror. Sikurse pritej, shenja e variablit pranë indeksit është
pozitive, dhe e katrorit të tij është negative. Megjithatë, vetëm në modelin e tretë ku
kontrollohet edhe për ndikimin e krizës financiare botërore, indeksi me të dy variablat
e marrë në konsideratë është i rëndësishëm në nivelin 10% dhe 5% të rëndësisë. Ky
rezultat konfirmon lidhjen në formë këmbanore (e anasjellta e formës së shkronjës U)
midis funksionit të kostove të bankave dhe indeksit të reformave në sistemin bankar të
prodhuar nga BERZH.
Në modelin e tretë kontrollohet edhe për efektet që mund të ketë patur kriza botërore
financiare e viteve 2007-2008 në sistemin bankar të vendeve të rajonit. Variabli
cilësor i ndërtuar për këtë qëllim, i cili merr vlerën 1 për periudhat nga viti 2008 deri
në vitin e fundit për të cilin ekzistojnë të dhënat, 2013, është pozitiv dhe i
rëndësishëm në nivelin 95% të besueshmërisë. Kjo tregon se bankat e marra në
analizë në të vërtetë janë ndikuar nga fenomenet që prekën sistemin financiar botëror,
dhe përkatësisht në mënyrë pozitive mbi funksionin e tyre të kostove. Tendenca të
tilla janë gjetur edhe për bankat në Republikën Ҫeke (Repkova, 2015) apo për bankat
nga vendet e tjera të rajonit si Poloni, Rumani, Rusi dhe Hungari (Nitoi dhe Spulbar,
2015). Ndërkaq, Spulbar dhe Stojanovic (2016) vlerësojnë se efiçenca e bankave në
ekonomitë e Bashkimit Europian (EU-27 dhe Kroacia) gjithashtu është ndikuar nga
kriza financiare botërore.
Në tabelën 4.2 paraqiten vlerësime të funksionit të kostove duke kontrolluar vetëm
për faktorët që përbëjnë mjedisin e brendshëm bankar. Qëllimi këtu është të
vëzhgohet vetëm ndikimi i këtyre faktorëve, duke abstraguar nga efektet që sjellin
faktorët makroekonomikë të analizuar më lart. Të gjithë faktorët konsiderohen të
rëndësishëm, si dhe shpjegojnë në mënyrë të rëndësishme funksionin e kostove.
Gjithashtu, duke iu referuar vlerës së γ, dy modelet e para në këtë tabelë prodhojnë një
shpjegim më të mirë të funksionit të kostove, megjithë kufizimin e vëzhgimeve (rreth
50 më i vogël se në modelin e fundit). Konkretisht, vlera e γ e barabartë me 0,81
tregon se rreth 81% e devijimit në tetë variablat e marrë në konsideratë, bëhet shkak i
inefiçencës teknike të bankave, që do të thotë se këta e ndikojnë më së shumti
efiçencën e bankave të marra në shqyrtim.
Kapitulli 4: Rezultate dhe Interpretime B.Hoxha (Kurti)
88
Heqja dorë nga dy prej variablave shpjegues (për të cilët një pjesë e të dhënave
mungojnë), ka rritur mundësinë e numrit më të madh të vëzhgimeve për të cilat vlerat
janë të pranishme. Si rezultat, modeli i fundit bazohet në 595 vëzhgime me 62 grupe.
Ndërkohë, rezultatet lidhur me rëndësinë, sikurse edhe shenjën e të gjithë variablave
të analizuar mbeten të pandryshuar. Pronësia e huaj strategjike në këto modele që
kontrollojnë vetëm për faktorët mikroekonomikë të varësisë së funksionit të kostos,
ndryshe nga rezultatet e treguara në Tabelen 4.1, këtu është një faktor pozitiv që
ndikon në mënyrë të rëndësishme në nivelin e kostove të bankave. Duket se bankat që
operojnë nën pronësinë e investitorëve të huaj strategjikë kanë mundësinë të
përballojnë kosto më të larta në përmbushjen e qëllimeve të tyre. Gjithashtu, në
periudhat pas vitit 2008, edhe në këta skenarë vlerësimet tregojnë se bankat
përballojnë nivele më të larta të kostove krahasuar me periudhat e mëparshme.
Megjithatë, supozohet se ky fenomen ka ndikuar më së shumti vetë efiçencën e
operimit të aktiviteteve bankare, sikurse presim të konfirmohet në ҫështjen në vijim.
Tabela 4. 2 Funksionet e kostos me faktorë në nivel banke
Variablat Shpjegues M5 M6 M7
Konstantja -1.546 *** -1.749 *** -0.679 ***
(0.242) (0.231) 0.226
Pronësi e huaj strategjike 0.128 ** 0.146 *** 0.158 ***
(0.05) (0.05) 0.05
Depozitat totale (ln) 0.728 *** 0.741 *** 0.425 ***
(0.021) (0.0210 (0.027)
Kreditë totale (ln) 0.363 ***
(0.027)
Rezervat për kreditë e këqia ndaj kredive totale 0.035 * 0.041 **
(0.019) (0.019)
Kreditë neto ndaj aktiveve totale (ln) 0.381 *** 0.395 ***
(0.042) (0.042)
Shpenzimet për interesat ndaj fondeve totale 0.055 *** 0.06 *** 0.057 ***
(0.009) (0.009) (0.009)
Shpenzimet e tjera (përjashtuar interesat) ndaj
aktiveve totale
0.043 *** 0.043 *** 0.045 ***
(0.002) (0.002) (0.002)
Periudha pas 2008 (dummy=1) 0.100 *** 0.103 *
(0.040) (0.043)
γ 0.814 0.808 0.535
Numri i vëzhgimeve 546 546 595
Numri i grupeve 59 59 62 Shënim: Vlerat në kllapa tregojnë gabimin strandart. ***, ** dhe * tregojnë nivelin e
rëndësisë së variablit respektivisht në shkallët 1%, 5% dhe 10%.
Kapitulli 4: Rezultate dhe Interpretime B.Hoxha (Kurti)
89
4.3 Efiçenca e bankave në vite
Duke u mbështetur në rezultatet e marra nga vlerësimi i funksionit të kostove të
shpjeguara më lart, dhe përkatësisht tek vlerat e koefiçentëve të modelit 4, në vazhdim
do të shpjegohet mënyra e përllogaritjes së nivelit të efiçencës së bankave të Ballkanit
perëndimor si dhe ecuria që ka patur ky tregues i rëndësishëm i aktivitetit bankar ndër
vite. Rezultatet e përftuara nga funksioni i kostove sipas përshkrimit në çështjen 4.2,
jep mundësinë që të ruhet variabli i varur i vlerësuar si dhe të matet niveli i efiçencës
së aktivitetit të bankave. Sikurse u analizua edhe në kapitullin 4, kosto efiçenca
llogaritet si funksion eksponencial i vlerës negative të mbetjeve të vlerësuara nga
modeli. Konkretisht, kjo shprehet sipas ekuacionit CE = exp(-ûi), vlerësuar pa
variancën kohore. Duke qënë se ky tregues i llogaritur direkt (i prodhuar nga STATA
që vlerëson modelin) mund të nënvlerësojë nivelin e inefiçencës, është përllogaritur
më tej niveli i efiçencënsë bankave duke u bazuar në vetë kuptimin që merr funksioni
eksponencial, përkatësisht: E = 1- (1/CE), ku kufiza e dytë (1/CE) përfaqëson nivelin
e inefiçencës. Kuptohet që kjo përllogaritje lejon krahasim të drejtpërdrejtë të
niveleve të efiçencës/inefiçencës midis bankave (vendeve) duke qënë se merr vlera
nga 0 deri në 1, dhe shuma e të dy pikëve, pra të efiçencës dhe inefiçencës është e
barabartë me 1.
Duke përdorur vlerësimet e funksionit të kostove të bankave sipas modelit 4, për
arsyet e theksuara më lart, është llogaritur dhe niveli i efiçencës së bankave sipas
shteteve. Treguesit kryesorë statistikorë që lidhen me shpërndarjen e vlerave që merr
pikërisht niveli i efiçencës llogaritur sipas kostove, paraqiten në tabelën e mëposhtme
4.3. Sikurse vihet re, përgjithësisht nuk ka ndonjë ndryshim thelbësor midis nivelit të
efiçencës së kostove, sipas të cilit operojnë bankat e vendeve të marra në shqyrtim. Ka
një dallim të lehtë të Serbisë me prirje më pozitive, dhe nga ana tjetër të Maqedonisë
me prirje më negative krahasuar respektivisht me bankat në vendet e tjera. Megjithatë,
edhe pse bankat në Serbi dallojnë fare pak në nivelin e kosto efiçencës, këtu paraqitet
edhe një variancë më e lartë, pra ka një ndryshueshmëri relativisht më të lartë të kosto
efiçencës midis bankave të vetë këtij vendi, krahasuar me vendet e tjera. Gjithashtu,
ky vend paraqitet edhe me numrin më të lartë të vëzhgimeeve. Nga ana tjetër, Mali i
Zi duket se ka banka me variacion më të vogël të kosto-efiçencës, ndërkohë që
Kapitulli 4: Rezultate dhe Interpretime B.Hoxha (Kurti)
90
gjithsesi edhe numri i tyre është realisht më i vogël (duke patur parasysh edhe
përmasat e këtij vendi).
Mesatarja totale e nivelit të efiçencës për të gjitha bankat e marra në analizë është
rreth 89 pikë përqindje. Duke iu referuar vlerave më të ulta dhe më të larta që merr
kosto-efiçenca, vërehet se Serbia është vendi që ka banka me efiçencë më të ulët, por
edhe me efiçencë më të lartë me 2 pikë përqindje në secilin rast. Ndërkohë, nga
përllogaritjet duket se bankat më efiçente në të gjitha vendet, përjashtuar Serbinë,
arrijnë pothuajse të njëjtin nivel të kosto-efiçencës në pikë përqindje. Ndërsa, përsa i
përket ecurisë kohore të kosto-efiçencës, përsëri tre shtete,Shqipëri, Maqedoni dhe
Mal i Zi qëndrojnë më pranë, ndërsa Serbia dallon për nivel më të lartë në prirjen
kohor.
Tabela 4. 3 Niveli i efiçencës së bankave sipas shteteve
Vendet nr.vëzhgimesh mesatare devijimi
standart
Minimumi Maksimumi
Shqipëri 117 0.890 0.013 0.844 0.909
Mali i Zi 71 0.890 0.011 0.857 0.908
Maqedoni 137 0.888 0.013 0.852 0.907
Serbi 270 0.896 0.015 0.826 0.929
Figura 4.1 i referohet pikërisht prirjes kohore që ka ndjekur efiçenca sipas strukturës
së kostove të vlerësuara të bankave të katër vendeve të Ballkanit perëndimor. Është e
dukshme që, megjithëse bankat në Serbi për periudhën e fillimit të marrë në shqyrtim
fillojnë nga një nivel më i ulët i kosto-efiçencës, ato përparojnë më mirë për
periudhën në vazhdim, duke tejkaluar bankat homologe në vendet e tjera të Ballkanit
perëndimor. Bankat në Malin e Zi gjithashtu kanë përmirësuar tregues të kostove
duke rritur efiçencën më shpejt sesa vendet e tjera. Sikurse duket nga figura e
mëposhtme, në vitin 2003 fillojnë krahasimisht nga një pozicion më i pafavorshëm,
duke performuar relativisht njësoj me bankat në vendet e tjera në vitin 2007.
Përsa i përket ndikimit që supozohet të ketë patur kriza financiare botërore e vitit
2008, në këtë analizë mund të argumentohet se ky fenomen ka ngadalësuar disi ritmin
e rritjes së efiçencës së kostos së bankave që veprojnë në katër shtetet e marra në
studim. Kështu, ndërsa deri në 2008 vërehet rritje e vazhdueshme e kosto-efiçencës,
kjo prirje nuk përcillet më për periudhën pas 2008. Ecuria mbetet relativisht konstante
dhe me luhatje, me ndonjë trend të lehtë rritjeje me periodik 2-3 vjeҫar, por gjithsesi
Kapitulli 4: Rezultate dhe Interpretime B.Hoxha (Kurti)
91
pa iu larguar trendit relativisht të qëndrueshëm të kosto-efiçencës. Duke vënë re këtë
trend relativisht konstant në vazhdim pas vitit 2008, mund të argumentohet se edhe
për vitet në vijim për të cilat të dhënat nuk janë të disponueshme për qëllime të këtij
studimi, mund të mos ketë dallime të dukshme në ecurinë e efiçencës të vlerësuar
sipas strukturës së kostove. Gjithashtu vërehet se të gjitha bankat nga të katër vendet
më së shumti konvergojnë në nivelin e kosto-efiçencës në fund të periudhës së marrë
në shqyrtim.
