ANKARA NVERSTES SYASAL BLGLER FAKLTES YAYINLARI = 571

U L U S L A R A R A S I HUKUK DERSLER

II. KTAP

HSEYN PAZARCI Hacettepe niversitesi . . B. F.

Uluslararas Hukuk Profesr

ANKARA NVERSTES SYASAL BLGLER FAKLTES YAYINLARI, 571

U L U S L A R A R A S I HUKUK DERSLER

II. KTAP

H S E Y N PAZARCI Hacettepe niversitesi . . B. F. Uluslararas Hukuk Profesr

ANKARA, 1989

ISBN 975-482-024-2

Copyright: A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi, 1989

A.. SYASAL BLGLER FAKLTES VE BASIN - YAYIN YKSEKOKULU BASIMEV, ANKARA -1989

Deerli bilim adam Prof. Dr. A. Gndz kn'n

ansna

III

S U N U

Uluslararas Hukuk Dersleri'nin I. Kitabnn yaynnn zerinden yak-lak drt yl geti. Daha I. Kitabn yaynlanmas srasnda bir ksm ka-leme alnm bulunan ve tamamlamaya aba sarfedeceimize sz verdi-miz II. Kitab ise ancak 1989 yl iinde sunma olanan bulabildik. Bu II. Kitabmz da, ok ara vermeden, III. Kitabmz ile izleme midimizi hl yitirmedik ve bu yolda abalarmz srdreceiz.

II. Kitabmzda da I. Kitabmzda belirttiimiz temel ilkelere sadk kaldk. Bu Kitabmz da esasen uygulanan hukuku ieren bir kitap nite-liini tamaktadr. Burada da uluslararas hukukta son yllardaki btn nemli gelimeleri vermee aba gsterdik. Yine, bu Kitabmzda da zel-likle Trk uygulamasn ve mevzuatn olabildiince okuyucuya aktar-maya altk.

II. Kitabmzda izlediimiz sunu yntemi de I. Kitabmzn ayns-Bylece, burada da her konuya ilikin olarak Trke ve yabanc dilde saptayabildiimiz kaynaklar bir Kaynaka blm iinde vermekteyiz. Yine, bu Kitabmzda da btn temel uluslararas hukuk kavramlarn, olanaklarmz lsnde, ngilizce, Franszca ve Almanca belirtmee zen gsterdik. Nihayet, metnin iinde parantezler arasnda vermeyi srdr-dmz atflarmz zellikle belgelere ve yarg-hakemlik kararlarna ayrarak, yazarlara oklukla yalnz rneklemek iin bavurduk.

Kitabmzn hazrlanmas srasnda bu kez de birok yardm grdk. Bunlarn arasnda II. Kitabmza ilikin olarak bize en byk yardm deerli meslektamz A.. Hukuk Fakltesi retim yesi Do. Dr. Turul Arat salamtr. Kitabmzn Devlet ve yetkilerine ilikin ksmlarn ti-tiz bir biimde okuyarak bize birok yararl gr ve eletiri bildiren meslektamza burada gnl borcumuzu sunmak isteriz. Ayrca, Kitab-mzda atfta bulunduumuz birok Birlemi Milletler belgesinin salan-mas T.C. Dileri Bakanl Hukuk Badanman Mehmet Gney'in, Av-rupa nsan Haklar Komisyon .ve Divan'nm kararlarnn salanmas da Prof. Dr. Blent Daver ve Prof. Dr. Feyyaz Glckl'nn yardmlar ile gereklemitir; kendilerine teekkrlerimizi sunarz. Nihayet, birok mad-

V

di zorluklara ramen, Kitabmzn baslmas yolunda karar alan ve SBF yayn olarak kmasna olanak salayan bata Ankara niversitesi Rek-tr Prof. Dr. Necdet Serin olmak zere Ankara niversitesi Yayn Ku-rulu yeleri ile SBF Dekan Prof. Dr. Gney Devrez ve SBF Yayn Ku-rulu yelerine teekkrlerimizi sunarz.

Bundan nce yazdmz btn kitaplarmz hocamz Prof. Seha L. Meray yannda Prof. Dr. A. Gndz kn'e de gsterir, gr, tavsiye ve eletirilerinden yararlanrdk. On yl akn bir sre nce yitirdiimiz Seha hocamz bakmndan bu olana zaten oktan kaybetmi bulunuyo-ruz. Bu son kitabmz iin Prof. Dr. A. Gndz kn'n de yardm ve tavsiyelerinden yoksun kaldk. Bu kitabmz onun deerli ansna sayg-larmzla ithaf ediyoruz.

Ankara, 5 Nisan 1989 Hseyin PAZARCI

VI

KISALTMALAR

A.E.T.

A.F.D.I. a.g.m. a.g.y. A..T..A.D.

A.J.I.L. .I. Akipek

.I. Akipek, Belgeler

Anales de la F.D.I. Annuaire de 1'I.D.I.

A.S.D.I. A..H.F.D. B.M. B.M.D.H.S. B.M.T.Y. B.Y.I.L. L. Cavare

C.I.J. C.L.P. C.P.J.I. C.Y.I.L. E.F. elik

E.F. elik, 1984

E.F. elik, 1987

Dictionnaire

Avrupa Ekonomik Topluluu

Annuaire Franais de Droit International ad geen makale ad geen yapt

Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi Dergisi American Journal of International Law .. Akipek, Devletler Hukuku, Ankara, 3. bas, 2 Cilt, 1969-1970 .I. Akipek, Devletler Hukuku Kaynaklarndan ve Belgelerinden rnekler, Ankara, 1966 Annales de la Faculte de Droit d'stanbul Nations Unies, Annuaire de la Commission du Droit International Annuaire Suisse de Droit International Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi Birlemi Milletler Birlemi Milletler Deniz Hukuku Szlemesi Birlemi Milletler Trk Yll British Yearbook of International Law L. Cavere (mis Jour J.-P, Queneudec), Le Droic International Public Positif, Paris, 1973, 4eme ed., 2 Cilt Cour Internationale de Justice Current Legal Problems Cour Permanente de Justice Internationale Canadian Yearbook of International Law E.F. elik, Milletleraras Hukuk, stanbul, Cilt I (4. bas, 1980), Cilt II (1982) E.F. elik, Milletleraras Hukuk, istanbul, Ki-tap I, 1984 E.F. elik, Milletleraras Hukuk, istanbul, 1987, 2. Kitap Union Academique Internationale, Dictionnaire

VII

R.J. Dupuy et D. Vignes, Traite

E. N. Erim, Metinler

H. La Fontaine

G. Gidel

M. Gnlbol, Milletleraras

I.C.L.Q. I.J.I.L. I.L.M. I.Y.I.L. .K.V.D. ..H.F.M. K. 1958 K.B.B.S. H. Kelsen, Principles

L.N.T..

. Liitem,

E. Menzel und K. Ipsen

S.L. Meray

S.L. Meray, Lozan

M.H.M..H.B.

M.M.T.Y. Nguyen Quoc Dinh, P. Daillier

et A. Pellet

N.I.L.R. N.U. N.Y.I.L. J.P. Queneudec, Conventions

de la Terminologie du Droit International, Pa-ris, 1960 R.J. Dupuy et D. Vignes (ds.), Traite du nou-veau droit de la mer, Paris et Bruxelles, 1985 Esas (Trk yarg kararlar ile ilgili) N. Erim, Devletleraras Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri: Cilt I, Osmanl mparatorluu And-lamalar, Ankara, 1953 H. La Fontaine, Pasicrisie Internationale, Berne, 1902 G. Gidel, Le Droit International Public de la Mer. Le Temps de la Paix, Paris, Sirey, Tome I (1903), Tome II (1932), Tome III (1934) M. Gnlbol, Milletleraras Siyasi Tekilatlan-ma, Ankara, 3. bas, 1975 International and Comparative Law Quarterly Indian Journal of International Law International Legal Materials Italian Yearbook of International Law ktisadi Kalknma Vakf Dergisi stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas Karar (Trk yarg kararlar ile ilgili) 1958 Karasular ve Bitiik Blge Szlemesi H. Kelsen (ed. R.W. Tucker), Principles of In-ternational Law, New York, 1966, 2nd. ed. League of Nations Treaty Serie . Ltem, Devletler Hukuku Dersleri, Ankara, Cilt I, 1956 ve Cilt II, 1958 E. Menzel und K. Ipsen, Vlkerrecht, Mnchen, 1979, 2. Auflage S.L. Meray, Devletler Hukukuna Giri, Ankara, Cilt I (3. bas, 1968), Cilt II (4. bas, 1975) S.L. Meray (ev.), Lozan Bar Konferans: Tu-tanaklar-Belgeler, Ankara, 1969-1973, 8 kitap Milletleraras Hukuk ve Milletleraras zel Hu-kuk Blteni Milletleraras Mnasebetler Trk Yll

Nguyen Quoc Dinh, P. Daillier et A. Pellet, Droit International Public, Paris, 2nd ed., 1980 Netlerlands International Law Revievv Nations Unies Netherlands Yeorbook of International Law J.P. Queneudec, Conventions maritimes interna-tionales, Paris, 1979

VIII

A. zman, B.M.D.H.S.

I. Paenson

H. Pazarc, I. Kitap

R.B.D.I. R.C.A.D.I.

R.D.I.L.C.

R.DP. Recueil des T.A.M.

R.E.D.I. P. Reuter, Institutions

P. Reuter-J. Combacau

R.G.

R.G.D.I.P. R.H.D.I. R.I.D.C. R.I.R.I. Ch. Rousseau

R.S.A. S.B.F.D. S.B.O.D.

G. ScelG, Cours

G. Schwarzenberger

S.S.C.B. Supra S. Toluner

N.U., Traites multilateraux

T.R.Q D. U.A.D. U.N.

A. zman (ev.), Birlemi Milletler Dsniz Hu-kuku Szlemesi, istanbul, 1984 I. Paenson, Manual of the terminology of public international law (peace) and international or-ganizations, Brussels, 1983 H. Pazarc, Uluslararas Hukuk Dersleri-I. Ki-tap, Ankara, 1985 Revue Belge de Droit International Recueil des Cours de l'Academie de Droit In-ternational Revue de Droit International et de Legislation Comparee Revue du Droit Public Recueil des Tribunaux Arbitraux Mixtes

Revue Egyptienne du Droit International P. Reuter, Institutions Internationales, Paris, 1989, 6eme ed. P. Reuter-J. Combacau, Institutions et Relations Internationales, Paris, 1980. Resmi Gazete Revue Generale de Droit International Public Revue Hellenique de Droit International Revue Internationale de Droit Compare Revue Iranienne des Relations Internationales

Ch. Rousseau, Droit International Public, Paris, Tome I (1971), Tome II (1974), Tome III (1977), Tome IV (1980), Tome V (1983) Recueil des Sentences Arbitrales Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi Siyasal Bilgiler Okulu Dergisi G. Scelle, Cours de Droit International Public, Paris, 1948 A Manual of International Law, London, 1967, 5th ed. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Yukarda S. Toluner, Milletleraras Hukuk Dersleri, istan-bul, 3. bas, 1984 Nations Unies, Traites Multilateraux deposes aupres du Secretaire Generale: Etat au 31 de-cembre 1981, ST/LEG/SER. E/l, New York, 1982 Turkish Review Quarterly Digest Uluslararas Adalet Divan United Nations

IX

X -

U.N., Treaty Series

U.S.A.D. Ch, de Visscher, Theorie et

realites

Y.E.C.H.R.

Z.a..R.V.

United Nations, Treaties and International ag-reements registered or filed and recorded with the Secretariat of the United Nations, New York, 1946'dan bu yana Uluslararas Srekli Adalet Divan

Ch. de Visscher, Theorie et Realites en Droit International Public, Paris, 1970, 4eme ed. Yearbook of the European Convention on Hu-man Rights Zeitschrift fr auslndisches ffentliches Recht und Vlkerrecht

X

N D E K L E R

SUNU V

KISALTMALAR VII

NDEKLER XI

D R D N C B L M :

U L U S L A R A R A R A S I H U K U K U N KLER

Giri:

ULUSLARARASI KLK KAVRAMI 1

Birinci Balk:

DEVLETLER . ... . 5

I. Uluslararas Hukukta Devletin Kurucu eleri 5

1. insan Topluluu 7 A. Genel 7 B. Self-determination lkesi 8

2. lke 11

A. Genel 11

B. Devlet lkesinin Btnl ilkesi 15

3. Baka Bir Otoriteye Baml Olmayan Siyasal Ynetim 17

A. rgtlenmi Bir Kamu Otoritesinin Varl 17

B. Egemenlik ya da Bamszlk 18

a) Egemenlik ve Bamszlk Kavramlar 18 b. Uygulanan Uluslararas Hukuktaki Durumu 19 c) Uygulanan Uluslararas Hukukta Egemenlik Hakkna Bal

nemli ilkeler 22 i) Devletlerin Egemen Eitlii lkesi 22

ii) iilere Karmama lkesi 23 iii) Doal Kaynaklar zerinde Srekli Egemenlik ilkesi 25

XI

II. Uluslararas Hukukta Devletin Yetkisi 26

Giri: Genel 26 1. Devletin lkesel Yetkisi 28

A. Genel ilke s. ... ... ... 29 a) Devletin lke zerinde Tam ve Mnhasr Yetkisi 29 b) Yabanclarn Stats 30

B. Devletin lkesel Yetkisine Snrlamalar ve Kuraldlklar 33

a) Devletin lkesel Yetkisine Snrlamalar 33 i) Baka Devletlere ve Yurttalarna Zarar Vermeme Ykml-

l '. 33 ii) Baka Devletlerin lkesel Yetkileriyle ilgili Kamusal lem-

lerine Sayg Ykmll 34

b) Devletin lkesel Yetkisine Kuraldlklar 35 i) Yabanc Devletlerin ve Uluslararas rgtlerin Dokunul-

mazl ve Bakl 37 Genel 37 Trk Mevzuat ve Uygulamas ... ... 40

ii) Geit Hakk ... ... 41 iii) Askerden ve Silahtan Arndrlma 43

Genel 43 Dou Ege Adalarnn Askerden Arndrlm Stats ... 44

iv) Yabanc Askeri Kuvvetler ve sler 45 Genel 45 Trkiye'deki Yabanc Askeri Kuvvetlerin, slerin ve Te-

sislerin Stats : 47

a. Devletin lke-d Yetkileri 52

A. Devletin lkesel Yetkisinin lke Dna Uzanmas 52

a) Devletin Uluslararas Alanlarda lkesel Nitelikli Yetkileri 53 b) Devletin Baka lkelerde lkesel Nitelikli Yetkileri 54

