Jarosław Zieliński

Umberto Eco o pracach dyplomowych

Dzieło Umberto Eco Jak napisać pracę dyplomową ukazało się po raz pierwszy

we Włoszech w 1977 roku; polskie wydanie ukazało się w 2007, trzydzieści lat później.

Jednak jest to dla nas dzieło bardzo aktualne. Nie tylko dlatego, że pewne zasady pracy

naukowej nie zmieniają się. Także dlatego, że dzieło to było odpowiedzią na pewną sytuację

we Włoszech tych czasów – pojawienie się uniwersytetów masowych. A to samo zjawisko

obserwujemy w naszym kraju po roku 1989, nasilające się jeszcze w nowym stuleciu.

Uniwersytet elitarny a uniwersytet masowy

Dawny uniwersytet był uniwersytetem elitarnym, pisze Umberto Eco. Student

swobodnie dysponował swoim czasem, który dzielił pomiędzy naukę, życie studenckie i

aktywność w samorządzie. Istotą studiowania były długie seminaria, na których z profesorami

i asystentami spotykało się dziesięć, może piętnaście osób. Profesorzy mieli czas dla

studentów bo studentów tych było niewielu. Studenci mieli łatwy dostęp do nielicznych

zgromadzonych w bibliotekach i czytelniach dzieł.

Dzisiejszy uniwersytet jest uniwersytetem masowym. Edukacja kandydatów na studia

stoi na bardzo różnym poziomie. Studentów jest bardzo dużo – na niektórych wykładach

pojawiają się tysiące osób. Profesor zna kilkudziesięciu swoich najpilniejszych, najbardziej

aktywnych studentów. Wielu studentów pracuje, mieszka daleko od uczelni i ma ograniczony

dostęp do lektur; inni nie mają na nie pieniędzy; a ponieważ jest ich wielu, to trudno na owe

lektury trafić także w bibliotekach. „Są i tacy, którym nikt nigdy nie powiedział, jak szukać

książek w bibliotece” – wskazuje Eco1.

Nie sposób nie dostrzec analogii pomiędzy włoskimi uniwersytetami lat

siedemdziesiątych dwudziestego wieku a polskimi początku wieku dwudziestego pierwszego.

W Polsce również dynamicznie rozwijają się uniwersytety masowe; ten model przyjmują nie

tylko uczelni prywatne, ale także – być może w nieco mniejszym stopniu – także uczelnie

państwowe. Studentów jest wielu. Mają gorsze przygotowanie do studiowania. Nie poświęca

im się wiele czasu. Są raczej nastawieni na wynik studiowania – którym jest ukończenie

1 Umberto Eco, Jak napisać pracę dyplomową, Wydawnictwa UW, Warszawa 2007, strona 20.

studiów i uzyskanie tytułu – niż na sam proces studiowania. I wyżej stawiają w zdobywaniu

informacji Internet niż biblioteki.

Właśnie dla owych studentów uniwersytetów masowych, a szczególnie tych, dla

których profesorzy nie znajdują czasu Eco napisał o tym, „na czym polega alchemia pisania

pracy dyplomowej”2. Wskazuje, że nie tylko można napisać pracę dyplomową mimo

rozmaitych problemów, przeciwności i ograniczeń, ale także wykorzystać czas jej pisania

jako naukę wyciągania wniosków z doświadczeń, przyswajania umiejętności, wyodrębniania

zagadnień, analizowania ich za pomocą wybranej metody i prezentowania ich w pracy.

Praca taka ma mieć odpowiednie przypisy, składać się z pewnej liczby stron, ma mieć

temat związanych zazwyczaj z kierunkiem kończonych studiów… i nie ma przynosić wstydu

promotorowi. Eco nie zajmuje się tym, co ma być napisane w pracy3, ale jak ją napisać, na co

składają się odpowiedzi na pytania:

1. Co rozumie się przez pracę dyplomową?

2. Jak wybrać jej temat i rozplanować czas pisania?

3. Jak prowadzić kwerendę biblioteczną?

4. Jak uporządkować zebrany materiał?

5. Jak nadać pracy ostateczny kształt?

…oto pytania, na które próbuje znaleźć odpowiedź, z szczególnym uwzględnieniem

odpowiedzi na ostatnie z nich4.

Czym jest praca dyplomowa?

W pierwszym rozdziale swego dzieła Umberto Eco opisuje, czym jest praca

dyplomowa i do czego służy. Ma liczyć od kilkudziesięciu do kilkuset stron. Omawia

zagadnienie związane z kierunkiem kończonych studiów. Po zdaniu wszystkich egzaminów

student składa ją i staje przed komisją – następuje obrona pracy. Komisja wysłuchuje opinii

promotora i recenzentów. Zadaje pytania studentowi. Formułuje ocenę, biorąc pod uwagę

opinie recenzentów, stwierdzających wartość lub braki pracy, umiejętność kandydata obrony

stwierdzeń wyrażonych na piśmie oraz średnią ocen uzyskanych podczas studiów.

Eco wskazuje na różnice w pracach licencjackich, magisterskich i doktorskich. Praca

naukowa może być albo kompilacyjna albo naukowa; kompilacyjne są z reguły prace

licencjackie i magisterskie, naukowe powinny być rozprawy doktorskie. Oryginalna praca

naukowa powstaje dłużej i wymaga większego wysiłku.2 Umberto Eco, Jak napisać pracę dyplomową, Wydawnictwa UW, Warszawa 2007, strona 20.3 „Nie spodziewaj się, że ta książka powie ci, co masz zawrzeć w swojej pracy lub co masz zrobić

ze swoim życiem” – pisze Eco na stronie 139. 4 Umberto Eco, Jak napisać pracę dyplomową, Wydawnictwa UW, Warszawa 2007, strona 21.

