UNDP Raport LHDI

United Nations Development Programme

Krajowy Raport oRozwoju SpoecznymPolska 2012Rozwj regionalny ilokalny

Biuro Projektowe UNDP wPolsceWarszawa 2012

Zesp autorski:Piotr Arak, Andrey Ivanov, Mihail Peleah, Adam Poszaj, Kamil Rakocy, Jakub Rok, Kamil Wyszkowski

Zesp doradczy Szkoy Gwnej Handlowej:Agnieszka Cho-Domiczak, Irena E. Kotowska, Tomasz Panek

Pomoc przy powstawaniu Krajowego Raportu oRozwoju Spoecznym:Ewa Adamiak, Mirosaw Bogdanowicz, Agnieszka Borys, Anna Chrocicka, Hanna Godlewska-Majkowska, Maciej Grabowski, Mirosaw Grochowski, Mikoaj Herbst, Agata Horanin-Bawor, ukasz Kolano, Jerzy Kwieciski, Tomasz Jagusztyn-Krynicki, RadosawMierzejewski, KonradNiklewicz, Ewa Pieszczyk, Alicja Romanowska, Ewa Rumiska-Zimny, Micha Sk, Piotr Stronkowski, Tomasz Szapiro, Dominika Sztuka, AndrzejUrmaski, Jerzy Winiewski, Bogdan Wojtyniak, PatrycjuszZarbski

Wsppraca, wskazwki oraz wsparcie podczas powstawania metodyki Lokalnego Wskanika Rozwoju Spoecznego: Iwona Borkowska, Elena Danilova-Cross, Agnieszka Haber, Jan Herbst, Eva Jespersen, RadomirMatczak, Ben Slay, Waldemar Sugocki, Rafa Trzciski, Bogdan Wojtyniak oraz Gwny Urzd Statystyczny iBiuro UNDP ds. Raportw oRozwoju Spoecznym

Wsppraca:Szkoa Gwna Handlowa, MojaPolis.pl

Koordynator projektu:Piotr Arak

Nadzr merytoryczny iautor podejcia Lokalnego Wskanika Rozwoju Spoecznego: Andrey Ivanov

Skad publikacji:Kooperatywa.org

Projekt zrealizowany na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego.Wyraone wpublikacji opinie s pogldami jej autorw. Treci prezentowane wniniejszej publikacji nie odzwierciedlaj oficjalnego stanowiska Ministerstwa Rozwoju Regionalnego ani Programu Narodw Zjednoczonych ds. Rozwoju.

Projekt wspfinansowany na ze rodkw Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Spoecznego

Program Narodw Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP) Biuro Projektowe wWarszawieSzpitalna 6/2300-031 Warszawa, Polska

ISBN-978-83-933274-7-8

Egzemplarz bezpatny

Spis treciSowo wstpne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

1 . Czym podejcie UNDP do mierzenia rozwoju spoecznego rni si od innych podej? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

1.1 Koncepcja rozwoju spoecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

1.2 Przegld miar rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

1.2.1 Przykady rnych miar rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

1.2.2 Miary rozwoju na poziomie lokalnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

1.3 Wsparcie polityk publicznych czenie nakadw zefektami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

2 . Czym jest Lokalny Wskanik Rozwoju Spoecznego? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

2.1 Wojewdztwo ipowiat aprocesy rozwojowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

2.2 Konstrukcja Lokalnego Wskanika Rozwoju Spoecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

2.3 Wymiary Lokalnego Wskanika Rozwoju Spoecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

2.3.1 Zdrowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

2.3.2 Edukacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

2.3.3 Zamono . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

2.4 Nakady polityk publicznych na rozwj spoeczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

2.4.1 Zdrowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

2.4.2 Edukacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

2.4.3 Zamono . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

2.5 Miary kontekstowe Lokalnego Wskanika Rozwoju Spoecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

3 . Stan rozwoju spoecznego wPolsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

3.1 Ranking powiatw iwojewdztw ze wzgldu na wartoci LHDI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

3.2 Wskaniki grupowe Lokalnego Wskanika Rozwoju Spoecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

3.2.1 Zamono . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

3.2.1.1 Dochd bdcy podstaw opodatkowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

3.2.1.2 Dochody zpomocy spoecznej iwiadcze rodzinnych . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

3.2.1.3 Wskanik Zamonoci na tle innych wskanikw ekonomicznych . . . . . . . . 71

3.2.2 Edukacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

3.2.2.1 Odsetek dzieci uczestniczcych wedukacji przedszkolnej . . . . . . . . . . . . . . . 79

3.2.2.2 Wyniki czci matematyczno-przyrodniczej egzaminu gimnazjalnego . . 85

3.2.3 Zdrowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90

3.2.3.1 Przecitne trwanie ycia noworodka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98

3.2.3.2 Zagregowany wspczynnik zgonw zpowodu nowotworw ichorb ukadu krenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

4 . Jak mierzy oddziaywanie polityk publicznych na rozwj spoeczny? . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

4.1 Rozwj spoeczny acykl wdraania polityk publicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

4.2 Zamono: nakady iefekty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117

4.3 Edukacja: nakady iefekty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121

4.4 Zdrowie: nakady iefekty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127

4.5 Polityka spjnoci arozwj spoeczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132

5 . LHDI awybrane aspekty otoczenia spoeczno-gospodarczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143

5.1 Kapita ludzki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144

5.2 Rynek pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148

5.3 Ubstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150

5.4 Aktywno obywatelska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152

5.5 Aktywno cyfrowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153

5.6 Ochrona rodowiska naturalnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155

5.7 Upenomocnienie kobiet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158

6 . Wnioski irekomendacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169

Aneks 1 . Tabela uytych wskanikw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176

Aneks 2 . Wartoci wskanikw syntetycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178

5Sowo wstpne

Szanowni Pastwo,

Zradoci oddaj wPastwa rce Krajowy Raport oRozwoju Spoecznym. Rozwj regionalny ilokal ny pierwsz tego rodzaju publikacj od 2007 roku, kiedy to Program Narodw Zjednoczo-nych ds. Rozwoju (UNDP) wyda raport Edukacja dla Pracy. Raport orozwoju spoecznym Polska 2007.

Niniejsza publikacja prezentuje wyniki innowacyjnego iunikalnego wskali wiata badania rozwoju spoecznego na poziomie lokalnym za pomoc nowatorskiego Wskanika Lokalnego Rozwoju Spo-ecznego (Local Human Development Index LHDI). Zosta on skonstruowany woparciu oistniejc iuznan midzynarodowo metodologi Wskanika Rozwoju Spoecznego (Human Development Index HDI), ktra suy do badania rozwoju spoeczno-ekonomicznego na poziomie krajowym. Badanie za pomoc HDI jest przeprowadzane corocznie dla wszystkich krajw wiata, woparciu odane bdce wdyspozycji systemu ONZ. Badanie zuyciem HDI jest prezentowane wcorocznych Raportach oRozwoju Spoecznym (UNDP Human Development Report HDR).

Opracowanie iwykorzystanie wskanika HDI na poziomie lokalnym (LHDI) jako narzdzia ewalu-acji polityk byo przedsiwziciem nowatorskim na skal midzynarodow. Wpisao si te ono wglobalne trendy wzakresie nowych sposobw mierzenia rozwoju, wszczeglnoci inicjatywy Komisji Europejskiej, OECD ibrytyjskiego urzdu statystycznego. Przystosowanie HDI do pomia-rw na poziomie lokalnym byo ambitnym przedsiwziciem ze wzgldu na kwesti dostpnoci danych, ale take na praktyczne zastosowanie wskanika do ewaluacji polityk. Poziom rozwoju spoecznego zosta ustalony dla wszystkich wojewdztw ipowiatw.

Badania za pomoc wskanika LHDI suy bd m.in. lepszemu powizaniu celw strategii roz-woju wojewdztw oraz strategii lokalnych zcelami krajowymi, przy zachowaniu odpowiedniej hierarchii. Ponadto, dziki wiernemu oddaniu geograficznego zrnicowania rozwoju spoecznego zyskalimy skuteczny instrument planowania, atake monitoringu ioceny dziaa wadz central-nych isamorzdowych.

Zastosowana wPolsce metodologia LHDI bdzie take przekazywana do innych krajw zainte-resowanych mierzeniem rozwoju spoecznego na poziomie regionalnym oraz wpywu poszcze-glnych polityk na rozwj. Coroczne badanie LHDI bdzie publikowane wramach kolejnych Krajowych Raportw oRozwoju Spoecznym (National Human Development Report), dla ktrych metodologia LHDI bdzie baz dla analizy trendw rozwojowych, opracowywania rekomenda-cji oraz stanie si wanym narzdziem ewaluacji polityk publicznych, wszczeglnoci polityk koncentrujcych si na rozwoju kapitau ludzkiego ispoecznego, zrwnowaonym rozwoju na poziomie regionalnym, innowacyjnoci czy podnoszeniu jakoci ycia.

Pragn podzikowa caemu zespoowi, ktry ciko pracowa, by osign ambitne cele zwizane zniniejsz publikacj ibadaniami, ktre do niej prowadziy. Wpierwszej kolejnoci naley wymieni dr Andreya Ivanova, autora koncepcji Lokalnego Wskanika Rozwoju Spoecznego, ijego zesp oraz dr Bena Slaya, Kierownika ds. Redukcji Ubstwa zRegionalnego Biura UNDP wBratysawie oraz gwnego ekonomist UNDP na Europ ikraje WNP wlatach 20082011. Podzikowania za ogrom pracy iinnowacji wmyleniu orozwoju spoecznym kieruj rwnie do Jakuba Roka, drAdama Poszaja iKamila Rakocego, ktrzy wgwnej mierze przygotowali niniejszy raport. Dzikuj rwnie za nieoceniony wkad prof. Irenie E. Kotowskiej, dr Agnieszce Cho-Domiczak

iprof.Tomaszowi Pankowi. Szczeglne podzikowania nale si rwnie Panu Konradowi Nikle-wiczowi, byemu Podsekretarzowi Stanu wMinisterstwie Rozwoju Regionalnego bez jego nie-zachwianej postawy iuporu nie udaoby si doprowadzi do stworzenia tego raportu. Dzikuj take Panu Jerzemu Kwieciskiemu, byemu Podsekretarzowi Stanu wMinisterstwie Rozwoju Regionalnego oraz drWaldemarowi Sugockiemu, ktry do niedawna peni funkcj Podsekretarza Stanu wMinisterstwie Rozwoju Regionalnego, aobecnie jest Posem na Sejm. Chciabym take serdecznie podzikowa zespoom po stronie Gwnego Urzdu Statystycznego oraz Ministerstwa Rozwoju Regionalnego za wsparcie iyczliwo. Szczeglne podzikowanie chciabym zoy na rce Pana Prezesa GUS Prof. Janusza Witkowskiego, za niezachwian wiar wprzedsiwzicie iza daleko idce wsparcie igotowo do wsppracy. Wyrazy wdzicznoci chciabym take skierowa do biorcych udzia wpracach przedstawicieli jednostek samorzdu terytorialnego, wszczeglno-ci bardzo aktywnym przedstawicielom Urzdw Marszakowskich zwojewdztwa pomorskiego, lubelskiego, mazowieckiego idolnolskiego. Bardzo dzikuj take Prof. Franciszkowi Kubiczkowi, Przewodniczcemu Rady Statystyki za wsparcie, cenne komentarze iza moliwo konsultacji raportu izastosowanej metodologii ze znakomitymi specjalistami czonkami Rady Statystyki. Chciabym take szczeglnie podzikowa wszystkim recenzentom ikonstruktywnym krytykom zastosowanego podejcia. Dziki Pastwu udao si stworzy innowacyjn analiz dobrej jako-ci. Na koniec chciabym szczeglnie podzikowa Piotrowi Arakowi, koordynatorowi projektu, wramach ktrego niniejszy raport powsta.

Zapraszam Pastwa do lektury.

Kamil Wyszkowski,Dyrektor Biura Projektowego UNDP wPolsce

7Wprowadzenie

Od czasu publikacji pierwszego Raportu oRozwoju Spoecznym w1990 roku toczy si na wiecie pasjonujca debata zzakresu zagadnie obejmujcych rozwj spoeczny. Nie trzeba dodawa, e publikowane co roku przez Program Narodw Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP) Raporty oRoz-woju Spoecznym miay istotny wpyw na debat dotyczc nierwnoci spoecznych, zrwnowa-onego rozwoju, dobrobytu, dobrostanu oraz mierzenia poziomu rozwoju wsposb inny ni tylko przez wymiar ekonomiczny. Ostatni polski Raport oRozwoju Spoecznym. Edukacja dla pracy z2007 roku przedstawia kluczowe wymiary problemw, na jakie natrafiaj polscy absolwenci szk wprocesie wchodzenia na rynek pracy. Dzi problemy te nadal s istotne iznajduj odzwier-ciedlenie wniniejszym dokumencie, atake wprezentowanym przez nas podejciu do rozwoju.