B. Devletin Kiisel Yetkisi 57

a) Uyrukluk (Tabiiyet) 58 i) Uyrukluk Konusunda Devletin Yetkisinin Nitelii 58

ii) Devletin Uyrukluundan Yararlananlar 59

K. Hukuk Kiileri 60 Bireyler (Gerek Kiiler) 60 Tzel Kiiler (Hkmi ahslar) 60

Gemiler ve Hava Aralar ... 61 Gemiler 61 Hava Aralar 65

b) Devletin Uyrukluk Bandan Kaynaklanan lke Dndaki Ki-isel Yetkileri 66

XII

i) Kiilerle lgili Olarak 66 Bireylerin Kiisel Statleri Konusunda 66 Cezai Yarg Yetkisi Konusunda 67 Devletine Ballk Konusunda 68 Diplomatik Koruma Konusunda 69

ii) Gemiler ve Hava Aralar ile lgili Olarak 70 Gemilerle lgili Olarak 70 Hava Aralaryla lgili Olarak 72

c) Devletin Uyrukluuna Bal Olmayan lke Dndaki Kiisel Yetkileri ' 74 i) Yabanclarn Devlet Gvenliine Kar ledii Sular Ko-

nusunda 74 ii) Uzay Aralar Konusunda 74

C. Devletin Ulusal Yetkisi ve teki Devletlerle Paylat Yetkileri Sorunu 75

a) Ulusal Yetki 75 i) Kavram ' 76

ii) Milletler Cemiyeti Szlemesi ve Birlemi Milletler Andla-masndaki Durumu 77

b) Devletlerin Ortak ve Yaran Yetkileri Sorunu 79

III. Devlet Trleri ve Uluslararas Hukuktaki Etkileri 80

1. Devletlerin Snflandrlmas 81

2. Deiik Devlet Trlerinin Uluslararas Hukuktaki zellikleri 84

A. Federal Devlet 84

B. Srekli Tarafsz Devlet 86

C. "Minyatr Devletler" , 88

. Kendine zg (Sui Geeris) Statye Sahip Devletler 90 a) Papalk 90 b) Kbrs (Jumhuriyeti 91

kinci Balk:

DEVLETLER DIINDAK BRMLER 94

I. Devlet Nitelii Kazanamam nsan Topluluklar 94

1. Genel 94 2. Gemite Kalm Birimler 96

3. Vesayet Altnda lkeler 99

II. Uluslararas rgtler 102

1. Genel Veriler 103

XIII

A. Uluslararas rgtlerin Tanm ve Snflandrlmas 104

a) Hkmetleraras ve Hkmetler-d Uluslararas rgtler So-runu 104

b) Uluslararas rgtleri Devletlerden Ayran zellikleri 104 /

c) Uluslararas rgtlerin Snflandrlmas 105

B. Uluslararas rgtlerin Yaps 106

a) yeler ... ... 106 i) yeler ve almalara Katlma 106

) yelik Stats ... 108

b) Organlar 111 i) Organlarn Kuruluu ve Yaps 111

il) Organlarn Grevlileri 113

c) Uluslararas rgtlerin Yetkileri 114

2 Somut Uluslararas rgt rnekleri 117

A. Birlemi Milletler .-. 117

a) Amalar, ilkeleri ve Faaliyetleri 118

b) yeleri ... 119

c) Organlar 120 i) Ana Organlar 120

Genel Kurul 120 Gvenlik Konseyi 121 Ekonomik ve Sosyal Konsey ... 123 Vesayet Konseyi 124 Uluslararas Adalet Divan 124 Sekreterlik 124

il) Yardmc Organlar 125

d) Birlemi Milletlere Bal Uzmanlk Kurumlan ... ... 127

B. Avrupa Ekonomik Topluluu 128

a) Tarihesi 129

b) Amalar 130

c) yeleri 131

) Organlar 131 i) Konsey 132

ii) Komisyon 133 iii) Avrupa Parlamentosu 134 iv) Avrupa Topluluklar Adalet Divan 134 v) Ekonomik ve Sosyal Komite 135

XIV

d) A.E.T. ile Ortaklk likileri 136

e) A.E.T.-Trkiye Ortakl 137 i) A.E.T.-Trkiye Ortaklnn Dnemleri 137

Hazrlk Dnemi 137 Gei Dnemi 138 Son Dnem 139

ii) Ortaklk Kurumlar ve Yetkileri 140 Ortaklk Konseyi 140 Ortaklk Komitesi 141 Karma Parlamento Komisyonu 141

III. zel Kiiler 141

. Gerek Kiiler 142

A. Bireylerin Uluslararas Sular Nedeniyle Cezai Sorumluluklar ... 142

a) Deniz Haydutluu 144 b) Kle Ticareti 145 c) Sava Sular 146 ) Soykrm 149

d) Uaklara Saldr ve Karma 150 e) Terrizm (Tedhiilik) 152 f) Irk Ayrm (Apartheid) 153

B. Kimi Birey Kategorilerinin Korunmas 154

a) Aznlklar 155 i) Genel ... ..-. 155

Gelimeler 155 Aznlklar Rejiminin Kapsam 158 Aznlklar Rejiminin Gvencesi 160

ii) Lozan Andlamasnda Mslman Olmayan Aznlklarn Ko-runmas Rejimi 162

iii) Yunanistan'daki ve Bulgaristan'daki Trk Aznlklar Sorunu 164 Yunanistan'daki Trk Aznlklara likin Rejim 164 Bulgaristan'daki Trk Aznlklara ilikin Rejim '. 166

b) Snmaclar (Mlteciler) 167

i) Uluslararas Dzeydeki Gelimeler ... 168 ii) Snmac Statsnn Tannmas 170

Genel 170 1951 Snmaclarn Statsne ilikin Szleme ve Protokol 171

iii) Snmaclarn Hukuksal Korunmas 172 Genel 172 1951 Snmaclarn Statsne ilikin Szleme 173

XV

C. Uyruksuzlar (Tabiiyetsizler) 174

. nsan Haklarnn Korunmas 177

a) Genel . ... 178 b) nsan Haklarnn Andlamalarda Gvence Altna Alnmas 184

i) Birlemi Milletler Szlemeleri 184 Kiisel ve Siyasal Haklara likin Szleme 184 Ekonomik, Toplumsal ve Kltrel Haklara likin Szleme 186

ii) Blgesel Andlamalar 187 Avrupa nsan Haklar Szlemesi 187 Gvence Altna Alnan Haklara likin Temel Veriler ... 187 Gvence Mekanizmas 190

Amerikan ve Afrika nsan Haklar Szlemeleri 193

2. Uluslararas Hukukta Tzel Kiiler 195

A. Ticaret Ortaklklar 196

B. Hkmetler-d Uluslararas rgtler 199

B E N C B L M :

U L U S L A R A R A S I H U K U K U N M E K A N S A L KURALLARI

Birinci Balk:

KARA LKESNE LKN ULUSLARARASI HUKUK KURALLARI 202

I. lke Kazanlmas 202

1. Devletin Douu ile Bir lkeye Sahip Olmas 203

2. Varolan Bir Devletin lke Kazanmas 204

A. Sahipsiz lkelerin Kazanlmas 205

B. Bir Devlet lkesinden tekine lke Aktarlmas 208 a) Andlama Yoluyla lke Kazanlmas: Devir 208 b) Tek-tarafl lemler Araclyla lke Kazanlmas - 209

i) Fetih 209 ii) Kazandrc Zamanam 210

c) Uluslararas Yarg ve Hakemlik ya da rgt Organlar Karar ile lke Kazanlmas 211

II. Snrlar 212

1. Genel Olarak Kara Snrlar 213

A. Snr Saptama Yntemleri 213 a) Andlama Yolu ... 213 b) Uluslararas Yarg ya da Hakemlik Yolu 214

XVI

B. Snrlar Oluturmada Bavurulan eler 214

2. Trkiye'nin Kara Snrlar 215

III. Akarsular, Gller, Kanallar 220

1. Suyollar Statsne ilikin Genel Kurallar 221 2. Uluslararas Suyollarnda Ulama Ynelik Kurallar 223

A. Uluslararas Akarsular 223

B. Uluslararas Kanallar 226 a) Svey Kanal 227 b) Panama Kanal 228

c) Kiel Kanal 228

3. Uluslararas Suyollarnn Ulam-d Kullanmlarna Ynelik Kurallar 229

A. Suyollarndan Ulam-d Amalarla Yararlanlmas Sorunu 230

B. Yararlanlacak Su Alannn Belirlenmesi Sorunu 232

C. Sularn Paylalmasnda Uyulmas Gereken Kurallar 235

. Sulardan, Paylama Konusu Dnda, Yararlanma Hakknn Kulla-nmna likin Kurallar Sorunu 238

D. Trkiye'nin Durumu 242

kinci Balk:

ULUSLARARASI DENZ HUKUKU , ... 245

I. Genel Sorunlar ve Deniz Hukukunun Geliimi 245

1. Denizlerden Yararlanmann Ana Kurallar 247

A. Denizlerde Ulam ve letiim 247

B. Denizlerin Doal Kaynaklarnn letmesi 249

2. Adalarn Durumu 254

A. Genel Olarak Ada Kavram ve Hukuksal Etkileri 254 a) Ada Kavram 254

i) Uluslararas Hukuk Belgelerinde Kabul Edilen Tanmlar ... 254 ii) Ada Tanm iin nerilen teki eler 255

b) Adalarn Hukuksal Etkileri 255

B. Takmadalar 257 a) Uygulanan Hukuktaki Gelimeler 257 b) Tanmlar 157

i) Takmada 258 ii) Takmada Devleti 258

XVII

C. "Yapay Ada" Kavram 258

a) Tanm 258 b) Hukuksal Rejimi 259

3. Deniz Hukukunun Geliimi 259

II. Devletin lkesinin Bir Parasn Oluturan Deniz Alanlar 263

1. sular 263

A. sularm Kapsam 264

B. sularn Hukuksal Rejimi 269

C. Trkiye sularnn Snr ve Hukuksal Rejimi 272

2. Karasular 275 A. Karasularnn Genilii ve Snrlandrlmas 276

B. Karasular Rejimi 279 a) Zararsz Gei Hakk ... 281

i) Zararsz Gei Hakknn Varl Sorunu 281 ii) Gei ve Zararszlk Kavramlar 283

b) Ky Devletinin Karasularnda Yetkilen 288 i) Ky Devletinin Zararsz Geii Dzenleme Yetkisi 288 ii) Ky Devletinin Yabanc Gemiler zerindeki Yarg Yetkisi ... 290

Ticaret Gemileri Bakmndan 290 Sava Gemileri Bakmndan 292

C. Trk Karasularnn Durumu 292

a) Karasularmzn Genilii ve Snrlandrma Durumu 292 b) Karasularmzn Hukuksal Rejimi 296

3. Takmada Sular 298 4. Boazlar 299

A. Boazlar Genel Rejimi 300 a) Tanm 301 b) Hukuksal Rejim ... 301

B. Trk Boazlar 304

a) Trk Boazlar Rejiminin Geliimi 304 b) Montreux Boazlar Szlemesi 308

i) Boazlar Rejimi ... 308 ii) Montreux Szlemesinin Sona Ermesi ya da Deitirilmesine

likin Hkmler ... 310

III, Devletin Belirli Egemen Haklara Sahip Olduu Uluslararas Deniz Alanlar 311

1. Bitiik Blge 3l i

XVIII

A. Tanm ve Geliimi 312 B. Hukuksal Rejimi 312

2. Balklk Blgesi 315

3. Kta Sahanl 317

A. Kta Sahanl Kavram ve Geliimi 316

a) Deniz Yatann Yerbilim Asndan Yaps 316 b) Hukuk Kavram Olarak Kta Sahanl 319

B. Kta Sahanlnn Hukuksal Rejimi 321

C. Kta Sahanlnn Snrlandrlmas ' 323:

. Trk Kta Sahanl ve Ege Kta Sahanl Uyumazl 327

4. Mnhasr Ekonomik Blge 332

A. Mnhasr Ekonomik Blgenin Hukuksal Rejimi 336

a) Ky Devletinin Egemen Haklan 334 i) Ky Devletinin Ekonomik Nitelikli Haklar 334 ii) Ky Devletinin Yetkileri 334

b) nc Devletlere Tannan Haklar 335 i) Tm nc Devletlere Tannan Haklar 335

ii) Yalnzca Blge Devletlerine Tannan Kimi Haklar 336

B. Mnhasr Ekonomik Blgenin Snrlandrlmas 337

C. Trkiye'nin Mnhasr Ekonomik Blge Konusundaki Durumu 337

IV. Ak Deniz ve Uluslararas Deniz Yata 338

1. Ak Deniz 338 A. Ak Denizin Serbestlii lkesi 339

B. Devletlerin Ak Denizde Kendi Adlarna Sahip Olduu Yetkileri ... 340

a) Bayrak Yasas 341 b) zleme Hakk 342

C. Devletlerin Ak Denizde teki Devletlerle Paylat Yetkileri ... 343

a) Devletlerin Kimi Uluslararas Sularn Denetlenmesi Konusun-daki Yetkileri 344

i) Genel 344 ii) Uyuturucu Madde Kaaklnn Denetlenmesi 345

iii) Ak Denizden zinsiz Yaynlarn Denetlenmesi 345

b) Devletlerin Ak Denizden Yararlanma Konusundaki Kimi Yet-kileri 345

i) atmalar nleyici ve Yetkileri Dzenleyici nlemler 346

XIX

ii) Denizde Can Gvenliini Koruyucu nlemler 347

iii) Ak Denizde evrenin Korunmasna likin nlemler 347

2. Uluslararas Deniz Yata 347

A. Kavram ve Geliimi 348 B. Hukuksal Rejimi ... 349

a) Genel Kurallar 349 b) Uluslararas Deniz Yatann letilmesiyle lgili. Dzen 349

i) Deniz Yata Uluslararas Otoritesi 349 Genel Kurul 349 Konsey 352 Sekreterya 352 letme 352

) Uluslararas Deniz Yatann letilmesine likin Kurallar ... 353

C. Uluslararas Deniz Yata Rejimi Konusunda Ortaya kan Sorunlar 353

nc Balk:

