TURK-SİYASAL-YAŞAMINDA-CEPHELEŞMELERE

7/29/2019 TURK-SYASAL-YAAMINDA-CEPHELEMELERE

1/102


2/102

TRK SYASAL YAAMINDA CEPHELEMELEREBR RNEK:

VATAN CEPHES

Dr. Hakk Uyar

zmir, 2001


3/102

ZET

Trk siyasal sisteminin en byk sorunlarndan biri de, zaman zaman

demokrasinin tkanmasdr. Bunda demokrasinin alt yapsnn yeterli olmaynnyani modernleme srecinin (sanayileme, kentleme ...) tamamlanamaynn dabyk rol vardr. lkenin iinde bulunduu sorunlara, ekonomik skntlarazm bulmann zorluklar karsnda partiler -zellikle de iktidar partileri-,muhalefeti dman olarak tanmlamakta ve toplumsal dmanlklara ve hattaiddet eylemlerine yol amaktadrlar. Demokrasi kltrnn yetersizliinin deetkisiyle, iktidar ele geiren partiler, ounluun temsilcisi olduklar savyla hertrl otoriter ve baskc uygulamalara giriebilmektedir.

Trkiye, kinci Merutiyetten Cumhuriyete ve Cumhuriyetten gnmzekadar geen 90 yl akn srede srekli cephelemelerle karlam ve bu,demokrasinin, oulculuun nndeki engellerden biri olmutur. Cepheleme

eylemleri, hem lkeye hem de demokrasiye byk zararlar vermitir. kinciMerutiyet dnemindeki ttihat-tilaf cephelemesi, lkenin dman igalineurad dnemde bile devam etmi; Milli Mcadeleyi olumsuz ynde etkilemitir.Cumhuriyet dnemindeki cephelemeler (Vatan Cephesi, Milliyeti Cephe veDemokrasi/rtica Cephesi) ise dier faktrlerin de etkisiyle (sosyal ve ekonomiksorunlar, terr, rejim bunalm vs.) askeri mdahalelere yol amtr.

Bu almada, Trkiyedeki siyasal partilerin kkenleri, geleneksel-modern toplum kavramlar; kinci Merutiyetten gnmze kadar geen sredekicephelemelerin tarihesi; DPnin basn, muhalefet ve zgrlkler konusundakitavr; Vatan Cephesi konusu ayrntl olarak incelendi. VCnin kurulu nedenleri,

ileyii, iktidar

n ve muhalefetin buna bak

na deinildi. Trk siyasal yaam

ndahl gncelliini koruyan cephelemeler ve dolaysyla Vatan Cephesi konusundason yllarda basn kan yazlar deerlendirildi. Gncelliini korumas ve yakndneme ilikin bir konu olmasnn da etkisiyle, bu konuda ortaya kan farkl bakalar ele alnd ve yorumland.


4/102

SUMMARY

The confusion of state and party had thus continued into the multi-partyperiod. Removing judges whose decisions were not lied by party cadres, andaptpointing them to less desirable psitions; allocating scarce commodities such asink and paper only to those newspapers who were of friendly disposition to the DP;making hard currency and import quota allocations to business dependent to theirmaking substanial contributions to the party; utilizng the state radio mainly as anorgan of party propaganda; and attemping to mobilize a Patroic Front as asupportive organization of the party and, coercing civil servants to join it; makinggovernment employment available in general only to the sympathizers of the party,were some examples of the partizan use of resources available to governments.

These behaviors not only undermined public support for the DP but also served tointensify the determination of the opposition to terminate DP rule, which the lattercame increasingly to perceive as being impossible by electoral means.


5/102

I

NDEKLER

NSZ

GR:

Trkiyenin Toplumsal Yaps ve Siyasal Partiler ..............................................1

1. Geleneksel Toplum ve Modern Toplum ..............................................1

2. Osmanldan Cumhuriyete Modernleme Sorunu ve

Siyasal Partilerin Ortaya k ........................................................3

3. Trkiyedeki Siyasal Partilerin Kkenleri ....................................5

BRNC BLM:

Trk Siyasal Yaamnda Cephelemelerin Tarihesine Ksa Bir Bak ......7

1. ttihat-tilaf Cephelemesi ........................................................72. Vatan Cephesi ............................................................................93. Milliyeti Cephe ..........................................................................114. Demokrasi Cephesi ya da rtica Cephesi ..................................13

KNC BLM:

Demokrat Parti Dneminde Basn, Muhalefet ve zgrlkler ........................16

NC BLM:

DPnin Vatan Cephesi rgtlenmesi ......................................................20

1. Vatan Cephesinin Kurulmasna Giden Sre ........................20

2. Vatan Cephesinin Yaps ve zellikleri ...............................263. DPlilere Gre Vatan Cephesinin Kurulma Nedenleri ..............274. Vatan Cephesine Kimler ve Neden ye Oluyordu? ........................35


6/102

II

5. Muhalefetin Vatan Cephesine Bak ..................................38

DRDNC BLM:

Vatan Cephesinin Gncellii ..........................................................................55

SONU ........................................................................................................71

KAYNAKA ..............................................................................................88


7/102

NSZ

Trk siyasal sisteminin en byk sorunlarndan biri de, zaman zamandemokrasinin tkanmasdr. Bunda demokrasinin alt yapsnn yeterli olmaynn

yani modernleme srecinin (sanayileme, kentleme ...) tamamlanamaynn dabyk rol vardr. lkenin iinde bulunduu sorunlara, ekonomik skntlarazm bulmann zorluklar karsnda partiler -zellikle de iktidar partileri-,muhalefeti dman olarak tanmlamakta ve toplumsal dmanlklara ve hattaiddet eylemlerine yol amaktadrlar. Demokrasi kltrnn yetersizliinin deetkisiyle, iktidar ele geiren partiler, ounluun temsilcisi olduklar savyla hertrl otoriter ve baskc uygulamalara giriebilmektedir.

Trkiye, kinci Merutiyetten Cumhuriyete ve Cumhuriyetten gnmzekadar geen 90 yl akn srede srekli cephelemelerle karlam ve bu,demokrasinin, oulculuun nndeki engellerden biri olmutur. Cephelemeeylemleri, hem lkeye hem de demokrasiye byk zararlar vermitir. kinci

Merutiyet dnemindeki ttihat-tilaf cephelemesi, lkenin dman igalineurad dnemde bile devam etmi; Milli Mcadeleyi olumsuz ynde etkilemitir.Cumhuriyet dnemindeki cephelemeler (Vatan Cephesi, Milliyeti Cephe veDemokrasi/rtica Cephesi) ise dier faktrlerin de etkisiyle (sosyal ve ekonomiksorunlar, terr, rejim bunalm vs.) askeri mdahalelere yol amtr.

Bu almann Giri blmnde, Trkiyedeki siyasal partilerin kkenleri,geleneksel-modern toplum kavramlar zerinde durdum. Birinci blmde, kinciMerutiyetten gnmze kadar geen sredeki cephelemelerin tarihesi hakkndaksaca bilgi verdim. kinci blmde, DPnin basn, muhalefet ve zgrlklerkonusundaki tavrn ele aldm. nc blmde, Vatan Cephesi konusunu ayrntlolarak inceledim; kurulu nedenleri, ileyii, iktidarn ve muhalefetin buna bakna

deindim. Drdnc blmde, Trk siyasal yaamnda hl gncelliini koruyancephelemeler ve dolaysyla Vatan Cephesi konusunda son yllarda basn kanyazlar deerlendirdim. Sonuta ise, gncelliini korumas ve yakn dneme ilikinbir konu olmasnn da etkisiyle, bu konuda ortaya kan farkl bak alarn elealdm ve kendi yorumlarm ekledim.

Bu alma, Dokuz Eyll niversitesi Aratrma Fonunun destekleri ilehazrlanmtr. Kendilerine teekkrlerimi sunuyorum.

zmir, Eyll 2001.


8/102

1

GR

Trkiyenin Toplumsal Yaps ve Siyasal Partiler

1. Geleneksel Toplum ve Modern Toplum

Toplumlar tarih boyunca eitli aamalardan getiler. Bunlardanbiri, bundan binlerce yl nce gerekleen gebelikten yerleik hayatagemekti. kinci dnm ise, bundan iki yz yl nce gerekleen tarmtoplumundan sanayi toplumuna geiti. Bunu geleneksel toplumdanmodern topluma gei olarak da adlandrabiliriz. Gnmz dnyasndaise, modern toplumun iinde bulunduu sorunlardan yola karak,

modernizmin almasndan ve post-modern bir durumdan sz edilmektedir1.

Bugn Trkiyenin iinde bulunduu sorunlar iki temeldetoplamak mmkndr.

a. Geleneksel toplumdan Modern topluma geiintamamlanamay ve bunun yaratt sorunlar

b. Modern toplumun, hem Trkiyede, hem de dnyadakisorunlar

Osmanl Devleti ile Bat dnyas Ortaa boyunca aralarnda bazfarklar bulunmakla beraber- benzer bir geleneksel toplum yapsna sahipti.Bu farklar, Batnn feodal yapsna karn Osmanlnn merkezi bir devletyapsna sahip olmas; toplumsal yapnn farkl (Batnn snfsalzenginliine kar, Osmanlda sadece ynetenler ve ynetilenler ayrmnnbulunmas) olarak sayabiliriz. Sz konusu farklarn dnda gelenekseltoplumun ortak zellikleri unlardr:

a.Tarm ekonomisib. Dinsel-monarik devlet yapsc.Toplumsal yapnn dinsel cemaatlere dayanmasBat dnyas; Corafi Keifler, Rnesans, Reform, Hmanizma,

Aydnlanma, Fransz Devrimi, Sanayi Devrimi ve 19. Yzyldaki dnmlebirlikte, sanayi toplumuna, bir baka deyile modern topluma geti. Moderntoplumun zellikleri unlardr:

a. Sanayileme/Kapitalistleme

1 Alvin Toffler, nc Dalga, (ev. Ali Seden), Altn Kitaplar yay., stanbul, 1981; Alvin veHeidi Toffler, Yeni Bir Uygarlk Yaratmak, nc Dalgann Politikas, (ev. Zlf Dicleli),nklap Kitabevi yay., stanbul, 1996.


9/102

2

b. Ulus-devlet oluc. Aydnlanmad. BireysellemeModern anlamda, sivil toplumun ortaya k bu dneme rastlar.

erif Mardin, sivil toplum kavramnn, ounlukla yanl anlaldnbelirtirken, bu kavramn kartnn askeritoplum olmadn sylemekte veburada sivil kelimesinde, vurgunun ehir adabna olduunu ilerisrmektedir. Bu balamda, sivil toplum kavramnn kartgayrmedenidir2. Sivil toplumdaki sivilkelimesinin kk, ehir hayatnnberaberinde getirdii ykmllkleri ifade eder3.

Bat dnyasnda modernleme, bir baka deyile demokratiklemeiki ayr koldan gerekleti:

a. Anglo-Sakson (ngiliz) ekolb. Kara Avrupas (Fransz) ekolAnglo-Sakson ekol; 16. yzyldaki Reform hareketi sonucunda,

Protestanln kabul edildii ngiltere gibi lkelerde ortaya kt. Protestanlk,Katoliklie nazaran greceli olarak kendiliinden siyasal yaamn dnakt. Bu lkelerde, Aristokrasi ile Burjuvazi arasnda ciddi bir siyasal iktidarmcadelesi yaanmad; her iki kesim de, sermaye birikimi srecinde uzlatve ngiliz Aristokrasisi, byk lde burjuvalat. Sz konusu dnm,

evrimci bir modeldi. Anglo-Sakson modeli, sekler demokratik rejimleridourdu.

Kara Avrupas, ya da bir baka deyile Fransz ekolnn geliimiise, dierinden olduka farkldr. Bu lkelerde, Reform hareketinin etkisisonucu Katolik kilisesi kendisini yenilemekle beraber, siyasal yaamn dnakmaya yanamad. Yine, Aristokrasi de, iktidar Burjuvazi ile paylamakistemedi. Sermaye birikimi srecinde de uzlaamayan Aristokrasi veBurjuvazi arasnda atma, devrimci bir modeli dourdu. ktidarburjuvazi ile paylamak istemeyen aristokrasi, yanna Katolik kilisesini dealarak, burjuvaziye kar direndi. Burjuvazi de geni halk kitlelerinin

desteini salad ve bunun sonucunda kanl ve devrimci sre yaand (1789Fransz Devrimi). Bu model; laik cumhuriyetrejimlerini ortaya kard.

Her iki model de, kendi tarihsel koullarnn rndr. Her ikimodeldeki lkelerin ortak noktas dinin kesinlikle siyasal yaamn dnakm olmas, ve din adna herhangi bir iktidar talebinin olmamasdr.

2 erif Mardin, Trkiyede Toplum ve Siyaset, Makeleler 1, (der. Mmtazer Trkne-Tuncay nder) letiim yay., stanbul, 1991, s. 9.3 Mardin, age., s. 9.


10/102

3

2. Osmanldan Cumhuriyete Modernleme Sorunu ve SiyasalPartilerin Ortaya k

Osmanl

Devleti, kuruluundan y

k

l

na kadar geleneksel birtoplum, yani tarm toplumu olarak kald. Baz modernleme abalarnaramen, Osmanl Devleti bir sanayi toplumuna dnemedi. ki bykdevrime, Sanayi Devrimi ve Fransz Devrimine uyum salayamad. Osmanldevlet adamlar, 16. yzylda Osmanl Devletinin ebed mddet, yanisonsuza dek yaayacan dnmekteydiler. Ancak, 19. yzyln ikinciyarsna gelindiinde ise, devlet adamlar ve aydnlar iin temel sorun,devletin nasl kurtulaca idi. Bu devlet nasl kurtulur?sorusuna ok eitliyantlar verildi. Bu sorun karsnda, Osmanl Devletinde ilk kez modernanlamda siyasal muhalefet hareketinin doduunu sylemek gerekir (KuleliVakas ve Gen Osmanllar/Jntrk hareketi). II. Abdlhamitin istibdat

ynetimi altnda dalan Jn Trk hareketinin yerini, 1889 ylnda ttihat veTerakki Cemiyeti ald. Bu cemiyet de, bir illegal rgtt. Cemiyetin amac, II.Abdlhamitin istibdat ynetimine son vermek; Kanun-u Esasinin (Anayasa)yeniden yrrle girmesini salamak ve Merutiyet ynetimini tekrarkurmakt.

ttihat ve Terakki, 1902 ylnda Pariste bir kongre toplad. Bukongrede, II. Abdlhamit ynetimine kar nasl bir politika izlenecei veMerutiyetin yeniden ilan iin neler yaplaca konular ele alnd. Ancak,izlenecek politikalar nedeniyle kongrede ttihatlar ikiye blndler. Bublnme, Trkiyede bugnk merkez sol ve merkez san temelinioluturmaktadr.

