Sağlıkta Piyasa Aksaklıkları

Tugay Günaydın14.11.2014

Yar. Doç. Dr. Erdinç Ünal

GİRİŞ

• Neo-Klasik İktisadın «refah iktisadı» ekolüne mensup iktisatçılarca ‘’PİYASA AKSAKLIKLARI TEORİSİ‘’ geliştirilmiştir.

• Eğer piyasalarda oluşan fiyatlar gerçek kıtlıkları ve gerçek fayda ve maliyetleri yansıtmıyorsa etkin fiyatlar oluşamayacak,etkin olmayan fiyatlar da piyasa kararlarına yol gösterirken yanlış sinyaller verecektir ve kaynakların yanlış dağılmasına yol açacaktır(Arın, 1997:75).

GİRİŞ

• Piyasa başarısızlıklarının önemli bir göstergesi «gelir dağılımındaki adaletsizlik»tir.

• Piyasa aksaklıkları veya piyasa başarısızlıklarına devlet müdahalesi gerçekleşmektedir.

• Piyasa aksaklıkları teorisi devletin müdahale gerekçelerini temellendirmekle kalmayıp, bu aksaklıkları düzeltmek için kullanılabilecek ‘kamusal müdahale’ araçlarını da sunmaktadır.

KAMU MALLARI• Tanım:Toplumsal ihtiyaçların karşılanmasına

yönelik olarak üretim seviyesi ve finansmanının siyasi mekanizmalarca belirlendiği mal ve hizmetlerdir.

• Herhangi bir kamu malı, etkinliğinin sınırları belirlenmiş bir grubun üyeleri için kamusaldır.

• Ozon Tabakası(global)• Savunma Hizmetleri(ulusal)• Sıtma ile savaş(bölgesel)

KAMU MALLARI

• Kamu mallarında yaratılan faydanın büyük bir bölümünün :

• Faydasının bedeli belirlenemez.• Masrafları toplanamaz.

• Dolayısıyla bu mal ve hizmetler için, piyasa mekanizmasının en önemli ve en temel düzenleyici mekanizması olan FİYAT belirlenemez.

KAMU MALLARI

• Kollektif mallar ve çevre malları olarak adlandırılan, ortak tüketime açık mallar vardır.Bunlar:

• HAVA• SU KAYNAKLARI• ORMANLAR• DENİZLER ve• GÖLLER gibi mallardır.

Kamu malları sahip oldukları teknik ve ekonomik özelliklerden dolayı piyasaca üretilemez mallardır.

KAMU MALLARI

Kamu mallarının 2 temel özelliği bulunmaktadır.

I. DIŞLANAMAZLIK

II. RAKİP OLMAMA

I. Dışlanamazlık

• Özel mallarda maliyet ve fayda kişiseldir ve bedelini ödemeyen tüketimden dışlanır.

• Fakat kamu mal ve hizmetlerinden tüketiciyi dışlamak güç ya da imkansızdır.

• Ürün tektir, tüketim toplucadır, ortaktır.Örn:HAVA.

II. Rakip Olmama

• Kamu mallarının marjinal maliyeti sıfırdır.

• Ulusal savunma hizmetlerinin bir kişi için üretilmesiyle,toplum için üretilmesi arasında maliyet farkı yoktur.

• Dolayısıyla, tüketiciler birbirlerine karşı rakip değildirler.

KAMU MALLARI

Kamu malının klasik örnekleri;

• savunma,adalet,iç güvenlik ve sokak aydınlatması vs.’dir.

• Bu hizmetler devletçe sağlanan hizmetlerdir.

KAMU MALLARI

• Sağlık mal ve hizmetlerinin özellikle «koruyucu hekimlik hizmetleri» kısmı kamu malı özelliğine sahiptir.

• Koruyucu sağlık hizmetlerinin tüm toplumu hastalık etkenleri ve risklerinden uzak tutmaya yönelik ortak faydayı hedeflemesi bu duruma neden teşkil eder.

KAMU MALLARI

• «Kişiler kendi bütçeleri ile yaşadıkları ortamı sağlığa elverişli hale getiremezler.Çevre sağlığı, etkinlik açısından kamusal bir hizmettir(Bulutoğlu, 1981:298).