ULUSLARARASI HAVA HUKUKU 357

I. Havaclkla lgili Kurallar 357

A. Havaclkla lgili Kurallarn Geliimi 358 B. Hava Sahasnn Hukuksal Rejimi 362 C. Uluslararas Hava Ulam Rejimi 364

a) Bir Devletin Hava Sahasnda 364 i) Sivil Hava Aralar Rejimi 364

ii) Devlet Hava Aralar Rejimi 366 b) Uluslararas Hava Sahasnda 367 c) Uu Gvenlii ve Hava Trafik Hizmetleri Dzenlemeleri 368

II. Telekomnikasyon ile lgili Kurallar 370

Drdnc Balk:

UZAY HUKUKU 373

I. Uzay Hukukunun Tarihesi 374

II. Uzay Sahasnn Hukuksal Rejimi 375

III. Uzaya Gnderilen Kiilerin ve Ara-Gerelerin Bal Olduu Hukuksal Rejim ... - 376

IV. Uzay Faaliyetlerinin Hukuksal Rejimi 377

1. Uzaya Ynelik Faaliyetlerle lgili Kurallar 378 2. Uzaydan Dnyaya Ynelik Faaliyetlerle lgili Kurallar 380

XX

A. Uzaydan Gzetleme ve Alglama 380

B. Uzay Uydular Araclyla Haberleme ve Yayn 381

Beinci Balk:

EVRENN ULUSLARARASI DZENDE KORUNMASI 384

I. Uluslararas Hukukun evre Sorunlar Konusunda Geliimi 385

II. evrenin Deiik elerine likin Uygulanan Uluslararas Hukuk Ku-rallar 387

1. Kirlenme Konusunda 387

A. Nkleer Kirlenmeye likin Dzenlemeler 387

B. Nkleer-d Maddelerden Kirlenmeye likin Dzenlemeler 388

a) Denizlerle lgili Olarak 388 b) Akarsular ve Gllerle lgili Olarak 389 c) Hava ve Uzayla lgili Olarak 390

2. Ekolojik Dengenin Korunmas Konusunda 393

A. Denizde Canl Kaynaklarn Korunmasyla lgili Olarak 394 B. Karada Hayvansal Varln ve Bitki rtsnn Korunmasyla l-

gili Olarak 394

3. Doal Gzellikler ve Kltrel Varlklarn ve Antlarn Korunmas Ko-nusunda 395

ULUSLARARASI YARGI YA DA HAKEMLK KARARLARI VE DANIMA GRLER DZN 397

KAVRAMLAR DZN

4

a

XXI

DRDNC BLM :

Uluslararas Hukukun Kiileri (Subjects of international law; sujets du droit International; Vlker-rechtssubjekte)

GR : Uluslararas kiilik kavram ( i n t e r n a t i o n a l pe r sona l i t y ; pe r sonna l i t e i n t e r n a t i o n a l e ; Vl-k e r r e c h t s u b j e k t i v i t a t o d e r V lke r r ech t spe r sn l i chke i t )

Kaynaka:

Trke: S. L. Meray, Cilt 1, s. 226-228; M. Gnlbol, Milletleraras..., s. 205-207; H. Pazarc, Uluslararas Hukuk Asndan Avrupa Ekonomik Top-luluunun Yapt Anlamalar, Ankara, 1978, s, 9-19. Yabanc dil: D. P. O'Connell, "La personnalite en droit international", R.G. D.I.P., 1963, s- 5-43; F. A. von der Heydte, "Rechtssubjekt und Rechtsperson im Vlkerrecht", Festschrift Spiropoulos, Bonn, 1957, s. 237-255; H. Mosler, "Die Ervveiterung des Kreises der Vlkerrechtssubjekte", Z.a.il.V., 1962, s. 1-48; H. Mosler, "Reflexions sur la personnalite juridique en droit inter-national public", Mlanges H. Rolin, Paris, 1964, s. 228-251; P. Reuter, Insti-tutions internationales, Paris, 1969, 6eme 6d., s. 69-72; W. Friedmann, The changing structure of international law, London, 1964; B. Broms, "Subjects; entitlement in the international legal system", in R. St. J. Macdonald and D. M. Johnston (eds.), The structure and process of international law, The Hague, 1983, s. 383-423; I. Seidl-Hohenveldern, "The legal personality of international and supranational organizations", R.E.D.I., 1965, s. 35-73; F. Seyersted, "International personality of intergovernmental organizations. Do their capacities really depend upon their constitutions?", I.J.I.L., 1964, s. 1-74; M. Rama-Montaldo, "International legal personality and implied powers of international organizations", B.Y.I.L., 1970, s. 111-156; C. Osakwe, "Contemporary Soviet doctrine on the juridical nature of universal inter-national organizations", A.J.IX., 1971, s. 520-521.

G e n e l o l a r a k h u k u k kii l ii k a v r a m b i r h u k u k d z e n i i inde h a k v e y k m l l k l e r e s a h i p o l m a y e t e n e i n i b e l i r t m e k t e d i r . B a k a b i r deyile , b i r h u k u k d z e n i n i n h a k v e y k m l l k l e r t an d v e a r a l a r n d a k i ili-

1

kilerini dzenledii birimler o hukuk dzeninin kiilerini oluturmakta-dr. hukuk dzenlerinde hukuk kiileri bireyler dediimiz gerek kii-ler ile kamu ve zel hukuk tzel kiileridir.

Uluslararas hukuk kiilerinin uluslararas dzeyde faaliyet gsteren hangi birimleri kapsad konusu ise ok tartmaldr. Bu, uluslararas toplumun karmak ve gelimemi yaps ile buna bal olarak uluslararas hukuk kurallarnn oluumunda ve uygulanmalarnn salanmasnda or-taya kan zelliklerinden kaynaklanmaktadr.

Bugn uluslararas kiilik kavramnn yerlemi tanmna gre, ulus-lararas hukukun kiilerinin iki zellii olduu kabul edilmektedir: i) uluslararas hukuktan kaynaklanan haklara ve ykmllklere sahip ol-ma yetenei; ii) uluslararas hukuktan doan haklarn uluslararas d-zeyde dorudan koruyabilme yetenei (rnein, I. Paenson, s. 50). Nite-kim, U.A.D.'nn Birlemi Milletler Hizmetinde Uranlan Zararlarn Gi-derilmesi konusundaki 11.4.1949 tarihli danma grnde B.M.'in ulus-lararas kiilie sahip olmasn aynen u szlerle dorulad gzlenmek-tedir:

"... rgt uluslararas hukuk kiisidir, uluslararas haklara ve y-kmllklere sahip olma yetenei vardr ve uluslararas bavuru yoluyla haklarn salama yetenei vardr" (C.I.J., Recueil, 1949, s. 179).

Bu tanm erevesinde, aralarnda Anzilotti 'nin de bulunduu kimi yazarlarn ileri srd grn aksine, uluslararas hukuk kurallarnn yneltildii her birim bir uluslararas kii olarak kabul edilmemektedir. Uluslararas kiilie sahip olmak iin, ayrca, bu kurallardan herhangi bir aracya gereksinme duymadan, dorudan doruya yararlanma yetenei gereklidir (rnein, P. Pescatore, "Relations exterieures des Communau-tes europeennes. Contribution a la doctrine de la personnalite des orga-nisations internationales", R.C.A.D.I., 1961-11, s. 31). Bylece, haklarn uluslararas hukuk dzeyinde korumak iin, bir-iki kuraldlk saylmaz-sa, ulusal devletlerine bal olan zel kiiler uluslararas hukuk kiiliine hak kazanmam olmaktadr. Yine, ileride zelliklerini inceleyeceimiz ve d ilikileri genel olarak bir yabanc devlet tarafndan yrtlen devlet nitelii kazanmam rgtlenmi topluluklar da bu tanmn dnda kal-m olmaktadr. Buna karlk, uluslararas mekanizmalar haklarn ko-ramak iin harekete geirebilen devletler ve uluslararas rgtler uluslar-aras hukukun kiisi niteliine ilke olarak sahip bulunmaktadr.

Kimi yazarlara gre bir birimin uluslararas kiilie sahip olmas iin baka ek zelliklerin de bulunmas gerekmektedir. rnein, P. Reuter ulus-

2

lararas kiiliin zellikleri arasnda uluslararas hukuk kurallarnn ya-ratlmasna dorudan katlma yeteneini de saymaktadr (P. Reuter, Ins-titutions, s. 70). Yine, bir baka yazar, kendilerine ynelik uluslararas hu-kuk kurallarnn konulmas ve kaldrlmasnda gerek ve tzel kiilerin rzalarnn alnmamas olgusunu gerek ve tzel kiilerin uluslararas ki-ilie sahip olmadklar ynnde bir veri olarak deerlendirmektedir (I. Paenson, s. 52-53). te yandan, bir birimin uluslararas kiilie sahip ola-bilmesi iin, yazarlarn, genellikle, bunlarn uluslararas andlamalar ya-pabilmelerini ve teki devletlerde yarg baklndan yararlanmalarn gerekli grdkleri anlalmaktadr (Bkz. B. Broms, "Subjects: Entit lement in international legal system". in R. St. J. Macdonald and D. M. Johns+on (eds.), The Structure and Process of international law, The Hague, 1983, s. 383). Bu ltlere gre yaplacak deerlendirmelerde de yalnzca dev-letler ve uluslararas rgtler uluslararas kiilie sahip grnmektedir.

Ancak, yalnzca devletlerin ve uluslararas rgtlerin uluslararas ki-ilie sahip olduunun bildirilmesi de bunlarn her birinin ayn kapsam-da bir hukuk kiiliine sahip olduklar anlamna gelmemektedir. En ba-ta, devletler, tam bir uluslararas kiilie sahip olan tam yetkili devlet ve snrl uluslararas kiilie sahip, yetkileri snrl devlet olmak zere iki-ye ayrlmaktadr, ikinci olarak ise, uluslararas rgtlerin hepsi zorunlu olarak uluslararas kiilie sahip deildir. Bir uluslararas rgtn ulus-lararas kiilie sahip olabilmesi iin kendisini oluturan ye devletler-den yeterli lde ayr ve srekli bir iradeye sahip olmas gerekmektedir.

Bir uluslararas rgtn uluslararas kiilii, sz edilen ayr irade-sinin varlnn saptanmas ile ortaya kmaktadr. Bu, rgtn kurucu andlamasnda aka belirtilmi olabilir. Aksi durumda, ilgili uluslarara-s rgtn amalarna ve donatld yetkilere bakarak uluslararas kiilii bulunup bulunmadna karar verilmektedir. Uygulamada bir uluslarara-s rgtn uluslararas kiiliinin kant olarak u yetkilerden bir bl-mnn varolup olmadna baklmaktadr: i) andlama yapma; ii) temsil ilikileri kurma; iii) rgtn i dzenlemesini serbeste oluturma; iv) rgtn ve grevlilerinin devletler nezdinde ayrcalk ve dokunulmazlk-lara sahip olmas; v) uluslararas sorumlulua sahip olma ve teki ulus-lararas hukuk kiilerinin uluslararas sorumluluunu ileri srebilme...

Ayrca, uluslararas rgtlerin uluslararas kiilii devletlerin uluslar-aras kiilii gibi tam ya da tama yakn yetkileri iermemektedir. U.A.D.'-nm Birlemi Milletler Hizmetinde Uranlan Zararlarn Giderilmesi ko-nusundaki 11.4.1949 tarihli danma grnde aka bildirildii gibi,

"Bir hukuk dzeni iinde, nitelikleri ya da haklarnn genilii bakmndan, hukuk kiileri zorunlu olarak ayn deildir; onlarn

3

nitelikleri toplumun gereksinmelerine baldr" (C.I.J., Recueil, 1949, s. 178).

Bylece, her uluslararas rgtn uluslararas kiilii onun amalar ve kurucu devletlerin kendisine tand yetkilerle snrldr. Baka bir de-yile, bir uluslararas rgt grevsel (fonctionnel) bir uluslararas kiili-e sahiptir.

Sonu olarak, uluslararas kii kavram, z bakmndan ayn olan ey-leri belirtmekten uzak olup, kapsam deien genel bir kavram niteliin-dedir.

Uluslararas kiilik kavramnn kapsamnn bu deikenlii yannda, uluslararas hukukun baka birimlere ilikin kurallarnn da varl kar-snda, kimi yazarlarn uluslararas hukukun kiileri terimini daha geni olarak deerlendirdikleri ve bylece hukuksal statsn uluslararas hu-kukun tamamen ya da ksmen dzenlendii btn birimleri bu erevede ele aldklar gzlenmektedir (rnein: Ch. Rousseau, Tome II; H. Kelsen Principles, s. 180-290).

Uluslararas kiilik kavram, dar ve teknik anlamnda deerlendiril-dii zaman, yalnzca devletlere ve uluslararas rgtlere haklarn ulus-lararas dzende koruma olana tanyan bir kavramdr. Ancak, bu kav-ram uluslararas toplum erevesinde faaliyet gsteren deiik nitelikte-ki ve gteki birimlerin uluslararas hukuk dzeni iindeki yetkilerinin farkl olduunu da gstermektedir. Durum byle olunca, aralarndaki yet-ki farkllklarn unutmadan, uluslararas hukukun kiileri terimini ulus-lararas hukuk kurallarnn yneltildii btn birimleri kapsar bir biim-de deerlendirmek bize de en doru grnmektedir. Zira uluslararas top-lumsal gerekler ve uygulanan uluslararas hukuk, bize, devlet ya da ulus-lararas rgt nitelii gstermemekle birlikte, uluslararas hukuk dze-yinde etkili faaliyetlerde bulunan daha birok birimin varln gster-mektedir. Bu nedenle biz de, uluslararas hukukun kiileri konusu ere-vesinde ilk nce devletleri ve ikinci olarak da devlet nitelii kazanmam rgtlenmi topluluklar, uluslararas rgtleri ve zel kiileri ele alaca-z.