Ahmet Rza Beyin liderliindeki Osmanl Terakki ve ttihatCemiyeti, Auguste Comteun; Osmanl hanedan ile anne tarafndan akrabaolan Prens Sabahattinin liderliindeki Teebbs- ahsi ve Adem-iMerkeziyet Cemiyeti ise, Frederic Le Playin grlerinin etkisi altndayd.Her iki grup arasnda, 1902 tarihinde Pariste yaplan kongrede, devrimaamasnda (1908), ordunun ve yabanc devletlerin rolnn ne olacakonusunda anlamazlk kt. Ahmet Rza Bey grubu, devrim aamasndaordunun rol oynamasn gerekli grrken, yabanc devletlerin karmasn

istemiyordu. Prens Sabahattin grubu ise, devrim aamasnda ordununmdahalesine kar karken, yabanc lkelerle ibirlii yaplabileceinisavunuyorlard. Her iki grubun devrim sonrasndaki ynetim modeli deayryd. ttihatlar (Ahmet Rza Bey grubu); aydn, asker-sivil brokratlarnnderliinde merkezi bir ynetim kurmay amalyordu. Teebbs-ahsiciler (Prens Sabahattin grubu) ise; yerli ve yabanc burjuvazininibirliine dayanan, merkezi olmayan ve bireysel giriimleri destekleyici birynetim biimi istemekteydiler.

Ahmet Rza Bey grubu, II. Merutiyetin ilannda rol oynayan ve budnemde iktidarda bulunan gruptu. Bunlar, ttihat ve Terakki Frkasn

kurdular. ttihat ve Terakkiyi merkez sol izgisinin ilk partisi olarak kabuledebiliriz. Onun izgisini Cumhuriyet dneminde CHP devam ettirdi. Prens


11/102

4

Sabahattin grubu ise, II. Merutiyet dneminde muhalefette idi. Bu grup, II.Merutiyet dneminde Ahrar; Osmanl Demokrat; Ahali; Hrriyet ve tilafFrkalar iinde yer aldlar. Merkez sa temsil eden bu partilerinCumhuriyet dnemindeki devam olarak da, TpCF, SCF, DP, AP, ANAP veDYPyi sayabiliriz.

Osmanl hanedan ile anne tarafndan akraba olan ve bu nedenlede Prens olarak anlan Prens Sabahattin dncelerini 1913 ylndakaleme ald Trkiye Nasl Kurtarlabilir? adl kitabnda toplamtr4.Prens Sabahattinin eylemleri ve bu kitabndaki grleri, gnmzdekiliberal toplum sylemleri ile paralellik arz etmektedir.

Prens Sabahattin, Parise yerletikten sonra aznlk gruplaryla(Ermeni, Rum vs.) geni ilikiler kurdu. Onun grlerindeki yenilik; adem-i merkeziyet ve teebbs- ahsi konularndayd. Kiiselgiriimciliin/liberal ekonomi politikalarnn n plana kt bu grlerin

bir baka dikkat ekici zellii de, aznlklar imparatorluk bnyesindetutmann yolu olarak adem-i merkeziyeti, yani merkezi olmayan birynetim biimini ngrmesiydi. Prens Sabahattin bu grleri nedeniyleaznlklarn bir hayli desteini de salamt. Prens Sabahattinin grleri,ttihatlarn Jakoben, sekinci ve radikal grlerinden ayrlmaktayd.

Anglo-Sakson tipi bir modeli benimseyen Prens Sabahattin, liberalve zel giriimci yetitiren bir eitim sistemi sonucunda, burjuvaziyetitirmek ve lkeyi byle kurtarmak niyetindedir. Ona gre, Merkezihkmetin yaratt engeller kaldrlmal ve yerinden ynetimci politikalarlazel sektr desteklenmelidir.

Trkiye, Osmanl Devletinin yaad k grdkten sonra, buk tehlikesiyle tekrar karlamamak iin devrimci bir yoldan ksa birsrede modernleme politikasn benimsedi; yani, Cumhuriyet ynetimi,Fransz modelini tercih etti (bu sre aslnda Osmanl Devletinin sondneminden balamt). nk, ngiliz modeli ile, Bat ile aradaki farkkapatlamayacakt. Prens Sabahattinin tezleri, liberaldi ve bu politikalarladevlet kurtarlamazd. Bu politikalar, sivil zellikler tamakla beraber,modernlemenin salanmad bir toplumda ne lde uygulanabilirdi?

Bat

n

n modernlemesi ve geirdii dnme uyumsalayamayan ve bu nedenle yklan Osmanl Devleti, erken dnemCumhuriyet aydnlarn olumsuz ynde etkiledi. Onlar, son dnem Osmanlaydnlaryla birlikte, kendi deyimleriyle koskoca bir imparatorluunkn yaamlard (1878-1918). Onlarn temel korkusu, devletinyklaca korkusuydu. Bu korku, Osmanlnn ykl ile gereklemi; erkendnem Cumhuriyet aydnlar, Osmanlnn kllerinden (Zmrd- Anka,Simurg gibi) glkle bir devlet karabilmilerdi (Trkiye Cumhuriyeti).

4 Prens M. Sabahattin, Trkiye Nasl Kurtarlabilir?, (Nezahet Nurettin Ege ve Mehmet Alievkinin Mukaddimeleriyle), stanbul Muallimler Birlii Terbiye Encmeni NeriyatndanNo. 1, stanbul, 1950.


12/102

5

Devletin yklaca korkusu, Osmanl aydnlarndan Cumhuriyetaydnlarna tevars etmi; onlar da bu ykln nne gemek iin tepedeninmeci/Jakoben modernletirme politikasn benimsemilerdi. Bylece,Fransz tipi, devrimci bir model ile, k tehlikesi bir daha yaanmayacakt.Ama, bunun iin kkl nlemler almak ve her an tetikte bulunmak

gerekiyordu. Bu nedenle, Osmanlda devlet dinadna; Cumhuriyette ise,ulus adna hep kutsallatrld. Kurtuluu bir misyonun benimsenmesidolaysyla, gemiten gnmze devletin kutsall devam ede gelmektedir.Cumhuriyetle egemenliin kayna gkten yere, Tanrdan Ulusa indi;ancak, kutsallk sorunu hi bitmedi ve ekil deitirerek devam etti.Kurtuluu bir misyonun benimsenmesiyle kutsallatrlan devlet ve devletikurtarmak, devletin bekas, devletin blnmez btnl sylemleri,toplumun ve bireyin hak ve zgrlklerinin korunup gelitirilmesitaleplerinin her zaman nne geti. Devletin mi, yoksa bireyin mi, ncegelecei sorusunun yant, phesiz devletti. Herhalde bunun ak ifadesiniu atasznde bulmak mmkndr: Ya devlet baa, ya kuzgun lee.

Tek parti dneminin nde gelen politikaclarndan, niversiteReformunun mimar ve Milli Eitim Bakan Reit Galip CHPninmodernleme anlaynu ekilde aklyordu:

Biz tedrici tekaml kaidesini yolumuzun stnde ineyerek, irfanyolunda tekamlmz inklaplar(la), srat ve iddetle yapmak, itimaikanunlara yeni bir kanun ilave etmek mecburiyetindeyiz5.

3. Trkiyedeki Siyasal Partilerin Kkenleri

Bat dnyasnda kurulan siyasal partilerin, modernlemeninsonucu olarak ortaya ktklar grlmektedir. Bu nedenle, sz konusupartiler sanayilemenin de etkisiyle oluan modern toplumsalsnflarn/kesimlerin karlarn temsil etmek durumundadr.

Trkiyedeki siyasal partilerin ortaya knda ise, durumtamamen farkldr. Bu farkllklar u noktalarda belirginlemektedir. 1.Trkiyedeki partiler modernlemenin sonucu olarak ortaya kmamlardr.2. Bununla balantl olarak, Trkiyedeki partiler toplumsal kesimlerinkarlarn savunmak amacyla kurulmadlar. 3. Yine bununla balantlolarak onlarn sorunu toplumu kurtarmak deil; devleti kurtarmakt.Amalarndaki farkllk, toplumun kurtuluuna ynelik bak alarndadeil; devletin kurtuluuna ynelik bak alarndadr. Mcadele konusutoplum deil; devlettir.

kmekte olan bir imparatorluu kurtarmaya ynelik politikalarnbaarszlkla sonulanmas; elde kalan son toprak parasnn da kaybedilme

5 Ali Sreyya, Ankara Mektuplar: Beklediimiz Trkiye nklab, Cumhuriyet, 4.10.1932,s. 3.


13/102

6

tehlikesi ve Cumhuriyetin ilk yllarndan gnmze kadar devam ede gelenrejim tartmalar Trk siyasal partileri sistemini olumsuz ynde etkiledi.Partilerin gndemini sosyal, ekonomik, kltrel ve siyasal vb. konularoluturmaktan uzakt ve hl byk lde uzaktr. Partilerin temel konusu;i ve d tehditler ile rejim tartmalardr. Bu konularda yaanan sorunlarn

zlememesi; partilerin bu konularn dna kmasn zorlatrmaktadr.Szn ettiimiz konularda yaanan tkanma ve lkenin sosyo-ekonomikyaps, var olan siyasal partilerin ideolojik kimliklerinde, yaplarnda vergtlenmelerinde benzerlikler yaratmakta; bu partiler giderekaynlamaktadr. Bu nedenle de, partilerin tabanlarnda ve semenkitlelerinde byk kaymalar grlmektedir.


14/102

7

BRNC BLM:

Trk Siyasal Yaamnda Cephelemelerin

Tarihesine Ksa Bir Bak

Trkiyede siyasal partilerin ortaya kt kinci Merutiyetten(1908) bu yana, partiler arasndaki ekimeler sk skcephelemeye/kamplamaya dnmektedir. Bu cepheleme sonucundazarar gren demokratik hayat olmaktadr; hatta bunun da tesinde, lke denemli tehlikelerle kar karya kalabilmektedir.

kinci Merutiyetten gnmze kadar geen srete Trkiyedegrlen cephelemeleri u ekilde sralayabiliriz: ttihat-tilaf

Cephelemesi, Vatan Cephesi (DP-CHP), Milliyeti Cephe ve DemokrasiCephesi.

1. ttihat-tilaf Cephelemesi

1908 seimlerinden sonra ttihat ve Terakki Frkasnnkarsndaki muhalefetin glenmesiyle (Hrriyet ve tilaf Frkas) birlikte,

seimler siyasal yarma olmaktan kt ve sokak terrne dnt1.Nitekim 1912 ylnda yaplan seimler, sopal seim ve dayakl ve sopalseim olarak tarihe geti2. ttihatlar 1912 seimlerini byk ounluklakazanmalarna ramen, Meclis-i Mebusan yaklak ay sonra feshedildi vettihatlarn parlamentodaki stnlne son verildi (Austos 1912).Balkan Savalar nedeniyle yaplmas geciken seimler, ancak 1914 ylndayaplabildi. 1913 ylnda Babali baskn ile iktidara gelen ttihat ve TerakkiFrkas, 1914 seimlerine rakipsiz olarak girdi ve kazand. Bu dnemde,Osmanl Devleti Birinci Dnya Savana girdi. 1918 yl sonbaharndasavata uranlan yenilgi sonucunda ttihatlar hkmetten ekilince,Padiah Vahdettin de zorunlu politik nedenler gerekesini ileri srerekttihatlar oluan Meclis-i Mebusan feshetti3.

1 Seim, Seim Sistemleri ve Trkiyedeki Uygulamalar, TBMM Ktphane veDkmantasyon Mdrl yay., Ankara, 1982, s. 79.; Hakk Uyar, Tek Parti DnemindeSeimler, Toplumsal Tarih, say 64, Nisan 1999, (ss. 21-31), s. 21; Ali Birinci, Hrriyet vetilaf Frkas, II. Merutiyet Devrinde ttihat ve Terakkiye Kar kanlar, Dergah yay.,stanbul, 1990.2 Seim, Seim Sistemleri ve Trkiyedeki Uygulamalar, s. 79; Birinci, age., s. 122 vd.; ServetArmaan, Trkiyede Parlamento Seimleri, stanbul niversitesi Hukuk FakltesiMecmuas, c. XXXIII, S. 3-4, 1968, (ss. 45-100), s. 61; Tar k Z. Tunaya, Hrriyetin lan,kinci Merutiyetin Siyasi Hayatna Baklar,stanbul, 1959, s. 24; Tark Zafer Tunaya,

Trkiyede Siyasal Partiler, c. III, ttihat ve Terakki, Bir an, Bir Kuan, BirPartinin Tarihi, Hrriyet Vakf yay., stanbul, 1989, ss. 164-165.3 Seim, Seim Sistemleri ve Trkiyedeki Uygulamalar, s. 79-81; Uyar, agm., ss. 21-22.


15/102

8

Osmanl Devleti dneminde yaplan altnc ve son seimler olan1919 seimleri, lkenin byk blmnn igal altnda olmas nedeniyleolaanst koullar altnda yapld. 1919 ylnda yaplan seimlere Musevilerdndaki aznlklar (Ermeniler ve Rumlar) katlmad. 1920 ylnn Ocakaynda toplanan son Osmanl Mebusan Meclisi, ancak iki ay kadar faaliyet

gsterebildi. ngilizlerin Meclisi basmalar (Mart 1920) sonrasnda, PadiahVahdettin dalm durumda olan Meclisi feshetti (Nisan 1920). Bu Meclisinen byk ilevi, Milli Mcadele hareketinin ulusal snrlarn izen Misak-Milliyi kabul etmekti4.

kinci Merutiyet dneminin siyasal ortamndaki parti kavgalar(ttihat ve Terakki Frkas ile Hrriyet ve tilaf Frkas) lkeyi olumsuz yndeetkiledi. Sokak terr, sopal seimler ve srgnler, iki parti arasnda bykbir nefret yaratt. Bu nefret, Milli Mcadeleyi de olumsuz ynde etkiledi.Hrriyet ve tilaflar, Milli Mcadeleyi ttihat bir hareket olarak grdkleriiin desteklemediler. Tek parti dnemi boyunca CHP, kinci Merutiyetdnemindeki parti kavgalarn ykc olarak tanmlad ve bununpropagandasn yaparak, kendi tek parti iktidarn pekitirmede kulland5.

