Üçüncü Sektör Sosyal Ekonomi, 2016, 51, (1) 90102 · Üçüncü Sektör Sosyal Ekonomi, 2016,...

Üçüncü Sektör Sosyal Ekonomi, 2016, 51, (1) : 90-102

90

KENDİNE ÖZGÜ KOOPERATİF BİR MODEL OLARAK İSRAİL KİBUTZLARI

Süleyman SIDAL*

Özet: İbranicede “birlik” veya “topluluk” anlamına gelen ve kolektif üretim yapan çiftlikler olarak faaliyet gösteren kibutzları konu edinen bu çalışmada, öncelikle kibutzların tarihsel gelişimleri ele alınacak, ardından ideolojik yapısı ve ekonomik işleyiş biçimi incelenecek, son olarak kibutzların yönetsel ve organizasyonel yapısı incelenecektir. Osmanlı Devleti’nin çöküş sürecinde ve Orta Doğu’da İngiliz hâkimiyetinin gelişiminde ve nihayet İsrail Devleti’nin kuruluşunda önemli rol oynayan kibutzların yapısı ve işleyişi açıklanmaya çalışılacaktır.

Anahtar Sözcükler: Kibutz, Kolektif Üretim Çiftlikleri, Kooperatif Model, İsrail, Yahudi milliyetçiliği.

ISRAEL’S KIBBUTZS AS A SUI GENERIS COOPERATIVE MODEL

Abstract: In this study we deal with the kibbutz which means “union” or “society” in Hebrew language, functions as collective farms. First of all we start with the historical development of kibbutz, then ideological structure and economical mode of production, after that we try to explain the administrative and organizational structure of kibbutz. The aim of this paper is to show the kibbutz’s structure and function which has been playing a key role in the process of the demolition of Ottoman Empire, the seizure of Great Britain rule in Middle East and finally the establishment of Israel State.

Keywords: Kibbutz, Collective Farming, Cooperative Model, Israel, Jewish Nationalism.

GİRİŞ

Kibutz, İbranicede “birlik” veya “topluluk” manasına gelmekte, günümüzde İsrail’deki farklı alanlarda mal ve hizmet üreten ve kooperatif bir yapıya sahip olan kolektif üretim çiftliklerini ifade etmektedir. Osmanlı Devleti’nin son

* Araştırma Görevlisi, Gazi Üniversitesi, İktisadi İdari Bilimler Fakültesi, Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü, ([email protected]).

91


dönemlerinde Arapların yoğunlukla yaşadığı Orta Doğu’da kurulmaya başlamış ve zamanla yayılarak genişlemiş ve sonunda İngiltere’nin de desteği ile kurulan İsrail Devleti’nin oluşumunda önemli bir rol oynamıştır.

Kuruluş hikayesi, genişlemesi, büyümesi, İsrail Devleti ile ilişkisi, içsel örgütlenmesi ve ürettiği ekonomik ve toplumsal model açısından ilginç, kendine özgü ve dünyada bir benzeri olmayan Kibutzlar, İsrail Devleti’nin kuruluşundan bu yana Arap-İsrail Savaşı, petrol ve enerji krizleri, İsrail-ABD ilişkisi gibi konularda sürekli gündeme gelmiş ve varlığı, etkisi tartışılmıştır.

Bu çalışmada kibutzların kısaca tarihsel, ideolojik, ekonomik ve toplumsal bir çerçevesini çizmek ve çok tartışılmasına karşın hakkında Türkçede hem akademik ve akademik olmayan yazında pek bir şey yazılmamış bu kooperatif modelin biraz olsun anlaşılmasına katkıda bulunmak amaçlanmaktadır.

KİBUTZLARIN TARİHSEL GELİŞİMİ

Bilinen şekliyle ilk kibutz, 1909 yılında “Degania Alef” ismiyle kurulmuştur. Bu bölgeye gelen ilk Yahudi yerleşimciler, bugünkü Ürdün civarında yerleşip tarıma başlamışlar ve kolektif bir şekilde çalışıp, yaşamayı tercih etmişlerdir (Barkhai, 1977: 1).

Bu dönemde bölgedeki siyasal açıdan hâkim güç Osmanlı Devleti olmasına karşın Osmanlı İmparatorluğu’nun etkisi düşüşe geçmiş ve fiili bir otorite boşluğu oluşmakta idi. Bölgede bu otorite boşluğu nedeniyle güvenlik yeterince güçlü değildi, bunun yanı sıra bölgenin toprakları çoğunlukla çöllerle kaplıydı ve az miktarda tarım yapılabilir durumda olan topraklar da genellikle sert, kayalık ve çöl tozları nedeniyle tarıma elverişli değildi. Dahası gelişmiş bir sulama sistemi mevcut değildi. Bu sebepler ve zorunlu koşullar nedeniyle Yahudiler, bireysel tarım yapmak yerine birlikte, kolektif biçimde çalışma, üretme, paylaşma ve yaşama yoluna gitmişlerdir (Ruffle ve Sosis, 2003: 5).

1909 yılında Yahudilerden oluşan bir cemiyet önderliğinde ilk toprak satın almaları gerçekleştirilmiş ve kendi tarım alanlarının inşası için çalışmalara başlanmıştır. Çok geçmeden kurulan kibutzlar “Kolektif Tahıl Topluluğu” (Kvutzat Degania) adı altında birleşerek birlikte hareket etmeye başlamışlar ve 1914’e gelindiğinde halen oldukça az sayıda olmalarına rağmen bölgede tutunmayı başarmışlardır.

Osmanlı Devleti’nin I. Dünya Savaşı’ndan yenik ayrılmasıyla birlikte bölgedeki siyasi hakimiyet İngiltere’nin eline geçmiştir. Bu iktidar değişimi, kibutzlar açısından olumlu bir değişim olarak görülmüş ve kibutzların gelişmesi ve yayılması açısından yeni bir dönemin başlangıcı olarak görülmüştür. Çünkü her şeye rağmen Osmanlı Devleti idaresi altındayken kibutzların gelişmesi ve yayılması, devlet politikası


92

olarak sınırlandırılmak ve kontrol altında tutulmak istenmiştir. Çünkü Osmanlı makamları, bu dönemde bölgeye dışarıdan gelen Yahudi göçünü sınırlandırmaya ve Arapların Yahudilere arazi satışını zorlaştırmaya çalışırken İngilizlerin gelmesi ile birlikte bu sınırlamalar ve zorlaştırmalar kaldırılmıştır (Rayman, 1981: 12).