Figura 4. 1 Efiçenca e bankave në vite
0.82
0.83
0.84
0.85
0.86
0.87
0.88
0.89
0.9
0.91
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
Viti
pe
rqin
dje
Shqiperi Mali i Zi Maqedoni Serbi
Përsa i përket nivelit kosto-inefiçencë të matur në pikë përqindje, rezultatet e
shprehura më lart e konkretisht të paraqitura edhe në figurë përmes aspektit tjetër –
atij të efiçencës, konvergojnë me ato që gjenden në literaturën përkatëse për vendet e
rajonit. Për shembull, Kasman dhe Yildirim (2006) në analizë të bankave të disa
vendeve të Europës Juglindore për vitet 1995-2002 e vlerësojnë nivelin e inefiçencës
me rreth 0,2 pikë përqindje mesatarisht. Ndër to, Estonia performon më mirë, me
inefiçencë më të ulët (0,17). Ndërkaq, mund të vihet re nga figura e mësipërme se për
vitet 2000-2003 për bankat e vendeve të rajonit të Ballkanit perëndimor inefiçenca e
kostove vlerësohet me rreth 0,15-0,12 pikë përqindje. Tabela e mëposhtme paraqet
vlerat mesatare të kosto-inefiçencës në pikë përqindje sipas shteteve për vitet 2000-
2013, duke bërë dallmin midis bankave me investitor strategjike dhe jo. Këto janë
përllogaritur, sikurse edhe vlerat e kosto-efiçencës në figurën e mësipërme duke u
bazuar në përllogaritjet e koefiçentëve të përftuar nga modeli 4 i vlerësimit të kostove.
Kapitulli 4: Rezultate dhe Interpretime B.Hoxha (Kurti)
92
Rezultatet e paraqitura këtu tregojnë se ka një dallim të lehtë në nivelin e kosto-
inefiçencës duke avantazhuar qartë bankat me investitor strategjik. Këto kanë pikë
përqindje më të ulta të kosto-inefiçencës krahasuar me bankat e tjera homologe, duke
konfirmuar hipotezën rreth mundësisë për efiçencë më të madhe të llojit të parë të
bankave edhe në kushtet e pjekurisë së kushteve ekonomike dhe të tregjeve të
vendeve të Ballkanit perëndimor.
Tabela 4. 4 Kosto-inefiçenca mesatare në pikë përqindje sipas vendeve
Bankat me Shteti Mesatarja Devijimi
Standard
Investitor
strategjik
Shqipëri 0.108 0.013
Mali i Zi 0.108 0.012
Maqedoni 0.108 0.012
Serbi 0.101 0.013
Total 0.105 0.013
jo investitor
strategjik
Shqipëri 0.115 0.011
Mali i Zi 0.114 0.009
Maqedoni 0.117 0.013
Serbi 0.109 0.015
Total 0.113 0.014
Në çështjen tjetër do të fokusohemi më ngushtë në sistemin bankar shqiptar për të
treguar karakteristika të kosto-efiçencës në mënyrë më të aktualizuar, meqenëse të
dhëna të përditësuara për zërat me interes në vlerësimin e funksionit të kostove nuk
ishin të mundura për bankat nga vendet e tjera.
4.4 Efiçenca e bankave në Shqipëri – rezultate të përditësuara
Në këtë pjesë shtjellohet në mënyrë më të detajuar dhe të përditësuar funksioni i
kostos për bankat në Shqipëri. Për këtë janë shfrytëzuar të dhëna të sistemit bankar në
vend, lidhur me të njëjtët tregues të trajtuar edhe më lart, por të përditësuara deri për
periudhën Shtator 2016. Vlera e shtuar e kësaj analize është se këtu llogaritet dhe
analizohet ecuria në vite e kosto-efiçencës së secilës bankë deri në periudhën më të
fundit për të cilën ekzistojnë të dhëna. Duke iu referuar të njëjtës metodologji sikurse
edhe më lart për bankat nga vendet e Ballkanit perëndimor, është vlerësuar struktura e
Kapitulli 4: Rezultate dhe Interpretime B.Hoxha (Kurti)
93
kosto-efiçencës në bazë të së cilës është përllogaritur edhe niveli i efiçencës në pikë
përqindje.
Duke iu referuar vetëm bankave në Shqipëri, evidentohet se në 71 përqind të rasteve,
ato janë me pronësi të huaj strategjike. Ndër këto të fundit vërehet se ka nivele më të
larta të kostove (gati 3 herë) krahasuar me bankat nën pronësi thjesht të huaj apo
private vendase (Aneksi 4.3). Megjithatë, këto banka kanë nivele më të ulta të totalit
të kredive deri në katër herë, si dhe të kredive neto përkundrejt totalit të aktiveve.
Nga ana tjetër, bankat me investitor strategjik të huaj kanë grumbulluar më shumë
depozita sesa institucionet e tjera homologe, deri në 2,5 herë, ndërkohë që përballojnë
vetëm 1,2 herë më shumë shpenzime për interesat si raport ndaj fondeve totale. Për
më tepër, shpenzimet e tjera që përjashtojnë shpenzimet për interesat (të shprehura si
raport ndaj totalit të aktiveve) janë më të ulta për kategorinë e bankave me investitorë
të huaj strategjikë. Po kështu, edhe shpenzimet e personelit si raport ndaj totalit të
aktiveve janë pak më të ulëta sesa në bankat e tre shteteve të tjera.
Bankat me investitor të huaj strategjik shfaqen me më shumë epërsi edhe përsa i
përket treguesve të fitimeve të matur me normën e kthimit ndaj aktiveve të veta ROA
që është rreth 1,7 herë më e lartë për të parat krahasuar me homologet e tjera.
Gjithsesi, kjo shoqërohet edhe me një devijim standart më të lartë nëse i referohemi
edhe vlerave minimale që për bankat me investitor të huaj strategjik shkon deri në 5
herë më poshtë sesa për bankat e tjera (përkatësisht në vlera negative). Bankat me
investitorë strategjik janë më të favorizuara edhe në raportin e kapitalit të vet ndaj
totalit të aktiveve dhe gjithashtu mbajnë rezerva më të larta për kreditë e këqia si
raport ndaj totalit të kredive, sikurse kanë edhe provigjone më të ulta për kreditë. Në
raport me të gjitha bankat e tjera të Ballkanit perëndimor në këtë studim, këta tregues
për bankat në Shqipëri janë rreth dy herë më të vegjël. Këto raporte më të ulta të
rezervave për kreditë e këqia dhe të kapitalit të vet mund t’i vendosin bankat që
operojnë në Shqipëri në pozita më të pafavorshme financiare krahasuar me homologet
në vendet fqinjë. Kjo për më tepër në kushtet kur edhe norma e kredive të këqia është
relativisht më e lartë se në vendet e tjera.
Shpenzimet për interesa që kryejnë bankat në Shqipëri nuk ndryshojnë relativisht
shumë krahasuar me bankat e tjera të rajonit (si raport i fondeve totale). Ndërkohë,
shpenzimet e tjera përjashtuar ato për interesa gjithashtu janë pothuajse sa gjysma e
asaj që gjendet në vendet e tjera (si raport nga aktiveve fikse apo aktiveve totale). Për
Kapitulli 4: Rezultate dhe Interpretime B.Hoxha (Kurti)
94
më tepër, shpenzimet për personelin në raport me totalin e aktiveve janë më të larta në
rajon (duke përfshirë Shqipërinë) sesa në bankat që operojnë në vendin tonë. Duke
qënë se përllogaritjet tregojnë për raporte të ngjashme midis shpenzimeve për jo-
interesa (nointeta) dhe atyre për personelin (peta), këto diferenca në nivelin e
shpenzimeve për personelin tregojnë më së shumti për një vlerësim më të ulët të
kapitalit njerëzor apo edhe për përmirësimin e tij përmes proceseve të trajnimit sesa
mund t’i atribuohen ndonjë diference në nivel produktiviteti.
Statistikat përshkruese të bankave që operojnë në Shqipëri paraqiten të detajuara në
Aneksin 4.4. Për krahasime janë përdorur statistikat përshkruese të bankave në vendet
e tjera të rajonit të paraqitura në kapitullin e mëparshëm. Duke ndjekur të njëjtën
llogjikë metodologjie sikurse dhe në çështjen e parë të këtij kapitulli, nga vlerësimi i
funksionit të kostove për bankat që operojnë në Shqipëri u morën rezultate, të cilat
theksojnë ndikimin pozitiv të depozitave totale mbi kostot, si dhe të normës së
kapitalit të vet ndaj aktiveve, të shpenzimeve për interesa dhe të llojeve të tjera të
shpenzimeve mbi kostot e bankave. Struktura e funksionit të kostove të vlerësuar në
këtë rast paraqitet në Aneksin 4.5. Duke u nisur nga indeksi që tregon γ e barabartë
me 0,96, duket se rreth 96% e devijimit në të dhëna e marra në konsideratë bëhet
shkak i inefiçencëa teknike të bankave. Në këto kushte, nisur edhe nga vlera log
likelihood e modelit, ky paraqitet si një modelim i përshtatshëm, nga i cili mund të
llogariten nivelet e efiçencës së bankave si pikë përqindje. Duke vepruar njësoj
sikurse edhe në përllogaritjen e kryer në ҫështjen e mëparshme, u përftuan vlerat e
kosto-efiçencës në pikë përqindje sikurse në figurën e mëposhtme me ngjyrën e
theksuar.
Kapitulli 4: Rezultate dhe Interpretime B.Hoxha (Kurti)
95
Figura 4. 2 Kosto-efiçenca në pikë përqindje sipas bankave që operojnë në
Shqipëri
0.84
0.85
0.86
0.87
0.88
0.89
0.9
0.91
0.92
1
2
3
4
5
6
78
9
10
11
12
13
Shënim: Numrat rendorë 1-13 u referohen bankave përkatësisht sipas renditjes në
Aneksin 5.6
Figura 4.2 tregon se banka që operon në mënyrë më të suksesshme në termat e kosto-
efiçencës është ajo që ka dhe një histori më të gjatë në sistemin bankar shqiptar që
aktualisht është edhe nën pronësi të huaj strategjike. Duket se rreth gjysma e bankave
në tregun bankar shqiptar veprojnë me nivel të kosto-efiçencës që ndodhet më lart se
niveli mesatar prej rreth 89,6 pikë përqindje dhe me devijim standart prej 1,5%.
Figura e mësipërme gjithsesi paraqet një vlerësim mesatar ndër vite për periudhën nga
viti 2000 deri në periudhën më të fundit (viti 2015). Në këtë aspekt është me interes të
vërehet edhe ecuria ndër vite e efiçencës së bankave. Kështu, ndërsa përshkrimi i
mësipërm i kosto-efiçencës u bazua në një model të pasur me variabla, të cilët të
gjithë së bashku shpjegonin rreth 96% të kosto-inefiçencës, duhet pranuar se mungesa
e disa vlerave të këtyre variablave reduktojnë numrin e vëzhgimeve (në 103) madje
edhe në terma të periudhave (4-13). Për të përmirësuar këtë aspekt, u vlerësua një
model i ngjashëm por bazuar vetëm në variablat të cilët siguronin maksimumin e
vëzhgimeve (121) dhe të periudhave (6-14) duke qënë se për qëllime të këtij studimi u
Kapitulli 4: Rezultate dhe Interpretime B.Hoxha (Kurti)
96
sfidua edhe mundësia e sigurimit të të dhënave deri për periudhën shtator 2016.
Gjithsesi, duket patur parasysh edhe nevojën për mbylljen e bilancit vjetor për
konfirmimin e shumë prej treguesve financiarë, u mbështetëm deri në periudhën që
mbyllet në fund të vitit 2015.
Në aneksin 4.7 janë paraqitur rezultatet e vlerësimit të funksionit të kostove
mbështetur në maksimumin e mundshëm të vëzhgimeve dhe periudhave, me interes
përftimin e koefiçentëve për llogaritjen e kosto-efiçencës së sa më shumë bankave
deri për periudhën më të fundit. Ndër variablat e mjedisit theksohet sërish rëndësia që
kanë për funksionin e kostove norma e interesit të depozitave në nivel agregat, si dhe
pronësia e huaj strategjike. Faktorët që lidhen me nivelin e depozitave, kredive,
kapitalit të vet, shpenzimeve për interesa dhe kategori të tjera të shpenzimeve të
operimit të bankave, janë të gjitha pozitivisht të rëndësishme në nivelin 99% të
rëndësisë (përveç kredive totale në nivelin 90%). Vlera e γ e barabartë me 0,68 tregon
se rreth 68.1% e devijimit në të dhëna e marra në konsideratë bëhet shkak i
inefiçencës teknike të bankave. Treguesit Log likelihood dhe të statistikës Wald
konfirmojnë cilësinë e këtij modeli për t’u konsideruar më tej në analizë. Pas përftimit
të vlerës së parashikuar të kostove dhe efiçencës, kjo e fundit u përllogarit në pikë
përqindje dhe rezultatet jepen në tabelën në Aneksin 5.8. Për ta bërë më të
perceptueshme ecurinë ndër vite dhe mundësinë e krahasimit midis bankave, ky
informacion u organizua në grafikun e figurës 4.3.