4

Birinci Ba l k : DEVLETLER

(States; Etats; Staaten)

U l u s l a r a r a s h u k u k u n , s t a t s n v e i l i k i ler in i dzen led i i t e m e l b i -r i m i d e v l e t l e r o l u t u r m a k t a d r . B i r d e v l e t i n u l u s l a r a r a s h u k u k a gre a n a ze l l ik le r in in n e l e r o l d u u n u s a p t a m a k ele a l aca mz i lk k o n u o lacak t r . D e v l e t o l m a n n kou l l a r n y e r i n e g e t i r m i v e b u n i te l i i k a z a n m u l u s -l a r a r a s k i i le r in s a h i p o labi lecei y e t k i l e r i n i nce l enmes i e le a l aca mz ik inc i k o n u o lacak t r . D e v l e t l e r a r a s n d a v a r o l a n k i m i fark l l k lara ba l o l a r ak o r t a y a kan dei ik dev l e t t r l e r i n i n u l u s l a r a r a s h u k u k t a k i e t k i -le r i d e e le a l aca mz n c k o n u y u o lu tu racak t r .

I. U L U S L A R A R A S I H U K U K T A D E V L E T N K U R U C U E L E R

(constituant e lements of State; e l ements constitutifs de l'Etat; Staatse lemente)

Kaynaka:

Trke: S. L. Meray, Cilt I, s. 137-151; . 1. Akipek, II. Kitap, zellikle s. 7-14, 86-91; E. F. elik, 1984, s. 206-221; S. Toluner, zellikle s. 1-4, 22-31 ve 51-62; A. Gze, Devletin lke Unsuru, stanbul, 1959, zellikle s, 5-13 ve 68-104; . Unat, Nottebohm Karar ve Tbiiyetin Gereklii lkesi, Ankara, 1966; A. F. Bagil, "Devlet Nedir? (Realist Bir Tarif Denemesi)" ..H.F.M, 1946, Cilt XII, Say 4, s. 980-990; R. G. Okandan, "Devletin Beer Unsuru", ..H.F.M., 1947, Cilt XIII, Say 4, s, 1282-1326; S, L. Meray, "Devletler Hu-kukunda Milliyetler Prensibi", S.B.O.D., 1947, Cilt II, Say 3-4, s. 295-310, 1948, Cilt m, Say 1-2, s. 82-131 ve 1948, Cilt III, Say 3-4, s. 61-114; A. S. B-e, "Milletlerin Mukadderatlarn Kendileri Tayin Etmeleri", S.B.F.D., 1959, Cilt XIV, Say 1, s. 132-145; A. F. Bagil, "Devletin lke Unsuru", I..H.F.M., 1947, Cilt XIII, Say 4, s. 1261-1281; Y. Abadan, Amme Hukuku v e Devlet Nazariyeleri, Ankara, 1952; I. Ltem, Devletleraras Hukukta Egemenlik Kavram, Ankara, 1947; A. zmen, "Devletlerin Egemenlii ve Milletler-aras Teekkller", A..H.F.D., Cilt XXI, Say 1-4, s. 53-121; F. Arsava, "Selfdetermination Hakknn Tarihi Geliimine Bir Bak ve Aaland Ada-lar Sorunu", S. L. Meray'a Armaan, Ankara, Cilt I, 1981, s. 55-67. Yabanc dil: H. F. van Panhuys, The rle of nationality in international Iaw, Leyden, 1959, s. 19-38; R. Redslob, "Le principe des nationalits", R.C.

5

A.D.I., 1931-III, s. 5-82; S. Calogeropoulos-Stratis, Le droit des peuples disposer d'eux-memes, Bruxelles, 1973; L. Delbez, "Du territoire dans ses rapports avec l'Etat", R.G.D.I.P., 1932, s. 705-738; M. St. Korowicz, La Sou-verainete des Etats et l'avenir du droit international, Paris, 1945; E. Giraud, "Rejet de l'idee de souverainete", La technique et les principes du droit public (Etudes en l'honneur de G. Scelle), Paris, 1950, Tome I, s. 253-266; M. Reglade, "La notion juridique de l'etat en droit public et en droit international public", ayn yapt, Tome II, s. 507-534; Ch. de Visscher, The-ories et realites, s. 11-57, 125-150, 184-191 ve 220-249; Mc Nair, "Aspects of State sovereignty", B.Y.I.L., 1949, s. 6-47; F. A. von der Heydte, Die Ge-burstunde des Souvernen Staates, Ratisbonne, 1952; N. Scherk, Dekolo-nisation und Souvernitat, Vienna, 1969; Ch. Rousseau, "L'independance de l'Etat dans l'ordre international", R.C.A.D.I., 1948-11, s. 171-253; C. W. Jenks, "Independence as the basic concept of contemporary international law", Melanges H. Rolin, Paris, 1964, s. 147-156; Ch. Rousseau, Tome II, s. 13-93; D. Touret, "Le principe de l'egalite souveraine des Etats, fonde-ment du droit international", R.G.D.I.P., 1973, s. 136-199; M. S. Korowicz, "Some present aspects of sovereignity in international law", R.C.A.D.I., 1961-1, s. 1-120; I. Brownlie, "The relations of nationality in public inter-national law", B.Y.I.L., 1963, s. 284-365; M. Moukhely, "La naissance des Etats en droit international public", R.G.D.I.P., 1962, s. 469-485; R. Emerson, "Self-determination", A.J.IX., 1971, s. 459-475; D. Threr, Der Selbstbes-timmungsrecht der Vlker, Bern, 1976; J F. Guilhaudis, Le droit des peup-les disposer d'eux-memes, Grenoble, 1976; K. Rabl (Hrsg.), nhalt, Wesen und gegenwrtige praktische Bedeutung des Selbstbestimmungsrechts der Vclker, Munchen, 1974; L. Wildhaber, "Sovereignty and international law", in R. St. J. Macdonald and D. M. Johnston (eds.), a.g.y., s. 425-452; D. Schindler, "Le principe de non-intervention dans les guerres civiles", Annuaire de l'I.D.I., 1973, s. 416-510 ve 1975, s. 119-130; N. A. Ouchakov, "La competence interne des Etats et la non-intervention dans le droit in-ternational contemperain", R.C.A.D.I., 1974-1, s. 1-86; G. Fischer, "La sou-verainete sur les ressources naturelles", A.F.D.I., 1962, s. 516-528; P.J.I.M. de Wart, "Permanent sovereignty ver natural resources as a cornerstone for international economic rights and duties", N.I.L.R., 1977, s. 304-322; R. Erge, "L'egalite juridique des Etats et les organisations economiques in-ternationles", in L'Egalite, Bruxelles, 1982, s. 288-324.

U l u s l a r a r a s h u k u k t a ye r l e mi b i r t a n m a gre dev l e t e n az t e m e l en in b i r a r a y a g e l m e s i n d e n o l u m a k t a d r : i) b i r i n san t o p l u l u u ; ii) b i r lke ; iii) k e n d i s t n d e h e r h a n g i b i r o to r i t eye bal o l m a y a n b i r s iyasal y n e t i m ( r n e i n bkz. Dictionnaire, s. 264-265). U y g u l a n a n u lu s l a r a r a s h u k u k d a b u ge lenekse l l emi t a n m d o r u l a m a k t a d r . N i t e k i m A l m a n -y a - P o l o n y a K a r m a H a k e m l i k M a h k e m e s i n i n 1.8.1929 t a r i h l i Deutsche Kont inental Gas Ortakl Davas ' na i l ikin k a r a r n d a a y n e n u sylen-m e k t e d i r :

"B i r dev le t ancak , b i r lke , b u lke z e r i n d e ye r l e mi b i r i n san t o p l u l u u v e b u t o p l u l u k v e l k e z e r i n d e geer l i o l an b i r k a m u

6

gcne sahip olmak kouluyla vardr" (Recueil des T.A.M., vol. IX, s. 336).

Yine, nc eyi biraz deiik ve iki eye ayrarak sunmakla birlikte, 26.12.1933 tarihli Devletlerin Haklar ve Grevleri Konusundaki Ameri-kan Devletleri Montevideo Szlemesinin 1. maddesi yledir:

"Devlet, uluslararas kii olarak aadaki koullar varlnda bir-letirmek zorundadr: i) srekli insan topluluu; ii) belirli lke; iii) hkmet; iv) teki devletlerle ilikiye girme yetenei (Metin iin bkz. L.N.T.S., vol. 165, s. 19 vd.).

Devleti oluturan, insan topluluu, lke ve baka bir otoriteye bam-l olmayan siyasal ynetim elerini srasyla ele alacaz.

1. nsan topluluu (population; Staatsvolk)

A. Genel

Bir Devletin kurucu esi olarak insan topluluunun uluslararas hu-kuk bakmndan sahip olmas gereken zelliklerinin banda sreklilik gel-mektedir. Baka bir deyile, geici olarak biraraya gelen ve sonra dalan insan topluluklarnn bir devletin kurucu esini oluturmas olana yok-tur. Nitekim, uygulamada 1970 ylnda Pasifik'te mercan kayalklar ze-rinde "Minerva" ad altnda kurulduunu ilan eden ve "Babakan" arac-lyla devletlere gnderdii bir mektupla devlet olarak tannmasn iste-yen bir topluluun teki devletlerce ciddiye alnmamasnn nedenlerinden biri de yl boyunca srekli oturmaya elverili olmayan bir lke zerinde bu giriimin gerekletirilmesi olmutur (B. Broms, a.g.m., s. 386). Ancak insan topluluunun srekli birarada yaamas koulunun aranmas, bunun bireyler dzeyinde deil, toplum dzeyinde salanmasn gerektirmekte-dir. Baka bir deyile, geici ya da srekli olarak bir topluluktan bireysel ayrlmalar, o topluluk genel olarak varln srdrdke, bir devletin kurucu esini oluturmaya engel deildir. Yine, bunun aksine, yabanc-larn bir devletin kurucu esini oluturan insan topluluu iinde sayl-madklar grlmektedir.

insan topluluunun saysnn uluslararas hukuk bakmndan hibir nemi yoktur. Devlet olmann teki koullar yerine getirildii zaman sa-yca ok kk topluluklarn da bir devlet oluturmasna engel olan her-hangi bir uluslararas hukuk kural yoktur. Nitekim bugn varolan dev-letler arasnda nfusu 8400 olan Nauru bulunduu gibi, nfusu 1.053.100.000 olan in Halk Cumhuriyeti de vardr (Bkz. Anabritannica: Dnya lke-leri, 1987. s. 55 ve 150).

7

Bir devletin esi olarak insan topluluunu oluturan bireyler ara-sndaki ban niteliine gelince ise, bu topluluun bir tek ulustan olmas zorunluluu yoktur. Zira, dnyada bugn A.B.D., Sovyetler Birlii vb. birok ok-uluslu devletin (multi-national State, Etat multinational; Vielvlkerstaat) varl bu verinin bir hukuksal lt oluturmadn gs-termee yeterlidir. Uluslararas hukuk bakmndan bu konuda bugn tek geerli lt uyrukluk (tabiiyet) (nationality; nationalite; Staatsangeh-rigkeit) ba olmaktadr. UA.D.'nn Nottebohm Davas 'na ilikin 6.4.1955 tarihli kararnda belirttii gibi,

"O (uyrukluk). . . bireyin aslnda bunu kendisine tanyan devletin insan topluluuna baka herhangi bir devletinkinden daha yakn ballnn hukuksal bildirimidir." (C.I.J., Recueil, 1955, s. 23).

Uyrukluk konusu ileride ele alnacaktr

B. Self-determination ilkesi

Bir dnemler ulus niteliini kazanm insan topluluklarnn bir devle-te sahip olmalar konusu uluslararas hukuk erevesinde birtakm geli-melere sahne olmutur. 1789 Fransz devriminden etkilenerek "Milliyet-ler prensibi" (Principe des nationalites) ad altnda uluslararas retide taraftar bulan bir gr, her ulusal topluluun bamsz bir devlet kurma hakk olduunu ileri srmtr. Siyasal bakmdan Osmanl mparatorlu-u'nun paralanmasnda da ok etkili olan bu grn, yazarlarn byk ounluunca, yalnzca bir siyasal ilke oluturduu ve hukuksal balayc-la sahip olmad kabul edilmektedir (rnein: G. Scelle, Cours, s. 152; Ch. Rousseau, Tome II, s. 30). Buna karlk, "halklarn geleceklerini ken-dilerinin saptamas hakk" (milletlerin mukadderatlarn bizzat tayin et-meleri hakk) (le droit des peuples disposer d'eux-memes) ya da ksaca Self-determination hakk (right of self-determination; droit d'autodeter-mination; Selbsbestimmungsrecht) diye anlan bir ilkenin uygulanan uluslararas hukukta birtakm koullarla kabul edildii gzlenmektedir.

Self-determination hakk 1918 Wilson ilkelerinden (3. ilke) kaynak-lanm olup, uygulanan uluslararas hukukta kabulu B.M. Andlamas ile gereklemitir. Nitekim, anlan Andlamasnn 1. madde 2. fkras, 55. maddesi ve 76. maddesi aka bu ilkenin geerliliini tanmaktadr. An-cak, bu erevede yalnzca ad verilen bu ilkenin uluslararas hukuktaki anlamnn ve kapsamnn belirlenmesi byk lde 1960'tan bu yana ka-bul edilen kimi B.M. kararlar ile olmutur. Bu kararlarn ilki B.M. Genel Kurulunca kabul edilen 14.12.1960 tarihli ve 1514 (XV) sayl "Smrge Ynetimi Altndaki lkelere ve Halklara Bamszlk Verilmesine likin Bildiri" olmutur (Metnin Trke olarak nemli blmleri iin bkz. S. L.

8

Meray, Cilt I, s. 142). Bunu anlan ilkeye yer veren B.M. Genel Kurulu-nun deiik kararlar izlemitir (rnein, 13.12.1966 tarihli ve 2189 (XXI) sayl smrgeciliin son bulmasna ilikin karar) . Bunlarn en nemlile-rinden biri 14.12.1962 tarihli ve 1803 (XVII) sayl "Doal Kaynaklar zerinde Srekli Egemenlik Bildirisi" dir. Yine, anlan ilkeyi teyid eden ve aklayan bu kararlardan ok nemli bir tanesi de 24.10.1970 tarihli ve 2625 (XXV) sayl "B.M. Andlamasna Uygun Olarak Devletler Arasnda ibirliine ve Dosta ilikilere likin Uluslararas Hukuk lkeleri Bildiri-si" dir. te yandan, B.M. Genel Kurulunca 16.12.1966'da kabul edilip ye devletlerin imzasna ve onayna sunulduktan sonra, 1976 ylnda yrrl-e giren iki insan haklar szlemesi, Kiisel ve Siyasal Haklar Szleme-si ile Ekonomik, Toplumsal ve Kltrel Haklar Szlemesi, bu ilkeyi ak-a teyid etmekte ve anlamna aklk getirmektedir. U.A.D. da Namibya'-da Gney Afrika'nn Srekli Varl konusundaki 21.6.1971 tarihli dan-ma grnde (C.I.J., Recueil, 1971, s. 31) ve Bat Sahara konusundaki 16.10.1975 tarihli danma grnde (C.I.J., Recueil, 1975, s. 31) bu ilke-yi teyid ettikten sonra anlam zerinde de durmutur.