2

Wielu studentów niejako zmuszonych jest do napisania pracy, by w pośpiechu zdobyć

dyplom i rozpocząć swoją karierę zawodową lub awansować na wyższe stanowisko; rady Eco

nie są dla nich, jak stwierdza sam autor i wręcz radzi by ktoś im pracę napisał lub by

skopiowali już napisaną… są dla tych, którzy chcą przygotować pracę dającą im satysfakcję

intelektualną i przydającą się później.

Pisanie pracy dyplomowej uczy porządkowania własnych myśli i znalezionych

informacji. Pozwala wypracować sposoby stworzenia czegoś, co będzie użyteczne także dla

innych. Istotne jest doświadczenie pisania pracy. Jest ćwiczeniem pamięci. Dlatego właśnie

przydaje się na długo po zakończeniu studiów.

Temat pracy dyplomowej

Wybierając temat pracy dyplomowej trzeba się kierować czterema regułami:

1. Temat pracy powinien odpowiadać zainteresowaniom studenta.

2. Źródła powinny być osiągalne – nie przekraczać możliwości materialnych.

3. Źródła powinny być dostępne – zrozumiałe dla studenta.

4. Ujęcie metodologiczne pracy nie powinno wykraczać poza horyzonty studenta.

…oraz Eco dodaje jeszcze piątą „Profesor powinien być właściwy” 5.

W drugim rozdziale Eco zastanawia się szerzej nad wyborem tematu pracy. Nie

powinien być on za szeroki, bo wtedy student łatwo narazi się na zarzut opuszczenia jednych

a faworyzowania innych zagadnień. Praca taka jest też znacznie trudniejsza do obrony. Eco

sugeruje raczej wąski, specjalistyczny temat który jednak wymaga sporego wysiłku.

Twierdzi, że im bardziej ograniczy się zakres tematyczny, tym lepiej się pracuje i tym

pewniejszy jest grunt.

Eco zajmuje się też problemem przedstawienia własnych koncepcji w pracy

dyplomowej. Jest to możliwe, ale raczej w zestawieniu, w porównaniu z koncepcjami innego,

znanego badacza. Wtedy stwierdzenia piszącego pracę staną się weryfikowalne dzięki

odwołaniem do innego myśliciela; piszący nie porusza się w próżni. Można wyjść od innego

autora pokazując jego błędy i ograniczenia; ważny tu jest punkt oparcia.

Ile potrzeba czasu na pisanie pracy dyplomowej? Nie więcej niż trzy lata i nie mniej

niż sześć miesięcy, ocenia Umberto Eco, mająca myśli okres od sformułowania tematu

do oddania napisanej pracy. Jeśli zabiera ona więcej niż trzy lata, to temat przerasta siły

piszącego, nie może on z różnych powodów wynikających z jego charakteru czy sytuacji

osobistej skończyć pracy. W mniej niż sześć miesięcy nie da się wyszukać bibliografii,

5 Umberto Eco, Jak napisać pracę dyplomową, Wydawnictwa UW, Warszawa 2007, strona 31.

3

sporządzić notatek, zredagować tekst. Dobra praca powinna być omawiana krok po kroku z

promotorem, a nie oddawana mu w całości w ostatniej chwili; co raczej zakłada czas dłuższy

niż sześć miesięcy. Gdy jednak ma się do dyspozycji niewiele czasu, to trzeba zwrócić uwagę

na to, że temat musi być wąski, a wszystkie materiały muszą być dostępne na miejscu i łatwo

osiągalne.

Powinno się wybrać temat nie wymagający znajomości języków, których autor pracy

nie zna lub nie jest w stanie się nauczyć. Nie należy pisać o autorze czy zagadnieniu,

korzystając tylko z literatury w językach, które się zna. Najlepszym przygotowaniem do

zmierzenia się z literaturą obcojęzyczną byłoby spędzenie pewnego czasu w danym kraju; jest

jednak dość kosztowne rozwiązanie. Ten, kto nie zna języków obcych powinien wybrać temat

związany ściśle ze swoją kulturą, z kulturą własnego kraju, wymagający z korzystania z

literatury obcojęzycznej w mniejszym zakresie.

Nie wszystkie wskazówki i przykłady Umberto Eco dadzą się wykorzystać na

konkretnym kierunku studiów humanistycznych. Niektóre z nich można pominąć, jak na

przykład te o pracach zaangażowanych politycznie.

Interesujący jest wątek, który zatytułowany jest Jak nie dać się wykorzystać

promotorowi. Eco wskazuje, że profesorowie proponują zagadnienie, w którym się

znakomicie orientują – by łatwo kontrolować studenta albo wskazują temat, na którym się nie

znają, a chcieliby poznać lepiej. Te drugie podejście pozwala promotorowi poszerzyć swoje

horyzonty, zebrać za pomocą studenta bądź ich zespołu potrzebne materiały. Z drugiej jednak

strony promotor może wręcz wymusić temat pracy na studencie, który tworzy pewne dzieło, a

później nie zostaje nawet odnotowany jako współautor w szerszej pracy. Promotor

wykorzystuje wyniki badań studenta. Eco zaleca krytyczne podejście studenta wobec

promotora: zasięgnięcie o nim opinii, zapoznanie się z jego dziełami.

Zbieranie materiałów do pracy

W trzecim rozdziale Eco zajmuje się zagadnieniem zbierania materiałów do pracy.

W pracy dyplomowej bada się pewien przedmiot, korzystając z określonych narzędzi.

Przedmiotem badań może być pewne dzieło, a narzędziami – inne dzieła traktujące o nim.

Dzieło badane staje się wtedy źródłem. Dzieła o nim – źródłami wtórnymi lub

opracowaniami, tworząc literaturę przedmiotu. Bada się również wpływ wydarzeń z czasów,

w których dzieło powstało czy też wpływ wydarzeń z życia autora. Trzeba pamiętać o tym, by

rozróżniać źródła od literatury przedmiotu, by stale mieć na uwadze źródła właśnie – chyba że

4

praca dotyczy odbioru, analizy pewnego zjawiska w literaturze, w myśli z danej dziedziny.