Figura 4. 3 Kosto-efiçenca në pikë përqindje sipas bankave në vite në Shqipëri
0.78
0.8
0.82
0.84
0.86
0.88
0.9
0.92
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
Viti
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
Kapitulli 4: Rezultate dhe Interpretime B.Hoxha (Kurti)
97
Përsa i përket krahasueshmërisë midis bankave, figura e mësipërme konfirmon
pozicionet e figurës paraardhëse. Gjithsesi, është e dukshme se edhe bankat që dukej
se nuk performonin mirë krahasuar me të tjerat, ndër vite kanë përmirësuar në mënyrë
të vazhdueshme efiçencën në termat e kostove në pikë përqindjeje. Edhe në këtë rast
duket se rritja në efiçencë ka qënë me ritme më të mira në periudhën para vitit 2008,
krahasuar me periudhën që vijon më pas. Ky lloj trendi gjithsesi është i ngjashëm me
atë që gjendet edhe për bankat e tjera të rajonit sipas gjetjeve më herët në këtë
kapitull, apo sikurse konfirmohet shpesh edhe nga literatura. Megjithatë, përfshirja e
variablit cilësor (për vitin 2008 dhe më pas) që kontrollonte për këtë efekt nuk jepte
rezultat të rëndësishëm në funksionin e kostove të bankave në Shqipëri.
4.5 Përfundime
Ky kapitull u përqëndrua në vlerësimet empirike të funksioneve të kostove me
qëllimin final të analizës së efiçencës bazuar në kosto. Treguam se metoda e përdorur
është ajo që bazohet në Kufirin Stokastik të Kostos. Përshkrimi i kushteve për një
model sa më efikas, përvec të tjerash, nënkuptonte nevojën e një rezultati me vektorin
γ sa më të lartë pranë numrit 1, me qëllim që modeli i kufirit të konsiderohet si
shpjegues i ineefiçencës së njësisë prodhuese. Vlerësimet e përftuara përgjithësisht
treguan për ndikim me rëndësi dhe sipas pritjeve të variablave shpjegues mbi kostot e
bankave të marra në shqyrtim.
Duke u bazuar në formën logaritmike të funksionit të kostove, koefiçentët e përftuar
nga vlerësimi empirik me programin STATA 11 mund të interpretohen si elasticitete,
pra si tregues direkt të ndjeshmërisë së kostove ndaj secilit faktor të trajtuar. Përsa i
përket faktorëve të mjedisit, këta rezultuan përgjithësisht të rëndësishëm dhe sipas
shenjës që pritej. Sikurse edhe parashikohej nga literatura përkatëse, norma e
inflacionit ndikon në uljen e kostove të operimit të bankave, duke qënë se ky tregues
ndikon drejtpërdrejt te kostot e kredimarrësve. Sigurisht që norma kombëtare e
interesit të depozitave do të rriste nivelin e kostove, dhe kjo ndodh në mënyrë të
rëndësishme në të gjitha vlerësimet empirike të përftuara. Nga ana tjetër, pavarsisht se
PBB për frymë konsiderohet se reflekton rritjen e mirëqënies ekonomike të një vendi,
ky tregues gjithashtu do të ndikojënë rritjen e kostove të shërbimit bankar. Pavarësisht
Kapitulli 4: Rezultate dhe Interpretime B.Hoxha (Kurti)
98
pritjeve, indeksi bankar i llogaritur nga BERZH nuk ka ndonjë ndikim mbi
performancën e bankave. Ndërsa pronësia me investitor të huaj strategjik paraqitet si
faktor që rrit kostot në mënyrë të rëndësishme vetëm nëse merr pjesë si faktor mjedisi
krahas faktorëve në nivel banke. Në këtë aspekt, nga përllogaritjet e kosto-inefiçencës
duket se ky tregues shërben si kusht për një nivel më të ulët të inefiçencës.
Variablat e tjerë që ndikojnë në mënyrë të rëndësishme dhe konvergjojnë me gjetjet e
literaturës empirike mbi kosto-efiçencën e bankave, janë niveli i depozitave dhe
kredive, rezervat për kreditë e këqia dhe pa dyshim ato variabla që përfaqësojnë
çmimet e inputeve dhe outputeve të bankave. Këto janë shpenzimet për interesat, si
dhe kategoritë e tjera të shpenzimeve, shpenzimet e personelit dhe ato të kapitalit.
Duhet të tërheqim vëmendjen edhe lidhur me ecurinë në kohë të kosto-efiçencës së
bankave në vendet e Ballkanit perëndimor, që tregon për përmirësim të vazhdueshëm
dhe të dukshëm që nga viti 2000. Megjithatë vërehet se kjo prirje përparon më pak pas
vitit 2008, gjë që mund të jetë pasojë e performancës së sistemit financiar kudo në
botë pas krizës globale financiare të vitit 2008. Variabli cilësor i prezantuar për të
evidentuar këtë dukuri gjithsesi nuk rezulton i rëndësishëm.
Nëse do të krahasonim performancën e bankave sipas shteteve të marra në analizë,
duket se ato që operojnë në Serbi janë edhe më efiçente në terma të kostove, ndërsa
kosto-efiçenca e bankave në vendet e tjera nuk përbën ndonjë dallim të theksuar.
Përsa i përket bankave në Shqipëri, analiza empirike konfirmon heterogjenitetin midis
tyre në terma të nivelit të kosto-efiçencës dhe evidenton dukshëm ndonjë bankë në të
dy kahet e vlerësimit (kosto efiçente dhe inefiçente).
Në dritën e rezultateve të paraqitura këtu, në kapitullin pasues do të mundësohet një
përmbledhje e të gjithë studimit në nivelin e përmbushjes së objektivave të
përcaktuara në Hyrjen e punimit.
Kapitulli 5: Përfundime dhe Rekomandime B.Hoxha (Kurti)
99
KAPITULLI 5: PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME
Sektori bankar në vendet e Europës Juglindore ka kaluar përmes transformimeve të
shumta që pas ndërrimit të sistemeve ekonomike nga ai i centralizuar në ekonomi
tregu. Këto ndryshime kanë prekur gjithashtu Ballkanin perëndimor, megjithëse
ekonomitë e vendeve përkatëse kanë përparuar më dobët në terma të përgjithshëm të
reformimit apo edhe performancës. Megjithatë, proceset e liberalizimit, derregullimit
dhe inovacionit financiar mund të konsiderohen si faktorë që kanë përmirësuar
cilësinë e sektorit bankar. Jo vetëm strukturat drejtuese të bankave, por edhe
infrastruktura rregulluese e sektorit do të ishin të interesuara mbi analiza të efiçencës
së bankave, në terma të përfitimeve apo të kostove.
Pavarësisht studimeve ekzistuese mbi tematikën e përzgjedhur për këtë temë që
përfshijnë edhe Shqipërinë apo edhe vendet e tjera të analizuara këtu, ato
përgjithësisht janë kryer mbi një grupim të konsiderueshëm bankash pa lejuar shumë
të kontrollohet për heterogjenitetin midis tyre. Ndërkohë, pa dyshim që ka diferenca
në zhvillimin ekonomik të vendeve të Europës Juglindorë dhe madje atyre të
Ballkanit, të cilat i bëjnë më pak të përshtatshme analizat e bazuara në grupime të
gjera të njësive prodhuese. Në këtë aspekt, ky studim mundëson një analizë në terma
të një grupimi më të ngushtë të bankave që operojnë në katër vende të ngjashme për
nga e kaluara e sistemit ekonomik dhe ecurisë jo shumë entuziaste drejt procesve që
do të mundësonin hyrjen e tyre në Bashkimin Europian. Shqipëria, Mali i Zi,
Maqedonia dhe Serbia kanë gjithashtu një historik të ngjashëm të zhvillimit të sistemit
bankar gjatë dekadave të fundit. Madje, disa prej bankave me investitor të huaj
strategjik i gjejmë që operojnë njëherësh në të katër këto shtete. Edhe në këtë aspekt,
do të ishte me interes të vërehej shkalla e kosto-efiçencës midis bankave që mund të
kenë të njëjtë bankë mëmë. Për këto arsye dhe të tjera që përbëjnë vlerën e shtuar të
këtij punimi, ky studim përbën një kontribut modest në fushën e studimit të sistemit
bankar dhe përkatësisht të efiçencës së sektorit.
Rëndësia e një teme të tillë rritet nëse konsiderohet se zhvillimi ekonomik i një vendi
varet ndërmjet faktorëve të tjerë, shumë edhe nga zhvillimi i bankave tregtare. Një
Kapitulli 5: Përfundime dhe Rekomandime B.Hoxha (Kurti)
100
sistem i shëndoshë bankar sjell një rritje të shpejtë në sektorë të ndryshëm të
ekonomisë. Banka merr para nga individët në formën e depozitave apo llogarive
rrjedhëse dhe i investon këto para në investime të tjera fitimprurëse. Ato ofrojnë
mundësi aksesi për kredi dhe shërbime financiare për individët, bizneset, qeveritë në
nivel kombëtar dhe ndërkombëtar duke ndikuar në zhvillimin ekonomik të shtetit si
dhe të gjithë rajonit gjeografik ku ajo operon.
Përmbledhje
Ky punim ka përdorur metodologji të ndërthurur teorike, përshkruese dhe empirike
për të realizuar qëllimin e parashtruar në hyrje të studimit dhe është orientuar drejt
gjetjes së përgjigjeve për shtatë pyetjet kërkimore të ngritura. Në këtë përmbledhje, në
vijim po orientohemi duke iu përgjigjur secilës prej këtyre pyetjeve.
Lidhur me pyetjen e parë, në kapitullin e parë treguam se ecuria e treguesve lidhur me
kreditë, aktivet dhe depozitat në bankat e katër vendeve paraqet një prirje të lehtë
rritës për vitet 2008-2015, ku dallohet Shqipëria dhe Maqedonia, e para sidomos për
rritjen e depozitave. Ndërsa në Malin e Zi, këta tregues kanë një formë të U-së ku
nivelet e kredisë për vitin 2015 nuk kanë arritur ende normat e atyre të vitit 2008. Në
Shqipëri vihet re një nivel konstant i kredive që nga viti 2011, me një rritje të lehtë për
2016. Këto ecuri lidhen pa dyshim me ambjentin ekonomik ku operojnë bankat, si dhe
ndikojnë në mënyrë të ndërsjelltë edhe strukturën e kostove të tyre. Pavarësisht
ngjashmërive, sistemet bankare në të katër vendet paraqesin edhe veҫoritë përkatëse.
Ndër këto spikat treguesi i likuiditetit, i cili sinjalizon për një efiçencë të mundshme
më të ulët në Shqipëri, për shkak të mos përdorimit të fondeve të përftuara nga
depozitat dhe nivelit të ulët të kreditimit krahasuar me to.
Pyetja e dytë paraqiti nevojën e shtjellimit të aspekte teorike që shpjegojnë efiçencën
e bankave, duke u nisur nga supozimi bazë se bankat si ndërmjetës financiarë
operojnë si çdo firmë në sektorë të tjerë. Në këtë aspekt, në kapitullin e dytë u ndalëm
në supozime lidhur me efiçencën, strukturën e kostos të paraprirë nga nevoja për të
përcaktuar mirë kategoritë e inputeve dhe outputeve të këtyre lloj firmave, u shtjelluan
më gjerë me qëllim krahasimin e modelve të ndryshme të ndjekura në literaturë për
analizën e efiçencës së bankave. Një vështrim mbi metodat e përdorura për matjen e
efiçencës mundëson përgjigjen për gjetjen e tretë që interesohet për metodat kryesore
të trajtuara në literaturën empirike dhe që mundësojnë matjen e efiçencës në sektorin
bankar. Kapitulli i dytë gjithashtu hedh dritë mbi faktin se ky mision mund të
Kapitulli 5: Përfundime dhe Rekomandime B.Hoxha (Kurti)
101
realizohet duke përdorur modelet parametrike si dhe modelet jo parametrike, të cilat
nisen nga teknika të ndryshme për përpunimin e të dhënave. Të dyja janë modele
gjerësisht të përdorura në literaturë. Qëllimi i paraqitjes së këtyre modeleve ishte i
rëndësishëm në kuadrin e përzgjedhjes që u bë më tej lidhur me metodologjinë e
përdorur për matjen e efiçencës në sektorin bankar të vendeve të Ballkanit
perëndimor.
Ndër të tjera, evidenca nga rishikimi i literaturës lidhur me vlerësime të efiçencës së
bankave në vende të ndryshme dhe veçanërisht në vendet e Europës Juglindore,
krijuan bazën për hartimin e një metodologjie të përshtatshme për t’u zhvilluar më tej
në këtë punim. Po mbi këtë bazë u bë përcaktimi i variablave që shpjegojnë
funksionin e kostove të bankave për vendet e Ballkanit. Depozitat, kreditë,
shpenzimet për interesat, kostot e punës dhe shpenzimet e tjera përbëjnë përkatësisht
kategoritë e inputeve dhe outputeve, si dhe çmimeve të tyre që do shërbejnë si
komponentë kryesorë të kostove. Kjo analizë mundëson edhe përftimin e përgjigjes
për pyetjen e katërt kërkimore të këtij studimi.