Self-determination ilkesinin anlam incelendii zaman, iki yam bu-lunduu grlmektedir. Birinci yan devletlerin i rgtlenmelerine ili-kin olup, bir halkn diledii ynetim biimini, herhangi bir d bask ol-madan, semesi hakk bulunduunu belirtmektedir. Bu hakkn en ok si-yasal ynetim biimi ile ilgili olduu ve zellikle devlet ve hkmet bi-imlerinin saptanmasnda halklara serbestlik tannmas olarak yorumlan-d grlmektedir. Ancak, bu ynetim biimini seme hakknn giderek ekonomik bir ierik de kazand ve devletlerin doal kaynaklar zerin-deki srekli egemenlii ilkesinin Self-determination hakknn bir paras olduunun gerek B.M. Genel Kurulunca (rnein, 14.12.1962 tarihli ve 1803 (XVII) sayl Doal Kaynaklar zerinde Srekli Egemenlik Bildiri-si), gerekse yazarlarca (rnein, M. Bennouna, Droit international du developpement, Paris, 1983, s. 109-112) kabul edildii grlmektedir.

Self-determination ilkesinin ikinci yan, bir halkn bamsz bir dev-let kurmak dahil, diledii devlete bal olmay seme hakkn belirtmek-tedir Ancak, uygulanan uluslararas hukuk halklarn bamszlklarn ka-zanmalar konusunda, dnyann siyasal ve toplumsal gereklerini de gz-nnde tutarak, Self- determination hakknn bu adan kullanmn bir-takm koullara balamaktadr. Bu erevede, uygulanan uluslararas hu-kukta ok farkl biimlerde anlalan halk ve ulus kavramlarnn deiik anlamlar (rnein Dictionnaire eitli uluslararas belgelerde bu kav-ramlarn kimi zaman belirli zellikler tayan insan topluluklar ile kimi zaman ise belirli bir devletin uyruunda bulunan insan topluluklar ile zde tutulduunu gstermektedir: Bkz. Dictionnaire, s. 398-399 ve 449-

9

451) zerinde durulmadan, bamsz bir devlet kurabilmenin ana koulu-nun smrge altnda bir halkn varl olduu kabul edilmektedir. Byle-ce, bamsz devletlerin kurulmas konusunda uygulamada karlalan yol-lardan yalnz smrgelikten kurtulma (decolonization; decolonisation; Dekolonisierung) durumunda Self-determination ilkesine dayanlmasnn kabul edildii ve bir devletin tam bir parasn oluturan lke zerindeki topluluklarn ayrlmas (Secession; Secession; Herauslsung) yoluyla bir devlet kurulmasnda bu ilkenin ilemedii grlmektedir. Bu konuda uy-gulanan uluslararas hukuku deerlendiren eitli yazarlar gr birlii iinde bulunmaktadrlar (rnein: R. Emerson, "Self-determination", A.J.I.L., 1971, s. 463; J. - F. Guilhaudis, Le droit des peuples disposer d'eux-memes, Grenoble, 1976, s. 22; Nguyen Quoc Dinh-P. Daillier et A. Pellet, 427 ve 430-431). U.A.D. da anlan ilkenin uluslararas hukukta ge-erliliini yalnzca smrgelerin bamszlklarn kazanmas konusunda aka dorulam bulunmaktadr (Bkz.: Namibya'da Gney Afrika'nn Srekli Varl konusundaki 21.6.1971 tarihli danma gr, C.I.J., Re-cueil, 1971, s. 31 ve Bat Sallara konusundaki 16.10.1975 tarihli danma gr, C.I.J., Recueil, 1975, s. 31).

Bir devletten ayrlma yoluyla gerekletirilecek yeni bir devletin, self-determination hakknn kullanlmas biiminde deerlendirilmemesi-nin temel nedeni, uluslararas hukukta bugn yerlemi bir ilke olarak kabul edilen devletin lkesinin btnl ilkesinin varldr. Nitekim, aada greceimiz gibi, bu ilke de B.M. Andlamasnda (Madde. 2/4) geerlilii dorulanan temel ilkelerden birini oluturmaktadr. Konumuz asndan bakldnda, anlan ilkeye gre bir devletin lkesinin btn-l ancak o devletin rzas ile hukuksal geerlilii olan deiikliklere u-rayabilecektir. Bylece, bir devletin lkesinde yerlemi bulunan eitli farkl zelliklere sahip topluluklarn yalnzca bu farkllk esine daya-narak ilgili devlet lkesini paralamalarna kar klm olmaktadr. Self-determination ilkesinin devletin lke btnl ilkesine aykr bir biimde kullanlmayaca B.M. Genel Kurulunca 24.10.1970 tarihinde ka-bul edilen 2625 (XXV) sayl Devletler Arasnda birliine ve Dosta likilere likin Uluslararas Hukuk lkeleri Bildirisinde de aka ng-rlmektedir.

Bu durumda, Self-determination hakkndan yararlanmas kabul edi-len smrge altndaki halklar ile devletin lke btnl ilkesine zarar verecei nedeniyle bu haktan yararlanmas reddedilen halklar arasndaki ayrmn hukuksal adan nasl yaplaca sorunu ile kar karya kaln-maktadr. En bata, unu hemen vurgulamak gerekmektedir ki, B.M. Ge-nel Kurulunun anlan 1970 Bildirisi smrge rejimi altnda bulunan l-keleri smrgeci devletin lkesinden saymamaktadr. Dolaysyla, bir s-

10

mrge lkesinin bamszln kazanmasnn smrgeci bir devletin l-ke btnl ilkesine herhangi bir aykr den yan yoktur. Smrge re-jimi altnda bir topluluk oluturmann uygulanan uluslararas hukuka g-re lt ise, ana lke ile smrge lkesi arasnda ayrm-gzetici bir sta-tnn varl olmaktadr. Nitekim, B.M. Genel Kurulunca kabul edilen 14.12.1960 tarih ve 1514 (XV) sayl Smrge Ynetimi Altndaki lke-lere ve Halklara Bamszlk Verilmesine likin Bildiri 1. paragrafnda bu lt benimsemektedir. Baka bir erevede, devletlerin andlama-lara ardl (halef) olmas konusunda, eskiden smrge iken bamszl-n kazanm devletleri belirlemek iin de, smrgeliin lt olarak "uluslararas ilikilerinin sorumluluu nceki devlete ait baml lke" olma verisine bavurulduu grlmektedir (Mad. 2/f. 23.8.1978 tarihli Devletlerin Andlamalara Ardl Olmas Szlemesi metni iin bkz. N. U., La Comission du droit international et son oeuvre, New York, 1981, 3eme ed., s. 267-284). Baka bir deyile, bir devletin lkesinin tmnde geerli olan genel statde bulunup herhangi bir ayrma bal tutulmayan lke paralarnda yaayan topluluklarn birtakm deiik zelliklere sahip ol-mas, uygulanan uluslararas hukukta bunlarn self-determination ilke-sinden yararlanabilecekleri anlamna gelmemektedir.

2. lke (territory; territoire; Staatsgebiet)

A. Genel

Gerek i hukukta gerekse uluslararas hukukta yerlemi gre g-re bir devlet lkesi, devlete ait kara, deniz ve hava blmlerinden olu-maktadr.

Bir devletin kara lkesi (land territory; territoire terrestre; Land-gebiet) kara parasndan oluan ana lkesini ve varsa adalarn kapsa-maktadr. Adalarn da devletin kara lkesinden saylmas, uygulanan uluslararas hukukta bunlarn tanm yaplrken "doal olarak oluan bir kara paras" biiminde nitelendirilmelerinin sonucudur (rnein: 1958 Cenevre K.B.B.S., mad. 10/1; 1982 B.M.D.H.S., mad. 121/1). Kara lkesi, zerinde bulunan gl, akarsu gibi isular da kapsamaktadr. Bir devletin kara lkesi yalnzca kara parasnn yzeyi ile de snrl deildir. Kara lkesi yeraltnda da srmektedir. Kara lkesinin snrlar sorunu ileride ayrntl olarak ele alnacaktr.

Devletin kara lkesi, devlet lkesinin temel tadr. Kara lkesi ol-madan bir devletin deniz ve hava lkelerine sahip olmas olana yoktur. U.A.D.'nm ngiltere ile Norve arasndaki Balklk Davas 'na ilikin 18.12.1951 tarihli kararnda karasular ile ilgili olarak aka belirttii gibi,

11

"Karasularnn kara lkesi bakmndan sk bamllklarn ge-nel bir biimde belirtmek gerekmektedir. Ky devletine kylar-n evreleyen sular zerindeki hakk salayan kara (lkesi) dir" (C.I.J.,Recueil, 1951, s. 133).

Bu nedenle, "Minerva Devleti" rneindeki gibi, srekli barnmaya ola-nak vermeyen bir mercan kayalnn, srekli bir insan topluluuna sa-hip bulunmamas yannda, devletin varl iin gerekli olan ikinci eyi oluturan bir devlet lkesi olarak da kabul edilmesi olasl yoktur. Zi-ra, bu t r bir doal corafi oluumun srekli olarak su stnde kalma-mas nedeniyle, uygulanan uluslararas hukuka gre bir ada olarak nite-lendirilmesi olana yoktur (Ada tanm iin rnein bkz.: 1958 Cenevre K.B.B.S., mad. 10/1; 1982 B.M.D.H.S., mad. 121/1). Oysa, bir kara lkesi-nin ya kta zerindeki topraklardan ya da en az bir adadan olumas zo-runluluu vardr.

Devlet lkesinin deniz alanlarndan oluan blmlerine gelince, bu-gn devletin deniz lkesi (territory uder water; territoire maritine; Staatsmeer-Gebiet) kapsamna tartmasz girdii kabul edilen deniz alan-lar unlardr: i) isular; ii) karasular (rnein, I. Paenson, s. 152). An-cak, III. Deniz Hukuku Konferans ve sonunda kabul edilen B.M.D.H.S. ile devlet lkesi kapsamna takmada sularnn da alnd grlmekte-dir. Zira, anlan Szlemeini karasularna ilikin 2. maddesi hkm aynen yledir:

"Sahildar devletin egemenlii kara lkesinin ve isularmm te-sinde ve bir Takmada Devleti sz konusu olduunda, takmada sularnn tesinde karasular denilen bir bitiik deniz blgesine kadar uzanr" (A. zman (ev.), B.M.D.H.S., 1984, s. 3).

Buradan anlalaca gibi, karasular devletin deniz lkesi iinde yer alr-ken, onun gibi ky devletinin ilke olarak tam egemenlii altnda bulunan ve karasularnn bile berisinde yer alan takmada sularnn devlet lkesi-nin dnda kabul edilmesi olana yoktur.

Buna karlk, bitiik blge, kta sahanl ve mnhasr ekonomik blge gibi zerinde ky devletinin yalnzca belirlenmi birtakm konu-larda egemen haklara sahip olduu kabul edilen deniz alanlarnn devle-tin deniz lkesinin kapsamna girip girmedii tartmaldr. Bu konuda, U.A.D.'nm Ege Kta Sahanl Davas 'na ilikin 19.12.1978 tarihli kararn-da kta sahanln devletin "lkesel stats" kapsam iinde deerlendir-mesine bakarak (C.I.J.,Recueil, 1978, s. 37), bir deniz alan zerinde snr-l konularda ya da snrl amalarla ky devletine tannan egemen hak-larn bu alan devletin deniz lkesi iinde kabul etmeye yettii biimin-de yorumlama olana vardr.

12

Ancak, Divan'n buradaki yaklamn lkesel nitelikli egemenlik hak-larna ilikin durumlarn lkesel s taty ilgilendirecei biimde dar ola-rak yorumlamak ve bu erevede kta sahanl gibi alanlarn devletin deniz lkesinin bir parasn oluturduu anlamna gelmedii biiminde deerlendirmek olana da vardr. Nitekim, yazarlarn nemli bir bl-mnn gr bu ikinci yndedir (rnein: Nguyen Quoc Dinh, P. Dail-lier et A. Pellet, s. 357; L. Caflisch, "Les zones maritimes sous juridiction nationale, leurs limites et leur delimitation", Le nouveau droit internatio-nal de la mer, Paris, 1983, s. 36, dipnot 3; S. Toluner, s. 61-62). retide-ki bu arlkl eilim, gereke olarak zellikle devlet lkesi kapsamna soktuklar alanlarda devletin tam ya da tama yakn egemenlie sahip ol-masna karlk teki deniz alanlarnda snrl bir egemen haklar uygula-nlmasmn kabul edildii zerinde durmaktadr. Bylece, bu konudaki lt ilgili alan zerinde egemenlik yetkisinin kapsam olmaktadr. Dev-letin deniz lkesinin karasularnn d snr ile sona erdiinin uygula-nan uluslararas hukukta kabul edildii yolunda bir baka kant da dev-letin hava lkesinin d snr ile ortaya kmaktadr. Aada grecei-miz gibi, bir devletin hava lkesinin d snr karasularnn d snr olarak kabul edilmektedir. Oysa, bitiik blge, kta sahanl ve mnha-sr ekonomik blge gibi deniz alanlar devletin deniz lkesinin kapsam iinde dnlse idi, devletin hava lkesinin de bu alanlarn zerinde yer alan hava sahasn iermesi mantk gerei olacakt. Deniz lkesine giren deniz alanlarnn kapsamlar ve snrlar sorunu da ileride ayrntl ola-rak ele alnacaktr.

Devlet lkesinin hav?, sahasna (ar space; espace aerien; Luftraum) ilikin durumu deerlendirilirse, uygulanan uluslararas hukukta devle-tin hava lkesinin kara lkesi ve karasularnn zerinde yer alan btn hava sahasn kapsad kabul edilmektedir. Nitekim, 7.12.1944 tarihli i-kago Uluslararas Sivil Havaclk Szlemesinin 2. maddesi aynen yle-dir:

"bu Szlemenin tatbiki bakmndan bir devletin lkesi, bu dev-letin egemenlii, metbuiyeti (suzerainete), himayesi veya man-das altnda bulunan kara blgeleri ile bunlara bitiik karasula-rdr" (Bkz. R.G., 12.7.1945, say 6029).