Ważne jest więc jak najszybsze zdefiniowanie właściwego przedmiotu badań.

Student wybierając temat musi wiedzieć, czy jest w stanie dotrzeć do potrzebnych

materiałów, jak je można znaleźć, czy są łatwo dostępne i jak można się z nimi zmierzyć. Eco

pisze wręcz „Zazwyczaj student wybiera temat będąc pewnym…”6 (tego, że źródła są

dostępne i jest w stanie się z nimi zmierzyć), co jest chyba zbyt wielką wiarą w studenta – tu

pomocny staje się promotor, mający o wiele większe doświadczenie w tym względzie.

Inaczej, jeśli dostęp do materiałów jest bardzo utrudniony lub wręcz niemożliwy – lepiej

wybrać inny temat.

W granicach wytyczonych przez przedmiot badań informacje muszą być zawsze

czerpane z pierwszej ręki, to jest ze źródła, a nie z przekładów, antologii składających się z

fragmentów dzieł czy ze streszczeń. Nie powinno się przytaczać cytatów z badanego autora

za kimś innym. W pracy naukowej „nie powinno się nigdy przytaczać cytatów źródłowych za

inną pracą, nawet jeśli przywoływane w ten sposób dzieło nie jest bezpośrednim przedmiotem

badań” 7.

Przed udaniem się do biblioteki i wyszukaniem w niej dzieł potrzebnych do pisania

pracy dyplomowej należy sporządzić sobie wstępną bibliografię. Czasem jednak badacz

idzie do biblioteki dopiero z zamiarem zebrania bibliografii. „Zbierać bibliografię znaczy

szukać tego, o czego istnieniu jeszcze się nie wie” – wskazuje Eco8. Pomóc może katalog

tematyczny w bibliotece, z którego jednak wpierw trzeba nauczyć się efektywnie korzystać9.

Dalej - encyklopedie i leksykony zgromadzone w czytelni, kompendia bibliograficzne, a także

pomoc bibliotekarza i przede wszystkim promotora. Wreszcie – każda przeczytana pozycja ze

wstępnej bibliografii daje w efekcie kolejne w niej wspomniane.

Do jej zapisywania Eco radzi stosować system fiszek, papierowych kartek z

notatkami10. Każdej znalezionej książce poświęca się oddzielną fiszkę, z notką bibliograficzną

o danej książce, sygnaturą biblioteczną i własnymi oznaczeniami dotyczącymi tego, w jakim

zakresie może być przydatna. Powstaje kartoteka bibliograficzna, zawierająca wszystkie

książki, które autor pracy ma poszukać; później obok niej powstaje także kartoteka

porządkująca notatki z lektur. Im lepiej jest przygotowana kartoteka bibliograficzna, tym

6 Umberto Eco, Jak napisać pracę dyplomową, Wydawnictwa UW, Warszawa 2007, strona 76.7 Umberto Eco, Jak napisać pracę dyplomową, Wydawnictwa UW, Warszawa 2007, strona 81.8 Umberto Eco, Jak napisać pracę dyplomową, Wydawnictwa UW, Warszawa 2007, strona 85.9 Współcześnie do katalogów bibliotek można także dostać się przez Internet. Generalnie poszukiwanie

bibliografii może się też odbywać przez Internet, z wykorzystaniem wyszukiwarek internetowych. Wpada się jednak przy tym w pułapkę myślenia, że to, czego nie ma w Google, to nie istnieje. Umiejętność efektywnego korzystania z wyszukiwarek staje się równie ważna, jak korzystania z katalogów w bibliotekach.

10 Dziś użyjemy do tego celu raczej komputerów i co najmniej edytora tekstu jeśli nie bazy danych.

5

łatwiej ją zachować i wykorzystać w następnych badaniach, a także udostępniać innym

badaczom. Dlatego kluczowym jest, by owa kartotek zawierała prawidłowo wykonane notki

biograficzne.

Fiszki z lektur, składające się na kartotekę notatek z lektur, powinny być sporządzone

na osobnych kartkach, poświęconych książkom, które badacz rzeczywiście przeczytał. Na te

fiszki nanosi się streszczenia, oceny cytaty – to wszystko, co może posłużyć do

wykorzystania danej książki podczas pisania i redagowania pracy.

Zapis bibliograficzny powinien obejmować imię i nazwisko autora, tytuł książki,

wydawnictwo, miejsce i rok wydania. Umberto Eco podkreśla znaczenie podawania pełnego

imienia autora: „Inicjał nie wystarcza przede wszystkim dlatego, że zawsze lepiej znać imię

i nazwisko danej osoby; ponadto może istnieć dwóch autorów o tym samym nazwisku i

inicjale imienia” 11. Ważne jest także odnalezienie i zapisanie daty pierwszego wydania

danego dzieła naukowego – można wtedy zorientować się, kiedy po raz pierwszy byłby

opublikowane badania (rok wydania to często rok ostatniego wydania danej pozycji lub jej

przekładu)12. Eco zajmuje się też regułami dotyczącymi przytaczaniem dzieł niewydajnych i

dokumentów prywatnych, podkreślając, że dobrym zwyczajem jest pytać o pozwolenie osobę,

która udzieliła autorowi pracy informacji.

Do napisania pracy w naukach humanistycznych konieczne jest zgromadzenie znacznej

liczby książek. Są to książki, o których się pisze i z których pomocą się pisze; jedne teksty

są przedmiotem pracy, inne tworzą literaturę przedmiotu. Które czytać najpierw? Eco radzi,

by zacząć od kilku ogólnych opracowań, by zdobyć pewne pojęcie o obszarze badań,

następnie zmierzyć się z tymi, które są przedmiotem badań, a następnie zapoznać się z resztą

literatury przedmiotu. Jednak możliwe są także inne scenariusze, byleby tylko rezultaty

„łączyły się w gęstą sieć wskazówek, najlepiej w formie fiszek”13.