Wskanik Rozwoju Spoecznego (Human Development Index HDI) jest istotnym narzdziem zwik-szajcym wiadomo problemw, przed jakimi stoj rzdy, imoe suy mobilizowaniu wsparcia dla konkretnych projektw czy interwencji. Pomimo to, przydatno wskanika jest czsto kwestio-nowana. Najoglniej mwic, krytyka sprowadza si do pytania: Jakie wnioski mona wycign na podstawie porwnania wskanika ianalizy rankingu poszczeglnych krajw, powstaego na jego podstawie dla?. Pomimo krytyki, rezultaty bada za pomoc HDI mog nie tylko zachca rzdy do wikszego uwzgldniania celw pozaekonomicznych wich polityce, ale rwnie mog wspomc dyskusj odysproporcjach regionalnych.

Wraz zupywem czasu, wielu wybitnych specjalistw wnioso swj wkad tak do gwnychidei zawartych wRaportach oRozwoju Spoecznym, jak ido metodyki tworzenia Wskanika Rozwoju Spoecznego. Wydaje si, e nadszed czas na stworzenie nowej, atwej do replikacji winnych kra-jach miary rozwoju wwymiarze regionalnym ilokalnym, cile poczonej zpolityk publiczn. Od samego pocztku istnienia HDI by dezagregowany przez UNDP na regiony, ale metodyka ijako danych nie zapewniay powodzenia takiego projektu jako penej analizy przestrzennej. Nie byo take penej prby poczenia nakadw wniesionych na poczet poszczeglnych polityk zich

efektami wodniesieniu do rozwoju spoecznego.

W2009 roku wstrategicznym raporcie Polska 2030. Wyzwania Rozwojowe rzd polski wskazywa wzrost jakoci ycia1 obywateli jako podstawowy cel wperspektywie kolejnych lat. Podobny cel obrano wramach Dugookresowej Strategii Rozwoju Kraju wperspektywie 2030 roku. Wskani-kiem, za pomoc ktrego mierzony ma by postp wkierunku osignicia tego celu jest, zjednej strony, wzrost produktu krajowego brutto (PKB) na mieszkaca, azdrugiej zwikszenie spjnoci spoecznej oraz zmniejszenie nierwnomiernoci rozwoju spoecznego wujciu terytorialnym, jak rwnie skala skoku cywilizacyjnego spoeczestwa wstosunku do innych krajw, czego odzwier-ciedleniem jest Wskanik Rozwoju Spoecznego. HDI jest take jednym zkluczowych wskanikw redniookresowej Strategii Rozwoju Kraju 2020 oraz Strategii Rozwoju Kapitau Ludzkiego.

Biuro Projektowe UNDP wPolsce wraz zMinisterstwem Rozwoju Regionalnego iSzko Gwn Handlow rozpoczo projekt stworzenia iwykorzystania nowego miernika poziomu rozwoju spoecznego na poziomie lokalnym, ktrego metodyka jest oparta na Wskaniku Rozwoju Spo-ecznego (HDI).

1 Wtym projekcie podzia wskanikw spoecznych na rozwj spoeczny ijako ycia odpowiada mniej wicej podziaowi na obiektywny opis sytuacji yciowej (rozwj spoeczny) ina jej psychologiczne znaczenie wyraone subiektywn ocen osoby (jako ycia). Ostatnia kategoria nie jest przedmiotem niniejszej analizy.

8WPROWADZENIE

Miara odwoujca si do poziomu lokalnego pokazuje zrnicowanie regionalne. Oglny HDI nie widzi regionw inierwnoci, jakie midzy nimi powstaj. Rozwj spoeczny nie jest przecie rw-ny we wszystkich powiatach przykadowo wniektrych miejscach ludzie yj duej, awinnych s lepiej wyksztaceni.

Aby HDI mg si sta narzdziem prowadzenia polityki publicznej, musi przekazywa wicej informacji ni midzynarodowy ranking. Wtym celu konieczna jest porwnywalno danych na poziomie lokalnym. Krajowy HDI pokazuje gdzie si dany kraj si znajduje wporwnaniu do innych krajw, co jest ciekawe poznawczo, lecz wpraktyce polityki na poziomie krajowym, atym bar-dziej regionalnym ilokalnym raczej bezuyteczne. Przeniesiona metoda podejcia HDI zpoziomu oglnokrajowego do poziomu regionalnego ilokalnego moe pokaza, czym si rni jednostki administracyjne na rnych szczeblach terytorialnych, jakie s ich sabe imocne strony. Mogaby take pokaza, wjaki sposb osigaj one swoje wyniki, jakie s cele dugofalowej polityki rozwo-jowej iwreszcie, jakie powinny ztego wynika priorytety dla administracji pastwowej, zarwno na szczeblu centralnym, jak ilokalnym.

Ztej perspektywy uwzgldnienie aspektu terytorialnego HDI nie polega na prostym przeliczeniu tych samych danych iwkonsekwencji otrzymaniu rankingu jednostek terytorialnych, tylko na podejciu biorcym pod uwag osigany poziom rozwoju spoecznego. Mog to by na przykad dobre wyniki gospodarcze osigane kosztem zdrowia lub dobre moliwoci ksztacenia kompen-sujce opnienia winnych dziedzinach.

Potencjalnym efektem wykorzystania tego miernika moe by to, e polityka regionalna bdzie wjeszcze wikszym stopniu prowadzona na podstawie udokumentowanej wiedzy orozpatrywa-nych zjawiskach (tzw.evidence-based policy), ajejefekty bd poddane inteligentnej ewaluacji (tzw.smart evaluation). Jest to istotne zwaszcza wkontekcie polskiego czonkostwa wUE oraz unijnego wsparcia poprzez Fundusz Spjnoci, ktrego podstawowym celem jest wsparcie pastw czonkowskich wzmniejszaniu dysproporcji rozwojowych pomidzy regionami (iwewntrz nich). Jako cz strategicznego systemu monitoringu celw rozwojowych, wcelu zwikszenia spj-noci gospodarczej ispoecznej, Lokalny Wskanik Rozwoju Spoecznego (ang . Local Human Development Index LHDI) moe by podstawowym narzdziem sucym do lepszego plano-wania, alokacji, monitorowania oraz kontroli wydatkowania tych funduszy oraz implementacji projektw do 2020 roku .

Wtym opracowaniu proponujemy trjwymiarowy LHDI, na wzr globalnego HDI. LHDI rni si od HDI wobrbie poszczeglnych komponentw wskanika, atake uyte s inne miary dostpne wsta-tystyce publicznej lub rdach administracyjnych. Proponowany jest rwnie szereg wskanikw kontekstowych (niewczonych doLHDI), pokazujcych inne wymiary Rozwoju Spoecznego (HD).

Zostaa rwnie podjta prba przeprowadzenia retrospektywnej analizy LHDI, niestety szereg czasowy ograniczony jest dostpnoci odpowiednich danych iobejmuje wzwizku ztym zale-dwie okres 200720102. Mamy jednak nadziej, e wkolejnej edycji tego badania uda si dokona rekonstrukcji uywanych wskanikw syntetycznych, uwzgldniajc nowe rda danych lepiej dopasowujce ich struktur do pomiaru rozwoju spoecznego na szczeblu lokalnym.

Podstawow jednostk analizy rozwoju lokalnego, ze wzgldu na blisko usug publicznych zdrowotnych, rynku pracy oraz edukacji na poziomie rednim iwyszym, jestpowiat. Cenniejsza

2 Dane dotyczce oczekiwanej dugoci ycia dostpne s od 2007 roku wicej informacji dalej.

9mogaby by analiza na poziomie gminy, jednak wizaaby si ona zzasadniczymi problemami, zwizanymi zdostpnoci odpowiednich danych oraz maymi liczebnociami, ktre podatne s na znieksztacenia wczasie.

Podejcie prezentowane wniniejszym raporcie pozwala na porwnanie zmian wczasie, ale take na powizanie rozwoju spoecznego zrealizowanymi politykami publicznymi, podjtymi decy-zjami, zmianami wotoczeniu gospodarczym itp. Szczegln zalet takiego podejcia jest te moliwo porwnania zmian wokresie wydatkowania rodkw unijnych wlatach 20072010 (zobecnej perspektywy finansowej). To podejcie moe by traktowane jako ewaluacja ex-post ocena efektywnoci, adekwatnoci oraz rezultatw polityk publicznych po kilku latach. Ocena ta jest dokonywana po relatywnie dugim czasie od zakoczenia niektrych zprojektw. Tym nie-mniej, celem jest zidentyfikowanie czynnikw sukcesu lub poraki. Ich okrelenie pozwoli na ocen rezultatw pod wzgldem ich trwaoci, na wycignicie wnioskw, mogcych wpyn na sposb przeprowadzania innych projektw iprogramw przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego lub inne podmioty dziaajce wramach polityki regionalnej pastwa.

Najwikszym wyzwaniem pozostaje dostpno oraz jako danych. Stworzenie imonitorowanie dynamicznego wskanika wymaga bowiem danych aktualnych, porwnywalnych dla rnych okresw iprzede wszystkim zwizanych zrozwojem spoecznym tak od strony nakadw, jak iefektw. Zarwno brak dostpnoci danych wysokiej jakoci na poziomie lokalnym, jakiopnie-nia zwizane zdugim czasem ich gromadzenia s niezalene od autorw. Jednym zpierwszych zada tego projektu byo usystematyzowanie istniejcych rde danych oraz ocena wykonalnoci takiej analizy porwnawczej.

Na podstawie danych dostpnych wstatystyce publicznej irejestrach administracyjnych mona powiedzie, e pewne nakady polityki publicznej wpywaj na poziom rozwoju spoecznego na poziomie jednostki administracyjnej powiatu. Wrozdziale czwartym opisane jest poczenie nakadw zefektami polityk, gdzie zmienn zalen jest rozwj spoeczny, azmienn niezalen wyjaniajc s rne nakady polityk publicznych wpostaci infrastruktury, kapitau etc. wtrzech wymiarach LHDI.

Mamy te do czynienia zkompromisem nierozerwalnie zwizanym zkad prb stworzenia nowej miary. Celem jest osignicie rwnowagi pomidzy szczegowoci wskanika, jego czy-telnoci iprzejrzystoci dla odbiorcy kocowego. Adresatami niniejszego opracowania s zjed-nej strony praktycy samorzdowcy czy urzdnicy administracji centralnej, azdrugiej szeroka publiczno, ktra moe wykorzystywa warto diagnostyczn wskanika, by wywiera nacisk na wadze lokalne icentralne wzakresie celw politycznych zwizanych zrozwojem spoecznym.

Niniejsze opracowanie jest analitycznym podejciem do idei pomiaru rozwoju spoecznego na poziomie lokalnym wPolsce. Dodatkowo wykorzystane jest porwnanie nakadw iefektw polityki publicznej (input outcome) wobszarze rozwoju spoecznego imamy nadziej, e to podejcie znajdzie zastosowanie ibdzie mogo by udoskonalane wprzyszoci. Moe ono take posuy do dalszych pogbionych analiz ocharakterze jakociowym, by wpeni zbada czynniki determinujce poziom rozwoju spoecznego wdanym regionie.

Zesp autorski Raportu oRozwoju Spoecznym Polska 2012

11

Podsumowanie

Niniejszy raport prezentuje wyniki pierwszego wPolsce badania wskanikiem Human Develop-ment Index (HDI) na poziomie lokalnym. Dane pozwalajce oceni poziom rozwoju spoecznego zostay zagregowane na poziomie powiatw, tworzc szczegow map rozwoju spoecznego Polski. Badanie to, przeprowadzone przez Program Narodw Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP) na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, jest zarazem pierwszym takim badaniem wyko-nanym wEuropie ma wic podwjnie bezprecedensowy charakter.

Wskanik Rozwoju Spoecznego (Human Development Index, HDI) zosta utworzony wroku 1990 zinicjatywy UNDP (ang. United Nations Development Programme) wcelu podniesienia wiadomoci na temat wyzwa, przed ktrymi staj kraje na rnym poziomie rozwoju, atake wcelu mobilizacji poparcia spoecznego dla polityk majcych na celu popraw jakoci ycia na poziomie krajowym, jaki imidzynarodowym. Wskanik HDI mwi duo opotencjale rozwojowym, wskazujc na klu-czowe kwestie, ktre powinny by wspierane przez pastwo: warunki ycia, poziom edukacji oraz zdrowie obywateli.