Ayn ynde bir hkm, egemenlik uygulamas bakmndan, 1982 B.M. Deniz Hukuku Szlemesinin 2. madde 2. fkrasnda da yer almaktadr. Devletin hava lkesi kavram ve snrlar konusu da ileride ayrntl ola-rak incelenecektir.

Yukardaki verilere bal olarak bir devlet lkesinin kara lkesinin isular, varsa takmada sular ve karasular ile bu kara ve deniz alanlar-

13

nn stnde yer alan hava lkesinden olutuu grlmektedir. Devlet l-kesinin bu yolla saptanm olmas, retide, snrlar belli olmayan bir dev-let lkesi olamyaca grne yer vermitir (rnein bkz., Ch. Rousseau, Tome II, s. 42; A. Gze, Devletin lke Unsuru, stanbul, 1959, s. 13-15). Ancak bu gr, devletin yetkilerini kullanaca bir alan olarak lke-nin genel bir biimde belirlenmesinin gerekliliini vurgulayan bir gr olarak deerlendirmek doru olacaktr. Zira, U.A.D.'nn Kuzey Denizi Kta Sahanl Davalar 'na ilikin 20.2.1969 tarihli kararnda bildirildii gibi,

"Hibir kural, rnein bir devletin kara snrlarnn tamamen be-lirlenmesini ve gerekletirilmesini ngrmemektedir ve Arnavut-luk'un Milletler Cemiyeti'ne kabul sorununun gsterdii gibi, kimi yerlerde ve uzun sreler boyunca bunun gerekletirileme-dii sk grlmektedir" (C.I.J., Recueil, 1969, s. 32).

Devletin kurucu esi olarak lke snrlarnn belirli olmasnn aran-mas, lke zerinde yaayan insan topluluklarnn burada srekli ya da geici yerlemeleri durumuna gre de, kimi deiik deerlendirmelere yer vermektedir. Bu erevede bugn yazarlar arasnda geerli olan ar-lkl gre gre, herhangi bir toprak parasnn bir devletin lkesini oluturabilmesi iin zerinde yaayan insan topluluunun o lkede s-rekli bir biimde yerlemi olmas gerekmektedir. Baka bir deyile, g-ebe bir insan topluluu belirli bir lkeye sahip olamayaca iin bir dev-let oluturmaktan uzaktr (rnein: Hauriou, Precis de droit constitution-nel, Paris, 1929'dan nakleden Ch. Rousseau, Tome II, s. 40). Buna kar-lk, kimi yazarlar devletin belirleyici esinin siyasal rgtlenmesin-deki merkezciliin ls olduu zerinde durarak (H. Kelsen, Principles, s. 182-184), bu tr bir rgtlenmenin salanmas ile bir devletten sz edi-leceini ve lkenin deiken olmasnn devletin olumasna bir engel ol-madn ileri srmektedir (H. Kelsen, "Aperu d'une theorie generale d'un Etat", R.D.P., 1926, s. 591). U.A.D., Bat Sahara konusundaki 16.10.1975 tarihli danma grnde, bugn Moritanya slam Cumhuriyeti ile Bat Sahara'nn iinde yer alan Sahara blgesinde yaayan gebe kavimlerin spanyol smrgecilii srasnda uluslararas hukuk bakmndan bir dev-let ya da bir hukuksal birim oluturup oluturmad konusunu deerlen-dirirken bunlarn aralarnda gerekletirdikleri ortak siyasal rgtlenme-yi temel veri olarak almtr (C.I.J., Recueil, 1975, s. 63 ve zellikle 64). Baka bir deyile, siyasal rgtlenme ls bakmndan aranan kuralla-rn varl durumunda Divan'n belirli bir blgede gebe durumunda bulunan kavimlerin bir devlet ya da en azndan uluslararas hukukta hak-kn arayabilecek bir birim olarak deerlendirilmesine bir engel grme-dii ortaya kmaktadr. Bu da H. Kelsen'in grn dorular nitelikte-

14

dir. Bununla birlikte bu tr gebelik sahipsiz lkelerin varln gerek-tirdiinden ve bugn dnyada, kutuplar dnda, devlete bal olmayan herhangi bir lke kalmadndan dolay, Divan'n da benimsedii anla-lan ikinci gr ancak eski topluluklarn deerlendirilmesinde bavurula-cak tarihsel bir lt oluturmaktadr. Bugnk koullarda artk lkesi belli olmayan gebe bir insan topluluunun varl sz konusu olmaya-candan, bu nitelikteki bir topluluun bir devlet oluturmas sorunu da bulunmamaktadr. Ancak bu, belirli bir devlet lkesi zerinde o devle-tin yurttaln kazanm kimi gebe topluluklarn varolamayaca an-lamna da gelmemektedir.

Devlet lkesinin boyutlar ise hi nemli deildir. Nitekim, bugn tam yetkili devletler arasnda yzlm 22,4 milyon km.2 lik Sovyetler Birlii yannda yzlm 21,2 km.2 lik Nauru da devlet olarak vardr (Bkz. Anabritannica: Dnya lkeleri, 1987, s. 150 ve 179).

Devlet lkesinin corafi btnlk iindeki bir tek kara ve ona bal deniz ve hava lkesinden olumas zorunluluu da yoktur. Uygulamada birok devletin birka paradan oluan lkelere sahip olduu gzlenmek-tedir. Bylece, bir devlet lkesinin bir ana kara lkesi ve ak denizle ayrlan adalardan (rnein, Yunanistan), iki ayr ktada yeralan iki ka-ra lkesinden (rnein, Trkiye), yalnzca deiik boyutlardaki adalar-dan (rnein; ingiltere, Japonya, Endonezya) ya da baka devletlerin l-kesi ile ayrlm kara lkelerinden (rnein, A.B.D. ana lkesi ve Alaska) olumas onlarn bir devlet oluturmasna hibir olumsuz hukuksal etki yapmamaktadr. Yine, bir devlet lkesinin bir blmnn tamamen ba-ka bir devlet lkesince evrilmesi (enclave; Enklave) hukuksal bakm-dan olanakldr (rnein, Bat Berlin).

B. Devlet lkesinin btnl ilkesi (principle of territorial integrity; principe de l 'integrite territo-riale; Territoriale Unversehrtheitsprinzip)

Devletin kurucu esi olmas yannda, ileride ayrntlarn grecei-miz gibi, ayn zamanda onun egemenlik yetkilerinin ilke olarak snrn da oluturan devletin lkesinin gvenlii ve blnmezlii siyasal olarak devletler iin ok byk bir neme sahiptir. Bu siyasal nem 20. yzyl-da devletin lkesinin btnl ilkesi ad altnda uygulanan uluslarara-s hukukun bir ilkesi biimine dntrlmtr. Anlan ilkeye gre, ulus-lararas hukuk kurallarna gre kurulmu bir devletin lkesi bu devletin rzas olmadan hibir biimde blnme, paralanma eylemlerinin konu-su olamaz ve teki devletler bu btnle sayg gstermek zorundadr.

Devletin lkesinin btnl ilkesinin genel bir kural olarak ilk ka-

15

bul Milletler Cemiyeti Szlemesinin 10. maddesi ile gereklemitir. Anlan hkm ile ye devletler birbirlerinin lke btnlne sayg gs-tereceklerini ve d saldrlara kar kacaklarn bildirmektedir. Ayn ilke daha sonra Birlemi Milletler Andlamasmn 2. madde 4. fkras ile tekrarlanmtr. Bundan baka birok blgesel rgt andlamas (rne-in, Afrika Birlii rgt kurucu andlamas, madde 2/c ve 3) ya da daha ok siyasal nitelikli uluslararas ilikileri dzenleyen nemli ulus-lararas belge (rnein: 24.4.1955 tarihli Bandung Asya ve Afrikallar Konferans Son Senedi, mad. G/2; 1.8.1975 tarihli Avrupa Gvenlii ve birlii Konusundaki Helsinki Bildirisi, mad. 1, a, IV) bu ilkeyi iermek-tedir. Birlemi Milletler erevesinde kabul edilen ve uygulanan uluslar-aras hukukta da etkileri kabul edilen kimi nemli kararlar da bu ilkeye yer vermektedir. Bunlarn en banda, B.M. Genel Kurulunun 12.12.1974 tarih ve 3314 (XXIX) sayl kararyla kabul ederek Gvenlik Konseyi-ne gznnde tutmas tavsiyesinde bulunduu Saldrnn Tanm gelmek-tedir. Bu tanma gre, bir devletin egemenlii ve siyasal bamszl ya-nnda lke btnlne kar da kuvvet kullanlmas saldr olarak nite-lendirilmektedir (mad.l) . Yine, Self-determination ilkesine bavurulma koullarnn saptanmas srasnda bildirdiimiz gibi, B.M. Genel Kurulu-nun 24.10.1970 tarih ve 2625 (XXV) sayl kararyla kabul ettii Devletler arasnda ibirlii ve Dosta likiler Bildirisi de Self-determination ilke-sinin devletin lkesinin btnl ilkesine aykr bir biimde kullanla-mayacan ngrmektedir. Birok devlet de anayasalar ve ulusal yasa-lar ile lkelerinin btnl ilkesini teyid etmektedir. rnein, Trki-ye'nin 1982 Anayasasnn 3. maddesi "Trkiye Devleti, lkesi ve milletiy-le blnmez bir btndr" dedikten sonra, 4. maddesi anlan 3. maddeyi deitirilmez ve deitirilmesi nerilemez maddeler arasnda saymakta-dr.

Uygulamada devletin lkesinin btnl ilkesine hukuksal anlam bakmndan yanl erevelerde bavurulduuna da rastlanmaktadr. r-nein, Yunanistan ana kara lkesi ile Ege'de egemenliinde bulunan ada-lar arasnda Trkiye'nin kta sahanlna sahip olmasn engellemek ama-cyla ileri srd grlerinden birisini de bu ilkeye dayandrmaya a-lmaktadr (rnein bkz. III. Conference des Nations Unies sur le droit de la mer, Documents officiels, vol. I, s. 145). Yunanistan'a gre, ana ka-ra lkesi ile adalar lkesinin btnn oluturmakta olup, onlarn ara-sna bu btnl ortadan kaldracak biimde herhangi bir devlet lke-sinin girmemesi gerekmektedir. Oysa, en bata, Ege'de Yunan ana kara lkesi ile adalar arasnda ak deniz alanlar halen varolup, Yunanistan lkesinin corafi btnl zaten sz konusu deildir. Baka bir deyile, Ege'de bugn Yunan ana lkesi ile adalar arasnda ak deniz alanlar yer almakta olup, bunlar uluslararas su nitelikleriyle Yunanistan lkesinin

16

dnda kalmakta ve bylece corafi btnl bozmaktadr. kinci olarak ise, yine ileride greceimiz gibi, uygulanan uluslararas hukuk kuralla-rna gre kta sahanl snrlandrlmasnda bir devletin komu devletin ana lkesine yakn adalarnn bir evirme (enclave; Enklave) iine aln-mas olanakl olup, bu durumun bir devletin lkesinin btnl ilkesi ile herhangi bir aykrlk oluturmad st kapal olarak kabul edilmi olmaktadr

3. Baka bir otoriteye baml olmayan siyasal ynetim

Devletin nc kurucu esini oluturan baka bir otoriteye bam-l olmayan bir siyasal ynetimin varolabilmesi iki eyi gerektirmektedir: i) Siyasal ve hukuksal adan rgtlenmi bir kamu otoritesi; ii) bu oto-ritenin egemen ya da bamsz olmas.

A. rgtlenmi bir kamu otoritesinin varl (government; gouvernement; Staatsgewalt)

Belirli bir insan topluluunun belirli bir lke zerinde biraraya gel-mesi bir devletin olumas iin yetmemektedir. Bir devletten sz edebil-mek iin ayrca bu topluluun gereksinmelerini giderecek, kendini ynet-mesini ve temsil etmesini salayacak bir siyasal ve hukuksal rgtlenme-nin gereklemesi gerekmektedir. Geri her insan topluluu, ne kadar il-kel bir toplum oluturursa olutursun, bir toplumsal ve siyasal rgtlen-meye sahip bulunmaktadr. Nitekim, U.A.D.'nm Bat Sahara konusundaki 16.10.1975 tarihli danma grnde kabul ettii gibi, spanyol smrgesi altna girmeden nce kendilerine deil devlet, uluslararas herhangi bir birim nitelii bile tanmad (C.I.J, Recueil, 1975, s. 63-64) bu blgedeki insan topluluklarnn da asgari bir siyasal ve toplumsal rgtlenmeye sa-hip olduunu kabul ettii grlmektedir (C.I.J., Recueil, 1975, s. 38-39). Ancak, bir devlet olabilmek iin bu rgtlenmenin o insan topluluunun kendi kendini ynetebilecek bir dzeyde gerekletirilmesi gerekmekte-dir. Zira, U.A.D.'nm Gney-Bat Afrika'nn Stats konusundaki 11.7.1950 tarihli danma grnden anlalaca gibi, Milletler Cemiyeti ile kuru-lan vekalet (manda) rej imi altna konulan topluluklarn bir devlet olu-turmalarna en byk engel bunlarn kendi kendilerini tamamen ynet-mekten henz yoksun bulunmalar deerlendirmesi olmutur (C.I.J., Re-cueil, 1950, s. 131). Nitekim, Divan ayn kararnda vekalet (manda) reji-mi ile vekil (mandater) devlete bir "uluslararas ynetim grevi" verildi-ini bildirmektedir (aym yapt, s. 132-133).

Yabanc dillerde genellikle "hkmet" (government; gouvernement; Regierung) ad altnda anlan bu e ile geni anlamnda bir kamu yne-

17

timi rgtlenmesi kastedilmektedir. Bu da, retide yasama, yrtme ve yarg grevlerini yrtmeye yetenekli bir kamu rgtlenmesinin gerekti-i grnn kabul edilmesine yer vermektedir (Bkz. S. L. Meray, Cilt I, s. 147-148). Ancak, uluslararas hukuk bu konuda herhangi bir belirli ya-pya sahip olunmasn aramamakta olup, devletler bu adan serbesttirler (bkz. U.A.D.'nn Bat Sahara konusundaki 16.10.1975 tarihli danma gr-: C.I.J.,Recueil, 1975, s. 43-44). Yazarlar uluslararas hukukun bu konu-da arad tek koulun byle bir rgtlenmenin fiilen varl olduunu bildirmektedir (rnein: E. Menzel und K. Ipsen; s. 101). Devletin siya-sal ve hukuksal rgtlenmesi konusu bata anayasa hukuku olmak zere kamu hukukunu ilgilendirdiinden bu konuda daha ayrntl bilgi iin an-lan bilim dallarna bavurulmas gerekmektedir.