Bu dönemde Avrupa ve Rusya’dan büyük miktarlarda göç eden Yahudi nüfusu bu bölgeye yerleşmiştir. İlk gelen görece maceraperest ve idealist ama tarım ve kolektif yaşamla ilgili bilgisi, tecrübesi olmayan gençlerin yerini bu dönemde tarımsal konularda eğitimli ve tecrübeli kişiler ve topluluklar almaya başlamıştır. Yine aynı dönemde kibutzların sayıları ve genişlikleri de artarken kibutzlardaki politik ayrımlar da keskinleşmiş ve sağ-sol fikirleri esas alan kibutzlar kendi içlerinde farklılaşırken komünal yaşam pratikleri (birlikte yemek yemek, dans etmek, kitap okumak gibi) de bu dönemde gelişerek çeşitlenmiştir.

1927 yılında ilk “Birleşik Kibutz Hareketi” kurulmuş, 1928’de Kibutzlar bir araya gelerek federatif bir çatı altında birleşmek suretiyle belli bir dayanışma ağı inşa etmek yoluna gitmişlerdir. 1936’da sosyalist topluluklarla ittifak kuran kibutzlar, 1948 yılına gelindiğinde sol Mapam Partisi bayrağı altında Siyonist ve sosyalist-işçi örgütlenmeleriyle birleşmiştir.

İsrail Devleti’nin kuruluş sürecinde de etkin bir rol oynayan kibutzlar, 1917 Balfour Deklarasyonu ile başlayan süreçte giderek tırmanan Yahudi-Arap geriliminde de yer almıştır. Dönemin İngiltere dışişleri Bakanı Arthur James Balfour’un Siyonist Hereketin öncüsü konumundaki Lord Rothschild’e Filistin topraklarında kurulacak bir Yahudi Devletini İngiltere Devleti olarak destekleyeceklerini belirtmesi ile bölgede gerginlik tırmanışa geçmiş, Araplar, bölgede bir Yahudi devletinin varlığını istemediklerini belirtirken İngilizlerin desteklediği Yahudi yerleşimciler giderek daha fazla arazi satın almak suretiyle bölgeye yayılmışlardır. Bu durum Arapların öfkesini arttırmış ve mücadele kısa bir süre içerisinde kanlı bir savaşa dönüşmüştür. Bu süreçte kibutzlar, bir yandan silah ve cephane üretimi yaparak, öte yandan üyelerine sürekli askeri talim yaptırarak mücadelenin önemli bir aktörü konumuna gelmişlerdir (Gavron, 2000: 45).

1917 Ekim Devrimi sonrasında SSCB’den ve 1930’lar boyunca Almanya’da Hitler iktidarıyla birlikte Almanya ve Doğu Avrupa ülkelerinden akan Yahudi göçüyle birlikte kibutzların da sayısı ve büyüklüğü artış gösterirken İngiltere, Arapların tepkisinden çekinerek Yahudi göçüne bir sınırlandırma getirmek isteyince Siyonist örgütler, terör eylemleri dahil olmak üzere silahlı mücadeleye girişmişlerdir. ABD’nin desteğiyle birlikte Birleşmiş Milletler 1947 yılında Filistin toprakları üzerinde Yahudi ve Araplardan oluşan iki devlet biçiminde bir paylaşımda bulunulması kararı vermiştir. Bunun üzerine 1948 yılında İsrail Devleti’nin kurulduğu ilan edilince Mısır, Ürdün, Suriye, Lübnan ve Irak, İsrail’e savaş ilan etmiştir (Ruffle ve Sosis, 2003: 5).

93


Kibutzların sayısı ve işgal ettikleri bölgeler, Birleşmiş Milletler tarafından İsrail Devleti’nin sınırlarını belirlemekte esas alınmıştır. Kibutzlar 1948 Arap-İsrail Savaşı esnasında bizzat İsrail ordusu saflarında mücadele ettikleri gibi yaptıkları ev yapımı bombalar ve silahlarla Arap tanklarının ilerlemesine engel olmuş ve İsrail’in askeri başarısında söz sahibi olmuşlardır.

İsrail Devleti kurulduktan sonra ve savaşı kazandıktan sonra kibutzlar, İsrail Devleti’nin güvenliği açısından önemli bir pozisyona yükselmiş, sınırlar boyunca birçok kibutz bizzat İsrail Devleti’nin isteği ve himayesiyle kurulurken 1967 yılındaki Altı Gün Savaşları’nda da mühimmat, insan gücü ve sınır güvenliği adına önemli görevler üstlenmiştir. İsrail’in kesin bir zaferle ayrıldığı savaştaki toplam askeri zayiat olan 800 askerin 200’ü yani ölen her dört askerden biri kibutzlardan gelmiştir. Bu ve bunun gibi sebepler, kibutzların, İsrail Devleti ve toplumu nezdinde büyük itibar görmesine neden olmuş ve kibutzlar, 1960’lı yıllarda İsrail toplumunun % 4’ü kibutzlarda yaşamasına karşılık ulusal meclis olan Knesset’teki milletvekillerinin % 15’i kibutzlardan seçilen adaylardan oluşmaktaydı (Bettelheim, 2001: 15)

Tablo-1Yıllara gore İsrail Nüfusu’nun Değişimi 1952 - 2004

Yıl Kibutz Nüfusu Kırsaldaki Yahudi Nüfusu Yahudi Nüfusu Genel

Nüfus

2591 2592

2591 2591

2551 2559 2559 2559

2559 2555 1222 1222 2002 1221 1221

950295 990291 950922

2290922 2110922 2290522 2290922 2290922 2290922 2290922 2290122 2290922 2290922 2290122 2290122

1120921 1920922 1910922 1150222 1110222 1110222 1120222 1190122 1190522 1990122 1950522 1990922 1990222 1920522 1910122

201920129 205110122 109990922 101920222 101120222 109110122 109290222 109220922 109990222 109910922 105990122 901920122 901990122 901190922 909150122

209150122 102950922 102190922 102190922 901920922 909210122 909990522 905220222 902120122 901250222 901950122 909290922 909120222 909910122 909950922

Kaynak: (Pavin, 2006: 7-8).