Wniniejszym badaniu HDI zosta przeniesiony na szczebel powiatowy. Uzyskany wten sposb wskanik LHDI (ang. Local Human Development Index) pokazuje jak (idlaczego) poszczeglne jed-nostki administracyjne kraju pozycjonuj si wzgldem siebie, jakie s ich mocne isabe strony oraz jak ciek rozwoju spoecznego obray. Wprzeniesieniu HDI na poziom powiatw iwojewdztw nie chodzi przy tym ostworzenie rankingu jednostek terytorialnych wukadzie lepsza-gorsza, ale oukazanie elementw, woparciu oktre poszczeglne powiaty osigny dan warto wskanika LHDI. Badanie wskazuje, czy byy to na przykad dobre wyniki gospodarcze, zdrowie ludnoci, czy wysoka jako edukacji kompensujca opnienia winnych dziedzinach. Dodatkowo, dla kadej zjednostek terytorialnych mona wyliczy trend rozwojowy oraz dynamik wzrostu bd spadku wartoci wskanika wprzedziale czasowym 20072010 (ramy czasowe wyznacza ograniczona dostpno danych). Takie podejcie pozwala decydentom podj odpowiednio ukierunkowane dziaania zaradcze lub jeli taka jest potrzeba utrzymujce obecny stan rzeczy. Biorc pod uwa-g polskie czonkostwo wUE iwsparcie pochodzce zfunduszy strukturalnych, ktrych gwnym celem jest pomoc wzmniejszaniu dysproporcji rozwojowych midzy regionami, prowadzone badanie moe rwnie pokaza wpyw wykorzystania funduszy unijnych na poziom rozwoju spoecznego wPolsce.

Opieranie decyzji przez wadze publiczne na na ugruntowanej wiedzy ikrytycznej analizie danych (ang. evidence-based policy) jest jednym zelementw elementem dobrego rzdzenia (ang. good governance). Wzwizku ztym, na podstawie wymiarw LHDI (zdrowie, wiedza izamono miesz-kacw) zosta sformuowany LHDIPI, czyli Wskanik nakadw polityk publicznych na wymiary ujte wLokalnym Wskaniku Rozwoju Spoecznego (Local Human Development Index Policy Input LHDIPI).

Przeprowadzone przez UNDP badanie opierao si na danych z2010 r., pochodzcych ze statystyk publicznych irde urzdowych (m.in. Ministerstwa Finansw). Dla celw porwnawczych, bada-nie zostao te przeprowadzone woparciu odane z2007 r. tak, by mc wychwyci ewentualne zmiany wtrendach.

12

PODSUMOWANIE

Gwne konkluzje badania

Przeprowadzone badanie pozwolio na sformuowanie niej opisanych wnioskw. Cze znich pokrywa si zkonkluzjami wypracowanymi przy okazji innych bada, inne za mog by zaskaku-jce isprzeczne ze stereotypowymi przekonaniami, czsto przywoywanymi wdebacie publicznej.

1. WPolsce najwyszy poziom rozwoju spoecznego wystpuje wmetropoliach, duych mia-stach ina obszarach wok nich.

2. Najniszy poziom rozwoju spoecznego wystpuje wpowiatach ocharakterze wiejskim. Wikszo obszarw onajniszym LHDI znajduje si na terenie dawnego zaboru rosyjskie-go, co mona czy zprocesami dugiego trwania (wwymiarze kilkuset lat) wwymiarze przestrzennym.

3. Poziom rozwoju spoecznego nie zaley tylko od dochodu izamonoci mieszkacw powia-tw. Bardzo wany jest te poziom kapitau ludzkiego, ktry zaley gwnie od edukacji. Stan zdrowia wPolsce te jest wyranie zrnicowany regionalnie; szczeglnie lepszy jest wpou-dniowo-wschodniej Polsce, agorszy wcentralnej czci Polski. Najgorzej pod tym wzgldem jest na terenach wiejskich, rolniczych, zamieszkanych przez starzejce si spoecznoci. Cz takich obszarw ulega przeobraeniu wwyniku suburbanizacji napywu nowych miesz-kacw, ktrzy dojedaj do pracy do pobliskiego miasta, co wydaje si pociga za sob popraw wskanikw zdrowotnych. Skada si na to zarwno relatywna zamono tych osb, jak ilepszy dostp do ochrony zdrowia zlokalizowanej wmiecie, wktrym pracuj. Na obszarach bogatszych, gwnie wduych miastach, zmieniaj si czynniki warunkujce stan zdrowia wzrasta zwaszcza rola spjnoci spoecznej, czystego rodowiska istresu.

4. Aktywno cyfrowa nie jest cile zwizana zpoziomem rozwoju spoecznego wdanym regionie. Oznacza to, e rwnie wuboszych czciach Polski aktywnie korzysta si zInter-netu, icz spoeczestwa ma do tego kompetencje, ktre wymagayby odpowiedniego wykorzystania. Wczeniejsze badania tej sfery potwierdzaj, e poczenie zInternetem moe zwiksza szanse rozwojowe wwymiarze krajowym imidzynarodowym danego obszaru iosb wnim mieszkajcych.

5. Rnice poziomu rozwoju spoeczno-gospodarczego regionw s zjawiskiem nieuniknionym, zakorzenionym wprocesach dugiego trwania. Na podstawie badanego szeregu czasowego (lata 20072010) nie mona stwierdzi, e rodki polityki spjnoci s wstanie samodzielnie zapewni rwnomierny poziomu rozwoju regionw.

6. Badanie potwierdzio silny zwizek rozwoju spoecznego zwysokoci wydatkw wramach Programu Operacyjnego Kapita Ludzki. Inwestycje wedukacj oraz umiejtnoci s jednym znajistotniejszych czynnikw zwikszajcym dochody izdrowie osb wdanej spoecznoci.

7. Widoczne s przykady negatywnych zmian demograficznych zwizanych ze starzeniem si spoeczestwa, ktre zachodz wniektrych obszarach miejskich, atake przede wszystkim wczci regionw Polski wschodniej. Na szczegln uwag zasuguje przypadek odzi, ktra starzeje si niewspmiernie szybko. Wanalizowanym okresie nastpio znaczce wyduenie oczekiwanej dugoci ycia, ze wzgldu na opuszczanie miasta przez osoby wwieku pro-dukcyjnym. Potencja duego miasta wwymiarze ekonomicznym okaza si na tyle duy, e pozycja odzi na tle reszty kraju wzrosa najbardziej.

13

8. Innym wnioskiem, wynikajcym zbadania, jest konieczno ulepszenia zasad gromadzenia iprzetwarzania danych przez polskie instytucje publiczne. Zbyt czsto s nieustrukturyzo-wane, abazy danych nawet wramach jednej instytucji nie zawsze s ze sob kompatybilne.

9. Zgromadzone wtrakcie badania dane pozwalaj na rozszerzenie ipogbienie wiedzy oroz-woju spoecznym wPolsce. Badanie ukazuje obraz regionw ipowiatw, ktry jest nieoczy-wisty iczsto zaskakujcy, ze wzgldu na przyjcie kryteriw rozwoju innych ni wycznie ekonomiczne. Cz jednostek terytorialnych, ktrych pozycja wrankingu bya szczeglnie niska lub szczeglnie wysoka, wymaga dodatkowych analiz (przykady: d, powiat suwalski, czy piczowski). Naley zbada bardziej szczegowo dlaczego niektre powiaty lub regio-ny miay tak sab lub tak wysok dynamik rozwoju spoecznego, poniewa nie wszystkie czynniki mog wpywa na ni bezporednio (moe to by specyficzny rodzaj inwestycji, np.powstanie nowego szpitala specjalistycznego lub poczenia komunikacyjnego).

Na podstawie zgromadzonych iprzeanalizowanych wbadaniu danych, sporzdzona zostaa mapa rozwoju spoecznego wPolsce wujciu powiatowym3:

Bardzo wysoki (62,8-99,8)Wysoki (44,2-62,7)redni (32,2-44,1)Niski (22,4-32,1)Bardzo niski (5,2-22,3)

rdo: Opracowanie wasne.

(Wskanik rozwoju spoecznego na poziomie powiatowym przyjmuje wartoci od 1 do 100)

3 Klasy na mapie s wyznaczone metod przerwy naturalnej.

14

PODSUMOWANIE

Dane zebrane iprzenalizowane na szczeblu powiatowym pozwoliy na stworzenie rankingu roz-woju spoecznego na poziomie regionalnym. Jest on przedstawiony wponiszej tabeli:

Tabela 1. Ranking wojewdztw ze wzgldu na wartoci LHDI wroku 2010 izmiana wpozycji wojewdztw wrankingu wporwnaniu do 2007 roku4

Wojewdztwo Pozycja wg LHDIZmiana pozycji

wporwnaniu do 2007 r . LHDI HI EI WI

Mazowieckie 1 0 60,21 58,18 61,68 60,84

Maopolskie 2 0 51,93 69,10 57,65 35,15

Pomorskie 3 0 51,14 71,28 47,16 39,79

Wielkopolskie 4 0 50,22 63,32 50,19 39,86

lskie 5 0 49,54 48,39 53,92 46,59

Opolskie 6 0 46,95 59,76 55,94 30,96

Dolnolskie 7 0 46,34 47,61 48,79 42,84

Podlaskie 8 1 44,40 66,08 51,60 25,67

Lubuskie 9 2 44,36 54,72 47,21 33,79

Podkarpackie 10 0 43,77 72,28 48,15 24,09

Zachodniopomorskie 11 -3 42,89 52,31 42,51 35,48

Warmisko-Mazurskie 12 0 42,33 58,61 41,85 30,93

Kujawsko-Pomorskie 13 0 41,22 49,17 42,31 33,67

Lubelskie 14 1 39,55 48,61 46,46 27,40

dzkie 15 1 39,28 31,48 52,25 36,85

witokrzyskie 16 -2 36,78 45,95 39,18 27,62


Opis skrtw:LHDI Lokalny Wskanik Rozwoju SpoecznegoHI Wskanik ZdrowiaEI Wskanik EdukacjiWI Wskanik Zamonoci

Badanie potwierdzio opini, e Warszawa jest tym miejscem wkraju, wktrym poziom rozwoju spoecznego (liczony wedug metodologii HDI) jest najwyszy wkraju. Wsporzdzonym wramach badania rankingu 30 powiatw onajwyszych wartociach LHDI pojawiy si te jednak niespo-dzianki. Wida to wponiszej tabeli:

4 Wskaniki przyjmuj wartoci od 1 do 100.

15

Tabela 2. Ranking 30 powiatw onajwyszych wartociach LHDI wroku 2010 izmiana pozycji wrankingu wporw-naniu do 2007 roku

PowiatPozycja

Wg LHDI 2010

Zmiana pozycji wporwnaniu do

2007 r .LHDI HI EI WI

Warszawa 1 0 87,63 68,97 97,75 99,83

Piaseczyski 2 0 80,75 68,01 83,74 92,44

Pruszkowski 3 0 72,92 59,95 78,93 81,96

Warszawski Zachodni 4 1 72,48 67,39 70,88 79,72

Krakw 5 -1 72,05 69,00 88,47 61,27

Pozna 6 0 71,52 62,35 85,83 68,37

Rzeszw 7 0 71,22 85,90 83,24 50,52

Sopot 8 10 69,78 52,86 88,38 72,74

Gdynia 9 2 69,55 75,60 77,53 57,40

Legionowski 10 3 69,09 66,35 73,76 67,37

Opole 11 -3 68,82 69,63 83,02 56,38

Olsztyn 12 -3 68,62 74,23 79,57 54,69

Biaystok 13 -1 68,10 86,84 84,02 43,29

Wrocaw 14 -4 66,53 56,94 82,43 62,74

Gdask 15 0 65,92 75,64 64,14 59,05

Siedlce 16 1 64,76 68,57 77,84 50,87

Lublin 17 -1 64,57 62,77 86,10 49,80

Kielce 18 -4 64,08 68,50 75,29 51,02

Zielona Gra 19 2 63,43 60,32 76,68 55,17

Krosno 20 0 63,37 77,63 83,30 39,34

Poznaski 21 6 62,67 75,34 54,67 59,75

Grodziski 22 0 62,38 54,25 63,63 70,32

Nowy Scz 23 10 62,30 79,43 74,34 40,94

Tarnobrzeg 24 7 61,58 84,55 78,30 35,27

Otwocki 25 10 61,54 55,17 73,89 57,17

Tychy 26 -3 61,52 60,79 61,98 61,80

Lubiski 27 10 61,45 63,13 55,15 66,64

Katowice 28 -9 61,03 50,58 67,54 66,54

Bielsko-Biaa 29 -5 60,71 56,97 71,77 54,72

Leszno 30 -5 60,11 62,92 66,09 52,23



16

PODSUMOWANIE

Wramach badania opracowany zosta take ranking 30 powiatw onajniszych wartociach LHDI wroku 2010 (oraz zmiana pozycji wrankingu wporwnaniu do 2007 roku). Przedstawia go poni-sza tabela:

Tabela 3. Ranking 30 powiatw onajniszych wartociach LHDI wroku 2010 izmiana pozycji wrankingu wporwna-niu do 2007 roku

