TEATR IM. WILAMA HORZYCY

HEINER MOLLER

umlbOITIET

TORUŃ 1976

Dyrektor MAREK OKOP™SKI

Zastępca dyrektora JAN GAJEWSKI

Kierownik literacki ZDZISŁAW WROBEL

Heiner Muller

Toru11 1976

D I TEA R RD

PRAPREMIERA POL KA

HEINER M'OLLER

(PHILOKTET)

Przekład Jacek St. Buras

F ilok tet Odyseusz Neoptolemos

Reżyseria

EUGENIUSZ ANISZCZENKO

Osoby:

- Adam Gołuński - Włodzimierz Matuszak - Ry zard Jabłoń ki

Scenografia ANTONI TOSTA

Asystent reżysera WŁODZIMIERZ MATUSZAK

Czwarta premiera sezonu 1976/77 ~'ł Październik 1976

TEATR NIE JEST WYTWORNĄ ŚWIĄTYNIĄ SZTUKI, W KTÓREJ

OSZCZĘDZA SIĘ WIDZA

Janina Za pafo;k „Hei11er Mlll!er: ht..to r i a

i mornlno§ć"

Hciner Mullcr (ur. w 1929 r. w Saksonii) należy obok Petera Hacksa i Volkera Braun do najwybilnicjszych dramaturgów NRD. Od swego deb iutu scenicznego w r. 1958 w Teatrze MieJskim \V Lipsku wystawił 20 sztuk, adapta­cj i, przeróbek, przekładów i reportaży scenicz­nych, któr e odegrały istotną role; w życiu te­atra lnym Niem ieckiej Republiki Demokratycz-1wj

Ksic;garz, wspólpr<.1cownik naukowy Związku Pi ­sa rzy Niemieckich, redaktor miesięcznika „Jun­gc Kuns t" (Młoda Sz1uka) zaczynał od szt uk zajmują cych się problematyką pracy: „Der Lohn­d r ucker", .,Die Korrcktur" (razem z Inge Mul-

3

!er). W tych p i rw~zych utworach dramalycL­ny ch i w nastQpnym p l. ,.D er B u ·· (Budowa) o bard ziej pi cko-liryczny m charakterz . udało m u s i ę u niknąć n iebezpiec ?. eństw natu ra lizm u i s tworzyć w ia rygod n p os ta cie p ioni rc'lw so­cja lis tycznego b udownic twa. Wspc'l łpracu j ą e od r. 195 8 z T ea trem Maksyma

Gorkiego w Ber linie , a w slaln ich latach z Ber­liner Ensemble prqgotowa! dla tych i inny ch teatrów sz r eg przekładów i ada p ta cji m .in . „Jak wa m s i ę pod ba " i „Macbet ha" S z ksp ira. „Don Juana " i „Lekarza mimo woli" Moliera , „Dz i cs i Qć dn i. k tor wstrt.ąsnQly światem" we­dł ug J ohn a Reeda . Za adaptację „Cem ent u" Gładkowa otrz mał \\' r. J 974 nagrodQ na kon­k ursie dram:::iturgicznym .

S zc.:zególn e m iejsc w twc'Jr czośc i M ii llera zaj ­m uj now opra owan ia lemal1'iw nntycznyc.:h . Wydarzen i m lcatn1l nym by ł „E dy p. T yran "' (wcd lu i:! So foklesa . Ili.ildcrl' na) w insccn i:wcj i Dc n no Bessona w Deu tsch e>s T hea l r w Berli­n ie (196tJ) . Opr;i cowal r .·iwn i eż „P rometeusza " Aj.< ·h ·!osa i napisa ł sztukę , „Herkul es 5'', kl<'> r<' .i

lcm;.itcm jest oczy~ Lczanic p n :ez gr ckicgo he­rosa stajni ugiasw . Z· „jcd ą z naj pol<;?:n icj­"1.ych, najba rd ziej zn czącyc h literack o p t'ib nowej drama tu rg ii socjalistyczne>.i' ' u znali kr y­tycy „ Fi lok lcla " (1 958/ 6G), odkreś lając zarówno walory poetycki e teks tu jak i wagQ porus.rn­nyth w nim problemów.

W ostatnio \\'ysla\l.' ionych . napisanych wcw­~nicj sztuka 'h „ Bitwa " (D ie Schlad1t), „Traktor" i .. h łop i " ' (Die Baucrn ) zajął ,i<; Nlii ll er . prawam i 1· jny i konfl iktami okrl'su PO'-l'C'j nnego ut< z ują c przcłamy\\'anie \\' s11·ia ­domośl·i boi a lt'n.>\1· pow:;talnśl"i m inionego ,·1.a­. u.