Tark Zafer Tunaya, ttihat ve Terakki Frkas ile Hrriyet ve tilafFrkas arasndaki atmann halka nasl yansd konusunda u bilgiyivermektedir:

Yabanc igali altnda bulunan gney Egenin bir kasabasnda ikidevlet memuru bir mezarln yanndan gemektedirler. Birisi orada yatandindalara fatiha okumay neriyor. Okuyorlar. Fakat tekiunu ekliyor: Benduamttihatlarn ruhuna ithaf etmiyorum.

Merutiyeti kasp kavuran frkaclk bu olay ile tanmlanabilir. Siyasiparti taraftarln bir tr din sayan, kar parti yesine ancak intikam ve kinlebakan insanlar lkesinin tanklar, bugn artk olaan bir kurum haline gelmiolan frkadan (siyasal partiden) sz edildiinde daima rkmlerdir6.

Tunaya, 1950 seimlerinden ksa bir sre nce yazd ve particiliiyakn tarihin kabusu olarak tanmlad bu yazsnda; parti yneticileri,yeleri ve sempatizanlar arasndaki dmanln ve cephelemenin artkgerilerde kald gibi, iyimser bir deerlendirme yapmaktadr. Ancak, ne

yaz

k ki, Tunayan

n daha sonraki yaz

lar

nda da belirttii gibi, siyasihayatn motoruolan kinsonraki yllarda da devam etmitir.

Frkaclk, Kart parti mensubu ancak kin ve intikamla bakmakdemektir. Bu tr bir anlaya dayanan ok partili rejim memleketi bir

4 Seim, Seim Sistemleri ve Trkiyedeki Uygulamalar, s. 71; Armaan, agm., ss. 64-66;Uyar, agm., s. 22; Reat Ekrem Kou, Bizde Seimlerin Tarihi 6, 1919 Seimi,Cumhuriyet, 29 Eyll 1961.5 Bu konuda rnein bkz. Uyar, agm., 22; Hakk Uyar, Tek Parti Dnemi ve CumhuriyetHalk Partisi, Boyut Kitaplar, stanbul, 1998; Hakk Uyar, Sol Milliyeti Bir TrkAydn: Mahmut Esat Bozkurt (1892-1943), Bke yay., stanbul, 2000.

6 Tark Zafer Tunaya, Yakn Tarihin Kabusu: Frkaclk, Vatan, 3.3.1950. Tunayann buyazs urada yer almaktadr: Tark Zafer Tunaya, nsan Derisiyle Kapl Anayasa, Arbayay., stanbul, 1988, ss. 171-176.


16/102

9

cehenneme evirir. Muhalefet iktidar ilikileri bir lm kalm sava olur.Karlkl dman cephelerin kuruluu demektir.

Merutiyet, soysuzlatrlm bir partiler rejimiyle, kolayca bircehenneme evrilebilmiti. Siyasal hayat ta bir savameydanna. Frkacln

varm olduu en feci sonu, memleketin ikiye blnm olmasyd.ttihatlarla (ttihat ve Terakki yanllar) tilaflar (Hrriyet ve tilaf partisiyanllar) Orta an din savalarna egemen zihniyetin temsilcileriydiler.Birbirlerini ldrmelerini, idam sehpasnda birbirlerine kfretmelerini mmknklan bu tutum, Trkiyenin siyasal hayatnda, eitli sosyal nedenlerinyarat olarak, Merutiyetle balamtr. Bugn bile sregelmektedir7.

T. Z. Tunayann bu son deerlendirmesi 1963 ylna aittir. DPnin27 Mays ile iktidardan drld, Vatan Cephesi uygulamalarnnyaand ve Tunayann da DP kart safta yer ald dnlecek olursa;1950deki iyimserliinin DP iktidar dneminde ortadan kalkt

anlalmaktadr.

ttihat-tilaf cephelemesi ile, DP-CHP cephelemesi arasndabaz benzerlikler bulmak mmkndr. Bunlardan en nemlisi, muhalefetiniktidara kar birlemesi ya da g birliine gitmesi, iktidarn da buna sert,anti-demokratik tepki gstermesi sonucunu dourdu. Hrriyet ve tilafFrkas, ttihat ve Terakki Frkasnn karsndaki kk muhalif partilerinbirlemesiyle ortaya kt. Hrriyet ve tilaf Frkasna katlan partilerunlard: Osmanl Demokrat Frkas, Ahali Frkas ve MutedilHrriyetperveran Frkas8. ttihat ve Terakki, iktidarn tehdit edenmuhalefete kar her trl yldrma politikasn izledi; muhalefet de, aynekilde yant verdi.

Demokrat Parti de, 1957 seimlerinde kendisine kar g birliioluturmak isteyen muhalefetin (CHP ve Hrriyet Partisi) seim ittifaknyasal yollardan engelledi. DP, CHP-HP seim ittifakn engelledi ama, dahasonra iki parti birleti. Muhalefetin kendisine kar birlemesi zerine DP,Vatan Cephesi uygulamasna giriti.

2. Vatan Cephesi

DP, 1957 seimlerinden zaferle kmasna ramen, ald oylarbakmndan tm muhalefet partilerinin ald oylardan daha az oy ald veyine ilk kez 1950den bu yana-, % 50nin altna dt. Seimler sonaerdikten sonra, muhalefet partileri iktidarn aznla dt ve iktidardanayrlmas gerektii eklinde propaganda yapmaya baladlar. Muhalefet

7 Tark Zafer Tunaya, Devrim Hareketleri inde Atatrk ve Atatrklk, Arba yay.,

stanbul, 1994, 3. Bask, ss. 21-22. Tunayann bu kitabnn ilk basks 1964 ylndayaplm ve kitabn nsz Kasm-Aralk 1963 tarihinde yazlmtr.8 Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. Birinci, age., s. 51 vd.


17/102

10

partilerinin iktidara kar g birlii oluturma giriimleri sonucunda, Ekim1958de Cumhuriyeti Millet Partisi (CMP) ile Trkiye Kyl Partisi (TKP)birleerek, Cumhuriyeti Kyl Millet Partisini (CKMP) oluturdular. 1957seimlerinde pek baarl olamayan Hrriyet Partisi (HP) ise, Kasm 1958deCHP ile birleti. Muhalefetin bu birleme giriimine DP, Vatan Cephesini

kurarak yant verdi. DPnin amac, partiye katlmlar arttrmak ve partiyiglendirmekti.

Babakan Adnan Menderes Vatan Cephesinden ilk kez -muhalefetin birleme giriimlerinin srasnda-, 12 Ekim 1958 tarihinde DPManisa l Kongresinde yapt konumada sz etti9. Bu konumadaMenderes, ... politika ve ihtirastan vareste vatandalarn kin ve husumetcephesine kar bir vatan cephesi kurmalarn istedi10. Bylece Mendereskendi taraftarlarn Vatan Cephesinde toplanmaya arrken, muhalifleride kin ve husumet cephesiolarak tanmlyordu. Bu, muhalefete kar naslduygular ierisinde bulunulduunu aka gsteriyordu.

Muhalefetin DPye kar kin ve husumet cephesi oluturduunu vebuna kar Vatan Cephesinin kurulmasnn zorunlu olduunu belirtenMenderesin konumasndan sonra Hkmet, DPnin il, ile, bucak ve ocakrgtlerini Vatan Cephesine katlmaya ard. Vatan Cephesinin dier birilevi de, herhangi bir partiye bal olmayan ve muhalefet partilerine yeolan vatandalar DPye ekmeyi amalyordu. 31 Aralk 1958 tarihindeyaplan bir yasa deiiklii ile, iktisadi devlet kurulularnda alanlarn daVatan Cephesine katlmalar olana tannd.

Hukuksal bir nitelii olmayan Vatan Cephesine katlanlarn listesiher gn dzenli olarak devlet radyosundan ilan edildi. Haber saatinde okunanbu uzun isim listeleri halk zerinde kt etki yaratarak tepki toplad. CHP veteki muhalefet partileri yaymlanan bu listelerde yer alan isimlerin oununaslsz olduunu, l ve bebeklerin de Vatan Cephesi'ne ye yapldklarn nesrdler. Muhalefete gre, Vatan Cephesine gerekten katlan vatandalarada bask yaplmve temelsiz vaatlerde bulunulmutu.

Muhalefet partilerinin g birlii oluturmasna kar, iktidarn daVatan Cephesini kurmas, lkedeki siyasal gerginlii daha da arttrd. Buolumsuz duruma ramen Babakan A. Menderes, Vatan Cephesi

uygulamasnn balatlmasndan birka ay sonra (12 Ocak 1959) DP ilbakanlklarna gnderdii bir genelgede memnuniyetini yle dilegetiriyordu: Vatan Cephesine iltihak hususunda partimizin 946 ruhu vebyk bir heyecan ile gayretler sarf etmesi sayesindeayan-kran neticelerelde edilmektedir. Ksa bir mddet iinde bana gnderilen telgraflardakiiltihaklarn says iki yz bine yaklamaktadr.

Aralk 1959da, yani Vatan Cephesinin kuruluundan yaklak biryl kadar sonra, DP il ynetimlerinin parti genel merkezine gnderdikleri

9 Siyasal Cephelemede Yeni Adm: Vatan Cephesi, Cumhuriyetin 75 Yl, Cilt 2, 1954-

1978, Yap Kredi yay., stanbul, 1998, s. 433.10 Feroz Ahmad-Bedia Turgay Ahmad, Trkiyede ok Partili Politikann AklamalKronolojisi (1945-1971), Bilgi yay., Ankara, 1976, s. 185.


18/102

11

rakamlara gre, Vatan Cephesine ye olanlarn says 973.000e ulamt.Ancak, muhalefet partileri Vatan Cephesine katlmlarn radyodanokunmasnn yaratt olumsuz havadan yararlanarak yapt propagandaile, halk bu cepheye katlmlarn ounun gerek d olduu ynndeinandrmt.

Bir buuk yl kadar devam eden ve ye says bir milyona ulaanVatan Cephesi uygulamas, 27 Mays 1960 tarihine kadar devam etti11.

3. Milliyeti Cephe

Milliyeti Cephe dnemi, Eyll 1974 tarihinde CHP-MSP

koalisyonunun da

lmas

sonucu ortaya

kan hkmet bunal

m

n

n aylarsrmesinden sonra kurulan Milliyeti Cephe Hkmetinin 12 Nisan 1975tarihinde gvenoyu almas ile balad. Hkmet, AP Genel BakanSleyman Demirelin babakanlnda ve AP-MSP-CGP-MHPden oluan birkoalisyon hkmetiydi12. I. MC olarak tanmlanan bu hkmetin kuruluuyle gerekleti:

Demirel, ykselen sol harekete ve CHPye kar, sa kanatta yeralan btn partileri bir araya getirmek iin byk aba harcad. Demirelingiriimleri sonucunda AP, MSP, MHP ve CGP bir koalisyon hkmeti kurmakonusunda anlat. Aslnda bu partiler, daha nce Sadi Irmak Hkmetinin

gvenoyu alamamas zerine Aralk 1974te ortak bir bildiri yaynlayarak, birmilliyeti cephe oluturduklarn ve belli grler ve hedefler etrafndatoplanarak beraberce almaya karar verdiklerini aklamlard. Butarihten sonra da sz konusu drt parti mecliste birlikte hareket etmeyebalamlard.

AP-MSP-MHP ve CGPnin meclisteki oylarnn toplam kuracaklarhkmetin gvenoyu almasna yetmiyordu. Gvenoyu iin DemokratikPartinin destei gerekiyordu. Ancak, DP ynetimi Demirelin bakanlndakurulacak bir hkmete kar kmaktayd. DP ynetiminin koalisyona karkmas, partiden nemli bir kopmaya yol at. Sadettin Bilgiinnclnde 9 milletvekili DPden istifa ettiler (28 Mart 1975). stifadilekelerinde, lkenin komnizmin ok ynl tehdidi altnda olduunubelirttiler ve CHP dnda ve seilmi partili bir parlamento yesininbakanlnda kurulacak hkmeti oylaryla destekleyeceklerini akladlar.Bylece, Demirel kuraca hkmete bamsz milletvekillerinden gereklidestei salam oluyordu. Demirel, 31 Martta drt partiden oluan

11 Cumhuriyetin 75 Yl, Cilt 2, 1954-1978, s. 433.12 Milliyeti Cephe Dnemi, Cumhuriyetin 75 Yl, Cilt 2, 1954-1978, Yap Kredi yay.,stanbul, 1998, s. 700.

12 Nisanda gvenoyu alan Hkmet, 31 Mart tarihinde kurulmutu ve 5 Haziran 1977genel seimlerinden sonra 21 Haziran 1977 tarihine kadar devam etti. Hkmet yeleri iinbkz. Trker Sanal, Trkiye Cumhuriyeti ve 50 Hkmeti, Ankara, 1995, ss. 199-200.


19/102

12

hkmetini aklad; Cumhurbakan da, 1 Nisanda hkmeti onaylad.TBMMde 3 milletvekili olan MHP, 2 bakanlk alarak en krl parti oldu.Millet Meclisinden 12 Nisanda gvenoyu alan hkmetle birlikte, aylardrsren hkmet bunalm da sona ermi oldu13.

Birinci Milliyeti Cephe Hkmeti ile, cepheadn aka alanbir hkmet ilk kez kurulmu oluyordu14.

ki yl akn bir sre iktidarda kalan bu hkmet dneminde,Trkiyedeki iddet olaylar giderek trmand. TRTde yaanan genel mdrkrizinden baka, Sleyman Demirel yumruklu bir saldrya urad ve MCyandalar CHP mitinglerine (Gerede, Elaz, Bayburt, Eynesil ...) saldrd.Ayrca, toplumsal olaylar, sa-sol atmas ve terr olaylar giderek artt15.MC iktidarnn ilk alt aynda 21 gen ldrld; Babakan S. DemirelinBana milliyetiler cinayet iliyor dedirtemezsiniz dedii bu dnemde, 37kiinin ldrld 1 Mays 1977 katliam ve ili Havaalannda Blent

Ecevite ynelik suikast giriimi yaand16.