Plan pracy i notatki

W czwartym rozdziale Umberto Eco zajmuje się planem pracy i notatkami do niej.

Pisanie pracy powinno się zacząć od tytułu, wstępu i spisu treści. Jest to drugi krok w

tworzeniu pracy, po kwerendzie bibliograficznej,

Eco widzi spis treści jako roboczy plan pracy, definiujący jej zakres. Może on później

ulec zmianom, przekształceniom, ale lepiej przekształcać – mając konkretny przedmiot do

przekształcenia. Najlepiej by był to rodzaj konspektu, w którym zapisane zostaną krótkie 11 Umberto Eco, Jak napisać pracę dyplomową, Wydawnictwa UW, Warszawa 2007, strona 94.12 Dane te warto zapisać na fiszce. Mogą przydać się w samej pracy, na obronie czy w późniejszych

badaniach. Podobnie jak płeć autora (dla której pewną wskazówką jest imię).13 Umberto Eco, Jak napisać pracę dyplomową, Wydawnictwa UW, Warszawa 2007, strona 142.

6

streszczenia wszystkich rozdziałów. Ten konspekt powinien właśnie zawierać tytuł pracy,

spis treści i wstęp. Pisze się go zarówno dla siebie, jak dla promotora.

Przez tytuł pracy Eco rozumie rzeczywisty temat pracy, a nie tytuł umieszczany na

karcie tytułowej (może się tam znaleźć jako podtytuł).

Spis treści pracy powinien być w miarę możliwości jak najbardziej analityczny, stając

się hipotezą roboczą. Może mieć strukturę składającą się z następujących elementów: sposób

ujęcia problemu, stan badań, teza autora, zebrany materiał źródłowy, analiza źródeł,

uzasadnienie tezy, konkluzja i perspektywy dla dalszych badań.

Szkic wprowadzenia zamieniający się stopniowo na wstęp ma mieć postać

analitycznego komentarza do spisu treści. Autor pracy pisze w nim, że zamierza przedstawić

pewną tezę, analizuje stan badań, opisuje co znajdzie się w poszczególnych rozdziałach i w

konkluzji, podaje używane metody. Jest to wprowadzenie prowizoryczne, które ulegnie

zapewne wielu zmianom w trakcie pisania pracy. Jeśli student nie jest w stanie napisać

wstępu, to znaczy, że jeszcze nie wie dokładnie od czego zacząć. Wstęp musi być też

rozważny i mówić w swej ostatecznej wersji tylko o tym, co rzeczywiście znalazło się

w pracy.

Eco podkreśla znaczenie takiego sposobu rozpoczęcia pisania pracy, jako że studenci

zwykle niewiele piszą na studiach (mniej niż w szkole średniej) i pisanie pracy dyplomowej

jest dla nich wręcz szokiem. Jest to prawdziwe również dla polskich szkół wyższych na

początku dwudziestego pierwszego wieku, gdzie coraz jest mniej jest prac zaliczeniowych,

często pisze się tylko krótkie kolokwia i egzaminy, liczące po parę stron. Odmienny system

panuje w Stanach Zjednoczonych, gdzie student zamiast egzaminów ustnych pisze eseje

liczące dziesięć do dwudziestu stron na zakończenie każdego kursu, na który się zapisał.

Spis treści rozstrzyga o podziale pracy na rozdziały, podrozdziały i punkty. Powinien

odzwierciedlać logiczną strukturę pracy. Zebrane następnie notatki i inne materiały powinny

być odnoszone do poszczególnych punktów.

W pracy mogą się znaleźć także wewnętrzne odniesienia – odwołania do zagadnień

omawianych w innym miejscu pracy, z zaznaczeniem numeru rozdziału lub podrozdziału.

Odniesienie wewnętrzne może oznaczać między innymi, że ten sam problem dotyczy dwóch

różnych zagadnień, ten sam przykład ilustruje twa różne problemy, ogólne stwierdzenia

odnoszą się także do pewnego szczególnego przypadku. Eco stwierdza, że dobrze

skonstruowana praca powinna obfitować w wewnętrzne odniesienia. Jeżeli ich brak, to

oznacza że dany fragment pracy stanowi odrębną całość, bez powiązania z innymi

fragmentami.

7

Notatki, gromadzone na fiszkach, mogą być porządkowane w rozmaity sposób. Eco

wymienia fiszki tematyczne, kartotekę autorów, kartotekę cytatów, kartotekę fiszek z lektur,

fiszki robocze – zawierające pomysły przychodzące do głowy podczas pisania pracy,

porządkując je następnie w pięć rodzajów:

fiszki z lektur

fiszki tematyczne

fiszki autorów

fiszki z cytatami

fiszki robocze

Eco wskazuje, że kartoteki tych fiszek powinny być kompletne, to znaczy zawierać

nie tylko notatki z książek przeczytanych w bibliotece czy wypożyczanych od znajomych,

ale także od tych, które posiada się we własnych zbiorach. Jest to szczególnie cenna uwaga

obecnie, gdy fiszki można przechowywać w formie elektronicznej na komputerze

przenośnym (czy pamięci podręcznej) i kontynuować badania wszędzie tam, gdzie zabiera się

ów komputer – w domu, na uczelni, w podróży14.

W swoich książkach można, a nawet trzeba podkreślać to, co ważne, stosując różne

kolory i skróty pokazujące powody tego zainteresowania15. Podobnie w notatkach. Jeśli nie

jest to książka z własnych zbiorów – zrobić kopię ksero albo wypisać odpowiednie cytaty.

Jednocześnie Eco przestrzega przed pułapką kserokopii. Zrobienie kopii ksero fragmentu

książki nie zwalnia z jej przeczytania16, trzeba to zrobić jak najszybciej i podkreślić

odpowiednie fragmenty17. Zasady te stosować można dziś także do notatek elektronicznych,

sporządzanych na komputerze – do dyspozycji są wytłuszczenia, pochylenia, podkreślenia

tekstu, oznaczanie różnymi kolorami.