Powiat Pozycja Wg LHDIZmiana pozycji

wporwnaniu do 2007r . LHDI HI EI WI

Poddbicki 350 21 27,51 37,40 29,12 19,11

Wocawski 351 8 27,14 34,30 29,42 19,80

Bialski 352 15 27,11 35,24 32,00 17,66

Parczewski 353 -3 26,71 32,38 27,67 21,26

Rypiski 354 3 26,62 36,48 26,46 19,53

Zwoleski 355 14 26,48 42,82 27,98 15,49

Krasnostawski 356 -12 26,39 21,72 35,82 23,63

Woszczowski 357 -100 26,23 29,97 33,29 18,09

Nowomiejski 358 -27 26,15 50,91 20,54 17,10

Makowski 359 -27 26,12 39,78 24,84 18,04

Piotrkowski 360 -5 25,97 26,50 29,80 22,17

Ostrocki 361 1 25,28 51,31 23,55 13,36

uromiski 362 6 25,26 38,42 31,35 13,38

Lipski 363 1 24,86 20,06 39,09 19,60

Zamojski 364 8 24,45 40,28 22,56 16,09

czycki 365 10 24,07 19,56 33,53 21,25

Lipnowski 366 0 24,02 40,02 21,72 15,95

Szydowiecki 367 -6 23,73 38,58 21,55 16,08

Opolski 368 -8 23,46 33,42 27,92 13,85

Moniecki 369 5 23,31 53,11 33,64 7,09

Skierniewicki 370 -18 23,24 13,07 37,20 25,80

Janowski 371 -6 22,78 30,51 30,77 12,60

Opatowski 372 -19 22,67 21,39 26,66 20,43

Przysuski 373 -3 21,30 23,11 28,52 14,66

Kolneski 374 4 20,47 66,39 25,00 5,16

Chemski 375 2 20,46 29,67 17,13 16,86

omyski 376 3 18,69 57,26 16,82 6,78

Piczowski 377 -79 18,11 9,67 29,07 21,13

Kazimierski 378 -5 17,91 17,18 29,29 11,41

Suwalski 379 -3 17,24 54,53 6,89 13,65



17

Kilka sw ometodologii bada

Podstawowym zaoeniem, lecym upodstaw metodologii badawczej Human Development Index (HDI) jest rozumienie rozwoju spoecznego jako zjawiska niezwykle zoonego, ktrego nie da si odda li tylko za pomoc rankingu dochodw. Oczywicie metodologia HDI rwnie nie jest wstanie odda wpeni tak zoonego procesu uwzgldnia ona jednak te czynniki, ktre maj wpyw na jako ycia ipoczucie szczcia, aktrych nie da si wprosty sposb przeliczy na kategorie materialne.

Oryginalna metodologia HDI (stosowana wtworzeniu Indeksu HDI na poziomie krajw) sugeruje, e pomiar rozwoju spoecznego powinien koncentrowa si na trzech istotnych elementach ludz-kiego ycia: dugoci ycia (zdrowie), wiedzy (edukacja) oraz takiego standardu, ktry pozwala na godne ycie (reprezentowanego przez poziom dochodu zamonoci). LHDI przyjmuje podobn formu iwykorzystuje nastpujce dane:

Zdrowie: oczekiwana dalsza dugo trwania ycia noworodka, zagregowany wspczynnik zgonw na nowotwory ichoroby serca,

Edukacja: odsetek dzieci wedukacji przedszkolnej (przedzia wiekowy 34 lata), rednia zwynikw egzaminu gimnazjalnego (tylko dla czci matematyczno-przyrodniczej),

Zamono: redni poziom zamonoci mieszkacw.

Dostp do edukacji, jej jako oraz osignity poziom wyksztacenia wznacznej mierze determinu-j dorose ycie czowieka iprzekadaj si zarwno na standard ycia (dochody), jaki istan zdrowia. Pokazuje to dobitnie zwizek edukacji zpozostaymi dwoma wymiarami Lokalnego Wskanika Rozwoju Spoecznego zdrowiem idochodami (standardem ycia).

Take dugie izdrowe ycie jest jednym zfilarw rozwoju spoecznego. Wnadrzdny cel zapew-niania przez pastwo obywatelom takiego ycia wpisuje si m. in. przeciwdziaanie gwnym przyczynom zgonw, ktrymi dla pastw rozwinitych s choroby cywilizacyjne (wPolsce s to przede wszystkim choroby ukadu krenia oraz nowotwory, odpowiadajce w2010 roku cznie za 71 proc. wszystkich zgonw).

Metodologia HDI uwzgldnia czynnik materialny (poziom dochodw), ale traktuje go tylko jako jeden ze wskanikw pozwalajcych na przeprowadzenie analizy. Pienidze s wanym rodkiem do osignicia wyszego poziomu ilepszej jakoci ycia. Zamono moe take poprawi dostp do wysokiej jakoci edukacji, opieki zdrowotnej ilepszych warunkw mieszkaniowych. rodki, jaki-mi dysponuj mieszkacy poszczeglnych powiatw ujte zostay wic we Wskaniku Zamonoci.

Badanie zostao przeprowadzone przez UNDP na podstawie analizy danych ze wszystkich dostp-nych rde informacji ospoeczestwie, tj. woparciu ostatystyk publiczn udostpnion przez Gwny Urzd Statystyczny, ale take dane pochodzce zrejestrw administracyjnych Ministerstwa Finansw, Ministerstwa Pracy iPolityki Spoecznej, Ministerstwa Zdrowia, Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, Ministerstwa Edukacji Narodowej, Narodowego Funduszu Zdrowia, Centralnej Komisji Egzaminacyjnej oraz Pastwowej Komisji Wyborczej. Ze wzgldu na rn dostpno danych dla poszczeglnych wskanikw, pod uwag wzite zostay dane zlat 20072010.

19

1. Czym podejcie UNDP domierzenia rozwoju spoecznego rni si od innych podej?

1.1 Koncepcja rozwoju spoecznego

Pierwszy Raport oRozwoju Spoecznym z1990roku rozpoczyna si od prostego zaoenia, ktre stao si myl przewodni wszystkich kolejnych raportw: To ludzie s prawdziwym bogactwem narodw. Wspierajc to podejcie obfitoci danych empirycznych oraz nowym sposobem myle-nia orozwoju ijego pomiaru, raporty orozwoju spoecznym miay znaczcy wpyw na polityk publiczn na wiecie.

Zgodnie zmyl Amartyi Sena (Sen 2002), rozwj spoeczny rozumiany moe by jako wzrost wolnoci ludzi oraz moliwoci ycia wtaki sposb, jaki jest dla nich wartociowy. Wtak rozumia-nym rozwoju chodzi wic ozwikszenie moliwoci wyboru. Pojcia wolnoci oraz moliwoci (ang.capabilites) maj zdecydowanie szersze znaczenie ni pojcia potrzeb podstawowych, za zmiana jednego podejcia na drugie pocigaa za sob konieczno odwoania si koncepcji sprawczoci. Podejcie do rozwoju zperspektywy podstawowych potrzeb zawiera zestaw zdefi-niowanych odgrnie ludzkich potrzeb, ktre s traktowane jako uniwersalne dla zapewniania czo-wiekowi dobrobytu. Wpodejciu uwzgldniajcym moliwoci nacisk jest pooony na wolno wyboru, wczajc wto moliwo okrelenia wasnego zestawu aspiracji, wartoci icelw, ktre nie musz i wparze zpowszechnie rozumianymi podstawami dobrobytu. To przejcie oznacza zmian perspektywy zraczej pasywnej (co moe by zrobione dla danej osoby?) na bardziej auto-nomiczn (dodajc, co dana osoba moe zrobi?) (Alkire 2006).

Dla zapewnienia dobrego ycia musi by spenionych wiele warunkw, ktre mog stanowi tak wewntrzn, jak iinstrumentaln warto. Przykadowo, wartociami mog by dla nas bior-norodno, czy te naturalne pikno, niezalenie od tego, jakie maj one znaczenie dlapoziomu naszego ycia (UNDP 2011). Anand oraz Sen (1994) ujmuj to nastpujco: ludzie s rzeczywistym celemwszystkich dziaa, arozwj musi si koncentrowa na rozszerzaniu ich osigni, wolnoci oraz moliwoci. Rzeczywiste znaczenie maj ycia, jakie wiod, nie za towary czy przychody, ktre akurat posiadaj. Jako ycia jako taka nie jest wic tworzona przez przychd ibogactwo. Przychd nie okrela, czy dana osoba jest zdrowa czy te zostaa wyposaona wwiedz pozwala-jc jej na zmian jej pozycji spoecznej (Sen & Anand 1994).

20

1. CZym PoDeJCie UNDP Do mieRZeNiA RoZWoJU SPoeCZNego RNi Si oD iNNyCh PoDeJ?

Amartya Sen (1993) pisa, e na rozwj spoeczny skadaj si dwa czynniki: kreowanie nowych moliwoci dla ludzi takich jak poprawa zdrowia, zwikszanie wiedzy czy kompetencji oraz uytek, jaki ztych nowo nabytych moliwoci robi ludzie, wcelu produkcji, rozrywki, uczestnic-twa wkulturze, wsferach spoecznych ipolitycznych. Std te moliwoci powinny by rozu-miane jako rne kombinacje funkcjonowa (ang. functionings, na przykad postaw idziaa skadajcych si na to, co jest dobrym yciem zpunktu widzenia jednostki), ktre s osigalne dla czowieka (Sen 1993b). Kadc nacisk na moliwoci, anie po prostu osignite rezultaty, pod-krelone zostaje znaczenie wolnoci wyboru. Ta teoria znana jako capabilities approach staa si dominujcym paradygmatem wsferze zagadnie dotyczcychrozwoju spoecznego, co jest odzwierciedlone wkadymRaporcie oRozwoju Spoecznym.

Amartya Sen uznaje ycie czowieka za zbir rnych dziaa istanw (ang. doings and beings), ktre nazywa funkcjonowaniami (ang. functionings). Dziaaniami istanami s m. in.: praca, czerpanie przyjemnoci zczasu wolnego isatysfakcjonujce ycie spoeczne. Ludzie maj wiksze lub mniejsze moliwoci (ang. capabilities), czyli szanse wyboru spord tych funkcjonowa. Przyblion miar moliwoci s niepienine ipienine wskaniki na przykad wyksztacenia, zdrowia, dochodw. Wskazuj one, wjakim stopniu ludzie mog y tak, jak pragn, przy wrodzo-nych ograniczeniach, jakim podlegaj.

Kombinacje rozmaitych sposobw funkcjonowania (inaczej podzbiory przestrzeni wyjciowej) tworz zbiory moliwoci (ang. capabilites sets), zktrych moe wybiera jednostka. Zrnicowanie warunkw ycia jednostek, zalene zarwno od etapw rozwoju, jak izwyczajw spoeczestw, wktrych yj, oraz indywidualnych cech charakterologicznych iumiejtnoci korzystania zdbr, powoduje, e do zapewnienia tych samych moliwoci jednostkom niezbdne s rne wizki dbr (Panek 2007). Ubstwo wedug Sena oznacza nie tylko brak wystarczajcych dochodw, lecz take brak moliwoci zaspokojenia podstawowych, na danym etapie rozwoju, potrzeb yciowych.

operacjonalizacja tak rozumianego rozwoju spoecznego jest powanym wyzwaniem, wzwizku zkoniecznoci uwzgldnienia wielu czynnikw, ktre skadaj si na jako ycia. Podejmowano prby zestawienia takich czynnikw, awiele ztych zestawie byo opartych ocapabilites approach, mimo e sam Sen nie okreli nigdy listy takich czynnikw (Alkire 2002). Wskanik Rozwoju Spo-ecznego, ktry od pierwszego wydania stanowi clou kadego Raportu oRozwoju Spoecznym, jest do tej pory najbardziej znan prb operacyjnego ipolitycznego wykorzystania teorii Sena. Tradycyjna miara przychodu (dochd narodowy) jest uzupeniona owskaniki zobszarw zdrowia iedukacji. Jak wspomina twrca hDi mahbub ul haq, byo kilka przesanek, ktre leay upod-staw tworzenia nowego wskanika: (1) znalezienie wskanika, ktry by wykracza poza przychd, przy zachowaniu jego wiarygodnoci pod wzgldem metodologicznym, (2) ograniczenie liczby zmiennych skadowych wskanika wcelu zachowania jego prostoty ifunkcjonalnoci, (3) stworze-nie jednego, syntetycznego wskanika, anie rozbudowanego ich zestawu oraz (4) poczenie we wskaniku skadowych spoecznych iekonomicznych (ul haq 2003). od 1990 roku hDi by stopnio-wo dopracowywany, lecz jego gwne zaoenia pozostay niezmienione.