B. Egemenlik ya da bamszlk (sovereignty or independence; souverainete ou independance; souvernitat oder Unabhngigkeit)

Belirli bir insan topluluunun belirli bir lke zerinde siyasal ve hu-kuksal rgtlenmesi devlet olabilmenin maddi koullarn yerine getirmi olmakla birlikte, bu rgtlenmenin yine belirli bir insan topluluu ve l-ke zerinde faaliyet gsteren teki kamu rgtlenmelerinden ayrdedil-mesi iin yeterli deildir. Zira, devletlerin iinde bu zelliklere sahip be-lediyeler gibi yerel ynetimler ya da iller (vilayetler) gibi ynetsel birim-ler bulunduu gibi, uluslararas dzeyde de, ileride greceimiz gibi ve-sayet altnda lke vb. devlet nitelii kazanmam rgtlenmi topluluk-lar vardr. Devlet ile bu tr ulusal ya da uluslararas nitelikteki kamu y-netimlerinin arasndaki fark, devletin, doas gerei, kendisinden baka hibir otoriteye baml olmamasdr. Devletin bu zellii uluslararas hu-kukta egemenlik ya da bamszlk kavramlar ile aklanmaya allmak-tadr.

a) Egemenlik ve bamszlk kavramlar

Szcn tam anlamnda egemenlik, stn iktidar, hibir denetime bal olmayan kesin buyruklar verme gcn belirtmektedir (H. Kelsen., Principles s. 189; P. Reuter-J. Combacau, s. 29-30; Ch. Rousseau., Tome II, s. 57. Modern ve merkezci devletlerin doduu 16. ve 17. yzylda, devle-tin sahip olduu ve kendisini teki rgtlenmi topluluklardan ayran g-cn bu tr bir egemenlik yetkisi olduu dnlmtr.

Ancak, devletin byle bir kesin yce otoriteye sahip olmas, doal ola-rak uluslararas toplumsal yaam dzenleyen hibir kurallamann bulun-madn ve bulunmayacan varsaymaktadr. Zira, madem ki devletin

18

stnde hi bir otorite yoktur, o zaman devletlerin uymas gereken her-hangi bir kurallar btn de sz konusu olamayacaktr. Oysa, toplumsal ve tarihsel gereklilikler, nce Avrupa'da 1648 Westphalia andlamalar ile devletler arasnda yerlemeye balayan bir ortak dzenin, uluslarara-s hukuk dzeninin, domasn zorunlu klmtr. Bu durum, bir devletin hem szcn t am anlammda egemen olmasnn, hem de belirli birtakm ortak kurallardan oluan bir hukuk dzeninin yasaklamalarna bal ol-masnn mantk asndan olanakszln ortaya koymutur. Bunun ze-rine, kimi yazarlar devletin tam egemenlii grn destekleyip, dev-letin uluslararas hukuk kurallaryla bal olmasn kendi kendini snrla-ma (auto-Iimitation) kuram ile aklamaya alrken (Bkz. I. Kitap, s. 11-12), retinin ounluu egemenlik kavramnn greceli bir kavram ol-duunu ve devletlerin uluslararas hukuk kurallar ile bal olmasna en-gel oluturmadn kabul etmitir (Bu yndeki deiik aklamalar iin bkz. Ch. Rousseau, Tome II, s. 62-65). Fakat egemenlik kavramnn anla-m (stn iktidar) zerinde duran kimi 20. yzyl yazarlarnn, zellikle "snrl" ya da "greceli" egemenlik kavramnn mantk asndan bir e-likiyi oluturduunu ileri srerek devletlerin uluslararas hukuk kural-lar erevesinde serbeste davranma yetkilerinin niteliini bamszlk kavramyla aklamaya altklar grlmektedir (rnein, zellikle G. Scelle ve Ch. Rousseau. Bilgi iin bkz. E.F. elik, 1984, s. 210-213; Ch. Ro-usseau'nun gr iin bkz. Tome II, s. 68-93).

Aslnda, son yllarda retinin egemenlik kavramnn iki yan zerin-de bir ayrma gittii ve iktidar olgusu zerine kurulan siyasal egemenlik (political sovereignty) ile hukuk kurallar erevesinde serbeste davran-ma yetkisini belirten hukuksal egemenlik (legal sovereignty) kavramla-rnn farkl olmasna dikkati ektii grlmektedir (rnein: Ch. de Vissc-her, Theories et realites, s. 125-129; P. Reuter-J. Combacau, s. 29-31; G. Schwarzenberger, s. 64-65; E. Menzel- K. Ipsen, s. 101-102). Uluslararas hukuk anlamndaki egemenlik kavram ile bamszlk kavramlarnn gi-derek yazarlarca ayn ey olarak deerlendirildii grlmektedir (rne-in: E. Menzel-K. Ipsen, s. 102; Nguyen Quoc Dinh, P. Daillier et A. Pel-let, s. 359-361). Uluslararas yarg ve hakemlik kararlar da genellikle iki kavram arasnda bir ayrm yapmaktadr. rnein, Palmas Adas Dava-s'na ilikin 4.4.1928 tarihli kararnda hakem aynen unu bildirmektedir:

"Devletler arasndaki ilikilerde egemenlik bamszl belirtmek-tedir" (R.S.A., vol. II, s. 838).

b) Uygulanan uluslararas hukuktaki durum

Uygulanan uluslararas hukuka gre egemenlik ya da bamszln tanmn yle yapmak olana vardr:

19

"Devletin, hukuksal adan baka bir d ya da stn iktidara ba-l olmadan ve yalnzca uluslararas hukuk kurallar ya da kendi kabul ettii balantlaryla snrlanan, serbeste karar verme yet-kisi".

Nitekim, Polonya Uyrukluunun Kazanlmas Davas 'na ilikin 10.7.1924 tarihli hakemlik kararlar her devletin egemen davranma ve karar ver-me yetkisinin bulunduunu bildirdikten sonra bu yetkinin, devletin ka-bul ettii ykmllkleri varsa, bunlarla snrl olacan belirtmektedir (R.S.A., vol. I, s. 420).

Byle tanmlanan bir egemenlik yetkisinin uygulanan uluslaras hu-kuktaki kapsam aadaki noktalarda ortaya kmaktadr: i) Devlet an-lan yetkisini kullanmada uluslararas hukukun ngrd ykmllk-ler dnda hibir baka otoriteye baml deildir; ii) Devlet lkesi ze-rinde egemenlik yetkisini mnhasr bir biimde kullanr.

Devletin egemenlik yetkisini hibir baka otoriteye bal olmadan kullanmas, onun uluslararas hukuk kurallarnn ngrd durumlar d-nda, hibir otoriteden buyruk almayacan ya da izin istemeyeceini belirtmektedir. Baka bir deyile, devlet hibir gcn organik baml-l altnda deildir. Bu erevede, uluslararas itihat bir devletin yetki-lerinin kaynann bizzat egemenlii olduunu bildirmektedir. Nitekim, U.S.A.D. Lotus Davas 'na ilikin 7.9.1927 tarihli kararnda, uluslararas hukukun ak denizdeki bir atma nedeniyle devletlerin yarg yetkisine herhangi bir kstlama getirmemesi karsnda, devletin bu konudaki yar-g yetkisinin egemenliinden kaynaklandn belirtmitir (C.P.J.I., Serie A, No. 10, s. 18-19). Yine ayn davada Divan, ak bir snrlama olmadan "devletlerin bamszl zerindeki snrlamalar karine yolu ile karl-maz" demek suretiyle, devletin egemenliini temel ilke olarak kabul et-tiini gstermektedir (C.P.J.I., Serie A, No. 10, s. 18). Uluslararas and-lamalar da devletin egemenliini ancak uluslararas hukuk kurallar ya da onun rzas ile snrlanacan kantlayan eitli hkmler iermekte-dir. Bunlarn en tannmlar, Milletler Cemiyeti Szlemesinin uluslar-aras hukukun ye devletlerin ulusal yetkisine brakt alanlarda Cemi-yetin karamyacan ngren 15. madde 8. fkras ile Birlemi Millet-ler Andlamasnm ye devletlerin ulusal yetkisine giren konularda rg-tn karamyacan ngren 2. madde 7. fkras olmaktadr.

Devletlerin kendi kararlarn serbeste almalar konusunda uluslar-aras itihatm akla kavuturduu bir baka nokta da, devletlerin and-lama yapma yoluyla ykmllk altna girmelerinin egemenlik yetkisi-nin terki olarak deerlendirilmeyecei konusudur. U.S.A.D. 17.8.1923 ta-

20

rihli Wimbledon Davas kararnda bu konuya ilikin olarak aynen unla-r sylemektedir:

"Divan, bir devletin herhangi bir eyi yapma ya da yapmama y-km altna girdii bir andlama yapmasn egemenliinin terki olarak grmeyi reddeder. Kukusuz, her szleme bir ykml-lk dourmak suretiyle devletin egemen haklarnn kullanmna, bu kullanma belirli bir yn vermesi anlamnda, bir kstlama ge-tirmektedir. Ancak, uluslararas balantlar yapma yetkisi bizzat devlet egemenliinin bir sonucudur" (C.P.J.I., Serie A, No. 1, s. 25).

Uluslararas itihat devletlerin andlamalar araclyla egemenlik yetki-lerine getirecekleri snrlamalarn da dar bir yoruma bal olarak deer-lendirilmesinin gerektiini ngrmektedir (rnein, Merkez Rodop Or-manlar Davas'na ilikin 4.11.1931 tarihli hakemlik karar: R.S.A., vol. III, s. 1400).

Egemenlik hakknn kapsamnn ikinci yanm oluturan devletin l-kesi zerinde mnhasr yetkiye sahip olmas ilkesine gelince, bu ilkenin de iki yan vardr. Birincisi, belli bir devletin lkesi zerinde yalnzca bu devlet egemenlik yetkilerine sahip bulunmaktadr. Bylece, belli bir dev-let lkesinde kamu gc bu devlet dnda ilke olarak baka bir otorite tarafndan uygulanmaz. Palmas Adas Davas'na ilikin 4.4.1928 tarihli ha-kemlik karar bu ilkeyi u cmleyle dorulamaktadr:

"Dnyann bir paras ile ilgili olarak bamszlk, orada, b tn teki devletler dnda, devlet yetkilerini uygulama hakkdr" (R.S.A., vol. II, s. 838).

Devletin lkesi zerinde mnhasr egemenlii ilkesinin ikinci yan ise, bir devletin egemenliinin, ilke olarak, lkesi ile snrlanmasdr. Ni-tekim, Srekli Hakemlik Mahkemesinin Kuzey Atlantik Kylarnda Ba-lklk Davas'na ilikin 7.9.1910 tarihli kararnda devletin egemenliinin snrnn lkesi olduu aka bildirilmitir (R.S.A., vol. XI, s. 180). Bu-nun doal sonucu da bir devletin baka bir devlet lkesi zerinde ilke olarak onun rzas olmadan herhangi bir egemenlik yetkisi kullanama-mas olmaktadr. U.S.A.D. Lotus Davas'na ilikin 7.9.1927 tarihli kararn-da bunu u szcklerle dorulamaktadr:

"Uluslararas hukukun devlete ncelikle koyduu kstlama, aksi-ne izin veren bir kural yokluunda, baka bir devletin lkesi ze-rinde gcn herhangi bir biimde uygulamay yasaklayan kst-lamadr" (C.P.J.I., Serie A, No. 10, s. 18).

Bununla birlikte, ileride devletlerin yetkilerinin incelenmesi srasnda g-

21

receimiz gibi, bu ana ilkeye uluslararas hukukun getirdii; birtakm ku-raldlklar vardr.

c) Uygulanan uluslararas hukukta egemenlik hakkna bal nemli ilkeler

Devletlerin egemenlik hakknn tannmas ile birlikte bu hakkn do-al sonular olarak birtakm ilkelerin uygulanan uluslararas hukukta gi-derek yer etmee baladklar gzlenmektedir. Bu ilkelerin belli ballar unlardr: i) egemen eitlik ilkesi; ii) iilere karmama ilkesi; iii) doal kaynaklar zerinde srekli egemenlik ilkesi.

i) Devletlerin egemen eitlii ilkesi (sovereign equality of States; egalite souveraine des Etats; souve-rne Gleicheit der Staaten)

Her devletin egemen olmasnn doal sonucu egemen devletlerin eit-liini gerektirmektedir. Bu olgu uluslararas hukuk asndan ilke olarak btn devletlerin ayn hukuksal statye sahip olduklarn belirtmektedir. Baka bir deyile, devletlerin kendi iradeleri ile kabul edecekleri kurald-hklar saylmazsa, btn devletler uluslararas hukukta ayn haklardan yararlanmakta ve ayn genel ykmllkler altnda bulunmaktadr.

Bu ilke bugn bata B.M. Andlamas olmak zere birok uluslararas andlama ve belgede kabul edilmektedir. B.M. Andlamasmn 2. madde 1. fkras btn yelerinin egemen eitliini dorulamaktadr. Anlan ilke yine eitli biimlerde blgesel uluslararas rgtlerin kurucu andlama-lar (rnein, Afrika Birlii rgt kurucu andlamas, mad. 3) ile B.M. Genel Kurulunca 24.10.1970 tarih ve 2625 (XXV) sayl kararla kabul edi-len Devletler Arasnda ibirlii ve Dosta ilikiler Bildirisi ve 1975 Avru-pa Gvenlii ve birlii Konusundaki Helsinki Bildirisi (mad. l,a,I) tara-fndan da benimsenmektedir.