5 Haziran 1977 genel seimlerinden CHP tarihinin en yksekoyunu almasna ramen (% 42), 450 milletvekilinden ancak 213nkazanabildi. Ecevitin kurduu aznlk hkmeti gvenoyu alamad; Demirelde Ecevitin koalisyon nerisini reddetti ve MSP ve MHP ile kinci MCHkmetini kurdu. 31 Aralk 1977 tarihinde gensoru ile drlen buhkmet17 dneminde, siyasal gerilim giderek trmand ve siyasal cinayetlerartt. II. MC Hkmetinin drlmesi ile CHP, APden transfer edilen 11

13 Cumhuriyetin 75 Yl, Cilt 2, 1954-1978, s. 700.14 Tevfik avdar, Adalet Partisi, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, cilt 8,letiim yay., (ss. 2089-2101), s. 2096. Birinci MC Hkmeti iin ayrca bkz. Tevfik avdar,Trkiyenin Demokrasi Tarihi (1950-1995), mge yay., Ankara, 1996, ss. 243-248; HanifeKuru, Trk Siyasal Yaamnda Adalet Partisi, DE ATE yaynlanmam Doktora tezi,zmir, 1996, ss. 186-201.15 Cumhuriyetin 75 Yl, Cilt 2, 1954-1978, s. 700; TRTde genel mdr krizi,Cumhuriyetin 75 Yl, Cilt 2, 1954-1978, Yap Kredi yay., stanbul, 1998, s. 701. smailCemin TRT genel mdrl grevinden alnmas, Cemin Dantaya dava amas ve NevzatYalntan TRT genel mdrlne atanmas olaylar srasnda, TRT Haber ve YaynDanmanl grevinde bulunan Mehmet Barlas da MCnin basklar sonucunda grevindenistifa etmek zorunda kald. Barlas, bundan 23 yl sonra 1998 ylnn Austos aynda, yeni

bir sa cephenin kuruluuna nclk edecektir. Bkz. ... Sa cephe demokrasiye kar

,Cumhuriyet, 15 Austos 1998.Bu dnemde yaanan dier olaylarla ilgili olarak bkz. Cumhuriyetin 75 Yl, Cilt 2, 1954-1978, ss. 701-706; avdar, age., ss. 243-248.16 CHP stanbul Senatr Besim stnel, 1976 ylnda yazd bir kitapta, kalknanTrkiyenin nndeki en byk engel olarak cephe kmazn grmektedir. Trkiyenindaha nce yakaland Demirel kmazndan kurtulup, MC kmazna yakalandnbelirten stnel, Sokaktaki kavga ile hayali ihracat yaparak devlet hazinesi soymatertiplerinin birbirine bal bulunduu iilerin, kamu grevlilerinin ve emeklilerin haklarnalmalarn engelleyen tertiplerle, niversitelerde yaratlan kanl olaylarn ayn oyununparalar olduu ortadadr. Bu oyunu aa karmak, Cephecilerin yaratmaya altklarbaz baar efsanelerini ykmak, balonlarn sndrmek ve her alanda gerekleri halkmzaanlatmak bence, her Trk aydnnn ve tm CHPlilerin bata gelen grevleridirdemektedir.

Bkz. Besim stnel, Kalknan Trkiyenin Cephe kmaz, Siyasal Bir Deerlendirme,Ankara, 1976, ss. 1-3.17 Bu hkmet, Cumhuriyet dneminde gensoru ile drlen ilk hkmettir.


20/102

13

milletvekilinin destei ile hkmet kurdu. Ancak, bu hkmet dnemindede, ekonomik, toplumsal sorunlar ve siyasal cinayetler nlemedi. EcevitHkmeti, Ekim 1978 tarihinde yaplan Cumhuriyet Senatosu seimlerinikaybedince istifa etti. Bunun zerine Demirel, MSP ve MHPnin dardandestekledii bir aznlk hkmeti18 kurdu ve 12 Eyll 1980e kadar da

iktidarda kald19.

4. Demokrasi Cephesi ya dartica Cephesi

1990l Trkiye siyasal hayatnda koalisyonlarn yeniden gndemegeldii yllar oldu. 1991-1995 yllar arasndaki koalisyonlardan sonrayaplan 1995 genel seimlerinden en byk parti olarak Refah Partisinin

(RP) kmas zerine, Cumhurbakan Sleyman Demirel, hkmeti kurmagrevini RP Genel Bakan Necmettin Erbakana verdi. Erbakann koalisyonhkmeti kurma almalar sonusuz kalnca, ANAP-DYP (Anayol)hkmeti kuruldu. Bu hkmetin TBMMdeki gvenoyu srasnda, aldevet oylar hayr oylarndan ok olmakla beraber, Anayasa Mahkemesiningvenoylamasn geersiz klmas zerine, Mesut Ylmaz hkmetiCumhurbakanna istifasn sundu. Bunun zerine Cumhurbakanhkmeti kurma grevini yeniden N. Erbakana verdi (7 Haziran 1996). 28Haziran 1996 tarihinde Erbakann babakanlnda RP-DYP (Refahyol)koalisyon hkmeti kuruldu. Hkmet, 8 Temmuzda DYPnin firevermesine ramen gvenoyu ald. 278 oyla gvenoyu alan hkmet, saltounluu (276) sadece 2 oyla gemiti; bu, hkmetin ileride yaayacasorunlarda ayakta kalmasn zorlatran faktrlerden biriydi.

Refah Partisinin benimsedii slamc politikay hkmetidneminde uygulamaya girimesi toplumsal gerginlii ve kutuplamayarttrd. RPnin ran, Libya ve D-8 konularnda izledii tartmal d politika,Susurluk kazas, eteler, tartmal Ramazan mesaisi, tarikat liderlerinebabakanlkta iftar yemei verilmesi, Sincanda RPli belediyenin dzenlediiKuds Gecesi laik kesimlerle ve zellikle laiklik konusunda duyarl olanTrk Silahl Kuvvetleri ile Hkmeti kar karya getirdi. Sincanda bir

kad

n muhabirin eriat

larca dvlmesi, Taksime cami yap

lmas

tasar

lar

ve trban tartmalar da buna eklenince, 4 ubatta TSK Sincandantanklar geirerek -dnemin Genelkurmay kinci Bakan Org. evik Birindeyimiyle balans ayar yaparak-, Hkmeti uyard. kinci ve daha genikapsaml uyar ve laiklik kart akmlara ynelik nlemleri ieren 28 ubatkararlar, Milli Gvenlik Kurulu (MGK) tarafndan alnd. Tarihinin en uzunsreli toplantsn (8.5 saat) 28 ubat 1997 tarihinde yapan MGK, bukararlar muhtra nitelii tayordu. Kimilerince, post-modern darbeolarak tanmlanan 28 ubat kararlar ile, Trk Silahl Kuvvetlerinin uzun

18 Cumhuriyet gazetesi, MSP ve MHPnin dardan desteklemesi dolaysyla bu hkmete,

III. MC Hkmeti demektedir. Bkz. Cumhuriyet, 15 Austos 1998.19 Cumhuriyet, 15 Austos 1998; Cumhuriyetin 75 Yl, Cilt 2, 1954-1978, ss. 733-737;avdar, age., ss. 248-254.


21/102

14

yllardan beri ncelikli tehdit olarak grd komnizm tehdidinin yerini,bu dnemde eriat/irtica ald. 18 maddelik MGK kararlar, dinci vakflar,RPli belediyeler, kktendinci akmlar arasnda yaygnlaan silahlanma,tarikatlar, klk kyafet kanununa aykr giyimler, 8 yllk eitim, Kurankurslar ve imam-hatip okullar gibi konular kapsyordu. Babakan Erbakan

birka gn kararlar imzalamamak iin direndiyse de, sonunda imzalamakzorunda kald.

Bu dnemde Genelkurmay bakanl bnyesinde kurulan veradikal slamc akmlar ve slamc sermayeyi izlemeyi ama edinen Batalma Grubu (BG) almalarn srdrd. Kamuoyunda, zellikle laikkesimde Genelkurmaya ynelik destek artt. DSK, Trk- ve Trkiye Esnafve Sanatkarlar Konfederasyonu gibi etkin kurulular da MGK kararlarnatam destek verdi. RPnin izledii politikalar laiklik taraftarlaryla laiklikkartlarnn cephelemesini dourdu. Toplumun % 80inin, % 20 oy alanRPyi istemedii dile getirildi.

lkedeki gerginlii ve zerindeki basky azaltmak iinbabakanl hkmet orta Tansu illere devretmek amacyla Erbakannistifa etmesi, Refahyol hkmetinin sonu oldu. RP-DYP-BBP liderleri yenihkmeti kurmak iin anlatklarn akladlar. iller hkmeti kurmagrevinin kendisine verilmesini bekliyordu. Ancak, Cumhurbakan Demirel,hkmeti kurma grevini illere deil, Mesut Ylmaza verdi (18 Haziran1997). parti bunu ankaya darbesi olarak tanmladlar; fakat, sonudeimedi. DYPden istifa eden milletvekillerinin de destei ile, ANAP-DSP-DTP hkmeti 12 Temmuzda gvenoyu ald. Bylece, uzun sreden beri

devam eden lkedeki gerginlik byk lde ortadan kalkt

.Yeni Hkmetin ilk yapt eylerden biri, 8 yllk eitim yasasn

Meclisten geirmek oldu. Bu yasa ile, mam-Hatip okullarnn orta ksmnnkapatlmas gndeme geldiinden partiler arasnda cepheleme yenidencanland. RP, DYP ve BBP buna kar karken; ANAP, DSP, DTP ve CHPyasann Meclisten gemesini saladlar. RP, DYP, BBP ve YDP bu sreteGenelkurmaya ve BGye ynelik sert eletiriler yaptlar.

1997 ylnn son aylarnda RPnin laiklik kart eylemleridolaysyla kapatlmas konusu Anayasa Mahkemesinde grlmeye

baland. 16 Ocak 1998 tarihinde Anayasa Mahkemesi RPyi kapatt; RPGenel Bakan Necmettin Erbakan ve 6 RPli yneticiye 5 yl siyaset yasakoydu. Bu srete RPnin devam olarak Fazilet Partisi (FP) kuruldu vepartinin bana Recai Kutan geti.

1998 ylnn yaz aylarnda MGKnn 28 ubat kararlarna, BGyeve mevcut hkmete kar olan muhafazakar ve merkez sa partiler, bazgazetecilerin de nclnde bir cephe oluturmaya giritiler. KendileriniDemokrasi Cephesiolarak tanmlayan bu partiler unlard: FP, DYP, BBP,YDP ve LDP. Kamuoyunda byk tepki gren ve baz yazarlarca rticaCephesi olarak tanmlanan bu cepheleme giriimi uzun mrl olmad.


22/102

15

Sz konusu partiler arasnda 18 Nisan seimleri (1999) oluturulmakistenen seim ittifak da gereklemedi20.

20 Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. Cumhuriyetin 75 Yl, Cilt 3, 1979-1997, Yap Krediyay., stanbul, 1998, ss. 1098-1107, 1122-1126; Emre Kongar, 28 ubat ve Demokrasi,Remzi Kitabevi, stanbul, 2000; Ergun Aksoy, 28 ubattan Balgata Mcahit!.., mit Yay.,Ankara, 2000; Dou Perinek, 28 ubat ve Ordu, Kaynak Yay., stanbul, 2000; nnAlpat, Hamambcekleri, Atetopu ve Askerler: 28 ubat Srecinde Trkiye, Mays Yay.,

stanbul, 1999; Nazl Ilcak, 28 ubat Srecinde Din, Siyaset ve Laiklik, Birey Yay.,stanbul, 1999; Yavuz Donat, ncesi ve Sonrasyla 28 ubat, Bilgi Yay., Ankara, 1999;Hulki Cevizolu, 28 ubat Bir Hkmet Nasl Devrildi?, Beyaz Yay., stanbul, 1998.


23/102

16

KNC BLM:

Demokrat Parti Dneminde Basn, Muhalefet ve zgrlkler

kinci Dnya Savan demokrasi cephesinin kazanmassonrasnda, Trkiye i ve d artlarn zorlamas ile ok partili rejimdenemesine giriti. Bu erevede 1946 yl banda Demokrat Parti kuruldu.Partiyi kuranlar, dnemin tek partisi olan CHPden kopanlard (Celal Bayar,Adnan Menderes, Refik Koraltan, M. Fuat Kprl ...). Muhalif partinin hzlbir ekilde bymesi ve iktidar partisine ynelik eletirileri, CHPyi rahatszetti. pleri elinden brakmak istemeyen Cumhurbakan smet nn,CHPnin otoriter kanadnn temsilcisi durumunda olan Recep Pekeribabakanla getirerek, her iki parti arasnda hakem rol oynamak istedi.CHPnin kontrol elinden brakmakta ar davranmas, hatta ayak srmesiDPnin muhalefetini arttrmasna yol at. Genel seimleri bir yl nceye alanCHP, DPyi daha da glenmeden yenilgiye uratmak istiyordu. Seimlerinne alnmasna ve seimleri CHPnin kazanmasna ramen, DPnin ksasrede glendii ortaya kt. Seimleri CHPnin tartmal bir ekildekazanmas da ayr bir sorundu.

ok partili yaama gei srecinde (1946-1950) Trkiye, uzunsren bir tek parti dneminden sonra, -kinci Merutiyet dnemindeki kadarolmasa bile- tekrar ok sesli bir dneme girdi. Bu dnemde bir ok siyasalpartinin kurulduu (belli snrlar erevesinde, zellikle sola kapal), sendikal

rgtlenmelerin balad ve farkl ideolojik eilimlerde pek ok gazete vederginin kt grlmektedir. Geni toplumsal kitlelerin yan sra aydnlarda, tek parti ynetimin yaratt bkknlk, kinci Dnya Savann yarattekonomik skntlar ki bunun sorumlusu olarak CHP grlmekteydi- vedier baz faktrlerin de etkisiyle muhalif partiyi desteklemeye yneldiler.

1950 seimleri ncesinde CHPnin kabul ettii seim kanunuounluk sistemine dayanyordu. Bununla CHP, seimleri kazanacandanemin olarak DPyi TBMMde gsz brakmay amalamaktayd. Ancak,seimleri kazanan DP oldu ve CHP ald % 41 civarnda oya ramen seimkanununun bir sonucu olarak- sadece 69 milletvekili karabildi. Bunun

sonucunda CHP, TBMMde son derece zayf kald. Ancak, ald % 41 oykmsenecek bir oy deildi. artc olan CHPnin yenilmesi deil, bukadar oy alabilmesiydi1.