1970’lere gelindiğinde yaşanan petrol krizleri tüm dünyayı olduğu gibi İsrail ekonomisini ve kibutzları da etkilemiştir. Bu döneme değin çoğunlukla tarımsal üretime yoğunlaşan kibutzlar, artık sadece tarımsal üretimle ayakta kalamayacakları gerçeğini idrak etmiş ve sınaî ve teknolojik üretimle de ilgilenmeye başlamışlardır. Bu dönemde baş gösteren enerji kıtlığı ve siyasal istikrarsızlık kibutzları olumsuz yönde etkilemiş, ardından 1980’lerde İsrail ekonomisinde yaşanan ekonomik krizle birlikte ortaya çıkan hiper-enflasyon olgusuyla birlikte krizden çıkmak için yeni bir strateji aramaya başlanmıştır (Ruffle ve Sosis, 2003: 6).

1980 sonrasında klasik eşit ücrete ve komünal yaşama dayanan ve Yahudi kimliği üstünden ortaklaşa bir kültürel ve İsrail Devleti üzerinden bir politik kimliğe dayalı kibutz yapılanması değişim göstermiş ve piyasalaşma, özelleştirme ve ücret farklılaştırılması gibi olgularla yüzleşmiştir. Eski yapı tamamen ortadan kalkmamakla birlikte yeni bazı modeller ortaya çıkmış ve kibutzların geleneksel işleyiş biçiminde önemli değişikliklere neden olmuştur.


94

1970’lere gelindiğinde yaşanan petrol krizleri tüm dünyayı olduğu gibi İsrail ekonomisini ve kibutzları da etkilemiştir.

Bu döneme değin çoğunlukla tarımsal üretime yoğunlaşan kibutzlar, artık sadece tarımsal üretimle ayakta kalamayacakları gerçeğini idrak etmiş ve sınaî ve teknolojik üretimle de ilgilenmeye başlamışlardır.

Bu dönemde baş gösteren enerji kıtlığı ve siyasal istikrarsızlık kibutzları olumsuz yönde etkilemiş, ardından 1980’lerde İsrail ekonomisinde yaşanan ekonomik krizle birlikte ortaya çıkan hiper-enflasyon olgusuyla birlikte krizden çıkmak için yeni bir strateji aramaya başlanmıştır (Ruffle ve Sosis, 2003: 6).

1980 sonrasında klasik eşit ücrete ve komünal yaşama dayanan ve Yahudi kimliği üstünden ortaklaşa bir kültürel ve İsrail Devleti üzerinden bir politik kimliğe dayalı kibutz yapılanması değişim göstermiş ve piyasalaşma, özelleştirme ve ücret farklılaştırılması gibi olgularla yüzleşmiştir. Eski yapı tamamen ortadan kalkmamakla birlikte yeni bazı modeller ortaya çıkmış ve kibutzların geleneksel işleyiş biçiminde önemli değişikliklere neden olmuştur.

Özelleştirme süreci sonunda ortaya üç farklı model çıkmıştır:

Birincisi geleneksel yapıya dayanan, herkesin kolektif biçimde üretime katıldığı ve eşit ücret aldığı, kolektif bir yaşamın hüküm sürdüğü ve genellikle dışa kapalı daha dindar ya da grupla sınırlı bir sosyalleşmenin yaşandığı “Geleneksel Model” olmuştur.

İkincisi, farklı işlere farklı ücretlerin ödenebildiği, üretim açısından olmamakla birlikte tüketilen bazı ürünlerde kişisel mülkiyete (radyo, televizyon, kitap v.s.) izin verilen buna karşılık komünal yaşamın ve kolektif kimliğin halen güçlü olduğu “Karma Model” olmuştur.

Üçüncü ve son modelse tamamen farklı ücretlerin ödendiği, kişisel gelir ve birikime sahip olunabildiği, özel mülkiyete cevaz veren ve üretim sürecinde Yahudi olmayan grup-dışı emeğe de müsaade eden “Yeni Model” olmuştur (Davidman, 2015).

Günümüze geldiğimizde kibutzların halen ayakta olduğu (1922’de 700 kişiye ve 12 kibutza karşılık bugün yaklaşık 129.000 kişi ve 270 adet kibutz)1 , güçlü ve İsrail Devleti’nin ekonomik ve toplumsal anlamda önemli bir unsuru olduğunu ancak ciddi dönüşümler geçirdiğini ve geleneksel yapısını hızla kaybederek yeni bir üretim, birikim ve toplumsallaşma biçimine doğru evrildiğini görmek mümkündür.

1) Kibutzların tam listesi için bkz. http://www.kibbutzim.net/kibbutzim.php, Erişim Tarihi: 13.12.2015.

95


Tablo-23 Farklı Kibutz Modelinin Yıllara göre Sayısal Dağılımı

Kaynak: (Pavin, 2006: 21).

KİBUTZLARIN İDEOLOJİK KONUMLANIŞI

Kibutzların ideolojik olarak kendine özgü ve dünyada başka bir benzeri olmayan bir özgüllüğe sahip olduğunu söylemek mümkündür. Temelde sosyalist fikirlerle Yahudi milliyetçiliğinin ve Siyonist ütopyanın bir tür bileşimi gibi gözükmektedir. Ancak sosyalist yaklaşımları genel olarak Marx ve Engels’in bilimsel sosyalizminden veya Lenin ve Troçki’nin sosyalist fikirlerinden farklı gözükmekte, daha çok Saint-Simon, Fourier ve Robert Owen gibi düşünürlerin öncülük ettiği ve Engels ile Marx tarafından “ütopik veya romantik” olmakla itham edilen fikirlere yakın durmaktadır (Barkhai, 1977: 1).