Devletlerin egemen eitlii ilkesi yalnzca hukuk asndan devletlerin eitliini belirtmekte olup, bunlarn aralarndaki fiili farkllklar ortadan kaldrma etkisine sahip bulunmamaktadr (P. Reuter-J. Combacau, s. 30-34). U.SA.D.'nm da Arnavutluk'ta Yunan Aznlk Okullar konusun-ki 6.4.1935 tarihli danma grnde aklad gibi, hukuk asndan eit-lik ile fiili adan eitlik farkl eyler olup, hukuksal eitlik her trl ay-rm gzetmeyi yasaklarken, fiili eitliin salanmas kimi zaman taraf-lara deiik davranlarda bulunmay gerektirecektir (C.P.J.I., Serie A/B, No. 64, s. 19). . ,

, Uygulanan uluslararas hukuk devletlerin egemen eitlii ilkesine e-itli andlamalar araclyla getirilen birok kuraldla da tanktr.

22

Bunlarn bir blm siyasal niteliktedir (rnein, B.M. rgtnde G-venlik Konseyi'nin be srekli yesinin varl ve zellikle veto yetkisine sahip bulunmalar gibi). Bu kuraldlklarn nemli bir blm ise eko-nomik niteliktedir. Eitlii bozan bu kurallar kimi zaman fiili eitsizliin hukuksal dzeyde de srdrlmesini salamaktadr. rnein, Uluslararas Para Fonu (I.M.F.; F.M.I.) ya da Dnya Bankas (I.B.R.D.; B.I.R.D.) er-evesinde ye devletlerin katlma paylar oran gznnde tutularak oy hakkna sahip olmalar bu niteliktedir (Bkz. R. Erge, "L'egalite juridique des Etats et les organisations economiques internationals" in L'Egalite (eds.: Ch. Perelman et L. Ingber), Bruxelles, 1982, s. 307; ayrca bkz. s. 307-315). Buna karlk, hukuksal eitlii ortadan kaldran kurallar kimi zaman fiili eitlii salama ya da buna yaklama amac gtmektedir. r-nein, 16.10.1964 tarihinde G.A.T.T. Andlamasna eklenen yeni IV. B-lm (mad. 36-38) gelimekte olan lkeler lehine birtakm genellemi ter-cihler oluturulmasn amalamaktadr. Son yllarda deniz hukukunda grlen yeni gelimeler de corafi eitsizliklerin devletlerin denizlerden yararlanmasnda neden olduu ekonomik eitsizlikleri ksmen olsun or-tadan kaldrmak iin "Corafi bakmdan elverisiz devletler" diye bir yeni kavramn domasn salamtr (rnein bkz. B.M.D.H.S. mad. 70).

ii) ilere karmama ilkesi (principle or non-intervention, principe de la non-intervention; Interventionsverbot oder Grundsatz der Nichteinmischung)

Devletlerin egemenlik hakknn ve egemen eitlii ilkesinin doal so-nularndan bir bakas da birbirlerinin iilerine karmamas olmaktadr. Bu mantksal sonucun siyasal nitelikli bir ilke olarak ortaya kmas A.B.D. Bakan James Monroe'nu A.B.D. Kongresi nnde 2.12.1823'te yapt konumas ile gereklemitir. "Monroe Doktrini" diye anlan bu gre gre Avrupal devletlerin Amerika ktasnn ilerine karmamas isten-mekte ve A.B.D.'nin de Avrupa ilerine karmayaca bildirilmektedir. Bu siyasal ilkenin uygulanan uluslararas hukuk kural biimine dn-mesi ise Milletler Cemiyeti Szlemesinin 15. madde 8. fkras ile gerek-lemitir. Nitekim, anlan hkm ye devletlerin ulusal yetkisine giren bir sorun sz konusu olduu zaman rgtn karar alamayacan ngr-mektedir. Benzeri bir hkm B.M. Andlamasnn 2. madde 7. fkras ile de benimsenmitir.

Ancak iilere karmama ilkesinin genel bir biimde kabul edilmesi B.M. Genel Kurulunun 21.12.1965 tarihli ve 2131 (XX) sayl karar ile gereklemitir. Anlan bu karar ile Devletlerin ilerine Karlmasnn Reddi ve Bamszlklarnn ve Egemenliklerinin Korunmas Konusundaki Bildiri kabul edilmitir. Bunu, yine B.M. Genel Kurulunun 24.10.1970 ta-

23

rih ve 2625 (XXV) sayl ka r an ile kabul ettii Devletler Arasnda birli-i ve Dosta likiler Bildirisinde iilere karmama ilkesinin tekrar-lanmas izlemitir. te yandan, blgesel nitelikli kimi andlamalarn ve uluslararas belgelerin de bu ilkeyi kabul ettikleri grlmektedir (rne-in: Amerikan Devletleri rgt kurucu andlamas, mad. 18; Helsinki Bildirisi mad. l,a,VI). Yine, kimi uluslararas ekonomik rgtlerin ilke olarak ye devletlerin iilerine karmay yasakladklar gzlenmektedir (rnein, Dnya Bankas kurucu andlamas, mad. 4/10).

ilere karmama ilkesine ilikin ana sorun bu ilkenin uluslararas hukuktaki kapsamnn aklkla saptanmas olmaktadr. retinin gr-birliinde olduu konu, bir devletin yalnzca ulusal yetkisine giren ilere baka devletlerce karlmasnn bu ilke ile kesin yasakland olmaktadr (rnein, E. Menzel-K. Ipsen, s. 196). Bu ereve iine ileride greceimiz gibi, zellikle bir devletin siyasal ve ekonomik dzeni, kimi toplumsal ve kltrel iler girmektedir. Buna karlk, iilere karma (mdahale) (in-tervention) teriminin dnemlere ve ideolojilere gre gsterdii farkllk' lara bal olarak, iilere karmama ilkesinin ieriinin saptanmasnda birtakm zorluklarla karlalmaktadr. Bununla birlikte bir devlet ulu-sal yetkisine giren ya da girmeyen herhangi bir konuda bir andlama ara-clyla soruna uluslararas bir nitelik kazandrm ve baka devletlere ya da uluslararas rgtlere bu konuda birtakm yetkiler tanmsa, ii-lere karmama ilkesi ancak ngrlen snrlarn almas durumunda sz konusu olabilecektir. Zira, Ch. Dupuis'nin belirttii gibi, "eer karma hukuk lehinde ve hukukun snrlar iinde gerekleirse hukuka uygun-dur" ("Regles generales du droit de la paix", R.C.A.D.I., 1930-11, s. 369). Eer byle bir andlama yok ya da andlamada ngrlen snrlar alm ise, bir devletin baka bir devlette kendi gr ve karlarn kabul ettir-mek amacyla uygulayaca herhangi bir diplomatik, ekonomik ya da as-keri nitelikli karmann uluslararas hukuka uygunluu iilere karma-ma ilkesi bakmndan tartma konusu olmaktadr. Ancak, hukuksal ba-kmdan zm en zor sorunlar herhangi bir andlamaya dayanmadan bir devletin baka devletteki yurttalarn korumak (rnein, Belika'nn 24.11.1964'te eski Belika Kongo'suna asker indirmesi gibi) ya da karlan bir ua ve iindekileri kur tarmak (rnein, srail'in 4.7.1976'da Ugan-da'nn Entebbe havaalanna yapt baskn gibi) iin insancl amalarla yapld bildirilen silahl karma durumlarnda ortaya kmaktadr. Zira, Max Huber bir uluslararas uyumazlkla ilgili olarak verdii raporda byle durumlarda ilke olarak devletlerin karma haklar bulunduunu ve tek sorunun bunun snrlarnn saptanmas olduunu ileri srerken (ispanyol Fas'nda ngiliz Malvarl Davalar erevesinde 1.5.1925 tarihli karara ilikin 23.10.1924 tarihli rapor: R.S.A., vol. II, s. 641), U.A.D.'nn Korfu Boaz Davas 'na ilikin 9.4.1949 tarihli karar genelde aksi bir ka-

24

nnn benimsendiini gstermektedir. Nitekim Divan, ingiltere Arnavut-luk karasularna girerek mayn temizleme eyleminde bulunmasn kant toplamak amacyla yaplm bir "karma hakk"n kullanma olarak sun-duu zaman, u deerlendirmede bulunmaktadr:

"Divan byle bir savunma yntemini kabul etmez. Szde ka-rma hakk Divan tarafndan ancak bir kuvvet politikasnn uy-gulanmas olarak grlmektedir; o politika ki, gemite birok en ar suistimale yer vermi olup, bugnk uluslararas rgtlen-menin noksanlklar ne olursa olsun, uluslararas hukukta hibir yer bulamayacaktr". (C.I.J., Recueil, 1949, s. 35).

iii) Doal kaynaklar zerinde srekli egemenlik ilkesi (permanent sovereignty ver natural resources; souverainete per-manente sur les ressources naturelles; stndige Souvernitat ber die nationalen Reichtmer)

Egemenlik hakknn ve Self-determination ilkesinin doal sonularn-dan biri de, zellikle eski smrge-yeni bamsz devletlerin de etkisiyle, uygulanan uluslararas hukukta ekonomik ierikli egemenlik hakknn zel bir ilke olarak kabul olmutur. Halklarn ve devletlerin doal kaynaklar zerindeki srekli egemenlii ilkesinin ilk ortaya k B.M. Genel Ku-rulunun 21.12.1952 tarihli ve 626 (VII) sayl Doal Kaynaklarn ve Zen-ginliklerin Serbeste iletilmesi Hakk adn tayan kararyla gerekle-mitir. Ancak, anlan ilkenin, ierii de aka saptanarak, kabul edilmesi B.M. Genel Kurulunun 14.12.1962 tarihli ve 1803 (XVII) sayl kararyla oluturulan Doal Kaynaklar zerindeki Srekli Egemenlik Bildirisi ile olmutur. Bu ilkenin geerlilii daha sonra, yine B.M. Genel Kurulunca 12.12.1974 tarih ve 3281 (XXIX) sayl bir kararla kabul edilen ve Yeni Uluslararas Ekonomik Dzen anlaynn temel belgesini oluturan Dev-letlerin Ekonomik Haklar ve Grevleri Yasas ile tekrarlanmtr.

Anlan ilke yalnzca B.M. Genel Kurulu kararlar erevesinde de kalmayarak, B.M.'ce hazrlanp, kabul edildikten sonra 1976'da yrrle giren iki insan Haklar Szlemesi ile de dorulanmtr. Her iki szle-menin 1. maddesinin 2. fkras u hkm iermektedir:

"Btn halklar amalarna ulaabilmek iin, uluslararas hukuk ve karlkl kar ilkesi zerine kurulmu uluslararas ekonomik ibirliinden doan ykmllkler sakl kalmak kouluyla, doal kaynaklarndan ve zenginliklerinden serbeste yararlanrlar. Bir halk hibir durumda z geim kaynaklarndan yoksun braklma-yacaktr".

25

Kimi gelimekte olan lkelerin yazarlar anlan ilkenin birtakm ha-kemlik kararlar ile de teyid edildiini bildirmektedir. rnein, Fas'l uluslararas hukuk profesr M. Bennouna Libya'nn 1971 ve 1974 ylla-rnda milliletirdii yabanc petrol ortaklklar ile gili uluslararas ha-kemlik kararlarnn zellikle son ikisinde (R.J. Dupuy'n 19.1.1977 tarihli Topco-Calasiatic Davas 'na ilikin karar; Mahmassani'nin 12.4.1977 tarihli Liamco Davas 'na ilikin karar) bu ilkenin zde kabul edildiini akla-maktadr (M. Bennouna, a.g.y., s. 112-116). Aslnda, doal kaynaklar ze-rindeki srekli egemenlik ilkesini zde kabul etmekle birlikte, Batl dev-letlerin ve yazarlarn bu ilkenin eitli noktalarna eletirilerini srdr-dkleri ve her ynyle uygulanan uluslararas hukuk ilkesi olarak kabul etmedikleri gzlenmektedir.

1962 Bildirisinde kabul edildii biimiyle anlan ilke aadaki ku-rallar iermektedir: i) Bu egemenlik ilgili devletin halknn yararna kul-lanlmaldr; ii) Yabanc yatrmlar ilgili devletin doal kaynaklar ze-rindeki egemenlik hakkn kstlamamaldr; iii) Milliletirmeler ulusal -kar ya da kamu yarar erevesinde yaplmaldr; iv) Milliletirme duru-munda uygun zarar-giderim denmelidir; v) Uyumazlk durumunda il-gili devletin i bavurma yollar tketildikten sonra taraf devletler sorunu hakemlik ya da uluslararas yarg yollarna sunabileceklerdir.

II. ULUSLARARASI HUKUKTA DEVLETN YETKlSl (jurisdiction of States; competence des Etats; Herrschafsbereich der Staaten)

Giri: Genel

Genel olarak bir hukuk dzeninde yetki, o dzenin hukuk kiilerinin iradelerini aklamak suretiyle hukuksal durumlar yaratabilme iktidarn belirtmektedir. Dolaysyla, her hukuk dzeni kimlerin iradelerini ak-lamak suretiyle ne gibi hukuksal durumlar yaratabileceini dzenlemek-tedir. Uluslararas hukuk dzeni de yukarda zelliklerini incelediimiz en temel hukuk kiisini oluturan devletlere birtakm yetkiler tanmakta ve devletlerin bu yetkilerinin erevesini izmektedir.

Uluslararas hukukta devletin yetkisini geni anlamda deerlendirir-sek, devletlerin andlamalar gibi ikili ya da ok tarafl ilemlerden tek-ta-rafl ilemlere kadar gerekletirdii btn hukuksal ilemleri, hukuka uygun btn kararlar ve eylemleri, onun yetkilerini belirtmektedir. An-cak, uygulanan uluslararas hukukta devletin yetkisi sz konusu olduu zaman, devletlerin uluslararas hukuk kurallar yaratmaya ve aralarn-daki ilikileri dzenlemeye ilikin hukuksal ilemleri ve eylemleri bu te-

26

rimin kapsamnn dnda braklmaktadr. Bylece, dar ve teknik anla-mnda devletin yetkisi terimi ile onun uluslararas hukuka uygun olarak gerekletirecei hukuksal ilemlerin, alaca kararlarn ve yapaca ey-lemlerin nerede kimler bakmndan ve hangi llerde geerli olacann belirlenmesi anlalmaktadr.

Devletin dar ve teknik anlamdaki yetkilerini, uygulanan uluslararas hukukun bugnk verilerine bakarak ,ok deiik ltlere gre snflan-drmak olana vardr. rnein, ngiliz uluslararas hukuk profesr G. Schwarzenberger uluslararas hukukta devlet yetkilerini drt