• Aşılama, ilaçla koruma gibi kişiye yönelik koruyucu sağlık hizmetleri teknik olarak bireysel görünen bir faaliyet olmasına rağmen, etkinlik elde etmek,ortak ürünü veya faydayı yaratmak için bütünü kapsayan biçimde yapılmasını gerektirmesi nedeniyle kamu malı özelliği taşır.

Koruyucu Sağlık Hizmetlerinin Kamu Malı Niteliği

• Tüketimi veya yararlanımı herkesçe ortak yapılır.• Hizmetin yararlanışından kişilerin dışlanması

istenen bir durum değildir.• Koruyucu sağlık hizmetleri tedavi edici

hizmetlere göre çeşitli üstünlüklere sahiptir.• Hastalıkları,ölümleri ve sakatlıkları ortaya

çıkmadan etkin bir biçimde önlemek ekonomik açıdan daha az maliyetlidir.

Koruyucu Sağlık Hizmetlerinin Kamu Malı Niteliği

• Koruyucu sağlık hizmetlerinin toplumda ve ekonomik etkinlikler içerisinde olması gereken büyüklüğe erişememesi olgusunun bizzat kendisi, başlı başına bir piyasa aksaklığıdır.

• Toplumlar, sigara kullanımının sonuçlarıyla baş etmede, sigaranın içiminin önlenmesine harcayacağı kaynaklardan çok daha büyük kaynak harcaması ve külfetle karşılaşırlar.

Koruyucu Sağlık Hizmetlerinin Kamu Malı Niteliği

• Koruyucu sağlık hizmetleri, ister çevreye ister kişiye yönelik olsun, devlet müdahalesinin zorunlu olduğu başlıca sağlık alanıdır.

• Aksi durumda piyasa güçlerince bu hizmet ya hiç ya da yeterli seviyede yerine getirilmeyecektir.

Tedavi Edici Sağlık Hizmetlerinin Kamu Malı Niteliği

• Tedavi Hizmetleri kişiye yöneliktir, hasta birey üzerine uygulanır.

• Ödemede bulunmayanın dışlanabildiği ve fiyatlandırılabilir bir sağlık hizmeti türüdür.

• Tedavi Hizmetleri genel olarak özel mal kategorisindedir.

Tedavi Edici Sağlık Hizmetlerinin Kamu Malı Niteliği

• Tedavi hizmetleri veya hastane hizmetleri sağlık hizmetleri içinde özel mal olma niteliğine en yakın sınıftır.

• Buna karşın hizmet yerine getirildiğinde pozitif, yerine getirilmediğinde ise negatif dışsal etkilerinin yüksek olması yarı kamu malı niteliği oluşmasına sebep olmuştur.

• Örn:Tedavi edilmeyen bir bulaşıcı hastalığın hızla yayılarak başka hastaların ortaya çıkmasına neden olması.

Rehabilitasyon Hizmetlerinin Kamu Malı Niteliği

• Rehabilitasyon hizmetleri pozitif dışsallıkları yüksek olan hizmetlerdir.

• Hastalık veya kaza sebebiyle yüksek ekonomik maliyetlerle karşılaşmış aynı zamanda gelirini kaybetmiş kişilerin uzun ve maliyetli rehabilitasyon hizmetlerinin bedellerini karşılaması çoğu zaman imkansızdır.

• Bu nedenle rehabilitasyon hizmetleri devletin başlıca müdahale alanına giren sosyal politikanın bir unsurudur.

Dışsallıklar

• «Dışsal etki kısa bir tanımla ekonomide yaratılan bir etkiye piyasada herhangi bir fiyatın oluşmamasıdır.»(Mortan ve Tokgöz, 1984:13)

2’ye ayrılır.

Negatif Dışsallıklar

• ‘Bir kişinin eyleminin diğerlerine maliyet yüklediği durumlar’dır(Stgilitz 1994:93).

• Dışsallık üreten ekonomik faaliyetlerin en önemli negatif etkileri çevre ve insan sağlığı üzerinedir.

• Negatiflik durumunu azaltmak için devlet vergi ve sübvansiyon yollarına başvurur.Sübvansiyon,devletin kişi ya da

kurumlara mal, para veya hizmet biçiminde yaptığı karşılıksız yardımları ifade eder.