Kibutzların bu anlamda var olan ekonomik sistem içerisinde (kapitalizm) kalmak suretiyle, herhangi bir siyasal devrim hayali kurmaksızın üretim sürecini, çalışma koşullarını iyileştirmek ve özel mülkiyeti sınırlandırmak veya ortadan kaldırmak suretiyle çatışmaya, sömürüye ve insan emeğinin köleleşmesine yol açan bencillik, bireysel çıkar ve sahip olmak gibi “zararlı dürtüleri” bastırmak yoluna gittiklerini söylemek mümkündür (Segev, 2000: 255).

Kibutzlar için Yahudi kimliği önemli olmuştur. Kibutzların kurucularının bu anlamda oldukça dindar olduğu ve halen kibutzlar içerisinde Yahudi kimliğine yapılan “ayrıcalıklı” vurgu ve kibutz için çalışmanın aynı zamanda İsrail Devleti’ne

Özelleştirme süreci sonunda ortaya üç farklı model çıkmıştır: Birincisi geleneksel yapıya dayanan, herkesin kolektif biçimde üretime katıldığı ve eşit ücret aldığı, kolektif bir yaşamın hüküm sürdüğü ve genellikle dışa kapalı daha dindar ya da grupla sınırlı bir sosyalleşmenin yaşandığı “Geleneksel Model” olmuştur. İkincisi, farklı işlere farklı ücretlerin ödenebildiği, üretim açısından olmamakla birlikte tüketilen bazı ürünlerde kişisel mülkiyete (radyo, televizyon, kitap v.s.) izin verilen buna karşılık komünal yaşamın ve kolektif kimliğin halen güçlü olduğu “Karma Model” olmuştur. Üçüncü ve son modelse tamamen farklı ücretlerin ödendiği, kişisel gelir ve birikime sahip olunabildiği, özel mülkiyete cevaz veren ve üretim sürecinde Yahudi olmayan grup-dışı emeğe de müsaade eden “Yeni Model” olmuştur (Davidman, 2015).

Günümüze geldiğimizde kibutzların halen ayakta olduğu (1922’de 700 kişiye ve 12 kibutza karşılık bugün yaklaşık 129.000 kişi ve 270 adet kibutz)1, güçlü ve İsrail Devleti’nin ekonomik ve toplumsal anlamda önemli bir unsuru olduğunu ancak ciddi dönüşümler geçirdiğini ve geleneksel yapısını hızla kaybederek yeni bir üretim, birikim ve toplumsallaşma biçimine doğru evrildiğini görmek mümkündür.

Tablo-2

3 Farklı Kibutz Modelinin Yıllara göre Sayısal Dağılımı

Yıl 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Kibutz Sayısı 152 152 151 122 122 122 162 162 162 162

1.Geleneksel Model

122 112 121 282 222 226 221 226 26 82

2. Karma Model

6 25 12 18 22 22 21 22 21 12

3. Yeni Model

2 2 22 12 21 66 211 222 225 256

1 Kibutzların tam listesi için bkz. http://www.kibbutzim.net/kibbutzim.php, Erişim Tarihi: 13.12.2015.


96

ve Yahudi dinine hizmet etmek olduğu fikrinin halen çok önemli olduğunu vurgulamak gereklidir. Bu sebeple kibutzların, sosyalistlerin öngördüğü bir enternasyonalizm fikrine sıcak bakmadıklarını ve Yahudi dinsel kimliği üzerinden seçkinci ve milliyetçi bir tavır geliştirdikleri söylemek mümkündür. Bu anlamda Eski Ahit-Tevrat’ta “vaat edilmiş topraklar” olarak belirtilen Filistin toprakları üzerinde hak iddia etmeleri ve burayı ellerinde tutma arzusu da Araplar ile mücadele etmeleri ve mücadele esnasında oldukça sert yöntemlere başvurmaktan kaçınmamaları bahsedilen ideolojik formasyonun tezahürleri olarak okunmaya müsaittir (Ruffle ve Sosis, 2003: 2).

Kibutzlar, bunun yanı sıra SSCB pratiğini de desteklememiş, özellikle Lenin ve Stalin’in liderliğini despotik olduğu gerekçesiyle eleştirmişlerdir. Bu noktada grup-içi üyelerle sınırlı bir seçkincilikle kol kola işleyen demokratik bir yapıdan söz edilebilir2. Kibutzların iç işleyişlerinde üyelerin eşit söz ve oy hakkına sahip olması ve her türlü yönetsel işe katılım sağlaması demokratik bir yapının varlığına işaret etmektedir.

Bunun yanı sıra kibutzların serbest piyasa ekonomisi ile kurdukları ilişki de sosyalist yapıları gibi ilginç ve kendine özgü nitelikler sergilemektedir. Kibutz içerisinde farklı ücretlere, özel mülkiyete ya da bireyselci düşüncelere ve davranışlara izin vermeyen yapı, ürettiği birçok ürünü piyasa koşullarında satmakta ve bu anlamda ABD ve İngiltere başta olmak üzere önde gelen kapitalist ülkelerle sıkı ekonomik ve sosyal ilişkiler kurmaktan çekinmemektedirler. 1980 sonrası SSCB’nin çöküşü ve ABD’nin artan gücüyle şekillenen koşulları da göz önünde bulundurmak gerekirse bunların bir sonucu olarak görülebilecek İsrail’deki artan özelleştirme dalgasıyla birlikte kapitalizmle bütünleşme sürecinin de artış göstermesi; geleneksel modelin düşüşüne koşut olarak yeni modelin popülerlik kazanmasıyla kibutzların ideolojik konumlanışının da kapitalizm ve liberalizm lehine dönüşmesi beklenmektedir (Abramitzky, 2008: 1111).