Më tej, variablat e mjedisit konsiderohet se janë gjithashtu të rëndësishëm në
përcaktimin e kosto-efiçencës së bankave. Këto mund të grupohen në faktorë
agregatë, sikurse PBB për frymë, norma e inflacionit, norma kombëtare e interesit të
depozitave, karakteristikat e strukturës së tregut dhe displina e tij, si dhe reformat në
sistemin bankar kontrollojnë për ndikimet që kanë kushtet e përgjithshme të tregut,
faktorët institucionalë dhe zhvillimi i përgjithshëm ekonomik mbi performancën e
bankave. Edhe struktura e pronësisë së bankës si dhe madhësia e saj gjithashtu
konsiderohen si faktorë mjedisi, por në nivelin mikroekonomik. Këto i referohen më
së shumti mundësisë për performancë më të mirë të bankave me pronësi investitor të
huaj strategjik. Ndërsa, madhësia e bankës zakonisht vlerësohet si raport i depozitave
përkundrejt aktiveve, apo aktiveve ndaj kapitalit të vet. Gjithsesi, ky tregues mund të
interferojë me ndikimin e faktorëve të tjerë të përafërt sikurse për shembull treguesit e
përqëndrimit të tregut bankar. Për këto arsye në vazhdim ne u fokusuam vetëm te
struktura e pronësisë si variabël mjedisi mikroekonomik. Gjithsesi, variablat e
përdorur në analizën empirike tregojnë për divergjenca (por jo shumë të theksuara)
midis bankave të të katër vendeve.
Analiza empirike mundëson përgjigjen e pyetjes së pestë kërkimore. Kështu, përsa i
përket faktorëve të mjedisit, këta rezultuan përgjithësisht të rëndësishëm dhe sipas
Kapitulli 5: Përfundime dhe Rekomandime B.Hoxha (Kurti)
102
shenjës që pritej. Sikurse edhe e parashikuar nga literatura përkatëse, norma e
inflacionit ndikon në uljen e kostove të operimit të bankave, duke qënë se ky tregues
ndikon direkt më shumë te kostot e kredimarrësve. Në të gjitha vlerësimet empirike të
përftuara, rezultatet tregojnë se norma kombëtare e interesit të depozitave do të rriste
në mënyrë të rëndësishme nivelin e kostove. Po kështu edhe PBB për frymë, sikurse
edhe në një pjesë të literaturës empirike, rezulton të ketë ndikim pozitiv tek kostot e
shërbimit bankar duke i rritur ato. Pavarësisht pritjeve, indeksi bankar i llogaritur nga
BERZH nuk ka ndonjë ndikim mbi performancën e bankave. Ndërsa pronësia me
investitor të huaj strategjik paraqitet si faktor që rrit kostot në mënyrë të rëndësishme
vetëm nëse merr pjesë si faktor mjedisi krahas faktorëve në nivel banke. Në këtë
aspekt, nga përllogaritjet e kosto-inefiçencës duket se ky tregues shërben si kusht për
një nivel më të ulët të inefiçencës.
Variablat e tjerë që ndikojnë në mënyrë të rëndësishme dhe konvergjojnë me gjetjet e
literaturës empirike mbi kosto- efiçencën e bankave, janë niveli i depozitave dhe
kredive, rezervat për kreditë e këqia dhe pa dyshim ato variabla që përfaqësojnë
çmimet e inputeve dhe outputeve të bankave. Këto janë shpenzimet për interesat, si
dhe kategoritë e tjera të shpenzimeve, shpenzimet e personelit dhe ato të kapitalit.
Duhet të tërheqim vëmendjen edhe lidhur me ecurinë në kohë të kosto- efiçencës së
bankave në vendet e Ballkanit perëndimor, që tregon për përmirësim të vazhdueshëm
dhe të dukshëm që nga viti 2000. Megjithatë vërehet se kjo prirje përparon më pak pas
vitit 2008, gjë që mund të jetë pasojë e performancës së sistemit financiar kudo në
botë pas krizës globale financiare të vitit 2008. Variabli cilësor i prezantuar për të
evidentuar këtë dukuri gjithsesi nuk rezulton i rëndësishëm.
Përgjigjen për pyetjen e gjashtë mund ta marrim nëse do të krahasonim performancën
e bankave sipas shteteve të marra në analizë. Duket se ato banka që operojnë në Serbi
janë edhe më efiçente në terma të kostove, ndërsa kosto- efiçenca e bankave në vendet
e tjera nuk shfaq ndonjë dallim të theksuar. Përsa i përket bankave në Shqipëri,
analiza empirike konfirmon heterogjenitetin midis tyre në terma të nivelit të kosto-
efiçencës dhe evidenton dukshëm ndonjë bankë në të dy kahet e vlerësimit (kosto
efiçente dhe inefiçente). Ky konfirmim shërben dhe si përgjigje për pyetjen e shtatë
kërkimore. Konfirmohet ajo çfarë predikohej edhe në literaturën e shtjelluar më herët,
sipas së cilës bankat e mëdha, apo/edhe ato me kapital nga investitorë të huaj
strategjik, kanë mundësi të rritin efiçencën e operimit të tyre krahasuar me homologet
Kapitulli 5: Përfundime dhe Rekomandime B.Hoxha (Kurti)
103
e tjera. Gjithashtu, pavarësisht mungesës së rëndësisë të variablit cilësor për periudhat
pas krizës financiare të 2008s, konfirmohen pritjet teorike se një goditje e tillë patjetër
që ka sjellë efekte në performancën e bankave. Pas kësaj periudhe nuk vërehet më një
përmirësim i mëtejshëm i efiçencës. Por kjo mund të vijë pjesërisht edhe për arsye se
priten përmirësime më së shumti në vitet e para të veprimtarisë së firmave sesa pas
fazës së pjekurisë së tyre, megjithëse ekonomitë e shkallës do të ndikonin për të
kundërtën.
Rekomandime
Disa rekomandime modeste që rrjedhin nga studimi i kryer mbështetur në analizën
teorike, përshkruese si dhe atë empirike do të mund të jepen me qëllim përmirësimin
në nivel manaxherial por edhe në nivel politikash institucionale në nivel
mikroekonomik apo edhe qëndror, që kanë të bëjnë me sistemin bankar.
Vecanërisht strukturat drejtuese të bankave duhet të kujdesen që të organizojnë
strukturën e prodhimit dhe të kostove duke patur parasysh mundësinë e funksionimit
përmes inefiçencave që mund të shkaktohen për shkak se tregjet nuk janë perfekte.
Për këtë arsye, rekomandohet të rishikohen teoritë e firmës si të zbatueshme edhe për
firmat që shërbejnë në sektorin e parasë, bankat, me qëllim rritjen e efiçencës. Ndërsa
ekzistojnë metoda të ndryshme që japin një vlerësim të kënaqshëm të efiçencës sipas
fitimit apo kostove, përzgjedhja e modelit më të përshtatshëm duhet të marrë parasysh
avantazhet dhe disavantazhet e secilës prej tyre, duke vlerësuar edhe mundësinë e
variablave për të kryer vlerësimin e kërkuar.
Analiza përshkruese e sistemit bankar të vendeve të rajonit tregon se Shqipëria
paraqitet në disavantazh përsa i përket kapaciteteve në përdorimin e likuideteve, duke
rrezikuar kështu mundësinë për sigurimin e normave të kthimit. Jo vetëm strukturat
drejtuese të bankave, por edhe vendimmarrës në nivel të qeverisë qëndrore duhet të
kujdesen për krijimin e kushteve të favorshme që do të nxitnin investimet në ekonomi,
përmes përdorimit të mjeteve likuide tashmë ekzistuese. Kjo do të rriste
produktivitetin në ekonominë shqiptare në tërësi, duke mundësuar edhe punëzënie më
të madhe të faktorit njerëzor. Nga ana tjetër, vendet që përballen me likuiditete të
pamjaftueshme, do të duhet të kujdesen që sistemi bankar përkatës të mos prodhojë
mundësinë për ndonjë krizë financiare, të shkaktuar nga pamundësia e bankave për të
Kapitulli 5: Përfundime dhe Rekomandime B.Hoxha (Kurti)
104
shlyer detyrimet ndaj depozituesve për shkak të niveleve të larta të huadhënieve.
Politikëbërësit edhe në këtë rast duhet t’i paraprijnë këtyre kushteve përmes politikave
monetare shtrënguese apo qoftë edhe ato fiskale. Rasti i Malit të Zi konfirmon se
masa të tilla kanë mundur të sjellin në ekuilibra të pranueshëm raportin e huave ndaj
depozitave pas vitit 2010, gjë që vihet re edhe në vendet e tjera ku ky raport nuk është
shumë poshtë vlerës 1, me përjashtim të Shqipërisë.
Analiza empirike mbi sistemin bankar të katër vendeve tregoi se bankat më të mëdha
shfaqen si më efiçente nga pikpamja e kostove krahasuar me bankat e vogla. Kjo
mund të sjellë sugjerimin se, në përgjithësi, bankat në rajon mund të përmirësojnë
kosto-efiçencën duke rritur përmasat e tyre. Për këtë mund të kryhen shkrirje apo
blerje të bankave më të vogla. Teorikisht, bankat me përmasa më të mëdha vërtet
rrisin mundësinë për përqëndrim më të madh të tregut, por nga ana tjetër, rritja e
përmasave përmes rritjes dhe të njësive të prodhimit krijon mundësitë për uljen e
kostove mesatare afatgjata, sidomos nëse firmat/bankat mund të përfitojnë nga
ekonomitë e shkallës. Në këtë aspekt, sikurse shprehen edhe Ross dhe Giustiniani
(2006), një politikë konkurruese që nxit rritjen e bankave dhe racionalizimin e
kostove, për shembull përmes shkrirjeve dhe blerjeve dhe/apo hyrjes së bankave
ndërkombëtare mund të ndihmojnë në përmirësimin e efiçencës së bankave.
Përgjithësisht, bankat e huaja me investitor strategjik paraqiten më efiçente,
megjithëse ky përfundim që vjen si rrjedhojë e rezultateve empirike konfirmohet për
bazën e të dhënave në përgjithësi nga të katër vende, por jo për Shqipërinë në veҫanti.
Në këtë aspekt, supozime të mundshme do të ishin se proceset liberalizuese dhe
rregulluese të cilat kanë mundësuar rritjen e investimeve të huaja në sektorin bankar, i
kanë bërë ato njëherësh më efiçente në termat e kostove. Në këtë kuadër, vazhdimësia
e proceseve reformuese në sistemet ekonomike të Ballkanit perëndimor do të mund të
krijonin një klimë më të favorshme edhe për performancën e sistemit bankar, si dhe
për rritjen e besueshmërisë nga investitorët e huaj në këtë fushë.
Konsolidimi i sektorit bankar mundet të kryhet përmes proceseve të orientuara nga
tregu më shumë sesa përmes masave rregulluese të tepërta, sikurse për shembull në
rastin e Shqipërisë, së fundmi, krijimi i një fondi me kontribute të vetë bankave.
Nisma të tilla do të duhet të konsiderohen të lidhura mirë me efektet që do të kishin në
strukturën e kostove të bankave si dhe mundësitë që ky fond të përmbushë mirë
funksionin për të cilin mund të krijohet.
Kapitulli 5: Përfundime dhe Rekomandime B.Hoxha (Kurti)
105
Meqenëse gjetjet empirike përgjatë kësaj teme theksojnë rëndësinë e variablave të
mjedisit dhe veçanërisht të atyre makroekonomikë, kjo do të thotë se një stabilitet më
i lartë makroekonomik mbështet efiçencën e bankave të nivelit të dytë. Këtu do të
përfshihej edhe roli që ka progresi në reformat bankare në nxitjen e efiçencës së tyre i
matur me indeksin që prodhon BERZH. Përgjithësisht, këto gjetje empirike që
theksojnë rolin e faktorëve të mjedisit të brendshëm dhe të jashtëm në kosto-efiҫencën
e bankave gjithashtu konfirmojnë konsideratat për teori alternative ndaj asaj
tradicionale neoklasike mbi trajtimin e efiçencës së firmave dhe të bankave në mënyrë
të veçantë.
Lidhur me bankat që operojnë në Shqipëri, duke iu referuar strukturës së kostove dhe
nivelit të kosto-efiçencës, sugjerohet se këto mund të rishikojnë strukturën e çmimeve
të inputeve. Konkretisht, nivele relativisht të ulta të shpenzimeve për personelin
paraqesin rrezikun e shfaqjes së efiçencave që shpjegohen me teoritë manaxheriale të
firmës si dhe teoritë e sjelljes. Nëse menaxherët do të ndjekin interesat dhe
maksimizimin e dobisë së tyre më shumë sesa ato të bankave ku ata punojnë, kostot
mund të mos minimizohen. Për më tepër, ata mund të ndërmarrin veprime që
bashkëshoqërohen me fenomenin e rrezikut moral dhe eventualisht do të donin të
kontribuonin në rritjen e produkteve me kosto të lartë (si për shembull të kredive të
këqia). Megjithëse niveli i PBB për frymë në Shqipëri është sa 80% e mesatares së të
katër vendeve, shpenzimet për personelin (si raport ndaj totalit të aktiveve
përkatësisht) përafërsisht më pak se sa gjysma e mesatares mund të përcjellin
gjithashtu mesazhe mbi cilësinë e personelit të punësuar në banka. Për rritjen e
efiçencës së kostos është e rëndësishme ndërmarrja e proceseve rinovuese dhe hapja
ndaj rrugëve të reja të teknologjisë që duhet të pasqyrohet jo vetëm në aktivet
afatgjata materiale por edhe në përpjekje për të investuar në përmirësimin e
vazhdueshëm të kapitalit njerëzor.