1950 ylnda balayan ve 1960 ylnda 27 Mays askeri harekat ilesona eren DP dnemini aamada incelemek mmkndr: 1. DPnin

1 Hakk Uyar, Tek Parti Dnemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, Boyut Kitaplar, stanbul,1998; Cemil Koak, CHP zerine Yeni Bir Aratrma, Toplum ve Bilim, say 82, Gz1999, ss. 198-210.


24/102

17

ykselme dnemi ya da DPnin altn yllar (1950-1954) 2. DPnin duraklamayllar (1954-1957) 3. DPnin k dnemi (1957-1960) 2.

DPnin 1950 ylnda seimleri kazanarak iktidara gelmesindebasnn desteinin de byk rol oldu. DP iktidarnn altn yllar olarak

tanmlanan 1950-54 yllar arasnda iktidar-basn ve iktidar-muhalefetilikileri genelde iyi idi. Bunun birka istisnas ise, 1945 ylndasadeletirilen Anayasa dilinin tekrar eski haline evrilmesi, CHPnin bazmallarnn kamulatrlmas ve Arapa ezan okunmas olanann tekrartannmas gibi konulard.

1954 yl DPnin ykseliinin durduu ve toplumsal muhalefetlekarlamaya balad yld. Bu konuda nemli bir dnm noktas da, 1954ylnn son aynda nl gazeteci Hseyin Cahit Yalnn hapse girmesiydi.1950lerin ikince yarsnda iktidar ve muhalefet ilikilerinin giderekgerginletii grld. ktidarn muhalefete kar sert nlemler alabileceini

ima etmeye balad srada; muhalefetin basn ve niversiteyi yayna alarakgiritii eletirilere, iktidar istesek bugn anlarna ot tkayabiliriz diyerekyant verdi. Bu, DPnin muhalefete ynelik bu gzda idi. 1957 sonunda DPTBMMden geirdii yasa ile (27 Aralk 1957), Meclis bakannn yetkileriniarttrd; bakana milletvekillerinin konumalarnda yaynlanmas istenmeyenblmlerin TBMM tutanaklarndan karabilmesi yetkisi tannd. BununlaMecliste muhalefet etkisiz hale getirilmek istendii gibi, Meclistekiistenmeyen gelimelerden kamuoyunun haberinin olmamas isteniyordu.Babakan Menderes 9 ubat 1958 tarihinde Bursada yapt konumadamuhalefete ynelik bask politikalarnn gerekesini yle aklyordu:

Muhalefet zorlaya zorlaya bizi baz

tedbirler almaya mecbur etti. Tedbirlerdemokrasiye uygun neticeler deildir. Eer onlar zorlamasalard, bugnbeenmedikleri birok kanunun karlmasna gerek kalmazd. Sizin stnzeyrnrse elbette mdafaa tedbirlerini alrsnz. Fakat daha iddetlikanunlarn kmas iin ne derece zorlarlarsa zorlasnlar DP snr amak,ly karmak gafletini gsteremeyecektir3.

Menderes bunlar sylemekle beraber, muhalefet karsndakitepkisini giderek arttrd ve muhalefeti darbe yapmaya almakla sulad.Menderese gre, muhalefet Iraktaki hkmet darbesini rnek alarakhkmeti devirmek amacndayd. Basn ve niversitenin muhalefet yanls

tutumuna, muhalif partilerin iktidara kar g birlii politikasna ynelmeside eklenince Menderes, muhalefetin iktidar ihtilal/darbe yoluyla devirmeyi

2 Bu konuda rnein bkz. Cem Eroul, Demokrat Parti Tarihi ve deolojisi, mge Kitabevi,Ankara, 1990; Metin Toker, Demokrasimizin smet Paal Yllar 1944-1973, DPninAltn Yllar 1950-1954, Bilgi yay., Ankara, 1990; Metin Toker, Demokrasimizin smetPaal Yllar 1944-1973, DP Yoku Aa 1954-1957, Bilgi yay., Ankara, 1991; MetinToker, Demokrasimizin smet Paal Yllar 1944-1973, Demokrasiden Darbeye 1957-1960, Bilgi yay., Ankara, 1991; ule Sevin Kii, Demokrat Parti Dnemi EkonomiPolitikas (1950-1960), DE ATE, yaynlanmam Doktora tezi, zmir, 1999.3 Halil Cin, Trk Demokrasi ve Kalknma Tarihinde 14 Mays 1950 ve 27 Mays 1960Dnemeleri Sempozyumu A Konumas, Ata Dergisi, (Seluk niversitesi Atatrk

lkeleri ve nklap Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi), say 3, yl 1992, (ss. 1-22), ss. 14-15; Feroz Ahmad-Bedia Turgay Ahmad, Trkiyede ok Partili Politikann AklamalKronolojisi (1945-1971), Bilgi yay., Ankara, 1976, ss. 131-133, 176.


25/102

18

amaladna ilikin sulamalarn srdrd. DP lideri, Iraktaki darbeninbenzerinin Trkiyede olabilecei endiesindeydi. Muhalefetin seim ibirlii(1957) iktidar tarafndan engellenince, 1958 ylnda CHP, HP, CMP ve TKParasnda ibirlii almalar balamt. Bundan iyice rahatsz olanMenderes, 12 Ekim 1958 tarihinde DP Manisa il kongresinde yapt

konumada muhalefeti ihtilal komplosuyla sulamann yan sra kin vehusumet cephesi olarak tanmlad ve tm saduyulu vatandalar DPsaflarnda kurulacak olan Vatan Cephesikatlmaya ard. Siyasal ortamolduka gerginletiren bu gelimeler, Menderesin 17 ubat 1959 tarihindegeirdii uak kazas sonucunda yumuadysa da, bu geici bir durumdu4.

1 Mays 1959 tarihinde CHP Genel Bakan smet nn veyanndaki CHPliler, Uakta saylar bini bulan DPli bir kalabalnsaldrsna urad. Bundan birka gn sonra ise (4 Mays) nn bu kezTopkapda saldrya urad. Bunlar dier saldr, bask ve yldrmagiriimleri izledi5. DPlilerin saldrgan tutumlar muhalefeti yldramaynca,bu kez DPliler TBMMde Tahkikat Komisyonunu kurdular. Komisyon, DPBursa milletvekili Baha Akitin nerisiyle 18 Nisan 1960 tarihinde CHPninykc, gayri meru ve kanun d eylemlerini aratrmak iin kuruldu. Bu,iktidar ve muhalefet arasnda barda taran son damla oldu; ipler koptu.nn Meclis'te komisyonun kurulmas tartlrken iktidara bir uyarniteliinde unlar sylemiti: artlar tamam olduu zaman milletler iinihtilal meru bir haktr, bu yolda devam ederseniz... ben de sizi kurtaramam6.

Yargya ait olmas gereken yetkilerin Tahkikat Komisyonunaverilmesi, muhalefetin ve aydnlarn tepkisini ekti. Komisyonu eletiren ve

kararlar

na kar

kanlara Meclis oturumlar

na kat

lmama cezas

verildi:Fethi elikba 12, Osman Blkba 6 ve smet nn 12 oturum TBMMdenuzaklatrld. Tark Zafer Tunaya bata olmak zere bir ok akademisyenkomisyonu Anayasaya ve hukuka aykr buluyordu. Komisyona yneliktepkiler devam ederken, 28 Nisan 1960 tarihinde stanbul ve Ankaradarenciler hkmeti protesto etmek iin yrdler. Bunun zerine hkmether iki ilde de skynetim ilan etti ve muhalif yayn yapan gazeteleri eitlisrelerle kapatt7. 5 Mays 1960 tarihinde Ankara Kzlayda yaplan

4

Cin, agm., s. 15; Eroul, age., ss. 146-147.5 Metin Toker, Demokrasimizin smet Paal Yllar 1944-1973, Demokrasiden Darbeye1957-1960.6 evket Sreyya Aydemir, Menderesin Dram (1899-1960), Remzi Kitabevi, stanbul,1989, ss. 357-360; Muhsin Batur, Anlar ve Grler, Dnemin Perde Arkas,Milliyet yay., stanbul, 1975, ss. 73-74;7 Basna ynelik bask politikalar, 1950lerin ikinci yarsndan sonra artarak devam etti.Hseyin Cahit Yaln ve Ahmet Emin Yalman gibi Trk basnnn duayenleri ok ilerlemiyalarna ramen, DP kart yaynlar dolaysyla hapse girdiler. Yine hapse girenlerarasnda Akis dergisi sahibi ve CHP Genel Bakansmet nnnn damad Metin Toker devard. Hapse giren gazetecilerin yan sra, DPlilerin saldrlar sonucu Sadun Tanju veOrhan Birgit gibi dayak yiyen muhalif gazeteciler de bulunmaktayd. zellikle 1957seimlerinden sonra hkmet, basn kontrol altna alabilmek iin resmi ilan ve kat temini

silahlarn da kulland. Ayrca, hkmet basn knotrol altna almak iin yasal kstlamalarda getirdi. Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. Hfz Topuz, 100 Soruda Trk Basn Tarihi,Gerek yay., stanbul, 1973, ss. 177-205.


26/102

19

hkmeti protesto mitingini (555-K), 21 Maystaki Harp Okulurencilerinin hkmeti sessiz bir yryle protesto etmeleri izledi. Tm bugelimeler, 27 Mays askeri mdahalesi ile sonuland8.

Fuat Sreyya Oral, DP dneminde hkmetin ekonomik olanaklar salayarak destekledii

bir Besleme basnn olutuundan sz etmektedir. Bkz. Fuat Sreyya Oral, Trk BasnTarihi 1918-1965, Cumhuriyet Dnemi, kinci Kitap, Ankara, 1970.8 Tevfik avdar, Trkiyenin Demokrasi Tarihi (1950-1995),mge Kitabevi, 1996.


27/102

20

NC BLM:

DPnin Vatan Cephesi rgtlenmesi

1. Vatan Cephesinin Kurulmasna Giden Sre

Muhalif partilerin 1957 seimlerinde DPyi iktidardan drecekkadar glenmeleri ve g birliine ynelmeleri ki DP onlarn seimittifakn zorlukla nleyebilmiti-; Orta Doudaki gelimeler (Irak darbesi vesosyalist hareketler) ve Sovyet tehdidi DPde iktidar kaybedebileceidncesini dourdu.

Ekonominin 1950li yllarn ilk yarsna nazaran ktye gitmesi(enflasyon ve d bor araylar) toplumsal honutsuzluu arttrd gibi,muhalefetin de iktidara ynelik eletirilerini arttrmasna yol at.

DP, bu gelimeler karsnda muhalefeti ve kendisine kar ortayakan tepkileri bask politikasyla sindirmeye yneldi. Bu, iktidar vemuhalefet ilikilerini sertletirdi; siyasal ve toplumsal cephelemeyi meydanagetirdi. DPye gre, ykc ve bozguncu olan muhalefete kar, halk DPsaflarnda toplanmalyd.

Cepheleme sreci, 14 Temmuz 1958 tarihinde Iraktaki ihtilal hz

kazand. DP Meclis Grubu, 11 Austosta yaynlad bildiride, CHPyiMeclisin itibarn drmeye ynelik kkrtc tutum ve davranlarla vememurlara tehditler savurarak, hkmeti devirmeye almakla sulad.CHPnin bu hareketleri Irak htilalinden sonra daha da artmt1.

Babakan Adnan Menderes ve DPli bakanlar, 1958 ylnn Eyll-Ekim aylarnda yurt gezisine ktlar 2. Menderes 6 Eyllde Balkesirde (DPBalkesir l Kongresinde) yapt konumada, muhalefet iin unlarsylemektedir: Komu bir memlekette ldrlenlerin cesetlerini haftalarcagazetelerinde neretmek, ve Irak ihtilalinden imal bir ekilde bahiste sraretmek suretiyle, yurdumuzda da bir serdengetinin harekete gemesini

1 Feroz Ahmad-Bedia Turgay Ahmad, Trkiyede ok Partili Politikann AklamalKronolojisi (1945-1971), Bilgi yay., Ankara, 1976, s. 181, 183.2 Menderesin halk Vatan Cephesine katlmaya ard bu yurt gezisi hakknda DPlilerinyorumu yleydi: Hseyin Cahit Yaln 3 aralk 1945 tarihli Tanin gazetesinde bir vatancephesi kurulmasn istemiti. Menderes ve bakanlar, 1946larn ruhunu tekrar canlandrmakiin Trkiye gezisine ktlar. Bu gezi 26 Ekime kadar srd. Bkz. Mehmet Arif Demirer,Demokrat Parti ktidarnn 1950-1960 Gnl, 27 Mays ve Sonras, Demokrat Partiyay., Ankara, 1995, s. 32.DPlilerin kurduu bu paralellik gerekten ilgintir. H. C. Yalnn ars Tan olay ilesonuland (4 Aralk 1945). Otoriter bir ynetimden demokratik bir ynetime geite,

demokrasinin byk bir yara almasna yol aan bu olayn, 1958 ylndaki Vatan Cephesi ileilikilendirilmesi son derece anlamldr. Bu kez, Vatan Cephesi ile DP, demokratik birynetimden otoriter bir ynetime geie doru ilerlemektedir.


28/102

21

kkrtmak istemektedirler. Bu iktidarn da, her areye bavurup yerevurulmas icabettiini telkine almaktadr. Adeta, Bunlar da ldrecek birserseri kmayacak m? demektedirler. Allahtan dilerim: bunun en kk birtezahr bir yerde belirmesin ve o zaman bu yaptklarnn pahasn demekmecburiyetinde kalmasnlar3.

Muhalefeti melun ve meum gayeler peinde olmakla sulayanMenderes, 7 Eyllde Akhisarda yapt konumada da, Demagoji zerinekurulmu politika yapmak ayptr... Memleketi ihtilallere, karde kavgalarnasrklememek iin kati azim sahibiyiz. Byle bir hareketi katiyetle ve azamisurette kahretmeye hazrzdiyordu 4.