KİBUTZLARIN EKONOMİK YAPISI

20. yüzyılın başında kurulan kibutzlar, daha evvel zikredilen koşulların zorunluluğunun da bir sonucu olarak tarımsal üretimle sınırlı ve kendi kendine yeterli, dışa kapalı bir yapı olarak ortaya çıkmıştır. Ancak bu durum uzun sürmemiş ve tek başlarına ayakta kalamayacakları ve ekonomik olarak sürdürülebilir bir yapıya sahip olmadıklarını anlayınca dış desteğe ihtiyaç duymuşlardır. 1948’e değin Ulusal Yahudi Fonu adı altında dünyanın dört bir yanındaki Yahudi işadamları ve hayırseverlerin yardımlarıyla hayatta kalan kibutzlar, İsrail Devleti’nin kurulmasının ardından devlet yardımlarıyla hayatını sürdürmeye devam etmiştir.

2) Kibutzlarda yaşayan herkes üye olarak kabul edilmemektedir. Üyelerin yanı sıra adaylar bulunmakta ve son zamanlarda bazı zorunluluklar nedeniyle Yahudi olmayan, çoğunlukla Arap ve Hıristiyan olan yabancı işçiler de istihdam edildiği için yabancı işçiler de bu çatı altında yer almasına karşın üye sayılmadıkları için yönetsel konularda söz sahibi değillerdir ve oy kullanamamaktadırlar. Bkz. (Barkhai, 1977: 7).

97


1960’lı yıllara değin sadece tarımsal üretimle meşgul olan kibutzlar, bu tarihten sonra sınai ve teknolojik üretime de başlamış, özellikle İsrail Devleti’nin savunmasında önemli rol oynayan askeri ekipman ve teknoloji üretimine bilfiil katkıda bulunmuştur. Bugün İsrail’in tarımsal üretiminin % 50’si, sınaî üretiminin % 9’u kibutzlarca sağlanmaktadır (Davidman, 2015). Bunun yanı sıra zamanla hizmet sektöründe de faaliyet göstermeye başlayan kibutzlar bugün turizm de dâhil 3 pek çok sektörde bulunmakta özellikle yurtdışındaki firmalarla ve ABD ile güçlü ticari ilişkileri sayesinde İsrail’in ihracatından önemli bir paya sahip olmaktadır. 4

Kaynak: (Pavin, 2006: 13).

3) Bkz.http://goisrael.com/Tourism_Eng/Tourist%20Information/Discover%20Israel/Pages/The%20Kibbutz.aspx, Erişim Tarihi: 13.12.2015. 4) Bkz. http://www.kia.co.il/matz07/Kia-Invest.html, Erişim Tarihi: 13.12.2015.

zamanla hizmet sektöründe de faaliyet göstermeye başlayan kibutzlar bugün turizm de dâhil3 pek çok sektörde bulunmakta özellikle yurtdışındaki firmalarla ve ABD ile güçlü ticari ilişkileri sayesinde İsrail’in ihracatından önemli bir paya sahip olmaktadır.4

Tablo-3

Sektörlere göre Kibutz Ekonomisi 1995 – 2003 (yüzdesel)

Ekonomik Etkinlik

5991 5991 2000 2001 2002 2002

Tarım Manifaktür Elektrik ve Su Tedariki Yapı-İnşaat Toptan ve Perakende Konaklama Hizmetleri Ulaşım ve İletişim Bankacılık, Sigorta ve Finans İşletmecilik Kamu Yönetimi Eğitim Sağlık Hizmetleri Topluluk Hizmetleri Ev-içi Hizmetler

2961 1165

- 162 169 969 165 262 969 261

2162 969 161 269

2165 1162

261 162 961 962 161 261 961 261

2261 969 962 261

2162 1169

-161 962 961 261

-969 201

2261 969 961

-

2161 1169

-161 969 961 269

-961 265

2269 969 961

-

2161 1169

-169 569 961 162

-961 265

2262 969 169

-

10.6 31.9 - 3.6 9.9 6.9 2.3 - 7.5 1.6 11.3 7.6 5.5 -

Toplam 50000 50000 50000 50000 100.0 50000

Kaynak: (Pavin, 2006: 13). 3 Bkz.http://goisrael.com/Tourism_Eng/Tourist%20Information/Discover%20Israel/Pages/The%20Kibbutz.aspx, Erişim Tarihi: 13.12.2015.

4 Bkz. http://www.kia.co.il/matz07/Kia-Invest.html, Erişim Tarihi: 13.12.2015.


98

2000’lere gelindikçe 1980’lerdeki krizin ve çöküşün ardından toparlanma mücadelesi veren kibutzlar, bazı açılardan küçülmekte ve yaş ortalaması olarak yaşlanmakta olduğu için istihdam edilecek emek açığı yaşamakta ve bu sebeple pek hoş karşılanmamasına karşın yoğun dönemlerde ve yaz mevsimlerinde çoğunlukla Arap ve son zamanlarda Çin ve Tayland’dan gelen geçici işçileri istihdam etmektedir.

KİBUTZLARDA TOPLUMSAL YAŞAM

Kibutzlarda, yaşam, ortak değerler, semboller üzerinden kolektif pratiklere dayalı bir yapı arz etmektedir. Bu ortak değerler Yahudi dini olabileceği gibi sosyalist, anarşist fikirler, ütopyalar da önemli rol oynamaktadır.

Kolektif çalışma kadar kolektif yaşamak, eğlenmek kibutzlarda çok önemlidir. Birlikte çalıştıktan sonra birlikte ortak yemekhanede yemek içmek, birlikte kitap okumak veya toplantı salonunda fikir tartışmaları yapmak ya da ortak gösteri salonunda müzik dinletisine katılmak ya da bir tiyatro uyarlaması izlemek önemsenmektedir (Spiro, 1963).

Yapılan iş ve alınan ücretten başlamak suretiyle mutlak bir eşitlikten söz etmek mümkündür. Herkesten eşit ölçüde kibutzun işlerine katılması beklendiği gibi kolektif aktivitelere de iştirak etmesi beklenmekte, bu anlamda bireysel zaman geçirmek yasak olmamakla birlikte yalnız kalmak veya sosyalleşmekten kasıtlı biçimde kaçınmak hoş görülmemektedir.