Analiza e kryer, përveç vlerës së shtuar në këndvështrimin e studimit të kosto-
efiçencës së disa vendeve kryesore të Ballkanit perëndimor, shoqërohet edhe me
kufizime që rrjedhin kryesisht nga mos-plotësimi si duhet i kuadrit të faktorëve që
Kapitulli 5: Përfundime dhe Rekomandime B.Hoxha (Kurti)
106
teorikisht dhe në mënyrë empirikie paraqiten me ndikim mbi strukturën e kostove të
bankave. Mungesa e të dhënave për variabla të ndryshëm në kohë të ndryshme
shkurtonte në mënyrë jo të rëndësishme edhe kampionin e studimit, por pa cënuar
përmbushjen e qëllimit kryesor dhe plotësimin e objektivave të studimit. Kjo krijon
edhe sfida për studime të mëtejshme në fushën e trajtuar.
Referencat B.Hoxha (Kurti)
107
REFERENCAT
Ariff, M. dhe Can, L. (2008), Cost and profit efficiency of Chinese banks: A non-
parametric analysis, China Economic Review, 19(2): 260-273
Aigner, D., Lovell, C., & Schmidt, P. (1976). Formulation and estimation of stochastic
frontier production function models: Rand Corp.
Altunba, Y., Gardener, E., Molyneux, P., & Moore, B. (2001). Efficiency in European
banking. European Economic Review, 45(10), 1931-1955.
Anayiotos, G., Toroyan, H., & Vamvakidis, A. (2010). The efficiency of emerging
Europe's banking sector before and after the recent economic crisis. Financial
Theory and Practice, 34(3), 247-267.
Augustine C. Arize and Ioannis N. Kallianotis and Krishna M. Kasibhatla and John
Malindretos and Luis Eduardo Rivera-Solis (2008) Archive Empirical evidence
on the relationships between concentration and protability in Latin American
banking, MPRA Munich Personal RePEc Paper, No. 34902, https://mpra.ub.uni-
muenchen.de/34902/
Barisitz, S. (2007). Banking in Central and Eastern Europe 1980-2006: From
Communism to Capitalism: Routledge.
Battese, G. E., & Corra, G. S. (1977). Estimation of a production frontier model: with
application to the pastoral zone of Eastern Australia. Australian Journal of
Agricultural and Resource Economics, 21(3), 169-179.
Berger, A. N. (1993). "Distribution-free"- estimates of efficiency in the US banking
industry and tests of the standard distributional assumptions. Journal of
Productivity Analysis, 4(3), 261-292.
Berger, A. N., & DeYoung, R. (1997). Problem loans and cost efficiency in commercial
banks. Journal of Banking & Finance, 21(6), 849-870.
Berger, A. N., & Humphrey, D. B. (1992). Measurement and efficiency issues in
commercial banking Output measurement in the service sectors (pp. 245-300):
University of Chicago Press.
Berger, A., & Humphrey, D. (1997). Efficiency of financial institutions: International
survey and directions for future research, European Journal of Operational
Research, 98(2), 175-212.
Berger, A., & Mester, L. (1997). Inside the black box: What explains differences in the
efficiencies of financial institutions? Journal of Banking & Finance, 21(7), 895-
947.
Berger, A.N. and Hannan, T.H. (1998). The efficiency cost of market power in the
banking industry: a test of the ‘quiet life’ and related hypotheses, Review of
Economics and Statistics 80, 454-465.
Referencat B.Hoxha (Kurti)
108
Bokros, L. (2002). Financial Sector Development in Central and Eastern Europe.
Banking and Monetary Policy in Eastern Europe. The First Ten Years. Houdmills
and New York: Palgrave Publishing, 11-42.
Bonin, J., & Wachtel, P. (2003). Financial sector development in transition economies:
Lessons from the first decade. Financial Markets, Institutions & Instruments,
12(1), 1-66.
Bonin, J., Hasan, I., & Wachtel, P. (2005). Bank performance, efficiency and
ownership in transition countries. Journal of Banking & Finance, 29(1), 31-53.
Bonin, J., Hasan, I., & Wachtel, P. (2008). Banking in transition countries.
Bordeleau, Étienne and Christopher Graham, (2010), The impact of liquidity on bank
profitability, Bank of Canada Working Paper, No. 38.
Borovicka, J. (2007). Banking Efficiency and Foreign Ownership in Transition: Is
There Evidence of a Cream-Skimming Effect? CERGE-EI Working Paper.
Boyd, J. H., Levine, R. & Smith, B. D. (2001). The impact of inflation on financial
sector performance. Journal of monetary economics, 47, 221 – 248.
Brewster, D. (ed) 1997, Business Economics - Decision-making and the Firm, The
Dryden Press, London.
Charnes, A., Cooper, W., & Rhodes, E. (1978). Measuring the efficiency of decision
making units. European journal of operational research, 2(6), 429-444.
Cetkovic, P., (2011). Credit growth and instability in Balkan countries: the role of
foreign banks (No. 27).
De Haas, R., Van Lelyveld, I., (2006), Foreign banks and credit stability in Central and
Eastern Europe.A panel data analysis. Journal of banking and Finance, 30, 1927-
1952.
Demirguc-Kunt, A., & Levine, R. (2001). Financial structure and economic growth:
Perspectives and lessons. Financial structure and economic growth: A cross-
country comparison of banks, markets, and development, 3-14.
Demsetz, H. (ed) 1995, The Economics of the Business Firm: Seven Critical
Commentaries, Cambridge University Press, Cambridge; New York and
Melbourne.
Deprins, D., Simar, L., & Tulkens, H. (1984). "Measuring Labor-Efficiency in Post
Offices", in: Marchand, M.,Pestieau, P., & Tulkens, H. e.a. (eds), The
Performance of Public Enterprises: Concepts and Measurement. North Holland,
Amsterdam, 243-267.
Dobbs, L. (2000). Managerial Economics: Firms, Markets, and Business Decisions,
Oxford University Press, New York.
Escb, I.R.C., Ramon-Ballester, F., Pulst, D., Posch, M., Savelin, L., Manolov, S.,
Huljak, I., Kuhles, W., Jimborean, R., Papazoglou, C. and Oláh, Z., (2015).
Financial stability challenges in EU candidate and potential candidate countries
Referencat B.Hoxha (Kurti)
109
(No. 164). European Central Bank.
Farrell, M. J. (1957). The measurement of productive efficiency. Journal of the Royal
Statistical Society. Series A (General), 253-290.
Ferreira, C. (2012), Bank performance and economic growth: evidence from Granger
panel causality estimations, School of Economics and Management, Department
of Economics, University of Lisbon in its series Working Papers Department of
Economics, No. 2013/21.
Fries, S., & Taci, A. (2005). Cost efficiency of banks in transition: Evidence from 289
banks in 15 post-communist countries. Journal of Banking & Finance, 29(1), 55-
81.
Frisch, R. (1965). Theory of production: Rand, McNally & Company, Chicago.
Ghazouani, S. (2004), Does inflation impact on financial performance in the MENA
region? Journal of Banking and Finance, 423 – 442.
Goldberg, L. dhe Rai, A. (1996), The structure – performance relationship for European
banking, Journal of Bakning and Finance, 20: 745-771.
Goldsmith, R. W. (1969). Financial Structure and Development. New Haven, CT:Yale
University Press,.
Grigorian, D. and V. Manole (2002), “Determinants of commercial bank performance
in transition: An application of data envelopment analysis”, World Bank Policy
Research Working Paper 2850, June.
Grigorian, D., & Manole, V. (2006). Determinants of commercial bank performance in
transition: an application of data envelopment analysis. Comparative Economic
Studies, 48(3), 497-522.
Hasan, I., & Marton, K. (2003). Development and efficiency of the banking sector in a
transitional economy: Hungarian experience. Journal of Banking & Finance,
27(12), 2249-2271.
Hauvonen, J. J. (1970). Postwar Developments in Money and Banking in Yugoslavia
(Evolution de la monnaie et du système bancaire en Yougoslavie depuis la guerre)
(Evolución del sistema monetario y bancario de Yugoslavia en la posguerra). IMF
Staff Papers, 17(3), 563-601.
Havrylchyk, O. (2006). Efficiency of the Polish banking industry: Foreign versus
domestic banks. Journal of Banking & Finance, 30(7), 1975-1996.
Hermes, N., Nhung, V. T. H., 2010. The impact of financial liberalization on bank
efficiency: evidence from Latin America and Asia. Applied Economics, 42, 3351-
3365.
Hughes, J. dhe Mester, L. (2008) Efficiency in banking: Theory, practice and evidence,
Federal Reserve Bank of Philadelphia Research Department Working Paper, No.
08-1
Referencat B.Hoxha (Kurti)
110
Huybens, E. & Smith, B. (1999). Inflation, financial markets and long run real activity.
Journal of Monetary Economics, 43, 283 – 315.
Isik, I., & Hassan, M. (2002). Technical, scale and allocative efficiencies of Turkish
banking industry. Journal of Banking & Finance, 26(4), 719-766.
Jemric, I., & Vujcic, B. (2002). Efficiency of banks in Croatia: A DEA approach.
Comparative Economic Studies, 44(2-3), 169-193.
Kasman, A. (2005). Efficiency and scale economies in transition economies: evidence
from Poland and the Czech Republic. Emerging Markets Finance and Trade,
41(2), 60-81.
Kasman, A., & Yildirim, C. (2006). Cost and profit efficiencies in transition banking:
the case of new EU members. Applied Economics, 38(9), 1079-1090.
Keren, M., & Ofer, G. (2002). Globalization and the role of foreign banks in economies
in transition: Leon Kozminski Academy of Entrepreneurship and Management.
Košak, M., Zajc, P., & Zorić, J. (2009). Bank efficiency differences in the new EU
member states. Baltic Journal of Economics, 9(2), 67-89.
Kraft, E. (2005). 22. Banking reform in South-East Europe: accomplishments and
challenges. European Economic Integration and South-East Europe: Challenges
and Prospects, 350.
Kraft, E., & Tirtiroglu, D. (1998). Bank Efficiency in Croatia: A Stochastic-Frontier
Analysis, Journal of Comparative Economics, 26(2), 282-300.
Kraft, E., Hofler, R., & Payne, J. (2002). Privatization, Foreign Bank Entry and Bank
Efficiency in Croatia: A Fourier-Flexible Function Stochastic Cost Frontier
Analysis.
Leibenstein, H. 1978, "On the Basic Proposition of X-efficiency Theory", The
American Economic Review, vol. 68, no. 2, pp. 328
Lovell, C. K. (1993). Production frontiers and productive efficiency. The measurement
of productive efficiency: techniques and applications,eds. H.O. Fried, C.A.K.
Lovell & S.S. Schmidt, Oxford University Press, New York; Oxford, 3-67.
Lucas, R. E. J. (1988). “On the mechanics of economic development”. Journal of
Monetary Economics, 22(1), 3-42.
Matousˇek, R., & Taci, A. (2004). Efficiency in banking: empirical evidence from the
Czech Republic. Economics of Planning, 37(3-4), 225-244.
McKinnon, R. I. (1973). Money and Capital in Economic Development. Washington,
D.C.: Brookings Institution Press.
Referencat B.Hoxha (Kurti)
111
Meeusen, W., & Van den Broeck, J. (1977). Efficiency estimation from Cobb-Douglas
production functions with composed error. International economic review, 435-
444.
Mehl, A., Vespro, C., & Winkler, A. (2006). 12. Financial sector development in
South-Eastern Europe: quality matters. Financial development, integration and
stability: evidence from central, eastern and south-eastern Europe, 186.
Mertens, A., & Urga, G. (2001). Efficiency, scale and scope economies in the
Ukrainian banking sector in 1998. Emerging Markets Review, 2(3): 292-308.
Nikiel, E., & Opiela, T. (2002). Customer type and bank efficiency in Poland:
Implications for emerging market banking. Contemporary Economic Policy,
20(3), 255-271.
Nitoi, M. Dhe Spulbar, C. (2015), An examination of banks’ cost efficiency in Central
and Eastern Europe, Procedia Economics and Finance, Other Essays. London:
Macmillan, 67-142.
Pagano, M. (1993). Financial markets and growth: an overview. European economic
review, 37(2), 613-622.
Pasiouras, F., Tanna, S. dhe Zopounidis, C. (2009), The impact of of banking
regulations on banks’ cost and profit efficiency: Cross-country evidence,
International Review of Financial Analysis, 18(5): 294-302.
Poghosyan, T. (2007). Banking Efficiency and Foreign Ownership in Transition: Is
There an Evidence of a Cream-Skimming Effect?
Poghosyan, T., & Kumbhakar, S. (2010). Heterogeneity of technological regimes and
banking efficiency in former socialist economies. Journal of Productivity
Analysis, 33(1), 19-31.
Radzic, J., & Yuce, A. Banking Development In The Former Yugoslavian Republics.
International Business & Economics Research Journal (IBER), 7(9).
Robinson, J. (1952). “The generalization of the general theory”, in The Rate of Interest,
Roselli, A. (2006). Italy and Albania: financial relations in the Fascist period (Vol.
29): IB Tauris.
Rossi, S., Schwaiger, M., Winkler, G., & Nationalbank, O. (2005). Managerial
behavior and cost/profit efficiency in the banking sectors of Central and Eastern
European countries: Oesterr. Nationalbank.
Samolyk, K. (1992). Bank performance and regional economic groqth: Evidence of a
regional credit channel, Federal Reserve Bank of Cleveland Working Paper, No.