Menderes, 8 Eyll tarihinde verdii demete, muhalefeti ihtilaltahrikilii ile sularken, nnnn insan haklar dnda iktidar srmeksevdasna den siyaset serserileri ihtilali zorla meydana getirirler szneletirmektedir. Ona gre, bu sz tek parti-tekef dsturunun tatbikisi ve

mehur mmessili olarak tarihe intikal etmi beyanat sahibinin elbettealeyhindedir. nk o, insan haklar dnda iktidar srmek sevdasnaderek bu dsturu milletin iradesi karsnda korkup eilmeye mecburolduu gne kadar tatbik etmitir. Bu dsturun ve tatbikatnn ise, elbette ilerisrmek istedii insan haklar ile hibir alakas yoktur 5. Bu konumada dagrld zere, Menderes ve DPliler, bu dnemde nny tek partidnemi ve Milli ef uygulamalar dolaysyla sk sk eletirmekteydiler 6.

CHP Meclis Grubu da, bu gelimeler karsnda bir bildiriyaynlayarak (16 Eyll), iktidar partisi idarecileri, i politikada yeni biriddetve bask devri amak hevesine kaplm grnyorlar dedi. Yine aynbildiride, lkenin ekonomik durumuna dikkat ekilerek, halkn dikkatinihakiki dert ve davalardan uzaklatrmak iin muhalefete ihtilalcilik isnatediliyordenilmekteydi 7.

DP yanls Zafer gazetesine gre, zmirde 200.000 Egeliyehitapeden Menderes, Siyasi mcadeleyi bir krd haline getirmi olan

3 Menderes konumasn yle srdrmektedir: Bugn sekiz senelik vazifeden sonra ilkgnlerdeki gibi heyecan ve alma azmi iindeyiz. imdiye kadar ki seimleri kazandk,bundan sonrakileri de kazanacaz. Kendimizde dalar devirmeye kadir kuvvet hissediyoruz.

Bizi yoruldu, nefesi kesildi sananlar hsrana urayacaklard

r. Bkz. DP Bal

kesir lKongresinde Bavekilimizin Muhalefeti Soysuzlatranlara Kati htar: Memlekette OnlarnMelun ve Meum Gayeleri Asla Tahakkuk Edemiyecektir. Zafer, 7 Eyll 1958, s. 1, 4.Bu tarih, Menderesin muhalefeti halk ihtilale kkrtmakla ilk kez sulad tarihti. Bkz.,Ahmad, age., 184; Demirer, age., s. 32.4 Ahmad, age., s. 184; Demirer, age., s. 32; Zafer, 8 Eyll 1958, s. 1, 4.5 Bavekilimiz, nnnn Tenakuz ve ftiralarla Dolu Beyanatna Cevab Verdi: nn,htilal Tahrikiliini Bugnk Politikasna Mesned Yaptn Son Beyanatiyle TeyidEtmitir, Zafer, 9 Eyll 1958, s. 1, 4.6 Bu eletirilere baka bir rnek de Tevfik lerinin bir konumasdr: Biz 1950de yolsuz,mektepsiz, susuz perian bir halde teslim aldmz bu memlekette bugn asrlara intikaledecek abideler kurmu bulunuyoruz. Karadeniz bu hakikatin yaknahididir. Bkz. Tevfikleri Trabzonda Bu Vatan Bizimdir Dedi, Zafer, 11 Eyll 1958, s. 1, 4.

7 Ahmad, age., ss. 184-185.Birlemi Milletler statistik Bltenine gre (9 Eyll) Trkiye, hayat pahallndaBrezilyadan sonra ikinci sradayd. Ahmad, s. 184.


29/102

22

muhalefetin bu meum mcadele tarzna son vermek lazmdr dedi 8. 21Eyll tarihinde DP zmir il kongresinde konuan Menderes,muhalefeti/CHPyi meum ve melun zorbalklar yapmakla ve nnyvatan sathnda nifak tohumlar samak iin ... mezbuhane gayretleregirimekle sulad ve nn bilsin ve emin olsun ki, Halk Partisinin,

demokratik messeseleri ve hrriyetleri suiistimal ederek soysuzlatrmakisteyen zorba idarecilerine kar, muvafk ve muhalif btn fertleriyle, Trkmilletinin sahip olduu haklar ve hrriyetleri korumak vazifemizdir dedi.nnnn basn toplantsna ve CHP dare Heyetinin tebliine ilikin de tekparti dnemine gndermeler yaparak- unlar syledi: Millet kimin zalim vekimin mazlum, yine kimin gaddar ve kimin madur olduunu oktananlamtr. Millet, onlar muayyen bir zihniyetin artk devrini tamamlammmessilleri olarak tanmakta ve bilmektedir9.

Menderesin zmirdeki konumalarna stanbuldan yant verennn, Demokrasiye paydos demee DP Genel Bakannn gcyetmeyecektir dedi (22 Eyll) ve DP brokrasisini tehdit ederek unlarsyledi (24 Eyll): Kanun dnda hareket eden idare amirleri, hususiyleadalet mensuplar, elbette hesap vereceklerdir. Doru yoldan ayrlmolanlarkimse kurtaramaz10.

nnnn 22 Eyll tarihli demecine yant veren Menderes,Demokrasiye son verip ykmak deil, fitneyi yok etmek azmindeyiz dedi.Muhalefeti fitnecilikle sulayan Menderes ayrca unlar da sylyordu: Bendemokrasiye paydos demedim; Partimiz demokrasiyi ykmak iin deil, bilakisdemokrasiye hizmet iin kurulmutur... Ykmak isteyenlerin savletlerinden onu

korumak iin iktidar

m

z

n kudreti namtenahidir... D

tehlikelere maruzbulunduumuz bir srada, memleketi kardekavgasna gtrmek istidadndaolan kt maksatlar ve samimiyetsizlikleri ortaya koyarak vatandalar iknaetmek ve o Partinin tekilatndaki kardelerimizi basirete davet etmek iin heryerde bu gayretlerime devam edeceim. Halk Partisinin iktidardandmesinden hemen sonra nnnn memlekette nifak yaratmak iintrl usullere bavurduunu, ikayetlerde bulunduunu, bugn de ayneyleri tekrarlamakta olduunu ileri sren Menderes, Bu gidie vatanperverbir parti olarak mani olmaya mecburuzdedi 11.

8 Menderes konumasnda ayrca unlar da syledi: Artk ineden iplie, buzdolabndandiki makinesine, yarn lokomotife kadar btn ihtiyalarmzn yzde yzn memleketteyapmak mmkn olacaktr. Bir de bize istikrardan bahsediyorlar!.. Nede istikrar? ark,kan, kara sapan medeniyetine aklp kalmakta m istikrar. Bizim iktidarmz bylesine biristikrar anlayna kar bir kyamdr...Bkz. Adnan Menderese zmirlilerin Muhabbetli veHararetli Hsn Kabul, Bavekilimiz Dn zmirde 200.000 Egeliye Hitap Etti, Zafer, 21Eyll 1958, s. 1, 4.9 DP zmir l Kongresinde Konuan Adnan Menderesin CHP Liderine htar: Meum veMelun Zorbalklarla Kyasya Mcadele Azmindeyiz, Zafer, 22 Eyll 1958, s. 1, 4.10 Ahmad, age., s. 185.11 Bavekil Adnan Menderesin nnye Verdii Cevap: Demokrasiye Son Verip, OnuYkmak Deil, Fitneyi Yok Etmek Azmindeyiz!, Zafer, 24 Eyll 1958, s. 1, 4.

Menderes, Nazillide yapt bir konumada da, Fitne smet Paa iktidardan dt gnbalam ve ylece devam etmitirve Onlar ii lafazanla dkm, tezvir yoluyla fikirlerizehirlemek iin btn zekalarn kullanarak memleketin mesut gnlerini kara gsteremeye,


30/102

23

Menderesin konumalarnda muhalefete ynelik ar eletirilerilerleyen gnlerde daha da artt ve buna tm DPliler de katld. Eletirilerdeesas hedef bata CHP olmak zere tm muhalif partilerin st ynetimiydi.Alt dzeydeki parti yeleri ve sempatizanlar, DP saflarna arlyordu. Buar, parti yesi olmayan kitleler iin de geerliydi. Halkn Vatan Cephesine

katlmas arlar yaplmadan nce de, muhalif partilerin yelerininpartilerinden kitleler halinde istifa ettii ve DPye getii haberleri, DPligazetelerde yer alyordu 12. Muhalif partiler de bunu yalanlyorlard13.

DPnin artan basklarna kar, muhalif partiler (CHP, HP, CMP veTKP) arasnda g birliine ynelik grmeler yeniden balad. 1957seimleri ncesinde DPnin engellemesiyle- gereklemeyen birlik, bu kezgerekleecekti. Grmeler 7 Ekim 1958 tarihinde balad. nn, 10 Ekim1958 tarihinde balayan CHP stanbul il kongresinde de, muhalefet partileriarasnda ibirlii kurulmasn savundu 14.

Sz edilen gelimeler karsnda Menderes, bir adm daha atarak,muhalefet partilerine kar bir cephe hareketi balatt. 12 Ekim 1958tarihinde Manisada yapt iki konumada halk Vatan Cephesine katlmayaard. nce halka ynelik yapt konumay, sonra DP Manisa ilkongresinde de tekrarlad. Zafer gazetesi bu konumay u manetleduyurdu: Bavekil Adnan Menderesin Manisada Yapt Konuma: NifakCephesine Kar, Vatan Cephesinin Tekili Zaruridir!... 15 Menderes halkaynelik yapt konumasnda lke sorunlarna ve DPnin baarlarnadeindikten sonra, Vatan Cephesi ile ilgili olarak unlar syledi:

Sevgili Manisallar,

Burada muhterem Demokrat Partili vatandalarmla kar karyabulunduum gibi, muhalefete mensup aziz vatandalarmn da karsndabulunmaktaym. Onlarn, iktidarmzn ilk zamanlarnda icraatmz hakkndatereddt gstermeleri, ne oluyor demeleri, tabii grlebilir. Alaca karanlkta,

sevinli hadiseleri karartmaya azmetmilerdir dedi. Bkz. Bavekilimizin OnbinlerceNazillilinin Tezahrat Arasnda Yapt Mhim Konuma, Zafer, 26 Eyll 1958, s. 1, 4.12 rnein bkz. Erzincan ve Elazda DPye Yeni ltihaklar, Zafer, 4 Eyll 1958, s. 1, 4;DPye Kitleler Halinde ltihaklar, Zafer, 12 Eyll 1958, s. 1, 4; Pazarck CHP le Tekilat

Da

ld

, Zafer, 16 Eyll 1958, s. 1; Muhalif Partiler Yurdun Her Taraf

nda Tam Birknt Halinde. Vatandalar Akn Akn DP Saflarna Giriyor. Bavekile Telgraflar, Zafer,28 Eyll 1958, s. 1, 4.Bu tarihten 27 Maysa kadar, DPli basnda muhalif partilerin dald, kt, knthalinde olduu ve zldne ilikin haberler artarak devam etti. Bu haberlerin bazlargerei yanstmakla beraber, ou abartl bir nitelik tamakta olup; muhalif partilerde vetaraftarlarnda moral bozukluu yaratmaya ynelik olduu sylenebilir. Sz konusuhaberler muhalif partiler iin ne kadar moral bozucu idiyse, DPliler iin de moral kaynaidi.13 rnein bir tekzip haberi iin bkz. Erzincanda CHPden stifalar Olduu Yalandr, Zafer,14 Eyll 1958, s. 1, 4.14 Ahmad, age., s. 185.Ayn gnlerde (8 Ekim), Iraktan sonra bu kez Pakistanda askeri darbe oldu. General Eyp

Han ynetime el koydu; skynetim ilan etti ve partileri datt. Ahmad, s. 185.Bu, Menderesi ve dier DPlileri daha da endielendirmi olmaldr.15Zafer, 13 Ekim 1958, s. 1, 4.


31/102

24

tutulan yolun istikametini, yaplan ileri sarahatle tayin edememi olabilirler.Yanl propagandalarla aldatlm, yanl yola saptrlm bulunabilirler.Aradan sekiz sene getikten ve eserler gerei gibi meydana ktktan sonra,Bugn batyoruz. Yarn batyoruz propagandasnn susmam olmasnaramen, yurdun bugnk manzarasnn vatandalarmz uyandrm

bulunmas lazm gelir.

Politika ihtirastan vareste vatandalarmzn karmzda kurulmuolan kin ve husumet cephesine kar vatanperverane gayretlerini birletiripeserlerinin mdafaasna azmetmi bir vatan cephesinin kurulmas zaruretikendisini gstermitir. Byle bir vatan cephesiyle bu gzel ve muazzameserlerin Trk milletince mdafaas lazmdr. nk muarzlarmz menfipropagandalarla hakikatleri yere sermek davas peindedirler. Bir fabrika myaplmtr. Onlarca bu fabrika mutlaka iyi deildir. Bir baraj m kurulmutur.Yarn yklacaktr. Elektrik mi getirilmitir. Bu ancak sefaletler pahasnaolmutur. Onlar btn mran ve terakki eserlerine adeta hasm gzylebakmaktadrlar. Bu gzel ve masum eserleri, ihtirastan azade vatandalarnvatan ve terakki cephesinde birlemek suretiyle, kin ve nifak yaratc,bozguncu, iptidaa, geri ve tahripkar propagandalara kar aslanlar gibimdafaa etmeleri gerekiyor.

Muhalefetteki arkadalarmzn vatanperverliine bugn bir defadaha huzurunuzda mracaat ederek rica ediyorum: Kin ve ihtirasdesteklemekte devam etmesinler. Vatana hizmetin hangi istikamette olduunudnerek muhalefetin kt gidiine paydos desinler. Anariye ve nifakapaydos dedikten sonradr ki, hakiki demokrasinin ve hrriyetin gnei btn

parlakl

ile ortaya

kacak, milletimizin terakki ve tealisine giden yolu dahada aydnlatacaktr.

Aziz vatandalarm,

Vatan Cephesinde birleerek eserlerimizi hep birlikte muhafazaedeceiz. Dnyada siyasi, iktisadi ve itimai istikrar rnek telakkiolunabilecek bir mkemmeliyette olarak Trk milletinin btn gayretlerini buistikamet zerinde tevcih edilmi grmek bize nasip olacaktr. u heybetlimanzaranzla da apak gsteriyorsunuz ki Trk Milleti, tezvir ve nifaknpeinde deildir. Vatanperver duygularn manevi seferberliini yapm bir

halde bulunmaktadr.

Daha mamur vatan, daha mreffeh bir millet olma yolundakialmada Allah hepimizi muvaffak etsin, sevgili vatandalarm.