Sztuki Hc incra Mi.ill 'ra w ysla\\'ianc \I' icz­nyc:h tcatra cl N RD , a także w R FN są często

przedmi otem kontrowersy jnych ocen i dyskusji , zmuszają bowiem do za jęc i sta nowiska wobec 1.agad n i ń zł o żony ·h , trud nych do r ozslrzygnit;­cia w sp osób jcdn oznac1.ny.

I l

'

l\:AROL SAUERLAND

SMUTNA PRAWDA

\'.' ' dhig grl'tkiego mitu \\·ojsko grcc:k ic zo ­stawiło 11· czasie wypniwy do Troi F ilokteta na 11·y~p ic Lem nos tu Sofoklesa na wyspie bez­ludnej) z niculccz<ilm1. cuchną ą raną od uką ­

szenia żm ii . Filoktct musi wytrzymać slraszli ­\'Y bc'1!, znikąd nit: ma pomocy, en musi budz ić

nicna11·isl' do tych . k lir ;,y go na tak i los ska ­zoli. Tymcza st·m vojsko grecki ,,·akzy pod Troj4. Nikt nic my~li o Filoklc ·ie. Dopi<'ro guy

SrC'nn. ~ „Filokteta" H' wykonanitt monar-hij.~kie­(1() „Residen :1 h ~ ot1•;"

trojański .iasncv::d 1. . Hele no:~ . ,,. ni woli grcc­kiC' j prwpowicdział przyąlnś (· . \\'Odzo\1 ie grec­cy pr;ypomnicli soh'c Filok leta i .i ego cu dow-

Y luk, prezent Jlcraklc~n. który ni{1g!by uła -

5

twić im zwycięs two. Trudno jest jednak zdobyć ową cenną broń . Żadną sił ą n ik t jej nie po­s iędz ie, Filoktet zaś jej po dobrej woli nie od­da, zbyt wielka na to jest jego nienawiść, zbyt wiele przec ierpiał. Trudne zadanie wysta rania się o łuk wziął na si eb ie Odyseusz i syn Ac hil­lesa, Neoptolemos, którego pr zepowiednia He­lenosa również rzuciła w szr a nki. Tę rolę e­op lolemos spełnia dopiero u Sofoklesa. U Aj ­schylosa prawdopodobnie jeszcze nie występo­

wał, w każdym bądź razie Odyseusz by ł tam owym bohaterem, który wyłud z ił broń od Fi­lokteta. U Eurypidesa (jego Fi loktet zos tał wy­s tawiony dwadzieścia z górą lat po sztuce Sofo­kl esa) Odyseusz i Diomedes próbują przekonać Filokteta, że tylko on może przyczy nić s ic; do zwycięstwa Greków, a posłowie trojań scy obie­cują mu 7.a niebranie udziału w walce wysoką

nagrodę. Po wewnętrznej walce patriotyzm Fi­lokteta bier ze w nim górę nad namiętnością. U Sofokle ·a Filoktet nie był gotów do pomocy Grekom , a Neoptolemos prze · zedł na j go stro­nę. J ego s zlachetnoś ć, odziedzi czona po ojcu, wzbraniała mu podstępu i kłams twa . Razem z F iloktetcm chciał wrócić do oj zyzny. Dopie ­r o Herakles rozwiąza ł ten konflikt dramatu , na ­kazu jąc F iloktetowi i Neoptolemosowi wzią c

ud ział w wojnie pod Troją po s tronic greckiej. Heiner Mi.iller takiego końca zaakceptować

nic móg ł , i nie móg ł te ż uzna ć tego, co kry tyce przyna jmniej od czasów Le$singa tak się po­d oba ło: czys tej pos tawy moralnej Neoptolemo­sa i wzbudzającego litość losu Filokteia. Współ­

czesnemu człowiekowi musi s ię wydawa ć ni -przekonywającym przyk ładanie do „niez ło­

mności" Fiłokteta tak wielkie j wagi i wyno­szenie umiłowania prawdy Neoptolcmo a nad i;:o towoś ć Odyseusza do uczynienia w szystkiego dla ratowani , wojska greckiego, nawet za ce­nę kłamstwa. Dlatego głównymi bohaterami czyni Heiner Mi.iller Odyseus za i przede wszyst­kim Neoptolemosa, chcą c nam zademon strować

smu ln ą prawdę naszego życ ia, i e prawdziwe cnoty w czystej p osta ci ni istni eją , dlatego że