Birlikte yemek yiyen kibutz üyeleri

2000’lere gelindikçe 1980’lerdeki krizin ve çöküşün ardından toparlanma mücadelesi veren kibutzlar, bazı açılardan küçülmekte ve yaş ortalaması olarak yaşlanmakta olduğu için istihdam edilecek emek açığı yaşamakta ve bu sebeple pek hoş karşılanmamasına karşın yoğun dönemlerde ve yaz mevsimlerinde çoğunlukla Arap ve son zamanlarda Çin ve Tayland’dan gelen geçici işçileri istihdam etmektedir.

KİBUTZLARDA TOPLUMSAL YAŞAM

Kibutzlarda, yaşam, ortak değerler, semboller üzerinden kolektif pratiklere dayalı bir yapı arz etmektedir. Bu ortak değerler Yahudi dini olabileceği gibi sosyalist, anarşist fikirler, ütopyalar da önemli rol oynamaktadır.

Kolektif çalışma kadar kolektif yaşamak, eğlenmek kibutzlarda çok önemlidir. Birlikte çalıştıktan sonra birlikte ortak yemekhanede yemek içmek, birlikte kitap okumak veya toplantı salonunda fikir tartışmaları yapmak ya da ortak gösteri salonunda müzik dinletisine katılmak ya da bir tiyatro uyarlaması izlemek önemsenmektedir (Spiro, 1963).

Yapılan iş ve alınan ücretten başlamak suretiyle mutlak bir eşitlikten söz etmek mümkündür. Herkesten eşit ölçüde kibutzun işlerine katılması beklendiği gibi kolektif aktivitelere de iştirak etmesi beklenmekte, bu anlamda bireysel zaman geçirmek yasak olmamakla birlikte yalnız kalmak veya sosyalleşmekten kasıtlı biçimde kaçınmak hoş görülmemektedir.

Birlikte yemek yiyen kibutz üyeleri

99


Bu anlamda birlikte çalışmak kadar birlikte yemek, eğlenmek ve ibadet etmek kibutzun geleceği ve birliği adına önemsenmektedir. Evlilik yasak olmamakla birlikte izne tabidir ve iki kişinin evlenmesine engel bulunmamakla birlikte bu bireyciliği körükleyeceği ve üyelerin herkesi değil bazı kişileri sahiplenip daha fazla önemseyeceği gerekçesiyle zararlı bulunmaktadır.

Bunun yanı sıra çocuklar, ebeveynlerine ait görülmemekte, çoğunlukla küçük yaşlarda kibutzun yönetimindeki ortak kreşlerde bakımı gerçekleştirilmektedir. Çocuklar, kibutzun ortak çocukları olarak görülmekle birlikte çocuklar, ebeveynlerinin kim olduğunu bilmekte ve günde ortalama 3-4 saat onlarla zaman geçirebilmektedir. 1970’lere değin çocukların anne babalarıyla aynı evde uyumasına sıcak bakılmazken ve çocuklar ortak yatakhanelerde uyurken zamanla bu uygulamadan vazgeçilmiştir (Sagi ve Donnel, 1994: 94). Çocuklara küçük yaştan itibaren eğitimli öğretmenler ve uzman bakıcılar tarafından kapsamlı bir eğitim verilmekte ve kibutzun ortak değerleri, kolektif yaşamın önemi ve erdemi kadar fedakârlık, çalışkanlık ve kanaatkârlık gibi duygular aşılanmaktadır. Bu konuda bir çalışma kibutzlarda doğup büyüyen çocukların büyük çoğunluğunun kolektif projelerde yer aldığını hayırseverlik işlerinde daha fazla rol aldığı ve İsrail ordusunda gönüllü asker olmaya daha fazla istekli olduğunu ortaya koymuştur (Avrahami ve Dar, 1994: 697).

Bu sayede hem ebeveynlerin kendi kişiliklerini çocuklara dayatmaları ve çocukların ailelerin maddi-manevi eksikliklerinden zarar görmeleri engellenmeye çalışırken kibutzlardaki yaşama daha kolay uyum sağlayabilmeleri için küçük yaşlardan itibaren bu şekilde yetiştirilmeleri sağlanmaktadır (Oppenheim ve Sagi, 1988: 428). Bu anlamda kız ve erkek çocukları arasında bir ayrım gözetilmemekte birlikte eğitim görmeleri ve sosyalleşip, duygusal bağlar kurmaları önemsenmektedir.

Kreşte eğitim gören çocuklar

Bu anlamda birlikte çalışmak kadar birlikte yemek, eğlenmek ve ibadet etmek kibutzun geleceği ve birliği adına önemsenmektedir. Evlilik yasak olmamakla birlikte izne tabidir ve iki kişinin evlenmesine engel bulunmamakla birlikte bu bireyciliği körükleyeceği ve üyelerin herkesi değil bazı kişileri sahiplenip daha fazla önemseyeceği gerekçesiyle zararlı bulunmaktadır.

Bunun yanı sıra çocuklar, ebeveynlerine ait görülmemekte, çoğunlukla küçük yaşlarda kibutzun yönetimindeki ortak kreşlerde bakımı gerçekleştirilmektedir. Çocuklar, kibutzun ortak çocukları olarak görülmekle birlikte çocuklar, ebeveynlerinin kim olduğunu bilmekte ve günde ortalama 3-4 saat onlarla zaman geçirebilmektedir. 1970’lere değin çocukların anne babalarıyla aynı evde uyumasına sıcak bakılmazken ve çocuklar ortak yatakhanelerde uyurken zamanla bu uygulamadan vazgeçilmiştir (Sagi ve Donnel, 1994: 94). Çocuklara küçük yaştan itibaren eğitimli öğretmenler ve uzman bakıcılar tarafından kapsamlı bir eğitim verilmekte ve kibutzun ortak değerleri, kolektif yaşamın önemi ve erdemi kadar fedakârlık, çalışkanlık ve kanaatkârlık gibi duygular aşılanmaktadır. Bu konuda bir çalışma kibutzlarda doğup büyüyen çocukların büyük çoğunluğunun kolektif projelerde yer aldığını hayırseverlik işlerinde daha fazla rol aldığı ve İsrail ordusunda gönüllü asker olmaya daha fazla istekli olduğunu ortaya koymuştur (Avrahami ve Dar, 1994: 697).