Menderes ayn gn DP Manisa l Kongresinde yapt konumadaise, Vatan Cephesi ile olarak unlar sylyordu:

Vatan Cephesi memleketin huzur ve emniyetini bozmak, iktisadikalknmasn ve her iki teebbs ktlemek isteyenlerin karsnda, ancak bu


32/102

25

suretle kurulacak ve bu cephe milletin hizmetinde hibir eyden ylmadanalmalarn karargah olacaktr16.

Ayn gn 1946 ruhunu yeniden canlandrmak, kitlelerin desteiniyeniden salamak amacyla Menderes ve bakanlar yurt gezisine kt17.

Muhalefetin kin ve husumet cephesi, er cephesi olarak tanmlanmayabalad bu dnemde, muhalefete en ar sulamalar yaplyor, kitlelertahrik ediliyor ve neredeyse muhalefet ihanetle sulanyordu.

Menderes ve bakanlarnn yurt gezisine kt bu tarihlerde,muhalefet partisi CHP lideri nn de yurt gezisine kmt. DP yanls yerelyneticiler, CHP toplantlarna engel olmaya alyor (Zile) ve CHPnin halkkkrttn ileri sryorlard (ankr).

Menderesin Vatan Cephesi arsndan drt gn sonra (16 Ekim),Cumhuriyeti Millet Partisi ile Kyl Partisi birleti ve Cumhuriyeti Kyl

Millet Partisi adn ald. Dier iki parti arasnda (Hrriyet Partisi ve CHP)ibirlii grmeleri 21 Ekimde balad. HP, 24 Kasmda toplananolaanst kongresinde CHPye katlma karar ald. Polis, HP kongresiniengellemeye alt.

Muhalefetin birleme abalar ve DPnin bask politikalarnnyounlat bu gnlerde, DP iinde de sorunlar vard. Parti iindeYaylaclar ad verilen grup, DP Meclis Grubunda Meclis Bakanl iinRefik Koraltann karsna emi Ergini kardlar ve az bir farkla seimlerikaybettiler. lerleyen gnlerde Yaylaclarn muhalefeti devam ettii gibi,bakanlktan (Samet Aaolu) ve DPden istifa eden milletvekilleri (MustafaSara, Avni Yardaborak ve Necati Dikmen) oldu 18.

Vatan Cephesi rgtlenmesinin balad Ekim 1958den Mays1960 tarihine kadar geen bir buuk yl aan sre boyunca, iktidar vemuhalefet arasndaki ilikiler giderek gerginleti ve dmanlk boyutlarnaulat.

Siyasal ortamn gerginlemesi, sosyo-ekonomik koullarnktl ve demokrasi kltrnn yetersizlii gibi nedenler sonucundaortaya kan Vatan Cephesi rgtlenmesi, demokrasinin gelimesi nndenemli bir engel oluturdu ve sz konusu rgtlenme ve bunun getirdiipartizanlk 27 Maysa giden srecin balangcdr, denilebilir.

16 Zafer, 13 Ekim 1958, s. 1, 4.17 Ahmad, age., s. 185.18 Sz konusu milletvekili daha sonra CHPye katld. Bkz. Ahmad, age., ss. 185-187.


33/102

26

2. Vatan Cephesinin Yaps ve zellikleri

Vatan Cephesi, DP bnyesinde kurulan yan bir rgt olarak

tan

mlanabilir. DP yeleri d

ndaki kiilerin partinin yan rgt olarakkurulan Vatan Cephesine katlmas isteniyordu. Muhalif partilerinyelerinin yan sra, partisiz vatandalarn da bu cepheye katlmalarsalanmaya allyordu. Bylece DP, kendi yeleri dnda da kitlelerindesteini elde etmeyi amalyordu.

Gazete ve dergilerde, radyoda Vatan Cephesinin youn bir ekildepropagandas yaplyordu. Muhalefet partileri radyoyu, partizan radyoolarak tanmlyorlard. Radyonun DP propagandas yapmas dolaysyla,Ajans Haberlerini Dinlemeyenler Derneikurulmutu. stanbul valisi EthemYetkiner, 2 Aralk 1958 tarihinde bu dernei kapatt 19. Vatan Cephesinin

propagandasn DPli gazeteler de yapyordu. 1958 yl sonunda ve 1959 ylbalarnda Vatan Cephesi adn tayan gazeteler de kt 20. Hem VatanCephesi adn tayan gazetelerde, hem de DP yanls gazetelerde VatanCephesine geenlerin isimleri her gn uzun listeler halinde yer alyordu.Ayrca, Vatan Cephesine katlanlarn isimleri radyodan da yaynlanyordu.

Vatan Cephesi kurulduu sralarda Konyada bulunan CHPliErdoan Bakkalba, bu konuda u bilgileri veriyor: Her bltenin nnde vesonunda 15 dakika haber niteliinde Vatan Cephesine geenlerin isimleriokunurdu. simler tekrar tekrar okunurdu; yalan ve l isimler de okunurdu.Halkta kt intiba yaratt. htilal olmasa DP giderdi. Bykehirlerde kahve,ay yoktu. Mazot, lastik, traktr yedek paras yoktu. Halk bunlardeitirecekti. 1961de biz gelirdik.

Her iki parti arasnda gerginlik olmakla beraber, Konyada VatanCephesi pek etkin deildi. zellikle kylerde camiler, kahveler ayrld; kz alpvermediler. Milli Birlik Kurulu bunu bahane ederek, ocak ve bucak rgtlerinikapatma hatasn iledi21.

Vatan Cephesi hakknda Mehmet Emin lhan u deerlendirmeyiyapyor: 1958 ylnda balad. Muhalefetiniddetli basks karsnda, iktidarkendini savunabilmek ve gl hissedebilmek iin Vatan Cephesini kurdu.Her gn radyoya ilanlar verildi. 13 Haberleri sonunda Vatan Cephesinegeenler okundu. 1960 banda muhalefetin ifadesine gre, Vatan Cephesinegeenler o kadar oald ki, lleri bile Vatan Cephesine geirdiler. VatanCephesine gemek moda oldu. Radyoda ismini duymak iin geenler olduugibi, kendi haberi olmadan ismi okunanlar da vard. Memurlar siyasetle

19 Ahmad, age., s. 188.20 Vatan Cephesi adn tayan gazeteler zmir, Manisa ve Afyon gibi DPnin gl olduuEge blgesinde yaynland. zmirde yaynlanan Vatan Cephesi Sizindir adn tayangazetenin zmir Milli Ktphanede Aralk 1958-Austos 1959 tarihleri arasndaki saylarbulunmaktadr (yer no. 102/129 ve 102/130). Ankara Milli Ktphanede ise, sz edilen

ilde kan Vatan Cephesi gazeteleri bulunmaktadr: 1959 SC 73 (Afyon), 1959 S 41(Manisa) ve 1959 S 19 (zmir). Ankara Milli Ktphanedeki nshalar 1959 ylna aittir.21 Erdoan Bakkalba ile 10 Ekim 2000 tarihinde yaplan grmeden.


34/102

27

uraamayacaklar halde ismi geen memurlar da vard. Bunlar da iktidarayaranmak hevesindeydiler. Ziraat Bankas, Smerbank gibi yar resmikurulularda alanlar partiye ye olabiliyor, ynetici olabiliyordu. 27 Maysolunca, Vatan Cephesine geenler arasnda ismi okunanlar, benim haberimyoktu, demeye baladlar. lkretim mfettii olarak bulunduum Krehirde,

Vatan Cephesine geenler arasnda ismi okunan retmenler de telaakaplmlard22.

Hkmet, 31 Aralk 1958 tarihinde yaynlad bildiride, ktisadiDevlet Teekkllerinde alanlar partilere girebilecekler dedi. Bu, VatanCephesi kampanyasnn bir parasyd 23. DTlerde alanlarn partileregirebileceklerinin belirtilmesi demek, onlarn Vatan Cephesine girmelerinisalamaya ynelikti. Bylece, DT alanlar iktidar partisinin basksnzerlerinde hissedecek; Vatan Cephesine insan kayna salanacak veDTler de partizan bir yapya brndrlecekti.

Vatan Cephesine ye olanlarn says kurulmasndan bir yl sonra973.000e ulamt. stanbulda Vatan Cephesine ye olanlarn Mart 1960tarihindeki says 76.040 idi; Vatan Cephesi oca says ise, 134t 24.Dnemin DPli gazeteleri incelendiinde Vatan Cephesine ye olanlarnounun kylerden olduu grlmektedir. Bunun nedeni de kylere yatrmvaadi olsa gerektir 25. DP, muhalif partilerin kendisi karsnda ibirliiyapmas ve ykselen kentli-aydn muhalefetine kar krsal kesimden destekaryordu. Destein salanmasnda kullanlan faktrler arasnda din ve anti-komnizm de vard.

3. DPlilere Gre Vatan Cephesinin Kurulma Nedenleri

1958-1960 yllar arasnda yaynlanan baz DP yayn organlarnadayanarak, Vatan Cephesinin kurulu nedenlerini aktaracaz.

zmirde yaynlanan Vatan Cephesi Sizindir gazetesinin 2. saysnda(29 Aralk 1958) Ali Bardk, Vatan Cephesinin kuruluu hakknda unlarsylemektedir:

22 Mehmet Emin lhan ile 4 Ekim 2000 tarihinde yaplan grmeden.23 Ahmad, age., s. 189.24 stanbulda Vatan Cephesine ltihak Edenlerin Yekunu, DP Blteni, stanbul, HaftannHaberleri, say 11, 17 Mart 1960, s. 15. Nisan 1960 tarihinde stanbuldaki Vatan Cephesioca says, 143e ulamt. stanbulda Vatan Cephesi Ocaklar 143e Ykseldi, DPBlteni, stanbul, Haftann Haberleri, say 14, 7 Nisan 1960, s. 3.25 Feroz Ahmad, bu konuda u tespiti yapyor: Bir Vatan Cephesi ekibi Sivasn kyleriniciple gezerek, ocak amalarartyla kylere, kynze yol yapacaz, kredi vereceiz, cami

yaptracaz diye vaatlerde bulunuyorlard. Bu ekip daha ok DPye oy vermemiolan yerleregidiyordu. Eer bir ky CHPyi desteklemekte devam ederse elektrii kesilebilirdi. Ahmad,age., s. 191.


35/102

28

Muhterem Bavekilimiz, bizi millete vatan cephesi etrafndatoplanmaa davetle tesant halinde olmamz btn kudret ve samimiyetiyleistemitir. Adnan Menderes, bir Bavekil olarak, hangi sebepler tahtnda bylebir daveti yapmak lzum ve ihtiyacn duymutur, hi dndk m? Dnyaapnda bir insan ve zamanmzn deerli ve muvaffak Bavekili, bir Anadolu

gezisinde btn milleti vatan cephesi adn verdii bir tevhit mihrak etrafndahalkalanmasn istemiti. Bu ak ve samimi davetin, muhalefetin ifrat veihtiras rzgarlarnn iddetine maruz braklmak istendiini esefle ve acduyarak mahede etmemek, mmkn deildir. Allaha krler olsun ki,Menderesi ve tevhidin mana vemuln anlyanlar ve durumun nezaketinihassasiyetle takip ve tahlil eden idealistler ounluu tekil etmekte ve bumukaddes cepheye saldrmakta, fayda mlahaza eden tahrik tezvirmakinesinin menfi stratejisini skunet ve metanetle akim brakmaa muvaffakolma yolunda bulumaktadrlar.

Sekiz senedir, milletin huzurunu ihlal ede gelen manasz bir yaygaraile iten saldrmakta ve tevhit emberine mutlaka bir gedik amak istendiikimsenin gznden kamamaktadr. Halbuki dnyann her zamankinden okbugnk nazik ve kritik durumu karsnda dtan gelecek belli belirsiz hertrl tecavze kar mttehit bulunmamz icap ettiini hi kimse inkar edemez.Maksat ve gayeleri memleketin menfaati ve selameti yolunda birleen herkes,vatan cephesini zorlamak deil, halkalarn menfi hibir faktrn tesiretmiyeceiekilde perinlemee hizmet etmekle mkelleftir. Bavekilin samimidaveti de bundan ibarettir. Ehemmiyetine binaen, ciddiyet ve skunetle icabetvazifemizdir sanrz. Kendilerini kontrol edemiyenlere, biz de naizkrsmzden ikaz ve ihtar etmek lzum ve mecburiyeti hissetmekteyiz.

14 maystan bu yana tevali ede gelen fitne ve fesattan vazgemeyenbu efendilerin acaba kazanc ne olmutur? Milletin ve memleketin menfaati neolmutur? Hi. Buuursuz ve menfi olduu gayri kabili inkar olan hengamekarsnda, milli vicdann verdii mkerrer dersten hl ders alamadlar m?Yazk ki almadlar, almaa da niyetleri yok gibi grnmektedirler.

Vatan Cephesi, kanaatimizce bugnk dnya artlarmuvacehesinde kasde makrun i faaliyetlerle hudutlarmz ihata eyleyenmteaddit tehlikelerin telkin eyledii bir noktai nazardr. Bunu dahili ve haricicepheleriyle izah edebilmek iin hudutlarmza beraberce bir gz gezdirelim.

Bir taraftan ezeli ve ebedi dmanmz kzl emperyalizmi btn iddet vemelanetiyle Karadeniz sahillerimizi ihata ve tehdit eylemektedir. kinci Cihanharbine kadar bu tehlikeye kar tampon vazifesi gren devletlerde maalesefayn dmann tesir ve izmeleri altnda inlemektedir. Adalar denizinde hibirzaman ve hibir surette gvenemeyeceimiz Yunan dostlarmz: Muhakkak ki,bu iki tehlike yekdierinden farksz, hatta yekdierini tamamlar durumdadr.Cenup hudutlarmzdaki tehlike bundan az deildir. Ayn menbadan ilhamalan aktrlerin sahneye vaz eyledii Krd ve Arap dram bizi ok daha fazladnmee sevk etmektedir. Kbrs davasn ortaya atan ve dolaysylaBizans hlyasn krkleyen gayeler ayn melanet silsilesinin bir devamolduuna phemiz olmamaldr. Netice itibariyle, dnyay yutmak emelinigizlemiyen mcehhez ve mlevves bir dmana kar silah elde nbetmevkiinde ve mecburiyetindeyiz. Amerikan dostlarmz bizi bin mil uzaktan


36/102

29

yarm yamalak yardm ellerini uzatmaa almaktadrlar. Mali ve askeriyardmlar gnn icaplarna ve ihtiyalarna kifayetsizlii gayet sarih vebarizdir.