9204.
Schumpeter, J. A. (1912). The Theory of Economic Development; translated by Redvers
Opie, Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1934.
Referencat B.Hoxha (Kurti)
112
Sealey Jr, C., & Lindley, J. (1977). Inputs, outputs, and a theory of production and cost
at depository financial institutions. Journal of finance, 32(4): 1251-1266.
Šević, Ž., (Ed.) (2002). Banking Reforms in South-East Europe. Edward Elgar
Publishing.
Shaw, E. (1973). Financial Deepening in Economic Development. New York: Oxford
University Press.
Sherman, H. D., & Gold, F. (1985). Bank branch operating efficiency: evaluation with
data envelopment analysis. Journal of Banking & Finance, 9(2), 297-315.
Smirlockm M. (1985), Evidence on the (non) relationship between concentration and
profitability in banking, Journal of Money, Credit and Banking, 17(1): 69-83.
Staikouras, C., Mamatzakis, E., & Koutsomanoli-Filippaki, A. (2008). Cost efficiency
of the banking industry in the South Eastern European region. Journal of
International Financial Markets, Institutions and Money, 18(5), 483-497.
Tulkens, H. (1993). On FDH efficiency analysis: Some methodological issues and
applications to retail banking, courts, and urban transit. Journal of Productivity
Analysis, 4(1-2), 183-210.
Uchida, H. Dhe Satake, M. (2009), Market discipline and bank efficiency, Journal of
International Financial Markets Institutions and Money, 19(5): 792-802.
Wachtel, P. (2003). How much do we really know about growth and finance?
Economic review (Q1), 33-47.
Weill, L. (2003). Banking efficiency in transition economies. Economics of Transition,
11(3), 569-592.
Xu, Y., 2011. Towards a more accurate measure of foreign bank entry and its impact on
domestic banking performance: The case of China. Journal of Banking and
Finance, 35: 886–901.
Yiladirim, H. S., Philippatos, G. C., 2007. Efficiency of banks: recent evidence from
the transition economies of Europe, 1993–2000. European Journal of Finance,
13, 123-143.
Yildirim H.S. and G.C. Philippatos (2002), “Efficiency of banks: Recent evidence from
the transition economies of Europe, 1993 – 2003,” unpublished paper, University
of Tennessee, April.
Yildirim, H., & Philippatos, G. (2007). Efficiency of Banks: Recent Evidence from the
Transition Economies of Europe, 1993-2000. The European Journal of Finance,
13(2), 123-143.
Zajc, P., 2006. A Comparative Study of Bank Efficiency in Central and Eastern Europe:
The Role of Foreign Ownership. International Finance Review, 6, 117-156.
Bibliografi B.Hoxha (Kurti)
113
BIBLIOGRAFI
Allen, F. dhe Brealey, R. (1980). Principles of Corporate Finance, McGraw Hill.
Arun, T. G., & Turner, J. D. (2004). Corporate Governance of Banks in Developing
Economies: concepts and issues. Corporate Governance: An International
Review, 12(3), 371-377.
Berglof, E. dhe Roland, G. (1998). Soft Budget Constraints and Banking in Transition
Economies, Journal of comparative economics, 26(1): 18-40.
Bhattacharya, S. dhe Thakor, A.V. (1993). Contemporary Banking Theory, Journal of
Financial Intermediation, 3(1): 2-50.
Bikker, J. dhe Bos, J. (2008). Bank Performance: A Theoretical and Empirical
Framework for the Analysis of Profitability, Competition and Efficiency,
Routlege.
Boubakri, N., Cosset, J. C., Fischer, K., & Guedhami, O. (2005). Privatization and
bank performance in developing countries. Journal of Banking & Finance,
29(8), 2015-2041.
Boyd, J. H., & De Nicolo, G. (2005). The theory of bank risk taking and competition
revisited. The Journal of finance, 60(3), 1329-1343.
Brealey, R., Myers, S. C., Myers, S. (2003). Financing and risk management,
McGraw Hill.
Casu, B., Girardone, C. dhe Molyneux, P. (2006). Introduction to Banking, Prentice
Hall, London.
Choi, S., & Hasan, I. (2005). Ownership, governance, and bank performance: Korean
experience. Financial Markets, Institutions & Instruments, 14(4), 215-242.
Cook, W. D., Hababou, M., & Tuenter, H. J. (2000). Multicomponent efficiency
measurement and shared inputs in data envelopment analysis: an application to
sales and service performance in bank branches. Journal of productivity
Analysis, 14(3), 209-224.
Epure, M. dhe Lafuente, E. (2014). Monitorint bank performance in the presence of
risk, Graduate School of Economics, Barcelona University.
Fethi, M. D., & Pasiouras, F. (2010). Assessing bank efficiency and performance with
operational research and artificial intelligence techniques: A survey. European
Journal of Operational Research, 204(2): 189-198.
Fuentes, R. and C. Maquieria, (2000). Institutional Arrangements to Determine Loan
Repayment in Chile, IADB Working Paper R-374.
Galindo, A. and M. Miller, 2001, “Can Credit Registries Reduce Credit Constraints?
Empirical Evidence on the Role of Credit Registries in Firm Investment
Decisions,” mimeo, www.iadb.org/res/seminars?events.htm
Hart, O. D. (1988). Incomplete Contracts and the Theory of the Firm. Journal of Law,
Economics, & Organization, 4(1), 119-139.
Hays, F., De Lurgio, S. dhe Gilbert, A. (2009). Efficiency ratios and community bank
performance, Journal of Finance and Accountancy, 1(1): 1-15.
Bibliografi B.Hoxha (Kurti)
114
Holmstrom, B. R., & Tirole, J. (1989). The theory of the firm. Handbook of industrial
organization, 1, 61-133.
Laffont, J. J., & Martimort, D. (2009). The theory of incentives: the principal-agent
model. Princeton university press.
Levine, R., 2003. The Corporate Governance of Banks: A Concise Discussion of
Concepts and Evidence, Discussion Paper No. 3, Global Corporate Governance
Forum.
Micco, A., Panizza, U., & Yanez, M. (2007). Bank ownership and performance. Does
politics matter?. Journal of Banking & Finance, 31(1), 219-241.
Mullineaux, D. J., & Pyles, M. K. (2010). Bank marketing investments and bank
performance. Journal of Financial Economic Policy, 2(4), 326-345.Pi, L., &
Timme, S. G. (1993). Corporate control and bank efficiency. Journal of Banking
& Finance, 17(2), 515-530.
Dabla-Norris, E. dhe Floerkemeier, H. (2007). Bank efficiency and market structure:
What determines banking spreads in Armenia?, IMF Working Paper, No. 134.
Rhoades, S. A. (1998). The efficiency effects of bank mergers: An overview of case
studies of nine mergers. Journal of Banking & Finance, 22(3), 273-291.
Ross, K. and A. Giustiniani, (2006). Financial Intermediation in FYR Macedonia,
IMF Selected Issues SM/06/345, (Washington: International Monetary
Fund).
Stiglitz, J. and A. Weiss, (1981). Credit Rationing in Markets with Imperfect
Information, American Economic Review, 71, 393–410.
Stankevičienė, J., & Mencaitė, E. (2012). The evaluation of bank performance using a
multicriteria decision making model: a case study on Lithuanian commercial
banks. Technological and Economic Development of Economy, 18(1), 189-
205.Tobin, J. dhe Golub, S. (1998). Money, Credit and Capital, McGraw-Hill,
Boston.
Williamson, O. E. (2002). The theory of the firm as governance structure: from choice
to contract. The Journal of Economic Perspectives, 16(3), 171-195.
Yeh, Q. J. (1996). The application of data envelopment analysis in conjunction with
financial ratios for bank performance evaluation. Journal of the Operational
Research Society, 47(8), 980-988.
Anekse B.Hoxha (Kurti)
115
ANEKSE
Aneks 3.1 Variablat e përfshirë në modelin e kosto-efiçencës së bankave
Analiza e Kufirit Stokastik
Te perbashkata Modeli 1
Modeli
2 Variabla kontrollues
Variabl
a
Dummy
Outpu
t Inputet Inputet
Karakteri
stika të
bankave
Karakteri
stika të
Shteteve
Emri i bankës
Shteti D1
Viti
Pronësia D2
Aktivet (A)
Kapitali i vet (E)
Kosto totale (TC)
Depozita totale Y1
Kreditë totale (TL) Y2
Shpenzime për interesa/Fonde totale
Çmimi i
fondeve
(P1)
Çmimi i
fondeve
(P1)
Shpenzime totale jo interesa/Aktive
totale
Çmimi i
Inputev
e Jo-
Financi
are
(P2)
Shpenzime personeli/Aktive totale
Çmimi i
Punës
(P2)
Shpenzime të tjera operative/Aktive
afatgjata materiale
Çmimi i
Kapitalit
(P3)
Kapitali i vet/Aktive totale BSV1 Z1
Depozita totale/Fonde totale BSV2 Z2
Aktive likuide/ Fonde nga klientë dhe
fonde të tjera afat shkurtëra BSV3 Z3
Provigjone për kredi/Kredi totale BSV4 Z4
Kthimi nga aktivet (ROA) BSV5 Z5
PBB për frymë CSV1 Z6
Indeksi i BERZH CSV2 Z7
Inflacioni CSV3 Z8
Depozita/ km katror CSV4 Z9
Norma e interesit të depozitave CSV5 Z10
Anekse B.Hoxha (Kurti)
116
Aneks 3.2 Statistika Përshkruese mbi variablat në modelet e kosto – efiçencës
I gjithë kampioni prej 638 bankash për të katër shtetet
summarize inflrate depintrate gdp_c ebrd_index roa foreignstra domestpriv foreign tc
tc_ta td tl td_ta e_ta llp_gl ril_gl inte_totf nointe_ta pe_ta oe_fa
Variable | Obs Mean Std. Dev. Min Max
-------------+--------------------------------------------------------
inflrate | 638 6.902331 10.12937 -2.167 111.959
depintrate | 637 6.657582 6.206443 2.62 78.7
gdp_c | 638 4435.821 1588.193 870.1365 7335.897
ebrd_index | 638 2.782539 .341696 1 3
roa | 634 .4923111 4.64032 -43.477 28.735
-------------+--------------------------------------------------------
foreignstra | 638 .5971787 .4908502 0 1
domestpriv | 638 .2210031 .4152481 0 1
foreign | 638 .7257053 .4465082 0 1
tc | 632 62996.45 144900.2 283.3525 1648594
tc_ta | 632 9.931743 8.603881 1 82.47294
-------------+--------------------------------------------------------
td | 601 425058.1 589308.4 925.3084 3292927
tl | 629 365553.7 501909.3 0 3455613
td_ta | 601 65.54297 21.48395 .4382455 94.09019
e_ta | 634 21.38994 15.73308 2.839351 150.7123
llp_gl | 599 3.662097 8.121065 -61.08083 70.34319
-------------+--------------------------------------------------------
ril_gl | 576 9.77669 12.63345 .2819067 99.47
inte_totf | 633 3.360184 2.141034 .0168875 37.76224
nointe_ta | 631 7.360885 8.323624 .4154482 79.19852
pe_ta | 610 2.306009 2.452718 .012298 36.81419
oe_fa | 635 204.0727 381.7832 2.857143 4337.288
Kampioni prej 638 bankash i ndarë sipas shteteve: (1) Shqipëria; (2) Mali i Zi; (3)
Maqedonia; (4) Serbia.