Byy te inne prby okrelenia rnych wymiarw rozwoju zorientowane raczej na dalsze pog-bianie koncepcji rozwoju spoecznego ni na tworzenie praktycznego narzdzia pomiaru. Wszcze-glnoci filozofka martha Nussbaum, zajmujc si tym zagadnieniem, zaproponowaa zestaw dziesiciu uniwersalnych iwartociowych wewntrznie zdolnoci imoliwoci czowieka. S one uszeregowane od samej moliwoci ycia, do momentu naturalnej mierci, przez moliwo posia-dania relacji zinnymi osobami oraz rzeczami, a do moliwoci politycznej imaterialnej kontroli nad otoczeniem (Nussbaum 2000). Sabina Alkire wskazuje na pi rozlegych, czsto pokrywajcych si

21

metod wyboru wymiarw rozwoju, uwarunkowanych: (1) istniejcymi danymi lub paradygmatem, (2) zaoeniami, (3) kompromisem spoecznym, (4) procesem partycypacji deliberatywnej oraz (5)dowodami poszanowania ludzkich wartoci (Alkire 2008).

integracja spoeczna oraz poszerzanie moliwoci rozwoju spoecznego ludzi stanowi jedne zpodstawowych celw rozwoju ekonomicznego, tak na poziomie krajowym, jak ilokalnym. mo-liwoci rozwojowe czsto s zdeterminowane specyficznymi uwarunkowaniami na poziomie lokal-nym. Uwarunkowania te dotycz midzy innymi sfery gospodarczej (moliwoci zatrudnienia, wpyw kryzysu ekonomicznego), stanu rodowiska, atake sfery politycznej (historia lokalnej aktywnoci obywatelskiej, pami instytucjonalna ikulturowa po pastwach zaborczych). Wszyst-kie te elementy kontekstu lokalnego mog by opisane ilociowo iuwzgldnione wprocesie integrowania rozwoju oraz okrelania kierunkw interwencji na poziomie lokalnym iregionalnym.

Podstawowe rozrnienie miar rozwoju dotyczy miernikw obiektywnych isubiektywnych. hDi naley do pierwszej kategorii, jako e odzwierciedla obiektywne warunki ycia ludzi, opierajc si na moliwych do pozyskania danych ilociowych (Diener & Suh 1997). Rozwj spoeczny moe stanowi opis stopnia zaspokojenia potrzeb za pomoc ocen typu obiektywnego, ajako ycia to subiektywna ocena (percepcja) stopnia zaspokojenia potrzeb (Panek 2012). Natomiast dzie-dziny ycia podlegajce obserwacji iocenie, objte tymi kategoriami, s (mog by) identyczne. Wprzypadku ocen typu obiektywnego zaspokojenie potrzeb badanych jednostek (osb, gospo-darstw domowych) jest dokonywane niezalenie od ich osobistych wartociowa wtym zakresie. Wpodejciu subiektywnym ocena poziomu zaspokojenia potrzeb odbywa si przez same jednost-ki (osoby, gospodarstwa domowe). Wksztatowaniu tej oceny znaczc rol odgrywa luka pomi-dzy poziomem aspiracji badanych jednostek odnonie poziomu zaspokojenia ich potrzeb aich rzeczywistym poziomem zaspokojenia. Wskazuj na to wysze subiektywne oceny zadowolenia zycia wkrajach mniej zamonych, charakteryzujcych si mniejszym rozwarstwieniem struktur spoecznych. Czowiek jest tym bardziej zadowolony ze stopnia zaspokojenia swoich potrzeb, im jego miejsce whierarchii spoecznej okrelonej woparciu oceny typu obiektywnego jest wysze na tle innych osb. Porwnuje on swoj sytuacj materialn do sytuacji materialnej innych ludzi (Panek 2012). Naley zwrci przy tym uwag, e take wpodejciu obiektywnym wystpuj pew-ne ustalenia ocharakterze arbitralnym, wynikajce zprzyjmowanego wpomiarze systemu wartoci czy te wzorcw porwnawczych (Borys 2001).

Przy pomiarze stopnia zaspokojenia potrzeb od strony opisowej rozrnia si obiektywn jako ycia (zblion znaczeniowo do pojcia poziomu ycia), ocenian za pomoc miar obiektywnych, oraz subiektywn jako ycia, wktrej ocenie stosujemy miary subiektywne. Podobne podejcie stosowane jest wbadaniach poziomu ijakoci ycia prowadzonych od przeszo 10 lat przez Rad monitoringu Spoecznego (Czapiski & Panek 2012).

Wreszcie, wpodejciu osadzonym wkoncepcji rozwoju spoecznego, kluczowym problemem jest kwestia dystrybucji zasobw. Tradycyjne miary rozwoju gospodarczego, takie jak dochd narodo-wy na osob PNN na osob, maj zwykle charakter wskanikw agregujcych wiele zmiennych, uredniajc poszczeglne wymiary, take terytorialne. Wie si to nieuchronnie zutrat istot-nych informacji. Przykadowo, sytuacja, kiedy to troje ludzi ma odpowiednio dochody (7, 4,10) jest rednio taka sama jak wprzypadku innej trjki osb odochodach (7, 7, 7), ale dystrybucja dochodu jest zupenie inna. Trudno jednak uzna te sytuacje za porwnywalne. istnieje zrozumiay postulat sprawdzenia, czy wskaniki pokazujce dystrybucj nie mogyby by wykorzystywane obok wskanikw opierajcych si na prostym urednianiu wynikw poszczeglnych obserwacji (zob.Sen & Anand 1994). majc to na uwadze, wniniejszej publikacji obliczony zosta LhDi, ktry

22


ujmuje jedn znajistotniejszych kwestii spoecznych wdzisiejszej Polsce, czyli nierwnoci wroz-woju terytorialnym.

1.2 Przegld miar rozwoju

adna pojedyncza miara, ani nawet zestaw takich miar nie przedstawi wyczerpujco sytuacji gospodarczej ani jakoci zarzdzania pastwem (Stiglitz et al. 2009). Kwestia niedostatkw pro-duktu krajowego brutto (PKB) jako miary postpu spoeczno-ekonomicznego wraca po latach nieobecnoci do debaty publicznej. Zarzuty te s niemal tak stare, jak sama koncepcja PKB ieks-perci wielokrotnie wskazywali na ograniczenia PKB jako wskanika dobrobytu. Koniec kocw, PKB jest wzasadzie miar aktywnoci gospodarczej, adokadniej miar aktywnoci gospodarczej sprowadzonej do transakcji kapitaowych.

odetronizacji PKB jako najwaniejszego wskanika rozwoju icelu rozwojowego mwiono ju na pocztku lat 70 (Szarfenberg 2011). Bya to reakcja na rozczarowanie, jakie przyniosa poprzednia dekada wkrajach rozwijajcych si ipoczynionego przez nie rozwoju. Prace nad modyfikacj PKB wcelu dostosowania go do pomiaru rozwoju spoecznego polegay midzy innymi na eliminacji tych jego elementw, ktre nie przyczyniaj si, czy te nie przyczyniaj si bezporednio, do zaspokojenia szeroko pojmowanych potrzeb konsumpcyjnych (na przykad nakadw na zbro-jenia, wydatkw gospodarstw domowych na dojazdy do pracy itd.), przy jednoczesnym wcze-niu do oblicze szeregu dodatkowych elementw majcych istotny wpyw na poziom ijako ycia (na przykad warto czasu wolnego, warto dbr iusug nierejestrowanych przez rynek). Prekursorami tego podejcia byli W. Nordhaus iJ. Tobin (1973), twrcy tzw. miernika dobrobytu ekonomicznego (Measure of Economic Welfare meW). interesujc koncepcj pomiaru dobrobytu ekonomicznego za pomoc tzw. miernika zrwnowaonego dobrobytu ekonomicznego (Index of Sustainable Economic Welfare iSeW) opracowali herman e Daly iJohn B. Cobb Jr. (Daly & Cobb Jr.1994). oile koncepcja meW opiera si na powtrnej klasyfikacji wydatkw uwzgldnianych wPKB, otyle wkoncepcji iSeW punktem wyjcia do oblicze dobrobytu ekonomicznego jest konsumpcja indywidualna waona ze wzgldu na nierwnomierno rozkadu indywidualnych dochodw. iSeW uwzgldnia tym samym wpomiarze, wprzeciwiestwie do meW, efekt podziau dochodw.

Prace rozwijajce powysze koncepcje byy prowadzone wwielu krajach iorodkach naukowych. Przedstawiane propozycje pomiaru szeroko rozumianego rozwoju spoecznego wdalszym cigu jednak traktoway t kategori jednowymiarowo. oryginaln propozycj pomiaru dobrobytu ekonomicznego wwarunkach polskich zaproponowa Rakowski (1976). Przedstawi on koncepcj metody agregatw wartociowych, dokonujc szerokiej klasyfikacji skadnikw dobrobytu spo-ecznego iuwzgldniajc przy tym szereg rnic jakociowych, trudnych do bezporedniego, czy te poredniego pomiaru.

inne podejcie zwizane byo ze wskanikami wyraanymi wjednostkach naturalnych. Pierw-sze prace na ten temat, ktre ukazay si jednoczenie wStanach Zjednoczonych (Bauer 1967) oraz wSzwajcarii (Drewnowski & Scott 1966), zainicjoway tzw. ruch wskanikw spoecznych (Panek2012).

Drewnowski zaprezentowa po raz pierwszy wpracach instytutu Badawczego Narodw Zjed-noczonych ds. Rozwoju Spoecznego (United Nations Research Institute for Social Development UNRiSD) zaoenia tzw. dystansowej metody (znanej take pod nazw metody genewskiej)

23

pomiaru poziomu ycia idobrobytu, opartej na systemie wskanikw wyraanych wjednostkach naturalnych (Drewnowski 1972). metoda ta zostaa nastpnie zaadaptowana do warunkw polskich przez zesp pracownikw naukowych SgPiS obecnie Szkoy gwnej handlowej kierowany przez Andrzeja Luszniewicza iJacka Rosnera (Luszniewicz 1974). Po kolejnych modyfikacjach zosta-a ona zastosowana przez zesp naukowy instytutu Statystyki iDemografii SgPiS (Krawczak etal. 1990) jako tzw. zmodyfikowana metoda agregatw dystansowych, wbadaniach poziomu ycia ludnoci Polski wlatach 19881989.

Wedug Stiglitza iFitoussiego (2009), po prbach lat 70. i80. zainteresowanie alternatywnym podejciem do PKB okresowo zmalao, przenoszc si na inne, bardziej naglce wlatach 90. pro-blemy, jak stagflacja czy te gwatowny wzrost stopy bezrobocia izorientowane na PKB sposoby ich opisywania. Sam eksperyment Nordhausa-Tobina dostarczy argumentw na rzecz utrzymania pierwszestwa PKB, jako e pomimo ogranicze pozostaje on wci dobrym wskanikiem ogl-nego kierunku postpu spoeczno-gospodarczego. Niemniej jednak, zainteresowanie alternatyw lub uzupenieniem PKB stopniowo wzrastao wlatach 90-tych.

Symbolem tego nowego trendu stao si stworzenie Wskanika Rozwoju Spoecznego (hDi), ktry czy PKB zmiarami zzakresu zdrowia oraz poziomu edukacji. Ten prosty wskanik syntetyzuje jedynie ograniczon ilo informacji. Jest on przy tym bardziej odpowiedni do porwna krajw rozwijajcych si ni do krajw rozwinitych, niemniej jednak jest on jednym zniewielu regularnie opracowywanych oraz rozpowszechnianych przez organizacje midzynarodowe, wcelu umoli-wienia systematycznych porwna indeksw pomidzy pastwami. odegra on rwnie znacz-c rol wpodniesieniu rangi kluczowych, pozaekonomicznych wymiarw jakoci ycia. Wtym samym duchu szczyt oNZ wRio deJaneiro w1992 roku wprowadzi do debaty dotyczcej polityk publicznych (Agenda 21) pojcie zrwnowaonego rozwoju, co pozytywnie przyczynio si do upowszechniania wskanikw zrwnowaonego rozwoju.

Za tymi dziaaniami poszy kolejne inicjatywy, obardziej lokalnym lub krajowym charakterze, cz-sto wychodzce od poszczeglnych badaczy. W1990roku istniay tylko dwa syntetyczne wskaniki rozwoju spoecznego (hDi oraz kids count index), wlatach dziewidziesitych liczba takich wska-nikw wzrosa do dziesiciu, za wlatach 20012002 byo ich ju ok.trzydziestu (Afsa et al.2008). To rosnce zainteresowanie moe wynika ze splotu czynnikw zarwno spoecznych, jak iinnych, na coraz bardziej zauwaalnych szkodliwych dla rodowiska skutkw dziaalnoci gospodarczej na przykad.