W fiszkach z lektur powinny się znaleźć dokładne informacje bibliograficzne,

informacje o autorze, streszczenie książki lub artykułu, obszerne cytaty i komentarze autora

pracy oraz oznaczenia pozwalające przypisać fiszkę lub jej część do danego punktu pracy.

Eco posługuje się tu przykładami fiszek z własnej pracy magisterskiej…

14 Książki z własnych zbiorów mogą być pożyczane innym (i czasem trudno je odzyskać), zagubione, skradzione czy zniszczone. Odpowiednio prowadzone i przechowywane notatki pozwalają ocalić i zawsze pod ręką wnioski z lektur.

15 Niektóre podkreślenia czy uwagi utrudniają bardzo czy wręcz uniemożliwiają zrobienie kserokopii z książki znajomym czy przyszłym jej właścicielom. Dlatego te zalecenia Umberto Eco należy przejmować z dużą ostrożnością.

16 Można to śmiało odnieść także do wycinków z gazet. 17 Prawdopodobnie dziś Eco poradziłby sporządzić odpowiednie fiszki już bezpośrednio na komputerze,

wydrukować, dodawać nowe myśli na wydruku, dopisywać do owej elektronicznej fiszki. Kserokopie byłyby wtedy tylko etapem przejściowym, a później dobre jedynie na podpałkę w piecu.

8

Na marginesie przygotowywania notatek Umberto Eco wspomina o pokorze

naukowej. „Każdy może cię czegoś nauczyć” – pisze o niej, wspominając pisanie pracy

magisterskiej18. Ważne jest, by pozwolić się nauczyć, nawet ze źródeł pozornie mało

ważnych. W pracy badawczej nie należy lekceważyć żadnego źródła.

Redakcja pracy

W piątym rozdziale Umberto Eco zajmuje się redakcją pracy. Do kogo zwraca się

autor pracy magisterskiej? Do promotora i komisji egzaminacyjnej?19 Do studentów? Do

naukowców specjalizujących się w danej dziedzinie? Zależy od tego forma wykładu pracy jak

i założony poziom przystępności. Adresatem pracy powinna być jednak ludzkość, podkreśla

Umberto Eco.

Jak pisać pracę?

1. Należy zdefiniować używane terminy, z wyjątkiem tych najbardziej oczywistych,

najczęściej używanych.

2. Nie powinno się pisać długimi, wielokrotnie złożonymi zdaniami, a raczej

krótkimi i prostymi, a przez to bardziej zrozumiałymi.

3. Warto dzielić tekst na wiele akapitów.

4. Niech ktoś inny niż autor przeczyta tekst – promotor, znajomy, korektor czy

redaktor w miarę możliwości zajmujący się dziełami z danej dziedziny nauki20.

5. Niekoniecznie trzeba zaczynać od pierwszego rozdziału21.

6. Używać raczej zwrotów bezosobowych niż pisania w pierwszej osobie liczby

pojedynczej czy liczby mnogiej.

Jak powinno się cytować?

1. Cytowane fragmenty źródeł nie powinny być zbyt obszerne.

2. Opracowania powinny być cytowane tylko wtedy, gdy wspierają lub potwierdzają

tezę autora.

18 Umberto Eco, Jak napisać pracę dyplomową, Wydawnictwa UW, Warszawa 2007, strona 182.19 Z praktycznego punktu widzenia właśnie dla promotora i komisji, bo większość prac magisterskich

kończy swe życie w dniu ich obrony. Jednak w czasach Internetu i łatwej publikacji w nim trzeba coraz poważniej rozważyć możliwość, że całość lub część pracy opublikujemy w Internecie (czy na papierze). Przykładem jest zresztą sam mistrz – Eco opublikował książkę na podstawie swej pracy magisterskiej.

20 Zwykle radzi się też, by wydrukować tekst – pisany dziś w edytorze tekstu na komputerze – zostawić na pewien czas, po czym przeczytać i poprawić. Zyskuje się wtedy pewien dystans, zapomina po części co się napisało. Jest to jeden z wielu powodów, dla których pracy nie należy pisać szybko, w kilka miesięcy, ale raczej rozłożyć ją na co najmniej rok. Wtedy wiele z jej fragmentów będzie czytanie wielokrotnie, wygładzane przy tym i uzupełniane.

21 Zwłaszcza w czasach powszechnie używanych komputerów i edytorów tekstu jest to cenna rada. Dziś bez problemu można zaczynać nawet oddalone od siebie fragmenty tekstu, później uzgadniać powiązania pomiędzy nimi, swobodnie redagować tekst.

9

3. Jeśli autor nie zgadza się z poglądami wyrażonymi w cytacie, to cytat ten powinien

być opatrzony krytycznym komentarzem.

4. Autor i źródło każdego cytatu powinny być wyraźnie wskazane.

5. Cytaty ze źródeł powinny być sporządzane na podstawie wydania najbardziej

godnego zaufania.

6. Autora należy cytować w języku oryginalnym lub użyć dobrego przykładu,

podając jednak źródło oryginału w tym języku.

7. Odesłanie do autora i dzieła musi być zrozumiałe, jasne.

8. Dłuższe cytaty powinny być wyodrębnione w oddzielnym akapicie, krótsze

włączone do tekstu.

9. Cytaty mają być wierne.

10. Odwołanie do cytatu musi być dokładne i precyzyjne (jak zeznanie na procesie).

Innym sposobem przytoczenia autora jest parafraza, przytoczenie własnymi słowami

myśli danego autora. Tu trzeba po pierwsze również podać źródło, a po drugie – pamiętać,

że to nie dokładne słowa, nie cytat, a omówienie. Podanie dokładnych słów autora bez

zaznaczenia, że to cytat – to plagiat. Ale również podanie jego myśli, czy też danych z badań

bez podania źródła, to także plagiat.