. by country, sort : summarize inflrate depintrate gdp_c ebrd_index roa foreignstra
domestpriv foreign tc tc_ta td tl td_ta e_ta llp_gl ril_gl inte_totf nointe_ta pe_ta
oe_fa
--------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------------------------
-> country = 1
Variable | Obs Mean Std. Dev. Min Max
-------------+--------------------------------------------------------
inflrate | 118 2.770881 .7372493 1.681 4.03
depintrate | 118 6.20517 1.145039 4.2 8.54
gdp_c | 118 3552.187 1052.728 1193.5 4460.3
ebrd_index | 118 2.821525 .2449756 2.33 3
roa | 118 .6061038 1.517789 -5.517 2.875
-------------+--------------------------------------------------------
foreignstra | 118 .7033898 .458711 0 1
domestpriv | 118 .1355932 .343816 0 1
foreign | 118 .8644068 .343816 0 1
tc | 118 31258.03 32743.18 469.0568 152614
tc_ta | 118 6.322874 4.132943 2.743902 46.7145
-------------+--------------------------------------------------------
td | 118 471604.7 600828 2345.284 2715279
tl | 118 265127 295747.1 0 1284791
td_ta | 118 84.3488 7.581866 52.82879 94.09019
e_ta | 117 12.90874 9.154186 4.670457 85.65766
llp_gl | 115 1.553817 1.821764 -4.733728 8.438819
-------------+--------------------------------------------------------
ril_gl | 112 4.449424 3.80376 .2819067 18.5894
inte_totf | 118 3.339472 .7495939 .5898149 4.833331
nointe_ta | 118 3.13985 1.730721 .9146342 16.15237
pe_ta | 118 1.150522 .6485038 .5226992 6.399267
oe_fa | 118 100.7393 53.55307 2.857143 306.247
Anekse B.Hoxha (Kurti)
117
-> country = 2
Variable | Obs Mean Std. Dev. Min Max
-------------+--------------------------------------------------------
inflrate | 78 3.828641 2.286492 .5 8.8985
depintrate | 77 4.01948 .772632 2.9 5.08
gdp_c | 78 5758.073 1561.377 2783.712 7335.897
ebrd_index | 78 2.766538 .3210042 2 3
roa | 77 .8253377 2.308384 -11.29 4.097
-------------+--------------------------------------------------------
foreignstra | 78 .5641026 .4990834 0 1
domestpriv | 78 .1666667 .3750902 0 1
foreign | 78 .8076923 .3966644 0 1
tc | 77 22868.51 21357.38 1641.829 102150.2
tc_ta | 77 7.793283 2.268282 3.457844 15.05376
-------------+--------------------------------------------------------
td | 72 238002.3 271108.1 4672.897 1245694
tl | 77 247935.9 264954.5 6567.315 1350080
td_ta | 72 43.90113 34.09511 .4382455 92.05977
e_ta | 77 16.73052 9.46969 4.057349 39.47368
llp_gl | 74 2.819471 4.511781 -5.700483 32.14286
-------------+--------------------------------------------------------
ril_gl | 70 5.381371 4.787026 1.11 26.19
inte_totf | 77 2.937272 1.083219 .5154639 5.873309
nointe_ta | 77 5.390248 2.562113 1.686233 12.90323
pe_ta | 77 2.057199 1.947214 .012298 6.521739
oe_fa | 77 126.2257 60.83851 37.79528 310
-> country = 3
Variable | Obs Mean Std. Dev. Min Max
-------------+--------------------------------------------------------
inflrate | 163 2.602129 2.394217 -2.167 6.667
depintrate | 163 6.626503 1.953974 4.4 11.18
gdp_c | 163 3558.345 1174.671 1664.309 4940.953
ebrd_index | 163 2.841718 .1502327 2.7 3
roa | 162 .348648 4.097442 -31.946 5.673
-------------+--------------------------------------------------------
foreignstra | 163 .4907975 .5014559 0 1
domestpriv | 163 .2822086 .4514613 0 1
foreign | 163 .6319018 .4837745 0 1
tc | 159 21403.63 24973.1 283.3525 102071.7
tc_ta | 159 7.028549 3.354559 1 19.78915
-------------+--------------------------------------------------------
td | 140 311041.9 399855.2 1005.157 1645622
tl | 156 217585.1 305981.3 424.2281 1213400
td_ta | 140 69.27899 13.94115 9.949484 88.57104
e_ta | 161 24.29002 22.06632 2.839351 150.7123
llp_gl | 155 3.591762 8.203378 -10.49672 70.34319
-------------+--------------------------------------------------------
ril_gl | 135 11.35476 12.86346 1.67 99.47
inte_totf | 160 3.177562 2.970344 .0168875 37.76224
nointe_ta | 158 4.803576 3.238944 .4154482 19.24006
pe_ta | 162 2.555098 3.788184 .2419375 36.81419
oe_fa | 162 103.2404 128.9654 15.59792 933.6539
-> country = 4
Variable | Obs Mean Std. Dev. Min Max
-------------+--------------------------------------------------------
inflrate | 279 12.0213 13.52961 6.5 111.959
depintrate | 279 7.595161 9.071248 2.62 78.7
gdp_c | 279 4952.53 1514.11 870.1365 6701.774
ebrd_index | 279 2.73595 .4423032 1 3
roa | 277 .4352816 6.090579 -43.477 28.735
-------------+--------------------------------------------------------
foreignstra | 279 .6236559 .4853385 0 1
Anekse B.Hoxha (Kurti)
118
domestpriv | 279 .2365591 .425733 0 1
foreign | 279 .6989247 .4595497 0 1
tc | 278 111371.4 206583 717.1591 1648594
tc_ta | 278 13.71633 11.29398 1.443969 82.47294
-------------+--------------------------------------------------------
td | 271 513389.4 699159.8 925.3084 3292927
tl | 278 523791.2 645699.3 2465.277 3455613
td_ta | 271 61.17427 17.00526 6.855237 92.58661
e_ta | 279 24.55898 13.13997 5.031711 91.44022
llp_gl | 255 4.900169 10.1671 -61.08083 60.77954
-------------+--------------------------------------------------------
ril_gl | 259 12.44575 15.21171 .68 97.95
inte_totf | 278 3.59122 2.170813 .1509701 20.51191
nointe_ta | 278 11.15181 11.03356 1.30501 79.19852
pe_ta | 253 2.76116 1.771788 .4245483 13.84327
oe_fa | 278 328.254 542.276 5.832113 4337.288
Anekse B.Hoxha (Kurti)
119
Aneks 4. 1 Stata output mbi rezultatet e funksionit të kostove
xtfrontier lntc inflrate lndepintrate ln_gdp_c ebrd_index indexsqr roa foreignstra
lntd lnllp_gl ril_gl lnnl_ta ln_e_ta lnla_cstf inte_totf ln_pe_ta ln_oe_fa, tvd cost
Iteration 0: log likelihood = -280084.08 (not concave)
Iteration 1: log likelihood = -646.54146 (not concave)
Iteration 2: log likelihood = -407.56201 (not concave)
Iteration 3: log likelihood = -194.83811
Iteration 4: log likelihood = -181.99904 (not concave)
Iteration 5: log likelihood = -176.28255 (not concave)
Iteration 6: log likelihood = -171.11786
Iteration 7: log likelihood = -170.29745
Iteration 8: log likelihood = -168.88168
Iteration 9: log likelihood = -168.60004
Iteration 10: log likelihood = -168.59841
Iteration 11: log likelihood = -168.59841
Time-varying decay inefficiency model Number of obs = 453
Group variable: bank Number of groups = 59
Time variable: year Obs per group: min = 1
avg = 7.7
max = 13
Wald chi2(16) = 1208.92
Log likelihood = -168.59841 Prob > chi2 = 0.0000
------------------------------------------------------------------------------
lntc | Coef. Std. Err. z P>|z| [95% Conf. Interval]
-------------+----------------------------------------------------------------
inflrate | .0095645 .0063737 1.50 0.133 -.0029277 .0220567
lndepintrate | .1159401 .0612976 1.89 0.059 -.0042009 .2360812
ln_gdp_c | .549804 .1370379 4.01 0.000 .2812147 .8183934
ebrd_index | -.2815457 1.550891 -0.18 0.856 -3.321237 2.758145
indexsqr | .0052165 .2956269 0.02 0.986 -.5742016 .5846346
roa | .0028684 .0041413 0.69 0.489 -.0052484 .0109851
foreignstra | .0227087 .0654779 0.35 0.729 -.1056256 .151043
lntd | .5721266 .0427644 13.38 0.000 .48831 .6559432
lnllp_gl | -.0046504 .0147539 -0.32 0.753 -.0335675 .0242667
ril_gl | .0033135 .002281 1.45 0.146 -.0011572 .0077842
lnnl_ta | .0998285 .0783144 1.27 0.202 -.053665 .253322
ln_e_ta | .104653 .0521112 2.01 0.045 .0025169 .2067891
lnla_cstf | -.0883913 .0377358 -2.34 0.019 -.1623521 -.0144304
inte_totf | .0631204 .0110962 5.69 0.000 .0413722 .0848685
ln_pe_ta | .0238561 .0200779 1.19 0.235 -.015496 .0632081
ln_oe_fa | .3277587 .026342 12.44 0.000 .2761293 .379388
_cons | -4.164603 2.262812 -1.84 0.066 -8.599633 .270427
-------------+----------------------------------------------------------------
/mu | 1.056396 .236934 4.46 0.000 .5920135 1.520778
/eta | -.0169331 .0095615 -1.77 0.077 -.0356733 .001807
/lnsigma2 | -1.079671 .2109502 -4.12 0.000 -1.493126 -.6662158
/ilgtgamma | 1.104364 .3038432 3.63 0.000 .5088418 1.699885
-------------+----------------------------------------------------------------
sigma2 | .3397074 .0716614 .2246693 .5136486
gamma | .7510768 .0568067 .6245349 .8455198
sigma_u2 | .2551463 .0723327 .1133769 .3969158
sigma_v2 | .084561 .0063343 .072146 .0969761
------------------------------------------------------------------------------
Anekse B.Hoxha (Kurti)
120
Aneks 4. 2
xtfrontier lntc inflrate lndepintrate Serbia ln_gdp_c ebrd_index indexsqr roa
foreignstra lntd lntl lnllp_gl ril_gl lnnl_ta ln_e_ta lnla_cstf inte_totf nointe_ta,
ti cost
Iteration 0: log likelihood = -23.10263
Iteration 1: log likelihood = -9.2110646
Iteration 2: log likelihood = 4.4272208
Iteration 3: log likelihood = 7.6474306
Iteration 4: log likelihood = 10.650295
Iteration 5: log likelihood = 10.729513
Iteration 6: log likelihood = 10.740339
Iteration 7: log likelihood = 10.7425
Iteration 8: log likelihood = 10.742915
Iteration 9: log likelihood = 10.742958
Iteration 10: log likelihood = 10.742964
Iteration 11: log likelihood = 10.742964
Time-invariant inefficiency model Number of obs = 470
Group variable: bank Number of groups = 59
Obs per group: min = 1
avg = 8.0
max = 14
Wald chi2(17) = 8720.32
Log likelihood = 10.742964 Prob > chi2 = 0.0000
------------------------------------------------------------------------------
lntc | Coef. Std. Err. z P>|z| [95% Conf. Interval]
-------------+----------------------------------------------------------------
inflrate | -.0053565 .0020815 -2.57 0.010 -.0094363 -.0012768
lndepintrate | .1190988 .0338638 3.52 0.000 .052727 .1854707
Serbia | .3689412 .0598306 6.17 0.000 .2516754 .4862069
ln_gdp_c | .279718 .0748136 3.74 0.000 .133086 .42635
ebrd_index | .2448922 .2871821 0.85 0.394 -.3179743 .8077587
indexsqr | -.0628385 .0645828 -0.97 0.331 -.1894185 .0637416
roa | -.0002979 .0028607 -0.10 0.917 -.0059047 .005309
foreignstra | .0076728 .0384249 0.20 0.842 -.0676386 .0829841
lntd | .160324 .0335412 4.78 0.000 .0945845 .2260636
lntl | .7039904 .0381407 18.46 0.000 .629236 .7787447
lnllp_gl | .0051428 .0103511 0.50 0.619 -.0151449 .0254305
ril_gl | -.0116251 .0016953 -6.86 0.000 -.0149477 -.0083024
lnnl_ta | -.4803636 .061414 -7.82 0.000 -.6007328 -.3599943
ln_e_ta | -.0674292 .0343512 -1.96 0.050 -.1347564 -.0001021
lnla_cstf | -.0193827 .0242322 -0.80 0.424 -.066877 .0281115
inte_totf | .041733 .0075384 5.54 0.000 .026958 .056508
nointe_ta | .0412559 .0016801 24.56 0.000 .037963 .0445488
_cons | -2.20238 12.13122 -0.18 0.856 -25.97913 21.57437
-------------+----------------------------------------------------------------
/mu | .7967384 12.10913 0.07 0.948 -22.93672 24.5302
/lnsigma2 | -2.633639 .0989921 -26.60 0.000 -2.82766 -2.439619
/ilgtgamma | -.536094 .2770516 -1.93 0.053 -1.079105 .0069171
-------------+----------------------------------------------------------------
sigma2 | .0718166 .0071093 .0591511 .0871941
gamma | .3690967 .0645154 .2536754 .5017293
sigma_u2 | .0265073 .0068295 .0131217 .0398928
sigma_v2 | .0453093 .0032129 .0390122 .0516065
------------------------------------------------------------------------------
Anekse B.Hoxha (Kurti)
121
. xtfrontier lntc inflrate lndepintrate Mali i Zi
ln_gdp_c ebrd_index indexsqr roa foreignstra lntd lntl
lnllp_gl ril_gl lnnl_ta ln_e_ta lnla_cstf inte_totf
nointe_ta, ti cost modeli 2 vjeter Iteration 0: log likelihood = -23.10263
Iteration 1: log likelihood = -19.539651
Iteration 2: log likelihood = -7.1740253