Prezentujemy wtym kontekcie przegld gwnych narzdzi do pomiaru dobrobytu, dobrostanu psychicznego oraz rozwoju spoecznego, jakie zostay zaproponowane do dnia dzisiejszego. ostat-nia prba przejcia wkierunku bardziej subiektywnej miary rozwoju zostaa podjta przez brytyjski urzd statystyczny (office for National Statistics 2012), za niedugo maj zosta opublikowane rezultaty inicjatywy Komisji europejskiej Wyj poza PKB (Beyond GDP).

1.2.1 Przykady rnych miar rozwoju

inicjatywy opisywane wtej czci opracowania rni si pod wzgldem zakresu oraz celu. Tylko wczterech przypadkach (Wskanik Rozwoju Spoecznego stworzony przez UNDP, Wskanik Rze-czywistych oszczdnoci rozwijany przez Bank wiatowy, Wielowymiarowy Wskanik Ubstwa, Wskanik yjcej Planety oraz Wskanik Szczliwej Planety) mamy do czynienia zinicjatywa-mi, ktre prowadziy do opracowania syntetycznego wskanika. Wkilku innych przypadkach

24


nawizujemy do jednorazowych inicjatyw zwizanych zszerszymi programami mierzenia postpu czy te dobrostanu (inicjatywy oeCD oraz brytyjskiego urzdu statystycznego) lub trwajcymi projektami, ktre nie przyniosy jeszcze konkretnych rezultatw, jak na przykadWyj Poza PKB Komisji europejskiej.

Wskanik Rzeczywistego Postpu (Genuine Progress Indicator GPI) jest zaproponowanym w1989roku przez Dalyego iCobba wariantem Wskanika Zrwnowaonego Dobrobytu ekono-micznego (Index of Sustainable Economic Welfare iSeW). Wkonstrukcji zarwno gPi, jak iiSeW wykorzystane zostay dane dotyczce indywidualnej konsumpcji (na przykadjak PKB), skorygo-wane jednak orozpito dochodw ikoszty przestpczoci, degradacj rodowiska oraz koszty utraty wolnego czasu idodatkowo usugi konsumpcyjne trwaego uytku, infrastruktur publiczn, atake efekty pracy dobrowolnej (jak na przykad wolontariat) iprac domowych. Naley odrni taki typ dziaalnoci gospodarczej od takiej, ktra osabia zarwno kapita naturalny, jak ikapita spoeczny gPi oraz jego odmiany, ktre s raczej przeznaczone do pomiaru zrwnowaonego dobrobytu ni do pomiaru aktywnoci gospodarczej jako takiej (Talberth et al. 2006).

Wskanik Rzeczywistych Oszczdnoci (ang.Adjusted net savings lub Genuine savings), jest wskanikiem trwaoci, zbudowanym na podstawie zielonego rachunku krajowego (jest to rachu-nek ekonomiczny uwzgldniajcy koszty ekologiczne ang.green national account). oszczdnoci Rzeczywiste pokazuj faktyczn miar oszczdnoci gospodarczych, uwzgldniajc inwestycje wkapita ludzki, wyczerpywanie zasobw naturalnych iszkody zwizane zzanieczyszczeniem (World Bank 2012a).

lad ekologiczny (ang. Ecological footprint) jest miar ludzkiego popytu naekosystem Ziemi. Jest to wystandaryzowana miara zapotrzebowania na zasoby naturalne, ktra moe by zestawiana ze zdolnoci Ziemi do ich odtwarzania. Ta zdolno jest przedstawiana jako powierzchnie obszarw biologicznie produktywnych oraz morza niezbdne do odnowy zasobw konsumowanych przez ludno na wiecie oraz do neutralizacji towarzyszcych tej konsumpcji zanieczyszcze. Wykorzy-stujc t miar, moliwe jest oszacowanie, jak duej czci Ziemi (lub jak wielu planet takich jak Zie-mia) potrzeba, aby zaspokoi potrzeby ludzkoci, jeli wszyscy bd realizowa okrelony styl ycia. Koncepcja ladu ekologicznego oraz metoda jego obliczenia zostay opracowane w1992 roku przez mathisa Wakcernagela pod nadzorem Williama Reesa na University of British Columbia. od 2006 roku istnieje zestaw standardw ladu ekologicznego, uszczegawiajcy procedury obliczeniowe. Byy one opracowywane wpublicznym procesie prowadzonym przez global Footprint Network(2012).

Wskanik subiektywnej oceny dobrobytu (ang.Subjective well-being SWB) oraz inne podob-ne miary szczcia, satysfakcji zycia itp.maj charakter subiektywnej samooceny. Wramach tej metodologii ludzie s pytani oocen swojego ycia samego wsobie oraz niektrych jego aspektw. Pytania mog by stosunkowo bezporednie, za jednym zpowszechnie zadawanych pyta jest: generalnie rzecz biorc, powiedziaby/aaby Pan/i, e jest Pan/i: bardzo szczliwy/a, szczliwy/a, nieszczliwy/a, bardzo nieszczliwy/a. Wbardziej zoonych miarach wykorzy-stuje si wiele elementw wcelu okrelenia specyficznych czci SWB iwkonsekwencji uzyska-nia bardziej wiarygodnych pojedynczych miar (helliwell et al. 2012; van hoorn 2007; office for National Statistics 2012).

Wspczynnik Krajowego Szczcia Brutto (ang. Gross national happiness GNH) zosta stwo-rzony wramach prby mierzenia jakoci ycia oraz rozwoju spoecznego wbardziej holistyczny sposb, przy wikszym nacisku na podejcie psychologiczne ni ekonomiczne. Wspczynnik Szczliwoci Bhutanu jest wielowymiarow miar stworzon na podstawie danych pozyskiwanych

25

zokresowych bada ankietowych, reprezentatywnych pod wzgldem rejonu, pci, wieku, miejsca zamieszkania wmiecie/na wsi itd. Wskanik gNh stanowi przegld wynikw wdziewiciu dzie-dzinach, jakie si na niego skadaj (dobrostan psychiczny, spdzanie czasu, ywotno wsplnoty lokalnej, rnorodno kulturowa, odporno ekologiczna, standardy ycia, zdrowia, edukacji, dobrego rzdzenia). Wspczynnik jest agregowany z33 zgrupowanych (zgromadzonych wkla-stry) wskanikw. Na kady subwskanik skada si kilka kolejnych zmiennych (cznie 124). Pojcia

szczcia krajowego brutto zostao wymylone w1972roku przez czwartego krla Bhutanu, Jigme Singye Wangchucka (Alkire et al. 2012).

Wskanik Szczliwej Planety (ang.Happy Planet Index HPI) jest stworzonym w2006 roku przez New economics Foundation (NeF) wskanikiem dobrostanu ludzkiego oraz stanu rodowiska. Wskanik ten ma charakter miary efektywnoci; pastwa s klasyfikowane wzalenoci od tego, jak szczliwe idugie ycie maj ludzie wdanym kraju wstosunku do kosztw rodowiskowych. Warto hPi dla kadego pastwa jest funkcj redniej subiektywnej satysfakcji zycia, oczekiwa-nej dugoci ycia oraz ladu ekologicznego na osob. Ranking pastw wedug tego wskanika z2012 roku zosta opracowany po raz trzeci iuwzgldnionych jest wnim151krajw (New econo-mics Foundation 2012).

Wskanik yjcej Planety (ang.Living Planet Index LPI) jest to globalna miara stanu rnorodno-ci biologicznej, oparta na trendach dotyczcych gatunkw krgowcw wystpujcych na wiecie. LPi dostarcza opinii publicznej, rodowiskom naukowym oraz decydentom informacji otrendach liczebnoci krgowcw na wiecie, atake pokazuje wktrych siedliskach lub ekosystemach liczba gatunkw spada najbardziej gwatownie. indeks yjcej Planety pierwotnie zosta opracowany przez wiatowy Fundusz na rzecz Przyrody (ang. World Wide Fund for Nature WFF) we wsppracy ze wia-towym Centrum monitoringu ochrony, ramieniem Programu rodowiskowego organizacji Naro-dw Zjednoczonych monitorujcym stan biornorodnoci oraz prowadzcym polityk jej ochrony (ang.United Nations Environment Programme World Conservation Monitoring Centre UNeP-WCmC). LPi jest obliczany na podstawie bazy danych tworzonej przez Londyskie Towarzystwo Zoologicz-ne (ang. Zoological Society of London ZSL), obejmujcej ponad 10 000 trendw populacyjnych dla ponad 2 500 gatunkw ryb, pazw, gadw, ptakw oraz ssakw (World Wide Fund et al. 2012).

Wielowymiarowy Wskanik Ubstwa (ang. The Multidimensional Poverty Index MPI) zosta opracowany w2010 roku przez centrum badawcze oksfordzka inicjatywa dot.Ubstwa iRozwoju Spoecznego (ang.Oxford Poverty & Human Development Initiative oPhi) oraz UNDP ijest oparty na rnych czynnikach wcelu okrelenia ubstwa osb wykluczanych, bdcych poza rejestrami instytucji publicznych. Wskanik ten zastpi Wskanik Ubstwa Spoecznego (ang.Human Poverty Index hPi). mPi jest oparty na tych samych trzech wymiarach, co Wskanik Rozwoju Spoecznego: nasferze zdrowia, edukacji istandardw ycia. S one mierzone przy uyciu dziesiciu wskanikw (UNDP 2010).

Wskanik Lepszego ycia OECD (ang. OECD Your Better Life Index) to interaktywne narzdzie dostpne na stronie internetowej oeCD, pozwalajce na obserwowanie, jakie wyniki maj poszcze-glne pastwa wzalenoci od wagi przykadanej do kadej z11 dziedzin, ktre skadaj si na jako ycia: spoeczno, edukacja, rodowisko, spoeczestwo obywatelskie, zaangaowanie, zdrowie, mieszkalnictwo, dochd, praca, satysfakcja zycia, bezpieczestwo, balans pomidzy yciem zawodowym aprywatnym (ang.work-life balance). your Better Life index na dzie dzisiejszy uwzgldnia profile (na ktre skada si wybranych przez oeCD 11 dziedzin jakoci ycia) 34 pastw czonkowskich oeCD oraz kluczowych partnerw, takich jak Brazylia iRosja. Wskanik ten zawiera oglny opis jakoci ycia wkadym kraju, wynikajcy z24 poszczeglnych miar (oeCD 2012b).

26


Wskanik Nierwnoci Szans (ang. Inequality of Opportunity Index) to metoda mierzenia szans ekonomicznych, polegajca na okrelaniu jak cz nierwnoci mona wyjani czynnikami, na ktre ludzie nie maj wpywu, takimi jak rasa, pe, miejsce urodzenia, wyksztacenie czy zawd rodzicw. im mniejszy jest wdanym kraju uamek przypadajcy na te czynniki, tym wiksza jest tam rwno szans. Pionierem opracowania takiego wanie Wskanika Nierwnoci Szans by Francisco Ferreira zBanku wiatowego. Dzi oblicza si go dla 40 krajw. Na jednym kracu skali plasuje si wedug niego Norwegia gdzie niewielk nierwno (2%) wyjani przyczynami zwizanymi zurodzeniem tj. pochodzeniem rodzicw. Skrajno zdrugiej strony to Brazylia, gdzie jedna trzecia przypadkw duej nierwnoci dochodowej wie si pochodzeniem irodzinnymi zasobami kapitau.Na tej skali, sytuacja wStanach Zjednoczonych blisza jest Brazylii ni Norwegii (wicej informacji na stronie Banku wiatowego).

Wskanik jakoci ycia (ang. Quality of Life Index) jest to wskanik opracowany wroku 2005 przez tygodnik The economist dla odzwierciedlenia poziomu ycia isatysfakcji yciowej wposzczegl-nych krajach wsposb bardziej adekwatny ni przy uyciu tradycyjnych metod (wskanika wzrostu PKB lub poziomu PKB per capita). Parametry jakoci ycia uyte do budowy wskanika to sytuacja materialna, zdrowie, stabilno polityczna ibezpieczestwo, ycie rodzinne, ycie wsplnotowe, klimat igeografia, bezpieczestwo zatrudnienia, wolno polityczna oraz rwno pci (The eco-nomist intelligence Unit 2005).

Wikszo proponowanych miar rozwoju jest formuowana zinicjatywy rodowisk akademickich oraz organizacji pozarzdowych. Najbardziej popularne pochodz zinstytucji rzdowych, ktre wostatnich latach podjy rne inicjatywy dotyczce tego zagadnienia. Cz odgrywa coraz wiksz rol wformuowaniu celw rozwojowych, atake s punktami odniesienia dla wielu rzdw.