za wsze determinuje je his toria. Współczesny

Neoptolemos może fa talnie wpłyną ć n a losy

6

swoich roda ków. Jasno to wypowiada Odyseusz: „Wyplu j współczucie, ono m i krwią pachnie -Nie ma tu miejsca ni czasu na cnotę - na cóż ci bo(li, w szak żyjesz wśród ludzi - Zwycza je bogów i tak kiedyś poznasz". In ne „cnoty" są

potrzebne, a mianowicie odwaga i gotowość do podstępu i kłamstwa. Jedną i drugą odznacza się Odyseusz, właściwy bo ha ter sztuki Mi.illera. Na pier wszy rzut oka może się wydawać, że

zdolny jest tylko do kłamstwa. Ale w rzeczy­wistości jes t na wet gotów złożyć w ofier ze ży­

cie, jeśli Filokte t zdecyduje s i ę pó j ść pod Troję i podtrzymać w ten sposób bojowego ducha arm ii greckiej.

Zara zem Mti ller kry tykuje jedna k owe nega­tywne „cnoty" pokazu ją c na przykładzie swego bohatera , że można szybko p rzywyknąć do tego, by na wszystko mieć go towe kłamstwo, nawet n ie wytłumaczeni e. Zaraz po zamordowaniu Fi ­lok teta przez Neoptolemosa Odyseusz zmyśla na przykład h istori ę, że to Trojan ie za bili F ilokte ­ta, jemu zaś z Neoptolemoscm uda ło się przez p rzypadek zmus i ć do ucieczki zaskoczonych Tro­jan, któr zy w popłochu porzucil i zwłok i i broń Filokteta. Odyseusz Heiner a Mi.illera je:t kłam ­

cą - ar tys tą , ch cia łoby się powiedzieć .

W scenie końcow j powiada, gdy uniknął

śm ierc i z ręki Neoptolemosa:

K i ed11 br:dzie my pod Troją zdradzę ci, w j ak im mouleś umyć kłams twie

Twe ręce, gdubuś moją krew tu przelał.

Do czego prowadzi „system potrzeb i kon iecz­noś ci", uwida cznia przykład Neoptolemosa , któ­ry a ż nazbyt szybko n abiera nowych „cnót". In terpretac ja wyprawy Odyseusza i Neoptole­m osa na wyspę Lemnos , ujawnia ją ca fu nkcjo­nowa nie m echanizmów wład<:y, okazu je s ię więc

nie tylko prawdziwa, zgodna z dotychczasowym biegiem dziejów, ale także smutna.

„Lit era. tura na $wiecie" Nr 1(51 ), st11c=e ń 1976

li eclakcja progm nw

Z IJ 7. I SLA W WRÓBEL

Kierownik techniczny PIOTR UMIŃSKI

Brygadier sceny ZYGMUNT TRZCIŃSKI

Oświetlenie EUGENIUSZ OTREMBA

Kierownicy pracowni krawieckich STEF AN SNOPEK HELENA CYBULA

Pracownia kapeluszy damskich HELENA REDDIGK

Kierownik pracowni perukarskiej EUGENIUSZ ORŁOWSKI

Kierownik pracowni . tolar kiej WŁODZIMIERZ ZAGACKI

Pracownia malarsko-modelarska EDMUND ZlENTARSKI

Pracownia Farhiar ka MARIA BROZDOWSKA

Rekwizytorzy BARBARA NALASKOWSKA

JAN KŁOSIŃSKI

lat

AKTUALNY REPERTUAR TEATRU

Luigi .Pirandello CZAPKA BŁAZEŃSKA

Reż. Eugeniusz Aniszczenko Scen. Irena Burke

Robert Thomas PUŁAPKA NA SAMOTNEGO MĘŻCZYZNĘ

Reż. Maria d'Alphonse Scen. Ewa Nahlik

Wojciech Bogusławski HENRYK VI NA ŁOWACH

Reż. Marek Okopiński Scen. Antoni Tośta

MAŁA SCEN A

Sławomir Mrożek

EMIGRANCI Reż. Stanisław. Miedziewski Scen. Andrzej Markowicz

SCENA MONODRAM

WOWRO Gościnny występ WOJCIECHA SIEMIONA

Adapt. i reż. Piotr Piaskowski Scen. Irena Burke

W przygotowaniu

Jerzy Surdykowski HOROSKOP

Reż. Marek Okopiński Scen. Jadwiga Pożakowska

ZGT - Zam. 1955 - 4.10.76 - A-15 - 600

I