Iteration 3: log likelihood = -1.6603585
Iteration 4: log likelihood = -1.0375675
Iteration 5: log likelihood = -.99595103
Iteration 6: log likelihood = -.99288461
Iteration 7: log likelihood = -.99284282
Iteration 8: log likelihood = -.99284282
Time-invariant inefficiency model Number of obs = 470
Group variable: bank Number of groups = 59
Obs per group: min = 1
avg = 8.0
max = 14
Wald chi2(17) = 7823.52
Log likelihood = -.99284282 Prob > chi2 = 0.0000
------------------------------------------------------------------------------
lntc | Coef. Std. Err. z P>|z| [95% Conf. Interval]
-------------+----------------------------------------------------------------
inflrate | -.0030135 .0020904 -1.44 0.149 -.0071106 .0010836
lndepintrate | .133389 .0341034 3.91 0.000 .0665476 .2002304
Mali i Zi | -.2723886 .0883275 -3.08 0.002 -.4455074 -.0992698
ln_gdp_c | .4586762 .0804318 5.70 0.000 .3010328 .6163196
ebrd_index | .590744 .2876519 2.05 0.040 .0269566 1.154531
indexsqr | -.1704951 .0649417 -2.63 0.009 -.2977784 -.0432118
roa | .0002715 .0029008 0.09 0.925 -.0054139 .0059569
foreignstra | .0072079 .0411976 0.17 0.861 -.0735378 .0879536
lntd | .1433131 .0343852 4.17 0.000 .0759193 .2107068
lntl | .7313155 .0393414 18.59 0.000 .6542077 .8084233
lnllp_gl | .0103333 .0106367 0.97 0.331 -.0105142 .0311807
ril_gl | -.0114696 .0017629 -6.51 0.000 -.0149249 -.0080144
lnnl_ta | -.5205141 .0627548 -8.29 0.000 -.6435112 -.3975171
ln_e_ta | -.0228273 .033969 -0.67 0.502 -.0894053 .0437507
lnla_cstf | -.0246793 .024637 -1.00 0.316 -.072967 .0236085
inte_totf | .0406528 .0076674 5.30 0.000 .025625 .0556806
nointe_ta | .0422742 .001727 24.48 0.000 .0388894 .0456591
_cons | -3.647301 .8703447 -4.19 0.000 -5.353145 -1.941457
-------------+----------------------------------------------------------------
/mu | .7119765 .5354938 1.33 0.184 -.3375721 1.761525
/lnsigma2 | -2.466898 .1199119 -20.57 0.000 -2.701921 -2.231875
/ilgtgamma | -.1603985 .2836482 -0.57 0.572 -.7163388 .3955418
-------------+----------------------------------------------------------------
sigma2 | .0848477 .0101742 .0670766 .107327
gamma | .4599861 .0704579 .3281997 .597616
sigma_u2 | .0390288 .0102262 .0189857 .0590718
sigma_v2 | .0458189 .0032902 .0393702 .0522676
Anekse B.Hoxha (Kurti)
122
Aneks 4. 3
. summarize foreignstra tc tl td nlta intetotf nointeta
peta oefa eta llpgl roa rilgl gdpc ebrdindex depintrate
inflrate roa
Variable | Obs Mean Std. Dev. Min
Max
-------------+-------------------------------------------------------
-
foreignstra | 155 .7096774 .4553826 0
1
tc | 152 40106.17 125679 469.0568
1532575
tl | 151 640778.1 2339808 713
1.82e+07
td | 152 584096.6 686441.5 2345.284
2715279
nlta | 151 44.92379 16.20536 .313
87.505
-------------+-------------------------------------------------------
-
intetotf | 124 3.261809 .8229767 .4587954
4.833331
nointeta | 152 2.961072 1.607727 .9146342
16.15237
peta | 152 1.089375 .6008422 .4117481
6.399267
oefa | 152 113.6646 69.27318 2.857143
360.6813
eta | 152 12.93148 8.223498 4.670457
85.65766
-------------+-------------------------------------------------------
-
llpgl | 115 1.553817 1.821764 -4.733728
8.438819
roa | 152 .1706155 3.85248 -42.36234
2.875
rilgl | 149 5.768952 5.329127 .0240477
36.2162
gdpc | 143 3680.235 1003.877 1193.5
4589.6
ebrdindex | 143 2.852727 .2325401 2.33
3
-------------+-------------------------------------------------------
-
depintrate | 143 5.426643 2.003936 1.4
8.54
inflrate | 143 2.593455 .7755203 1.6
4.03
roa | 152 .1706155 3.85248 -42.36234
2.875
Anekse B.Hoxha (Kurti)
123
Aneks 4. 4 Statistika përshkruese mbi bankat në Shqipëri 2000-2016
. summarize foreignstra tc tl td nlta intetotf nointeta peta oefa eta llpgl roa rilgl
gdpc ebrdindex depintrate inflrate roa
Variable | Obs Mean Std. Dev. Min Max
-------------+--------------------------------------------------------
foreignstra | 155 .7096774 .4553826 0 1
tc | 152 40106.17 125679 469.0568 1532575
tl | 151 640778.1 2339808 713 1.82e+07
td | 152 584096.6 686441.5 2344.284 2715279
nlta | 151 44.92379 16.20536 .313 87.505
-------------+--------------------------------------------------------
intetotf | 124 3.261809 .8229767 .4587954 4.833331
nointeta | 152 2.961072 1.607727 .9146342 16.15237
peta | 152 1.089375 .6008422 .4117481 6.399267
oefa | 152 113.6646 69.27318 2.857143 360.6813
eta | 152 12.93148 8.223498 4.670457 85.65766
-------------+--------------------------------------------------------
llpgl | 115 1.553817 1.821764 -4.733728 8.438819
roa | 152 .1706155 3.85248 -42.36234 2.875
rilgl | 149 5.768952 4.329127 .0240477 36.2162
gdpc | 143 3680.235 1003.877 1193.5 4589.6
ebrdindex | 143 2.852727 .2325401 2.33 3
-------------+--------------------------------------------------------
depintrate | 143 4.426643 2.003936 1.4 8.54
inflrate | 143 2.593455 .7755203 1.6 4.03
roa | 152 .1706155 3.85248 -42.36234 2.875
Anekse B.Hoxha (Kurti)
124
Aneks 4. 5 Stata output i modelit të vlerësimit të kostove për bankat në Shqipëri
xtfrontier lntc inflrate lndepintrate lngdpc ebrdindex roa foreignstra lntd lnnlta
lnllpgl rilgl lneta intetotf nointeta, ti cost
Iteration 0: log likelihood = 86.489658 (not concave)
Iteration 1: log likelihood = 91.02517 (not concave)
Iteration 2: log likelihood = 92.428364
Iteration 3: log likelihood = 92.608824
Iteration 4: log likelihood = 92.803287
Iteration 5: log likelihood = 92.808978
Iteration 6: log likelihood = 92.822736
Iteration 7: log likelihood = 92.826303
Iteration 8: log likelihood = 92.831242 (not concave)
Iteration 9: log likelihood = 92.833359
Iteration 10: log likelihood = 92.834541
Iteration 11: log likelihood = 92.836866
Iteration 12: log likelihood = 92.837043
Iteration 13: log likelihood = 92.83729 (not concave)
Iteration 14: log likelihood = 92.837369
Iteration 15: log likelihood = 92.837426
Iteration 16: log likelihood = 92.837466
Iteration 17: log likelihood = 92.837468
Time-invariant inefficiency model Number of obs = 103
Group variable: bank Number of groups = 13
Obs per group: min = 4
avg = 7.9
max = 13
Wald chi2(13) = 9609.47
Log likelihood = 92.837468 Prob > chi2 = 0.0000
------------------------------------------------------------------------------
lntc | Coef. Std. Err. z P>|z| [95% Conf. Interval]
-------------+----------------------------------------------------------------
inflrate | .0087158 .0141889 0.61 0.539 -.019094 .0365256
lndepintrate | .0086276 .0794966 0.11 0.914 -.1471829 .1644382
lngdpc | -.1001607 .1098589 -0.91 0.362 -.3154801 .1151588
ebrdindex | .3712378 .1493823 2.49 0.013 .078454 .6640216
roa | -.0027585 .011213 -0.25 0.806 -.0247354 .0192185
foreignstra | -.0130244 .0455808 -0.29 0.775 -.1023612 .0763124
lntd | .9453649 .0204865 46.15 0.000 .9052121 .9855177
lnnlta | -.0674726 .0377296 -1.79 0.074 -.1414212 .0064761
lnllpgl | -.016641 .0138877 -1.20 0.231 -.0438604 .0105784
rilgl | -.0052456 .0036253 -1.45 0.148 -.0123511 .00186
lneta | .107794 .0396357 2.72 0.007 .0301095 .1854785
intetotf | .1082973 .0182535 5.93 0.000 .072521 .1440736
nointeta | .0751126 .01042 7.21 0.000 .0546897 .0955354
_cons | -2.954028 .5518951 -4.35 0.000 -4.035723 -1.872334
-------------+----------------------------------------------------------------
/mu | -1.972407 23.32705 -0.08 0.933 -47.69259 43.74778
/lnsigma2 | -1.574262 10.2095 -0.15 0.877 -21.58451 18.43599
/ilgtgamma | 3.269562 10.57419 0.31 0.757 -17.45547 23.99459
-------------+----------------------------------------------------------------
sigma2 | .2071604 2.115004 4.23e-10 1.02e+08
gamma | .9633697 .3731472 2.63e-08 1
sigma_u2 | .1995721 2.114824 -3.945408 4.344552
sigma_v2 | .0075883 .0011647 .0053055 .0098711
------------------------------------------------------------------------------
Anekse B.Hoxha (Kurti)
125
Aneks 4. 6 Lista e Bankave që operojnë në Shqipëri – pjesë e modelimit të
kosto-efiçencës
Numër Banka
1 Raiffeisen Bank Albania
2 Banka Kombetare Tregtare Sh.S.-National Commercial Bank
3 Intesa Sanpaolo Bank Albania
4 Tirana Bank SA-Banka e Tiranes Sh.A.
5 Credins Bank Sh.A
6 ProCredit Bank (Albania) Sh.A
7 Banka Societe Generale Albania Sh.A
8 Emporiki Bank - Albania SA
9 Italian-Albanian Bank-Banca Italo Albanese/ Banka Italo Shqiptare
10 Union Bank Sh.A.
11 National Bank of Greece
12 International Commercial Bank-Banka Tregtare Nderkombetare
13 Veneto Banka Sh.A.
Anekse B.Hoxha (Kurti)
126
Aneks 4. 7 Stata output i modelit të vlerësimit të kostove për bankat në Shqipëri
xtfrontier lntc lndepintrate foreignstra lntd lntl lneta intetotf lnpeta lnoefa,
ti cost
Iteration 0: log likelihood = 124.23593
Iteration 1: log likelihood = 126.24015
Iteration 2: log likelihood = 127.14067
Iteration 3: log likelihood = 127.18284
Iteration 4: log likelihood = 127.1829
Iteration 5: log likelihood = 127.1829
Time-invariant inefficiency model Number of obs = 121
Group variable: bank Number of groups = 13
Obs per group: min = 6
avg = 9.3
max = 14
Wald chi2(8) = 11138.38
Log likelihood = 127.1829 Prob > chi2 = 0.0000
------------------------------------------------------------------------------
lntc | Coef. Std. Err. z P>|z| [95% Conf. Interval]
-------------+----------------------------------------------------------------
lndepintrate | .1142498 .0392358 2.91 0.004 .0373489 .1911506
foreignstra | .0816039 .033586 2.43 0.015 .0157765 .1474313
lntd | .9098799 .0171365 53.10 0.000 .8762929 .9434669
lntl | .0176653 .0105077 1.68 0.093 -.0029293 .03826
lneta | .1201481 .0241523 4.97 0.000 .0728105 .1674858
intetotf | .0987113 .0137967 7.15 0.000 .0716702 .1257524
lnpeta | .3483572 .0324441 10.74 0.000 .2847679 .4119465
lnoefa | .110579 .0151514 7.30 0.000 .0808827 .1402752
_cons | -3.345618 .201161 -16.63 0.000 -3.739886 -2.951349
-------------+----------------------------------------------------------------
/mu | .147365 .0790674 1.86 0.062 -.0076042 .3023342
/lnsigma2 | -4.06839 .4774593 -8.52 0.000 -5.004193 -3.132587
/ilgtgamma | .7873965 .7147694 1.10 0.271 -.6135257 2.188319
-------------+----------------------------------------------------------------
sigma2 | .0171049 .0081669 .0067098 .0436048
gamma | .687272 .1536248 .3512554 .8991956
sigma_u2 | .0117557 .0081698 -.0042569 .0277683
sigma_v2 | .0053492 .0007308 .0039169 .0067814
------------------------------------------------------------------------------
Anekse B.Hoxha (Kurti)
127
Aneks 4. 8 Kosto efiçenca sipas bankave që operojnë në Shqipëri në pikë përqindje
Banka 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
1 0.914 0.914 0.913 0.913 0.914 0.914 0.913
2 0.892 0.893 0.896 0.899 0.901 0.903 0.906 0.909 0.909 0.91 0.911 0.912 0.912 0.912
3 0.906 0.908 0.908 0.907 0.907 0.907 0.907 0.900
4 0.882 0.887 0.89 0.893 0.896 0.896 0.9 0.904 0.905 0.905 0.905 0.905 0.905 0.906
5 0.897 0.9 0.901 0.903 0.904 0.905 0.906
6 0.862 0.874 0.88 0.886 0.894 0.894 0.897 0.899 0.902 0.902 0.901 0.9 0.9 0.9
7 0.894 0.9 0.901 0.902 0.901 0.902 0.903 0.903
8 0.858 0.866 0.867 0.877 0.883 0.89 0.896 0.897 0.895 0.897 0.897 0.896
9 0.881 0.882 0.883 0.884 0.886 0.887
10 0.864 0.881 0.882 0.891 0.893 0.893 0.896 0.897
11 0.882 0.885 0.901 0.9 0.9 0.9
12 0.835 0.856 0.864 0.867 0.876 0.876 0.881 0.882 0.884 0.884
13 0.872 0.876 0.882 0.885 0.889 0.892 0.891 0.889 0.887