Przypisy są, w odpowiedniej mierze, użyteczne – twierdzi Eco. Do czego służą?

do wskazania źródła cytatu;

do dodatkowych wskazówek bibliograficznych: „Na ten temat także w…”;

do odwołań wewnętrznych i zewnętrznych;

do wprowadzania użytecznego cytatu;

do rozwijania argumentacji prowadzonej w tekście;

do opatrywania zastrzeżeniami twierdzeń zawartych w tekście;

zamieszczenia przekładu cytatu lub jego wersji oryginalnej.

Nie powinny być bardzo długie22. Dłuższe przypisy stają się aneksami i powinny być

zamieszczane na końcu pracy. Krótkie – mają znaleźć się na dole strony. W aneksach

zamieszcza się dłuższe cytaty, tabele, diagramy23.

Gdy w tekście pracy omawiany jest pewien autor lub cytowane są fragmenty jego dzieł,

w przypisie zamieszczany jest odpowiedni zapisy bibliograficzny. Gdy przypis zamieszczany

22 Eco wskazuje jeszcze także inne zastosowanie przypisu: pokazania w nim, że źródłem inspiracji dla wielu oryginalnych pomysłów piszącego pracę była lektura pewnej książki lub dyskusja z danym ocznym.

23 Krótsze tabele, ilustracje i wykresy powinny znaleźć się jednak w miejscu pracy, którego dotyczą. Obecna możliwości tworzenia i łączenia ze sobą tekstu i grafiki na komputerze w zupełności to umożliwiają.

10

jest na dole strony, czytelnik pracy wie natychmiast, do jakie dzieła jest odsyłany24. Dzieła

cytowane lub przywoływane w przypisie muszą znaleźć się w bibliografii załącznikowej

na końcu pracy. Bibliografia ta umożliwia ogarnięcie wzrokiem zebranego materiału lub

zaczerpnięcie wskazówek bibliograficznych. Zestawienie bibliografii może dostarczyć, w

porównaniu z przypisami, bardziej kompletnych informacji – na przykład podania obok siebie

tytułu dzieła w języku oryginalnym i tytułu przekładu. Eco nie rozstrzyga, czy w bibliografii

pracy dyplomowej powinno się umieszczać tylko te dzieła, z których się korzystało (czyli

wspomniało w przypisach) czy wszystkie, które się znalazło i odnotowało25.

Eco formułuje kilka ostrzeżeń dla redagujących prace dyplomowe:

1. Nie przytaczaj literatury ani źródeł dla poglądów lub pojęć powszechnie znanych.

2. Nie przypisuj autorowi, przytaczanych przez niego za kimś innym.

3. Gdy jednak konieczne jest cytowanie informacji z drugiej ręki, należy czynić

to zgodnie regułami poprawności naukowej:

a) gdy chcemy położyć akcent na to, że pierwszy autor przyjmuje pewne

stwierdzenie za drugim autorem, to przypis powinien mieć następującą

strukturę: zapis bibliograficzny o dziele pierwszego autora, (za: zapis

bibliograficzny o dziele drugiego autora);

b) gdy ważne, że autorem danego stwierdzenia jest pierwszy autor, a

cytujemy drugiego autora dla porządku (ponieważ przytaczamy informacje

z drugiej ręki), to przypis powinien mieć następującą strukturę: zapis

bibliograficzny o dziele pierwszego autora, (cytat za: zapis bibliograficzny

o dziele drugiego autora).

4. Podawać dokładne informacje na temat wydań krytycznych czy wersji tekstu.

5. Uważać na imię i nazwisko autora z wieków ubiegłych, często mają w różnych

językach swoje wersje lokalne.

Dobrze jest zamieścić na początku lub na końcu pracy podziękowania dla osób, które

pomogły w badaniach i pisaniu pracy, udzielając ustnych wskazówek, pożyczając książki,

24 Niektóre reguły zapisy bibliograficznych nieco utrudniają ową natychmiastową orientację, zmuszając do odwołania się do bibliografii na końcu pracy. Taki właśnie jest system autor-rok wydania, którym omawia Eco obok systemu cytat-przypis.

Jednym z argumentów za tym systemem podawanym przez Eco jest nieco już archaiczny w czasach edytorów tekstu argument o tym, że w systemie cytat-przepis trzeba ręcznie przenumerowywać przypisy wstawiając nowy na przykład w środku już napisanego fragmentu pracy.

25 Umberto Eco, Jak napisać pracę dyplomową, Wydawnictwa UW, Warszawa 2007, strona 250-251. Eco podkreśla jednak, że w tym drugim wariancie autor musi wyraźnie zastrzec, że nie wykorzystał wszystkich dzieł z bibliografii (a nawet w pewien sposób oznaczyć te niewykorzystane).

11

stwierdza Eco i zastrzega: nie jest w dobrym guście dziękowanie promotorowi, jako że

udzielanie pomocy piszącemu pracę jest jego obowiązkiem.

Na końcu rozdziału piątego Eco zajmuje się dumą naukową, to jest odwagą w

formułowaniu myśli. Krytykuje używanie zwrotów typu „nie czujemy się kompetentni”:

piszący pracę dyplomową i poświęcający na to wiele czasu powinien się czuć kompetentny w

jej temacie, inaczej nie ma sensu, by oddawał pracę. Powinien pisać: „uważamy, że”

wskazując, że to właśnie on czuje się ekspertem w danej dziedzinie. Pisząc pracę na dany

temat „powinieneś opracować go kompletnie i jasno, jak nikt dotąd”26. Nawet pisząc pracę

kompilacyjną staje się autorytetem, tyle że na temat tego, co napisały inne autorytety.

Maszynopis a wydruk z komputera

W szósty rozdziale Umberto Eco pokazuje przykład ostatniej korekty pracy, na którą

składają się ostatnia korekta tekstu i przepisanie go na maszynie.