Poza wymienionymi powyej miarami istnieje wiele podej do rozwoju opisywanych wliteratu-rze, na przykad autorstwa iana morrisa (2010) iwielu innych, jakna przykadSocial indicators Unii europejskiej, Wskanikw Zrwnowaonego Rozwoju Fundacji europejskiej dla Poprawy ycia (ang. Sustainable Development Indicators of the European Foundation for the Improvement of Living) oraz Wskanikw Warunkw ycia iPracy (ang. Indicators of Living and Working Conditions). Wiele innych podej teoretycznych byo opisywanych przez Komisj Pomiaru Wynikw ekonomicznych iPostpu Spoecznego (ang.Commission on the Measurement of Economic Performance and Social Progress Stiglitz et al. 2009).

1.2.2 Miary rozwoju na poziomie lokalnym

Poza inicjatywami pomiarowymi na poziomie krajowym, na poziomie regionalnym ilokalnym funkcjonuje bardzo wiele alternatywnych wskanikw. Pojawiaj si inicjatywy pomiaru rozwoju zrwnowaonego na poziomie lokalnym, jakoci ycia czy rozwoju spoecznego. Rne podejcia zostay szeroko opisane wraporcie Local human Development index. Conceptual foundations, methodology of measurement and policy application (UNDP Po in Poland 2012). Dla tych, ktrzy chcieliby gbiej si zapozna ztematyk pomiaru zrwnowaonego rozwoju wwymiarze regio-nalnym, pozostaje signicie do jednego zinnych opracowa (Borys 2005; Borys & Rogala 2008; Singh et al. 2009; Tanguaya et al. 2010; Rok 2012).

Wskaniki hDi dezagregowane na poziomie regionalnym rni si zastosowanym podejciem metodycznym od oryginalnego hDi. Bezporednie zastosowanie tej metodyki jest odpowiednie

27

dla pastw takich jak Chiny czy Rosja, wktrych jednostki terytorialne s wystarczajco due, by unikn problemw zwizanych zniewielk populacj lub nierwnomiern dystrybucj potencja-u gospodarczego (ivanov & Peleah 2011). Przykadowo, Raport oRozwoju Spoecznym Rosji dla lat2006/2007 dostarcza informacji ohDi dla 79 regionw, opartych na oczekiwanej dugoci ycia, stopnia skolaryzacji dla przedziau wiekowego 724 lata oraz PKB per capita (wedug parytetu siy nabywczej). Tak wRosji, jak iwChinach, edukacyjny wymiar hDi opiera si na stopach skolaryzacji dla wszystkich trzech stopni edukacji, co jest moliwe dziki obecnoci instytucji szkolnictwa wy-szego worodkach regionalnych. Druga grupa wskanikw na poziomie regionalnym odnosi si do podstawowej metodyki hDi, lecz wramach tych samych trzech wymiarw opiera si na innych zmiennych. Wynika to wrwnym stopniu zproblemw zwizanych ze skal, dostpnoci danych idostosowaniem miary do potrzeb specyficznych na poziomie lokalnym. Trzecie podejcie wycho-dzi poza oryginaln metodyk iprzeksztaca struktur hDi. Zazwyczaj takie inicjatywy zwikszaj ilo badanych wymiarw rozwoju.

Pierwsza prba obliczenia zdezagregowanego hDi wPolsce zostaa podjta w1993roku (Akder 1994). Na podstawie metodykizwczesnego Raportu oRozwoju Spoecznym iwykorzystujc dane z1990roku, hDi zostao obliczone dla 49wojewdztw. Wartoci graniczne zostay zastpione

krajowymi wartociami minimalnymi imaksymalnymi, co pozwolio zrnicowa regiony midzy sob. Wrezultacie okazao si, e aglomeracje Warszawy iKrakowa maj najlepsze wyniki, za naj-gorsza sytuacja zostaa zidentyfikowana wznajdujcych si na pnocno-wschodnim mazowszu wojewdztwach ostrockim, siedleckim iciechanowskim. ocena wskanikw czstkowych wyko-rzystywanych wobliczeniach oglnego wskanika rozwoju spoecznego (hDi), zasadno ich sto-sowania oraz dostpno informacji do ich wyznaczania byy przedmiotem rozwaa wpierwszym Raporcie oRozwoju Spoecznym, opracowanym dla Polski w1995 roku, zuwzgldnieniem danych za 1992 rok. Wspomniany raport prezentowa wskaniki hDi wujciu regionalnym (wojewdzkim). Now metodyk wyznaczania hDi dla Polski zastosowano wRaporcie w1996 roku przy prezentacji danych za 1993 rok. Wwczas wprowadzono do oblicze hDi oglny wskanik skolaryzacji (dla trzech poziomw ksztacenia: podstawowego, redniego iwyszego). Po raz kolejny regionalne podejcie do rozwoju spoecznego zaprezentowano wraporcie krajowym w1998 roku, ktry by powicony edukacji. Wraporcie tym przedstawione zostay dane dla 1995 roku, pokazujce po raz pierwszy osignicia edukacyjne oraz poziomu dochodu narodowego wprzekroju woje-wdzkim. Zuwagi na ograniczony zakres informacji rdowych wiele danych zostao oszacowa-nych. Zkoniecznoci przyjto szereg zaoe, ktre byy niezbdne dla dokonania podstawowych oblicze, m.in. do oblicze PKB wedug parytetu siy nabywczej waluty (PPP USD) czy oglnych wskanikw skolaryzacji brutto dla poszczeglnych wojewdztw wedug podziau terytorialnego obowizujcego w1995 r. Kolejne zmiany wraporcie krajowym wpostaci rozszerzenia prezentacji zakresu syntetycznych miar wprowadzone zostay w1999 roku. Zmiany te polegay na zastoso-waniu nowego syntetycznego wskanika ubstwa Human Poverty Index (hPi). Wyniki oblicze zaprezentowano wraporcie w1999 r. idotyczyy one danych za rok 1996 oraz za lata wczeniejsze. Przygotowany w2000 roku Raport Krajowy by powicony rozwojowi obszarw wiejskich. Raport ten zawiera oglny wskanik hDi dla 1997 roku, wyliczony dla caego kraju oraz dla obszarw miejskich iwiejskich, wedug zmienionej metodyki. Wstpnie oszacowano take oglny wskanik rozwoju spoecznego (hDi) dla 1998 roku, przy ekstrapolacji PKB wprzeliczeniu na jednego miesz-kaca (UNDP Poland 2000). W2004 roku wraporcie orozwoju spoecznym Lucyna Nowak wyliczya hDi dla obszarw miejskich oraz wiejskich (UNDP Poland 2004). Jako kryterium przyjto wskanik gstoci zaludnienia rekomendowany przez oeCD, adokadniej wskanik 150 osb przypadaj-cych na 1 km2. Do obszarw wiejskich zostay zaliczone obszary, na ktrych gsto zaludnienia nie przekraczaa 150 osb na 1 km2, . Dodatkowo zostay poddane analizie wtym podziale inne wskaniki uywane wczenie przez UNDP dotyczce nierwnoci pci iubstwa.

28


Podsumowujc, mona stwierdzi, e miar rozwoju spoecznego jest nie tylko ilociowy rozwj gospodarczy, ale rwnie stopie uczestnictwa spoeczestwa wprocesie tego wzrostu. im bogat-sze pastwo, tym wicej rodkw przeznacza na finansowanie sfery spoecznej, na rozbudow infrastruktury spoecznej oraz na takie inwestycje, ktrych efekty bd widoczne dopiero po upywie czasu. Podobnie poziom rozwoju spoecznego wkonkretnym roku jest rwnie efektem odpowiednich inwestycji wkapita ludzki wlatach poprzednich.

1.3 Wsparcie polityk publicznych czenie nakadw zefektami

LhDi wzamyle opisanym wniniejszym raporcie ma by narzdziem polityk pastwa iinstytucji, kt-re wpywaj na jako ycia. ma by elementem zarzdzania rozwojem na podstawie wiedzy idowo-dw pochodzcych zobiektywnych danych iszczegowej analizy na potrzeby danego pastwa. Kade spoeczestwo funkcjonuje zgodnie zzestawem ekonomicznych ipolitycznych regu two-rzonych iegzekwowanych wsplnie przez pastwo ijego obywateli (Acemoglu & Robinson 2012).instytucje polityczne obejmuj prawo skodyfikowane, ale nie s ograniczone do niego. obejmuj one si izdolnoci pastwa do regulowania izarzdzania (ang. good governance) spoeczestwem.

Evidence-based policy (polityka oparta na dowodach, eBP) to prowadzenie polityki publicznej woparciu oobiektywne informacje ozjawiskach. rdem tej koncepcji jest idea medycyny opartej na udokumentowanych faktach5, ktra to idea moe zosta zastosowana do wszystkich obszarw polityki publicznej (Arak 2012b; Cartwright & hardie 2012). Wanym aspektem polityki opartej na faktach jest stosowanie bada owysokim rygorze naukowym, takich jak pilotae, randomizowane (losowe) prby iwykorzystanie istotnych danych, ktre mog wspomaga polityki pastwa. Nie wszystkie obszary wiedzy mog by przedmiotem analizy ilociowej, ale znaczna wikszo tak, przy czym konieczna jest debata na temat metod iinstrumentw, ktre mog by uywane do gro-madzenia odpowiednich dowodw. Waciwej jakoci dane, umiejtnoci analityczne ipolityczne (head 2009) to jedne zkluczowych wyzwa dzisiejszych czasw wtym obszarze. Jednoczenie dla dobrego zrozumienia koncepcji eBP, warto powici uwag rwnie terminowi polityka publicz-na. Wjzyku polskim nie ma dobrych odpowiednikw anglojzycznego rozrnienia pomidzy politics ipolicy. Politics oznacza polityk rozumian jako proces dochodzenia do decyzji dotycz-cych okrelonej spoecznoci, wktrym podmioty tego procesu (podmioty polityczne) przekuwaj idee wpostulaty, uzgodnienia idecyzje. Proces ten realizuje si poprzez konflikty iporozumienia, negocjacje iforsowanie rozwiza. Jednym zwymiarw tego procesu jest utrzymanie wadzy jako uprawnienia do podejmowania iegzekwowania decyzji. Natomiast policy to tre przyjmowanych rozwiza, przyjmujca posta aktw normatywnych, strategii, programw ikonkretnych przed-siwzi ocharakterze regulacyjnym lub dotyczcym alokacji zasobw, wskazujcych cele, rodki dziaania, zasoby iterminy.

Aby odrni ten wdroeniowy aspekt polityki, wjzyku polskim uywany jest termin polity-ka publiczna lub polityki publiczne. Pojcie public policy take wystpuje czsto wliteraturze angielskojzycznej (howlett et al. 2003; Dunn 2009), przy czym naley unika przekadania go

5 okrelenia tego uy jako pierwszy w1991 roku gordon guyatt, profesor medycyny iepidemiologii klinicznej na mcmaster University whamilton wKanadzie. medycyna oparta na faktach, medycyna oparta na dowodach (ang.evi-dence-based medicine, eBm) to postpowanie kliniczne oparte na najlepszych dostpnych dowodach naukowych dotyczcych skutecznoci, efektywnoci ibezpieczestwa. Dowodw takich dostarczaj wyniki wiarygodnych bada eksperymentalnych oraz bada obserwacyjnych (Wulff & gotzsche 2005).

29

jako polityka spoeczna, dla ktrego utaro si wsze rozumienie, nieobejmujce m. in. polityki gospodarczej. Polityka publiczna to wszystko to, co rzdy decyduj si robi lub czego nie robi (Dye 1976).

Kluczowe dla definicji evidence-based policy jest pojcie evidence, czyli pojcie dowodw, inaczej udokumentowanych faktw. Jest to treciowo pojemna kategoria, ktra obejmuje midzy innymi wiedz eksperck (szczeglnie think tankw, organizacji midzynarodowych), publikacje naukowe, raporty statystyczne, raporty ewaluacyjne, wyniki konsultacji spoecznych, eksperymenty spoecz-ne, analizy ekonomiczne, modelowanie oraz analizy ekonometryczne. Wiedza zawarta wdanych nie jest dostpna poprzez prost eksploracj opart oraporty, ale wymaga pogbionej analizy, tak jak wwypadku LhDi. Nierzadko zdarza si, e dane gromadzone nawet wzaawansowanych systemach informatycznych s wykorzystywane jedynie powierzchownie, adecyzje zamiast na podstawie aktualnych informacji, podejmowane s woparciu odowiadczenie iintuicj (Start &hovland 2004). LhDi moe wic by pomocne wformuowaniu argumentw opartych na obiek-tywnych informacjach ozjawiskach spoecznych.

Polityk publiczn, wjej klasycznym rozumieniu, konstytuuje sekwencja integralnie powizanych elementw. S to:

1. identyfikacja problemu iszacowanie zasadnoci podjcia interwencji publicznej na rzecz jego rozwizania.

2. okrelenie zasad icelw projektowanej polityki publicznej.3. Wskazanie instrumentarium izasobw koniecznych dla osignicia ustanowionych celw

oraz ocena ich zasadnoci.