Bu sayede hem ebeveynlerin kendi kişiliklerini çocuklara dayatmaları ve çocukların ailelerin maddi-manevi eksikliklerinden zarar görmeleri engellenmeye çalışırken kibutzlardaki yaşama daha kolay uyum sağlayabilmeleri için küçük yaşlardan itibaren bu şekilde yetiştirilmeleri sağlanmaktadır (Oppenheim ve Sagi, 1988: 428). Bu anlamda kız ve erkek çocukları arasında bir ayrım gözetilmemekte birlikte eğitim görmeleri ve sosyalleşip, duygusal bağlar kurmaları önemsenmektedir.

Kreşte eğitim gören çocuklar


100

Uzun süre eğitim, kibutzlar için çok önem arz etmemekle birlikte ilk ve orta dereceli eğitim kibutzlar içerisinde ortak bütçeden karşılanmak suretiyle tüm çocuklara eşit biçimde sağlanmıştır. Bu eğitim genellikle tarımsal üretim tekniklerinin geliştirilmesi ile sınırlı bir eğitim idi. Ancak 1960’larla birlikte sınaî ve teknolojik üretime geçilmesiyle eğitimin önemi anlaşılmış ve kibutzlar, yetenekli gençleri üniversite giderlerinin tamamı ortak bütçeden karşılanmak suretiyle yüksek öğretim alması için üniversitelere yollamaya başlamıştır.

Çocuk meselesi ile kadın meselesi bir anlamda birbiriyle bağlantılıdır. İlk kurulan kibutzlarda kadınlar klasik yemek pişirme, bulaşık, temizlik, çocuk bakımı gibi görevleri yüklenmelerine karşılık kısa sürede bu durum değişmiş ve hem kadın emeğine de üretim sürecinde ihtiyaç duyulduğu hem de kadını eve kapatmanın eşitlik fikrini olduğu kadar kadının özgürleşmesi meselesini de zorlaştıracağı düşünüldüğü için kadınların da üretim sürecinde erkek gibi yer alması kararlaştırılmıştır. Ancak bununla birlikte kadın emeğinin özellikle (çocuk bakımı-eğitim) hizmet sektöründe yoğunlaştığını buna karşılık erkeklerin daha çok tarımsal ve sınaî üretim alanında yer aldığını söylemek mümkündür. Bu anlamda cinsiyetler arası eşitlikçi bir yapıdan söz etmek mümkündür. Bunu sağlamak için ilk kibutzlardan itibaren ortak yemekhane ve çamaşırhane bulunması fikri önemsenmiş ve pratiğe geçirilmiştir.

Tarımsal Üretimde çalışan Kadınlar

KİBUTZLARDA YÖNETİM VE ORGANİZASYON

Kibutzlar, daha önce bahsedildiği gibi doğrudan demokratik bir yönetim modeline sahiptir. Her üye, eşit oy hakkına ve yönetime doğrudan katılma hakkına sahiptir. Genellikle ortak kararların alınması için toplanılmakta ve bir konuda ortak bir

Uzun süre eğitim, kibutzlar için çok önem arz etmemekle birlikte ilk ve orta dereceli eğitim kibutzlar içerisinde ortak bütçeden karşılanmak suretiyle tüm çocuklara eşit biçimde sağlanmıştır. Bu eğitim genellikle tarımsal üretim tekniklerinin geliştirilmesi ile sınırlı bir eğitim idi. Ancak 1960’larla birlikte sınaî ve teknolojik üretime geçilmesiyle eğitimin önemi anlaşılmış ve kibutzlar, yetenekli gençleri üniversite giderlerinin tamamı ortak bütçeden karşılanmak suretiyle yüksek öğretim alması için üniversitelere yollamaya başlamıştır.

Çocuk meselesi ile kadın meselesi bir anlamda birbiriyle bağlantılıdır. İlk kurulan kibutzlarda kadınlar klasik yemek pişirme, bulaşık, temizlik, çocuk bakımı gibi görevleri yüklenmelerine karşılık kısa sürede bu durum değişmiş ve hem kadın emeğine de üretim sürecinde ihtiyaç duyulduğu hem de kadını eve kapatmanın eşitlik fikrini olduğu kadar kadının özgürleşmesi meselesini de zorlaştıracağı düşünüldüğü için kadınların da üretim sürecinde erkek gibi yer alması kararlaştırılmıştır. Ancak bununla birlikte kadın emeğinin özellikle (çocuk bakımı-eğitim) hizmet sektöründe yoğunlaştığını buna karşılık erkeklerin daha çok tarımsal ve sınaî üretim alanında yer aldığını söylemek mümkündür. Bu anlamda cinsiyetler arası eşitlikçi bir yapıdan söz etmek mümkündür. Bunu sağlamak için ilk kibutzlardan itibaren ortak yemekhane ve çamaşırhane bulunması fikri önemsenmiş ve pratiğe geçirilmiştir.

Tarımsal Üretimde çalışan Kadınlar

KİBUTZLARDA YÖNETİM VE ORGANİZASYON

Kibutzlar, daha önce bahsedildiği gibi doğrudan demokratik bir yönetim modeline sahiptir. Her üye, eşit oy hakkına ve yönetime doğrudan katılma hakkına sahiptir. Genellikle ortak kararların alınması için toplanılmakta ve bir konuda ortak bir karara varılmadan önce hararetli tartışmalar yaşanabilmektedir. Tartışmalar özellikle bütçe yetersizliği sebebiyle ekonomik veya toplumsal

101


karara varılmadan önce hararetli tartışmalar yaşanabilmektedir. Tartışmalar özellikle bütçe yetersizliği sebebiyle ekonomik veya toplumsal konularda verilecek kararlarda ya da yapılacak seçimlerde (örneğin kaç adet traktör alınabileceği veya kimin yüksek öğrenim görmesi için üniversiteye gönderileceği gibi) yoğunlaşmaktadır (Davidman, 2015).