Na początku dwudziestego pierwszego wieku, w dobie powszechnie dostępnych

komputerów osobistych, edytorów tekstu i drukarek piszący pracę licencjacką i magisterską

raczej sam pisze pracę na komputerze27, sam też dokonuje korekty tekstu28. Pomaga mu w tym

w pewnym stopniu promotor, dając pewne wskazówki zaczerpnięte z własnego

doświadczenia. Mogą być również pomocne podręczniki pisania prac takie jak dzieło

Umberto Eco, a szczególnie rozdział, pełen szczegółowych, praktycznych wskazówek…

jednak z czasów maszyn do pisania i maszynopisów a nie wydruków z komputera. Należy

poprawkę wziąć na to i kierować się także nowszymi podręcznikami i wskazówkami

promotora. Cenna jest także po prostu… lektura publikacji naukowych, która przynosi wiele

praktycznych wskazówek, podobnie jak lektura gazet i książek rozwija słownictwo i pozwoli

lepiej sobie radzi z błędami ortograficznymi.

Formatowanie i konwencje

To, co pisze Umberto Eco w rozdziale szóstym, pokazując przykład ostatniej korekty

pracy, każe zastanowić się nad wieloma szczegółowymi pytaniami dotyczącymi

formatowania tekstu pracy i panujących w nich konwencji:

1. Jakie formatowanie ma być użyte do tytułów rozdziałów, podrozdziałów i

punktów. To jest jaki krój pisma, jaka jego wielkość, jakie odstępy pomiędzy

26 Umberto Eco, Jak napisać pracę dyplomową, Wydawnictwa UW, Warszawa 2007, strona 223.27 Istnieją również usługi przepisywania tekstu pracy dyplomowej, dodawania materiału ilustracyjnego,

edycji tekstu (rozumianej jednak raczej jako formatowanie tekstu), drukowania i oprawy tekstu. 28 W pracach doktorskich, większych objętościowo i bardziej skomplikowanych, częściej zatrudnia się

korektorów i edytorów o doświadczeniu pracy z publikacjami naukowymi.

12

liniami (i pomiędzy tytułami rozdziałów a tytułami podrozdziałów, tytułami

podrozdziałów a punktami, tytułami punktów a głównym tekstem), jakie

wyrównanie mają być użyte? Jakie wcięcie we wszystkich liniach czy tylko w

pierwszej linii?

2. Czy i jaka konwencja ma być użyta do numerowania kolejnych rozdziałów,

podrozdziałów i punktów?

3. Jakie formatowanie ma być użyte w tekście głównymi pracy? Jak sformatowane

mają być przypisy?

4. Jakie marginesy mają być od lewej, góry, prawej i dołu oraz na spięcie pracy?

5. Jakie wyrażenie w tekście głównym mają być wyróżniane i w jaki sposób?

6. Jak oznaczać cytaty? Jakie formatowanie może być użyte przy dłuższych cytatach?

7. Jak oznaczać cytat wewnątrz cytatu?

8. Jak stosować znaki interpunkcyjne, szczególnie w powiązaniu z cytatami i

odsyłaczami przypisów?

9. Czy i jakie skróty stosować?

10. Jakie konwencje stosować do podawania liczb i miar, dat i godzin?

11. Jak formatować i podpisywać elementy treści pracy takie jak tabele, wykresy i

diagramy, ilustracje?

12. Jakie formatowanie ma mieć spis treści? Ile poziomów struktury tekstu ma być na

nim pokazane?29

13. Jakie ma mieć formatowanie bibliografia?

Każdy piszący pracę dyplomową ma w odpowiedzi na te pytania pewną dozę swobody

(najlepiej jednak by doszli do kompromisu z promotorem). Bezwzględnie ważne jednak jest,

by raz przyjęta zasada stosowana była w całej pracy.

Dlatego w edytorach tekstu stosuje się style tekstowe – pewne układy formatowania

występujące pod jedną nazwą. Wybranie tej nazwy w edytorze tekstu powoduje, że cały

zaznaczony fragment tekstu zmienia swój wyglądów. Co ważniejsze jednak, zmiana jednego

z parametrów stylu (na przykład gdy zdecydujemy, gdy tytuł rozdziału ma być pisany

większą czcionką) powoduje zmiany we wszystkich wystąpieniach danego stylu – w tym

wypadku we wszystkich tytułach rozdziałów.

Wiele z odpowiedzi na powyższe pytania da się zastosować w praktyce właśnie przez

odpowiednie zdefiniowanie (a raczej przedefiniowanie, bo w zaawansowanych edytorach

29 To znaczy czy mają być podane tylko tytuły rozdziałów czy także (o ile istnieją) tytuły rozdziałów i podrozdziałów; tytuły rozdziałów, podrozdziałów i punktów?

13

tekstu style te istnieją) stylów tekstu używanych w dokumencie z pracą dyplomową.

Następnie trzeba konsekwentnie cały czas owe style stosować; inaczej tuż pod koniec pisania

pracy można stracić bardzo dużo czasu na ręczne formatowanie tekstu.

Z pozostałych odpowiedzi trzeba sformułować jasne zasady30, zapisać je i mieć ów

własny wewnętrzny regulamin pisania cały czas przed oczami pisząc pracę (a najlepiej już

tworząc notatki).

W różnych dziedzinach wiedzy wypracowane różne szczegółowe konwencje, jednak

w obrębie jednego kraju książki i artykuły naukowe wyglądają dość podobnie. Do takiego

wyglądu przyzwyczajeni są promotor i recenzenci. Wskazane jest więc, by piszący pracę

zapoznał się z owymi konwencjami i raczej nie wymyślał po raz kolejny prochu, ale najwyżej

zastosował te konwencje, wprowadzając minimum zmian wynikających ze specyfiki pracy.

Wskazówki końcowe

W siódmym rozdziale Umberto Eco zamieszcza konkluzje. Pisanie pracy może

sprawiać przyjemność. Nie należy być przytłoczonym mnogością reguł i wskazówek

obecnych w tym podręczniku. Ważne jest by pracować z ochotą, a jednocześnie traktować

pisanie pracy jako wyzwanie. Może okazać się, że poczujesz powołanie do badań naukowych,

wtedy dobrze napisana praca dyplomowa (i zebrane do niej notatki) mogą się okazać

początkiem drogi.