Dahili vaziyetimize gelince, muhalif ktleleri peine takanlarn

faaliyeti maalesef mspet ve yapc olmaktan ziyade ahsi ve her frsattanistifade ederek iktidara elme takmak ve bilhassa Menderesi ypratmak veykmak gibi ok kt bir gaye etrafnda toplanmaktadr. Dahili ve haricisiyasetimizde hatta Kbrs davasnda dahi mcerret ve sathi iddialardanbaka ak, memleketin selametine ve menafiine matuf samimi biristikametleri grlmemitir.

Bu gidi, hereyden evvel, milli iradenin arzu ve tecelliyat hilafnagelitii gzmzden kamamaktadr. Seim kampanyas haricinde, partileraras mnasebetlerde teden beri srklenip giden bu hareket tarzna bakabir mana vermek mmkn deildir.

Asrlarn srkledii ihmal ataletin nmze serdii iktisadi geriliklemcadele mecburiyeti, bir taraftan bu mcadelenin tabii neticesi olarak zuhureden eitli buhranlara kar halkn halet-i ruhiyesinde beliren hakl reaksiyonafetleri ve, dier taraftan belirsiz bir gidiin at insafsz istismarkampanyas memleket efkarn ayrca dndrecek vehamettedir.

Grlyor ki, memleketin menfaatlerinde, partiler umumiyetletevhide deil, maateessf tezada ve ifrada doru yol almaktadr. Denebilir ki,muhalefet partilerinde grlen birleme yapc ruhundan tamamiyle tecerrtederek iktidar sarsmak ve ykmak yolunda birleen bir manevradan bakabir gaye tamamaktadr.

Halbuki, vatanmzn muhat bulunduu ate emberine kar millivahdet ve tesandn halkalad bir tevhid emberi, mutlaka vcut bulmakihtiya ve zaruretini, akl selim beyan ve ihtar etmektedir.

Memleketin selameti ve yaamaart budur26.

Ali Bardkn yazsnda lkenin iinde bulunduu d (SovyetlerBirlii/Komnizm tehdidi, Yunanistan ile olan sorunlar ve Ortadoudakigelimeler) ve i sorunlar zerinde durulurken, muhalefetin zararlarnadikkat ekilmektedir. Muhalefete ynelik sulamalar, tek parti dneminiartrmaktadr. Tek parti dnemi aydnlar da, II. MerutiyettenCumhuriyete muhalefetin hep ykc/bozguncu ve rejim dman olduunuileri srmekte ve bu grleriyle tek parti ynetimini merulatrmayaalmaktaydlar 27.

Muhalefeti er Cephesiolarak gren Ali Bardk, Biz istiyoruz ki,ikilik tohumlar ekmee alan ve byle bir bozgunculuu i edinenleriaramzdan atmaa alalm. Kfr, svmek ve ykma edebiyat ile millete

26 Ali Bardk, Tevhid emberi, Vatan Cephesi Sizindir, 29 Aralk 1958, s. 1, 2.27 rnein bkz. Hakk Uyar, Sol Milliyeti Bir Trk Aydn: Mahmut Esat Bozkurt(1892-1943), Bke yay., stanbul, 2000, ss. 110-115.


37/102

30

tasallut eden er cephesini mutlaka milli tesant mefkuresinde malup veperian etmeliyiz. Millet arasnda ayrlk ve ikilik yaratmaa alanlar nebahasna olursa olsun tehis ve tehir etmek vazifemiz olacaktrdemektedir28.

ki Yzl Siyasetadl yazsnda Ali Bardk unlar sylemektedir:Sandalye milletin maldr, kime isterse ona tevdi eder. Seim haricindekizorlamalar gayri meru ve gayri samimi, merdut ve menfur olduunapheyoktur. ktidara iki yzl siyasetle menfi zorlamalarla deil halkn dava vearzularna hrmet ve intibakla varmak, kanaatimizce en salim yoldur29.

Mehmet Yorgancolu, muhalifleri gafiller olarak tanmladyazsnda, Barajlarda ancak ineklerin su iebileceini, asfalt yollarda baldrplaklarn dolaacan iddia eden gafiller biraz da sabrl olmasnrensinler. Huzursuzluk yaratmamak ve sonunda mahcup olmamak iinonlarn en iyi yolu, susmak olacaktrdiyordu30.

Vatan Cephesi, G Birlii Neyi Temsil Ediyor? sorusunu soranBerkay Kaynak, bu konuda u grleri ileri srmektedir: Bu soruya dorucevap verebilmek iin DPnin dou ve iktidara geli nedenlerini bilmekgerekir.

ki byk cihan harbinin btn izlerini, sefaletini, strabn tayanson Trk nesli, kurtulu midini 1946 ylnda ilk defa seimlere giren DPyebalad. Onun bayra altnda topland, onun saflarnda mcadele etti.Milyonlar aan kitlelerin mtereken syledikleri bir tek cmle vard: YeterSz Milletindir! (...)

Douundan itibaren bir kitle partisi vasfn haiz olan bugn de yinebir takm sebebler dolaysyla bu vasfn muhafaza eden DP vatan cephesinam altnda imann tazelemitir.

28 Ali Bardk, er Cephesi, Vatan Cephesi Sizindir, 21 Ocak 1959, s. 1, 4.29 Ali Bardk, ki Yzl Siyaset, Vatan Cephesi Sizindir, 22 Ocak 1959, s. 1, 3.Ali Bardk, dier bir yazsnda da muhalefete ynelik ar eletirilerde bulunmaktadr.

rnein bkz. Ali Bardk, Tasallut ptilas

, Vatan Cephesi Sizindir, 5 May

s 1959, s. 1.Memlekette huzursuzluun ve iddetin hareket noktasn tekil eden bu er cephesini milliahlak ve fazilet muvacehesinde sadede davet ederiz. Zira tasallut iptilas ile malul bulunankof kafalarn faaliyeti hizmet deil zillet ve sefaleti davet eden bir ktlkler silsilesindenbaka trl tecelli edemez.Ali Bardk, lgilendikleri Tek Mesele, Vatan Cephesi Sizindir, 15 Mays 1959, s. 1.nsanlk emperyalist menfaat ve ideolojilerin (Komnizm) tehdidi altnda iken ve Trkiyetehdit altndayken muhalefetin ilgilendii memleket meseleleri deil, sadece iktidaragelmektir.Ali Bardk, Ahlak Cephesi, Vatan Cephesi Sizindir, 2 Haziran 1959, s. 1. er Cephesinekar Ahlak Cephesi kurulmaldr.Ali Bardk, ktidar Hrs, Vatan Cephesi Sizindir, 6 Haziran 1959, s. 1. ... CHPnin dokuzsenelik muhalefet hayatnda msbet ve yapc hibir faaliyetine ahit olamadk. CHPnin

milli iradeye dayananTBMMye kar gelmesi kazan kaldrmaktan farkszdr.30 Mehmet Yorgancolu, Pazardan Pazara: Muhalefetin Derdi; Yollar ve Barajlar, VatanCephesi Sizindir, 29 Mart 1959, s. 5.


38/102

31

Millet Partisi, 1950 seimlerinden nce DPden koparak dodu.Muhafazakar sa temsil etme iddiasndayd; bugn, bu iddiasndanuzaklat. Kyl Partisi ve Hrriyet Partisi de DPden koptu. Birer prensippartisi olarak siyasi sahada rol oynamak istedikleri halde her ikisi de 1954 ve1957de terii kabiliyet ve aktivitelerini kaybettiler. Her parti de CMP, KP ve

HP itimai muhitte siyasi fonksiyonlarn ifa edemiyecek kadar mefluhaldedir. HPyi CHP bnyesine ald. CMP, KP ile birleti, ancak mterekbir fikresahip deillerdir. Ve hangi taraf destekleyeceklerine bir trl kararveremediler.

CHP, iyi ya da kt yanlaryla lkemizde DPden sonra en glpartidir. DP ile taban tabana zt gbirlikilerin amac, Nasl olursa olsunhangi vastalarla olursa olsun DPyi devirmeye gayret etmektedirler. (...)

Senelerdir tahakkmleri altnda inlettikleri sefalet ve straplarylaalay ettikleri, Trk milletini cicili bicili hrriyet, adalet, niversite muhtariyeti,

sosyal adalet fikirleriyle avlamak isteyenlere kar; en ufak bir tehlikeye sahabrakmak istemiyen byk Trk milleti Vatan Cephesi saflarndatoplanmaktadr.

CHP hi deimemiti. Hatta daha da hainlemiti. Hkmetmekistiyordu. Bunu gerekletirmek iin her trl yolu mbah gryordu.DPyi devirmek iin her areye bavuruyordu.

Trk milleti Eskisi gibi DP saflarnda tek vcut olmak, zalim vemelunlara kar cephe olarak Trk milletinin saadet ve refah iin mcadeleetmek zaruri idi31.

Vatan Cephesi Sizindir gazetesi, Hrriyet Partisinin kendisinifeshederek CHPye katlmasndan sonra, -bunu benimsemeyerek-DPye/Vatan Cephesine geen HPlilerle rportaj yapmaya karar vermiti.Rportaj yapt kiilerden biri de kiemelik Vatan Cephesi Ocan eskiHPli eref Balkanl idi. Balkanlya, HP ileri gelenlerinden Fevzi LtfiKaraosmanolu demi ki: Bir bahar havas kt. Blkba, ben, smet Paaoturduk. Adnan Menderes vatan tehlikeye dt, gelin konualm diye bizidavet etse, kendisine vereceimiz cevap, sizinle bir masada deil, cephedebuluuruz kararn vermitik.

Balkanlya gre; HP, CKMP ve CHP birbirini hi sevmezdi.Birlemelerinin nedeni Adnan Menderesi ykmaktan ibarettir. HPyikuranlarn amac, srf bu memleket uruna alanMenderesi devirmekti32.

Vatan Cephesi ocaklarnn al ve buralarda muhalefetpartilerine ynelik ar ve sert eletirilerin yaplmas 1960 ylnn ilkaylarnda da artarak devam etti. stanbul bir Vatan Cephesi oca alnda

31 Berkay Kaynak, Vatan Cephesi, G Birlii Neyi Temsil Ediyor?, Vatan Cephesi

Sizindir, 7 Nisan 1959, s. 2.32 eref Balkanl, Neden Vatan Cephesine Geti?, Vatan Cephesi Sizindir, 6 Mart 1959, s.1, 2.


39/102

32

konuan stanbul eski valisi Mmtaz Tarhan yapt konumada, CHPyePes dedirteceiz demekte ve DPnin baarlarn anlattktan sonra unlarsylemekteydi: Yalnz bir tek noktada aczimizi itiraf edelim: Muhalefetininsafn trpleyemedik. Gz grmeyene rengi, kula duymayana ahengiduyurmak ok zordur. Yllardan beri ne yok dedilerse, hepsi bugn var oldu.

Artk pes demek mertlik ifadesi olduu halde bunun zerresini mahedeedemiyoruz. Fakat onlara pes dedirtinceye kadar azimle alacaz33.

stanbuldaki Vatan Cephesi ocak allarnda konuan stanbulmilletvekili Enver Kayaya gre, Adnan Menderesin Ege seyahatindekidavetinden bu yana, Vatan Cephesi muhalefetin tir tir titredii bir cephe halinegelmitir. stanbul milletvekili Haluk Nihat Pepeyi ise unlar ilerisryordu: Vatan Cephesi ocaklar muhalefeti ileden karyor. VatanCephesi hak yolunu bulanlarn, huzur, skun ve bar ocadr 34. PangaltVatan Cephesi Ocann alnda konuan stanbul Belediye Bakan ve DPl Bakan Kemal Aygn konumasnda muhalefeti iftirac ve NifakCephesi olarak tanmlarken, Biz seim iin deil, memlekete hizmet iinalyoruz diyordu 35. Kemal Aygn bir baka konumasnda ise ugrleri savunuyordu: Vatan Cepheleri kar taraf sinirlendiriyor. nsan hiolmazsa bu kelimeye sinirlenmez. Hereyden evvel burada Demokrat Particephesi, memleket ve millete hizmet cephesi vardr36.

DP stanbul Blteni, Trkiyedeki muhalefeti kinciler ve nifaklarkervan olarak tanmlamakta 37 ve Trkiye ile Batdaki muhalefetikarlatrmaktadr: Batda, muhalefetler daha ll, daha insafldr. Batdagazeteler daha tarafszdr. Bizdeki gibi, iktidarlar bu derece tek tarafl bu

derece k

yas

ya tenkit etmezler. Bat

da muhalefetler, kendinden olmayanvatandalara dman gzyle bakmazlar. Demokrasi ounluk rejimidir vebu ounluk halka dayandka iktidarda kalmaya devam eder. DP de bunuyapmaktadr 38.

Adnan Menderes, ubat 1960 tarihinde skenderundakikonumasnda Vatan Cephesinin kuruluunu, muhalefetin yaptklarn veDPnin baarlarn anlatmaktadr:

Trkiyemizi endieye sevk edecek, kaygulandracak bir meseleninmevcut olmadn sylemek benim gibi mesul bir Bavekil iin byk bir

bahtiyarlk tekil etmektedir. lerimiz yolunda, iktisadi kalknma hamlemizdevam etmekte ve gittike hzn arttrarak daha da genilemesi iin her trl

33 stanbulda Vatan Cephesi, Geen Pazar 4 Ocak Daha Ald, DP Blteni, stanbul,Haftann Haberleri, say 7, 3 Mart 1960, ss. 6-7.34 stanbulda Vatan Cephesi, Eypte Ocak Ald, DP Blteni, stanbul, Haftann

Haberleri, say 10, 10 Mart 1960, ss. 5-6.35 Nifak Cephesine Vatan Cephesinden Cevap: Biz Seim in Deil, Memlekete Hizmet inalyoruz, DP Blteni, stanbul, Haftann Haberleri, say 12, 24 Mart 1960, s. 1336 Belediye ve DP l Bakan Kemal Aygnn Konumas, DP Blteni, stanbul, HaftannHaberleri, say 6, 23 ubat 1960, ss. 11-14.37 Haftann inden, DP Blteni, stanbul, Haftann Haberleri, say 6, 23 ubat 1960, s.

2.38 Bizde ve Batda Muhalefet, DP Blteni, stanbu

TURK-SİYASAL-YAŞAMINDA-CEPHELEŞMELERE

Documents

Transcript of TURK-SİYASAL-YAŞAMINDA-CEPHELEŞMELERE