Ponadto wsekwencji tej naley wyrni etap konsultacji spoecznych projektowanej polityki publicznej z jej kluczowymi interesariuszami, co suy upodmiotowieniu spoeczestwa oby-watelskiego iumoliwia dostp do lokalnej, oddolnej wiedzy. LhDi jako miara efektw polityk publicznych moe by przydatna we wszystkich trzech przedstawionych etapach, poniewa moe za kadym razem dostarczy odpowiednich informacji sucych rwnie do ewaluacji polityk.

Duo uwagi powicono ju funkcjom ewaluacji (olejniczak et al. 2008; olejniczak 2010). Popu-larno tego procesu wydaje si by nierozerwalnie zwizana przede wszystkim zekspansj sfery publicznej oraz rosncym znaczeniem administracji odpowiedzialnej za realizacj poszczeglnych zada. Ponadto, mona ten fakt tumaczy rwnierozczarowaniem wynikajcym zniezado-walajcej wydajnoci realizowania tych zada przez administracj iposzukiwania nowych form organizacyjnych administracji publicznej na rzecz bardziej skutecznego iefektywnego wyko-nywania zada (Zalewski 2009). Wzrost zainteresowania badaniami ewaluacyjnymi wPolsce jest take zwizany zprzystpieniem Polski do Unii europejskiej oraz wymogiem oceny programw publicznych finansowanych przezUe iegzekwowania polityki publicznej opartej na dowodach. ewaluacja polityki publicznej jest istotna rwnie zperspektywy rozwoju spoecznego, ponie-wa jak zostao to omwione wniniejszym opracowaniu LhDi moe by narzdziem polityki publicznej. To podejcie jest reprezentowane wbudowie wskanika iwrazie potrzeby LhDi moe by wykorzystywany jako narzdzie analizy ex-post6 przy wykorzystaniu danych zastanych. Naley przy tym pamita, e wiele rde danych nie jest wpeni dostpnych publicznie iprzed uyciem wymagaj opracowania.

6 ewaluacja ex-post jest to badanie ewaluacyjne przeprowadzane po zakoczeniu interwencji publicznej (programu, projektuitp.) (patrz wicej: european Commission 1999).


istot planowania strategicznego wskali zarwno lokalnej, jak iregionalnej jest formuowanie celw oraz wytyczanie cieek prowadzcych do ich osignicia. Punktem wyjcia wprocesie konstruowania celw jest konfrontacja stanu faktycznego inajbardziej prawdopodobnych jego zmian (pochodzcych zdiagnoz, prognoz ianaliz) zaspiracjami wadz ioczekiwaniami spoeczno-ci. efektem tej konfrontacji jest wizja oczekiwanego stanu docelowego (Strahl 2006).

Celem niniejszego raportu jest ocena, czy wPolsce na poziomie lokalnym ma miejsce zwizek pomidzy nakadami polityki publicznej, aefektami. Wykorzystujc wskaniki dla kadego wymia-ru efektw LhDi, poddano je analizie statystycznej ze skadowymi nakadw polityki publicznej ujtymi wLHDIPi. Szczegowa analiza znajduje si wrozdziale 4.

Biorc pod uwag charakter wymiarw LhDi zdrowie iedukacj jest on raczej wolnym wska-nikiem (ang.slow index), czyli takim, ktrego zmiany odzwierciedlaj procesy zmian wduszym przedziale czasu dzisiejsze inwestycje wsfery zdrowia iedukacji mog da efekty wcigu 5 lub wicej lat. Naley wic zachowa ostrono wkorzystaniu zLhDi dla oceny wpywu polityki publicznej na podstawie zmian LhDi zroku na rok. Wskazane s raczej analizy zwizane zcelami strategicznymi idugoterminow ewaluacj polityki publicznej, gdzie zmiana wartoci wskanika moe dostarczy wystarczajcych informacji na temat jej skutecznoci.

31

2. Czym jest Lokalny Wskanik Rozwoju Spoecznego?

Wkadym kraju istniej istotne dysproporcje pomidzy regionami, pomidzy pciami, pomidzy obszarami miejskimi awiejskimi. operacjonalizacja Wskanika Rozwoju Spoecznego wymaga analizy rozkadu hDi wobrbie poszczeglnych krajw na poziomie regionalnym ilokalnym. hDi na poziomie lokalnym moe by uytecznym narzdziem do zrozumienia rde obecnych iprzy-szych problemw spoecznych. moe te przede wszystkim pomc wobserwowaniu efektw polityk iich oddziaywania na przestrzeni lat. Prby dezagregacji iobliczenia hDi zostay zapoczt-kowane wwielu krajach (Akder 1994; ivanov & Peleah 2011), za propozycja obliczenia LhDi rni si od hDi pooeniem nacisku na mierzenie efektw polityk publicznych.

hDi obliczone dla poziomu regionalnego moe pokaza wjaki sposb rne jednostki administra-cyjne (powiaty iwojewdztwa) rozwijaj si wporwnaniu do innych oraz jakie jest rdo tych rznic, jakie s mocne isabe strony tych jednostek ijakie powinny by wzwizku ztym priorytety wadz samorzdowych, lecz take podmiotw zarzdzajcych rozwojem na poziomie centralnym. Ztej perspektywy, LhDi nie jest rankingiem powiatw iwojewdztw pokazuje jedynie wjaki sposb regiony osigaj tak, anie inn warto LhDi przez dobr alokacj rodkw czy inwestycje wkapita ludzki, co zwiksza moliwoci ich mieszkacw.

2.1 Wojewdztwo ipowiat aprocesy rozwojowe

Region to wydzielony obszar, wzgldnie jednorodny, rnicy si od terenw ssiednich cechami naturalnymi bd nabytymi na przestrzeni dziejw. Przegld rnych definicji tej kategorii wska-zuje, e regionami nazywa si zarwno tereny powierzchniowo due, jak iniewielkie, jednorodne lub zrnicowane. ogromna rnorodno istniejcych jednostek terytorialnych weuropie ina wiecie oraz stopie centralizacji zarzdzania poszczeglnymi pastwami sprawiaj, ze trudno mie jedn uniwersaln definicj dla tej kategorii. Pod pojciem regionu kryj si zarwno terytoria okrelone historycznie lub kulturowo, obszary wydzielone na podstawie ich organizacji administra-cyjnej ipolitycznej lub te, wzgldnie czsto, przestrze ookrelonych cechach ekonomicznych (grotowska-Leder 2011). Czsto jest to najwysza jednostka terytorialnej organizacji wpastwie, bez wzgldu na jego form prawnoustrojow, orelatywnie duej powierzchni iznacznej liczbie ludnoci, jednolita zpunktu widzenia gospodarczego, spoecznego ikulturowego, wktrej powo-ane do tego instytucje regionalne prowadz odpowiedni do potrzeb polityk gospodarcz, spoeczn ikulturaln. WPolsce mianem regionw okrelane s wojewdztwa, cho przynajmniej

32

2. CZym JeST LoKALNy WSKANiK RoZWoJU SPoeCZNego?

niektre znich trudno uzna za jednolite na przykad pod wzgldem gospodarczym czy spoecz-nym (gorzelak & Smtkowski 2005).

Rozwj regionalny zajmuje istotne miejsce wpolityce Unii europejskiej. Jednym zjej prioryte-tw jest bowiem wyrwnywanie rnic wpoziomie rozwoju regionw. WUe regionem przyjto okrela terytorium (obszar) wyodrbnione administracyjno-prawnie, zodrbnym (regionalnym) organem wadzy publicznej, powoanym wdrodze wolnych demokratycznych wyborw, ktrego wadze s wyposaone winstrumenty prawne ifinansowe, tj. budet, oraz prowadz polityk intra- iinterregionaln. Wcelu diagnozowania sytuacji wregionach wUe na pocztku lat 70. stwo-rzono jednolity system podziau terytorialnego, ktry usprawnia prowadzenie jednolitej polityki regionalnej wramach Ue (Dolnicki 2012). System ten obejmuje poziomy NUTS (ang. Nomenclature of Territorial Units for Statistics) oraz LAU (ang. Local Administrative Units) iobowizuje wkrajach Unii europejskiej. Ustanowiona wsplna klasyfikacja ma na celu zbieranie, opracowanie irozpowszech-nianie na obszarze Ue porwnywalnych danych dla okrelonych ewidencji regionalnych.

Wykorzystanie LhDi do pomiaru rozwoju spoecznego na poziomie regionalnym moe dostarczy wprzyszoci punktw odniesienia dla celw strategicznych wadz centralnych (ivanov & Peleah 2011; UNDP Poland 2006). istnieje jednak zasadniczy problem, zwizany zdostpem do odpowied-niej jakoci danych wzalenoci od poziomu terytorialnego. Kwestia ta zostaa bardziej szczego-wo opisana wraporcie metodycznym Local human Development index. Conceptual foundations, methodology of measurement and policy application (UNDP Po in Poland 2012). generalnie rzecz biorc, im jednostka podziau terytorialnego jest wiksza, tym atwiej oodpowiednie dane (Tabela 2.1). Szczeglnie istotnym wyzwaniem s kluczowe dane dotyczce nakadw na zdrowie. istnieje potencjalna moliwo retencji danych zNarodowego Funduszu Zdrowia na poziomie niszym ni wojewdztwo. Te same problemy dotycz take wskanikw zdrowotnoci, zachorowalnoci iumieralnoci, ktre nie pozwalaj wobecnym ksztacie na porwnania terytorialne. Na niszych poziomach podziau terytorialnego dane dotyczcedochodu rozporzdzalnego mog by zast-pione przez dochd przed opodatkowaniem. Jednoczenie wikszo danych zzakresu edukacji jest dostpnych przynajmniej na poziomie wojewdztw ipowiatw.

Tabela 2.1 System podziau terytorialnego Polski oraz zakres danych do oblicze LhDi

Poziom Liczba jednostek Oglna charakterystykaZakres dostpnych danych do

oblicze LHDI

NUTS 2 Wojewdztwa

16 Due jednostki podziau terytorialnego zdu liczb mieszkacw, jednostki samorzdu terytorialnego.

Dostpne s dane dot.:Dochodu rozporzdzalnego (BBgD)7

edukacjiZdrowia

LAU 1 Powiaty imiasta na prawach powiatu

314+65 mniejsze jednostki terytorialne, bardzo zrnicowane pod wzgldem liczby mieszkacw (od maych powiatw po wielkie miasta takie jak stoeczna Warszawa), jednostki samorzdu terytorialnego.

Dochd rozporzdzalny niedostpny, lecz moliwe jest wykorzystanie danych dot.dochodw podatnikwDane dot. edukacji dostpne.ograniczony dostp do danych dot.zdrowia

rdo: opracowanie wasne na podst. UNDP Po in Poland (2012). 7

7 Badanie Budetw gospodarstw Domowych jest realizowane przez gwny Urzd Statystyczny. Jego wyniki opra-cowywane s na poziomie regionalnym i oglnokrajowym i stanowi element obliczania rachunkw narodowych (Plicha 2008).

33

majc na uwadze ograniczon dostpno odpowiednich danych, wcelu opracowania wiarygod-nego iaktualnego LhDi proponujemy, aby podstawow jednostk podlegajc analizie by powiat. Wybr ten jest dodatkowo uzasadniony zuwagi na dziaania realizowane na poziomie powiatu (otym pniej) wczajc wto midzy innymi szkolnictwo rednie isystem opieki zdrowotnej (UNDP Po in Poland 2012).

Badania ujawniaj jednoczenie ogromne zrnicowanie regionw pod wzgldem ich charakteru, poziomu rozwoju spoeczno-ekonomicznego, barier imoliwoci wtym zakresie. Wedug podsta-wowego rodzaju dziaalnoci gospodarczej wyrnia si regiony: przemysowe, rolnicze, przemy-sowo-rolnicze, rolniczo-przemysowe oraz turystyczno-rekreacyjne. obok regionw cechujcych si wysokim potencjaem rozwojowym tzw. regionw lokomotyw (najczstszym kryterium podziau na regiony wysoko/rednio/nisko rozwinite jest poziom PKB per capita), do ktrych nale- regiony innowacyjne iregiony uczce si, s regiony zacofane idepresyjne. Nakady na badania irozwj wregionach innowacyjnych s, najwaniejszym elementem ich programw rozwojowych (Florida 1995).

WPolsce, tak jak winnych krajach wiata ieuropy, rozwj jest zrnicowany przestrzennie (por. na przykad gorzelak 2007; Smtkowski et al. 2011). oprcz tradycyjnych osi zrnicowania rozwoju gospodarczego ipoziomu ycia, ktre przebiegaj midzy miastami aobszarami wiejskimi oraz midzy wschodem azachodem kraju, znaczenia nabieraj nowe wymiary nierwnoci. Dyna-micznie ronie przewaga metropolii nad obszarami peryferyjnymi. (Smtkowski et al. 2009).

UNDP Raport LHDI

Documents

Transcript of UNDP Raport LHDI