Eco a dzisiejsze realia

Umberto Eco wydał swoje dzieło – bez wątpienia jeden z najlepszych podręczników

metodologii pisania prac dyplomowych czy szerzej pracy naukowej – ponad trzydzieści

lat temu. Od tej pory nieco się zmieniło zarówno we Włoszech jak i w Polsce. Przede

wszystkim: w pracy naukowej nastały komputery i Internet.

W każdym opracowaniu dotyczącym pisania pracy dyplomowych trzeba uwzględnić

komputer, Internet, Google i Wikipedię. Dotyczy to zarówno zbierania materiałów, a nawet

kwerendy bibliograficznej, jak i samego pisania pracy. Kolejne roczniki studentów w coraz

większej mierze korzystają z tych narzędzi, a realia uniwersytetów masowych sprawiają,

że nie znają dobrze czy nie cenią tradycyjnych narzędzi, takich jak biblioteki. Można uznać,

że studiowanie i praca naukowa przenoszą się z bibliotek do Internetu.

Komputer, zainstalowany na nim edytor tekstu31, podłączona do niego drukarka

to podstawowe narzędzia pracy piszących prace dyplomowe, równie ważne, a może i 30 Eco podaje na przykład jego rozwiązania dla zapisywania liczb i miar, dat i godzin. 31 …oraz w niektórych przypadkach inne programy, takie jak program graficzny, arkusz kalkulacyjny

i program do tworzenia wykresów i diagramów.

14

ważniejsze niż karta biblioteczna. Także dla uczonych z nauk humanistycznych. Pozwala

przede wszystkim na gromadzenie notatek w formie elektronicznej i pisanie samej pracy.

Internet, a ściśle dostęp do Internetu i zgromadzonych w nim zasobów i korzystających

z niego ludzi, staje się jednym z najważniejszych narzędzi piszących prace dyplomowe.

Przede wszystkim ze względu na możliwość wyszukiwania w nim informacji (czego

symbolem, choć oczywiście nie synonimem jest wyszukiwarka Google), dostęp do

elektronicznych wydań znanych dzieł, a także współpracy z innymi studentami znajdującym

się w obliczu napisania pracy dyplomowej.

Google to najpopularniejsza usługa wyszukiwawcza w Internecie, ulubione narzędzie

studentów (w czym zresztą nic dziwnego, skoro uczą się korzystania się z niego od

dzieciństwa). Google jest ogromną pomocą, jednak w pada się korzystając z niego, w co

najmniej trzy pułapki myślowe:

1. To, czego nie ma w Google nie istnieje. Istnieją ogromne zasoby informacji (w

tym także naukowych), których nie ma lub jeszcze nie ma w indeksie Google.

Mogą to być na przykład bazy danych pełne informacji naukowych, które są

dostępne, za stosowną opłatą, dla studentów i pracowników uniwersytetów, ale już

nie dla innych użytkowników Internetu.

2. To czego nie znalazłem w Google nie istnieje. Nie ma co ukrywać, że większość

użytkowników Internetu nie potrafi korzystać z Google i innych wyszukiwarek

w sposób efektywny. Klasycznymi przykładami są zbyt szerokie wyszukiwania,

nieznajomość terminologii a nawet pisowni nazw własnych i nazwisk.

3. Pułapka pierwszych wyników. Większość użytkowników wyszukiwarek nie

wychodzi poza kilka, czasem kilkanaście pierwszych wyników dość prostych

zapytań. Jednak prawdziwe wyszukiwanie z użyciem Google i innych usług

wyszukiwawczych, podobnie jak kwerenda biblioteczna, to o wiele więcej pytań i

stron odpowiedzi. Przydaje się tu również znajomość innych wyszukiwarek i ich

specyfiki, a najbardziej… cierpliwość.

Wikipedia jest największą, najbardziej znaną i najaktualniejszą encyklopedią dostępną

w Internecie, w tym także w języku polskim. Jest też zbiorem informacji, który został

zgromadzony i jest redagowany w taki sposób, że trzeba podchodzić do niego z dużą

ostrożnością. Każdy może napisać nowe hasło w Wikipedii i każdy możne owe hasło

poprawić. Zasada cytowania i oznaczania przypisami czy szerzej podawania przypisów nie

zawsze są przestrzegane. Hasła mogą być w części lub całości plagiatami. Redakcja

merytoryczna wielu dziedzin nie istnieje lub jest bardzo utrudniona – choćby ze względu na

15

brak odpowiedniej dobrze przygotowanych merytorycznie redaktorów w tych dziedzinach.

Twórca hasła może go porzucić tuż po utworzeniu, a wtedy staje się ono coraz mniej

aktualne.

Sytuację pogarsza to, że wiele haseł ma dobre – bo jedne z pierwszych – miejsca w

odpowiedziach na wyszukiwanie w Google.

Jednak Wikipedia ciągle może być dobrym miejscem do budowania bibliografii do

pracy dyplomowej. Wiele haseł jest dobrze skonstruowanych, ma sporą bibliografię.

Zasada tworzenia Wikipedii obraca się w nich na dobre: im hasło dotyczy bardziej

znanego zjawiska, miejsca, koncepcji czy osoby, tym częściej jest uzupełniane czy

poprawiane, a więc dzięki temu staje się jakościowo lepsze.

Wikipedia musi być traktowana z dużą ostrożnością. Zarówno przez piszących prace

dyplomowe jak i ich promotorów. Dlatego, że jest jednym z dwóch głównych, obok Google,

źródeł informacji dla studentów a później piszących prace.

Jarosław Zieliński

wydanie 1.02 z 12 lutego 2010

© Jarosław Zieliński 2010

e-mail: jz@winter.pl

16

17