Kararlar, oy çokluğuyla Genel Meclis’te alınmaktadır. Her üye, Genel Meclis’e katılma ve oy kullanma hakkına sahiptir. Genel konularda meclis karar almasına karşılık süreklilik isteyen ve uzmanlık bilgisi gerektiren konularda karar almak için meclis tarafından seçilen bir Konsey bulunmaktadır. Konseyin görev ve yetki alanı içerisinde kalan faaliyetleri yürütmek için Konseye bağlı ve koordinasyonu sağlamakla görevli bir sekreterlik, ona bağlı eğitim, sağlık, kültür, istihdam konularında görevli komiteler bulunmakta; bu komiteler de kendi içerisinde şubeler veya ofislere ayrılmak suretiyle faaliyet göstermektedirler (Barkhai, 1977: 5).

Seçilen kişiler, çoğunlukla bir veya iki yıl için görevlendirilmekte, yeniden seçilmesine engel bulunmamakla birlikte tıpkı üretim alanında olduğu gibi yönetsel alanda da genellikle herkesin belli bir dönem görev almasına imkân sağlayan bir rotasyon izlenmektedir.

SONUÇ

Osmanlı Devleti’nin çöküş dönemindeki otorite boşluğundan da faydalanarak genişleyen ve İngiliz mandası döneminde büyüyen ve bölgede bir Yahudi devleti kurulmasında önemli rol oynayan kibutzlar, İsrail’in Orta Doğu’da Arap devletleri arasında hayatta kalma mücadelesinin de önemli bir aktörü olmuştur.

Sosyalist, eşitlikçi ve kolektif bir hayat tarzı ile Yahudi milliyetçiliğini birleştiren karma bir ideolojik yapıya sahip kibutzlar, hem tarımsal üretim hem de güvenlik açısından İsrail Devleti’nin varlığı için vazgeçilmez olagelmişler ve İsrail toplumu içerisinde imtiyazlı ve saygı gören bir konuma sahip olmuşlardır.

Ancak 1973 petrol krizinden etkilenen kibutzlar, yeni koşullara uyum sağlamak zorunda kalmışlar ve krize karşı farklı stratejiler izleyen yeni modeller geliştirmişlerdir. Bugün üç farklı modele sahip kibutzlar, zamanın ve mevcut ekonomik, sosyal gereksinimlerin meydan okumasına karşılık vermeye çalışmakta, tarımsal üretimin yanı sıra sınai ve teknolojik üretim alanlarında da faaliyet göstermektedirler.

Belli tarihsel ihtiyaçların ve zorunlulukların ürünü olarak ortaya çıkan kibutzlar, kooperatif örgütlenmenin kendine özgü bir modeli olarak İsrail Devleti’nin kuruluşu ve ayakta kalması sürecinde önemli roller üstlenmiş ve bugün tüm dünyadaki neoliberal dönüşümün de etkisiyle önemli değişimler geçirmek zorunda kalmış bir yapı olmasına rağmen halen İsrail için ekonomik, toplumsal ve sembolik açıdan önemli bir kurum olarak varlığını sürdürmektedir.


102

KAYNAKÇA

Abramitzky, Ran (2008). “The Limits of the Equality: Insights from the Israeli Kibbutz”, The Quarterly Journal of Economics, August, pp. 1111-1159.

Avrahami, Arza ve Dar, Yechzekel (1994). “Collectivistic and Individualistic Motives among Kibbutz Youth Volunteering for Community Service”, Journal of Youth and Adolescence, December 22/6, pp. 697-714.

Barkhai, Haim (1977). Growth Patterns of the Kibbutz Economy, Oxford: North-Holland Co.

Bettelheim, Bruno (2001). The Children of the Dream, London: Simon & Schuster Co.

Gavron, Daniel (2000). The Kibbutz: Awekening from the Utopia, Lanham: Rowman&Littlefield.

Oppenheim, David ve Sagi, Abraham (1988). “Infant-Adult Attachments on the Kibbutz and their Relation to Socio-emotional Development” Journal of Developmental Psychology, 24/3, pp. 427-433.

Pavin, Avraham (2006). The Kibbutz Movement: Facts and Figures, Research and Documentation Center of Kibbutz Movement.

Rayman, Paula (1981). The Kibbutz Community and Nation-Building, Princeton: Princeton University Press.

Ruffle, Bradley J. ve Sosis, Richard H. (2003). “Cooperation and in-Group, Out-Group Bias: A Field Test on Israeli Kibbutz Members and City Residents”, JEL, June 2003, pp. 1-28.

Sagi, Abraham ve Donnell, Frank (1994). “Sleeping out of Home in a Kibbutz Communal Arrangment”, Journal of Child Development , Number: 65, pp. 992-1004.

Segev, Tom (2000). One Palestine Complete: Jews and Arabs under the British Mandate, New York: Metropolitan Books.

Spiro, Melford (1963). Kibbutz Venture in Utopia, New York: Schöcken.

ELEKTRONİK KAYNAKLAR

Davidman, Manfred, “Kibutizm”, http://www.solhaam.org/articles/kibbut.html, Erişim Tarihi: 13.12.2015.

Kibutzların tam listesi için bkz. http://www.kibbutzim.net/kibbutzim.php, Erişim Tarihi: 13.12.2015.

http://goisrael.com/Tourism_Eng/Tourist%20Information/Discover%20Israel/Pages/The%20Kibbutz.aspx, Erişim Tarihi: 13.12.2015.

http://www.kia.co.il/matz07/Kia-Invest.html, Erişim Tarihi: 13.12.2015.

Üçüncü Sektör Sosyal Ekonomi, 2016, 51, (1) 90102 · Üçüncü Sektör Sosyal Ekonomi, 2016,...

Documents

Transcript of Üçüncü Sektör Sosyal Ekonomi, 2016, 51, (1) 90102 · Üçüncü Sektör Sosyal Ekonomi, 2016,...