Negatif Dışsallıklar

• Dışsallıkların sağlığa ilişkin sonuçlarını bertaraf etmek için müdahale politikaları uygulanmaktadır. Örn:

Ozon tabakası ve atmosferin korunmasıSigara,alkol ve madde bağımlılığını azaltılmasıBesin standartlarının kurulması

Negatif Dışsallıklar

• Kentleşme ve sanayileşme ile beraber toplu yaşam alanları çoğalması, bu negatif etkileri önemli ve göz ardı edilemez kılmıştır.

• Hastanın tedavi altına alınması,toplumun diğer üyelerini negatif dışsallıklardan ve ek maliyetlerden korur.

Pozitif Dışsallıklar• Pozitif dışsallıklar «bir kişinin eylerinin başkalarına fayda

sağladığı durumlar»dır(Stiglitz,1994:93).

• Bir mal ve hizmetin tüketiminden doğan fayda,tüketicinin dışında diğer kişilere de yansıyorsa pozitif dışsallık söz konusudur.

• Devlet, pozitif dışsallıkları ekonomiye ve topluma kazandırmak;sosyal faydayı içselleştirmek için doğrudan arz,sübvansiyon veya yasal düzenleme araçlarıyla üretimi arttırıcı yönde müdahale etmektedir.

Pozitif Dışsallıklar

• Sağlık ve eğitim hizmetleri pozitif dışsallıklara birer örnektir.

• Bir kişinin aşıyla korunması veya eğitim görmesi toplumun diğer üyelerine de fayda sağlar.

• Aile planlaması hizmetleri sağlıklı kuşaklar yetiştirmeye yardımcı olur.

• Pozitif dışsallıklar içeren sağlık hizmetlerinin sunumunu devlet yapar ve sübvanse eder.

Eksik Rekabet

• Piyasanın ekonomik açıdan etkin sonuçlar vermesi fiyat mekanizmasının işlemesine bağlıdır.

• Rekabetin aksadığı alanlarda fiyat mekanizmasının yol göstericiliği bozulur.

Tekel,Oligopol

• Bir ya da birkaç firmanın pazar payının büyük ve fiyatı etkileme gücünün yüksek olduğu piyasalarda rekabet aksar ve kaynak dağılımındaki etkinlik bozulur.

• Tekeller, toplam gelirlerinin düşmesini önlemeye yönelik olarak, mal ve hizmet üretimini sınırlarlar.

Tekel,Oligopol

• Sağlık sektörü açısından birey bazlı tekel de söz konusudur.

Örneğin;

• Mesleğinde ün yapmış,belirli bir işi üstün kalitede veya yaratıcı tarzda yapabilen tek ya da az sayıdaki kişilerdir.Bu kişiler hizmet alıcılarına karşı tekel gücüne sahiptirler.

Sağlık Emek Piyasası

• Sağlık sektöründe çalışabilmek için devletin belirlediği eğitim formasyonlarından geçmek ve lisans belgesi almak gereklidir.

• Ayrıca meslek hayatı boyunca belirli kural ve pratiklere de uymak zorunludur.

• Sağlık personeli,özellikle hekimler,kent merkezlerine yerleşmeyi tercih ettikleri için devlet hizmet dağılımını dengeli yapmak görevine sahiptir.

Sağlık Emek Piyasası

• Sağlık emek piyasasında hekim ve hasta arasında bilgi asimetrisi bulunmaktadır.

• 1979 yılında Satterthwaite tarafından sağlık piyasaları, hekim ve hasta arasındaki bilgi asimetrisi ve hastadan hastaya değişen öncelikler nedeniyle monopolistik rekabet piyasaları olarak nitelendirilmiştir.

Monopol: Herhangi bir malın üretiminin yalnızca tek bir firma tarafından yapılması ve yahut da bütün piyasaya tamamen tek bir firmanın hakim olmasıdır.

Hastane Piyasaları• Sağlık hizmeti arz eden kuruluşlar bazı yönlerinden dolayı

monopol gücüne sahiptir.

• Acil bakım ve tedavi gerektiren hastalıklarda hastaların en yakın hastaneye taşınması bir zorunluluktur.

• Seyahat etme ve araştırma seçenekleri hastanın bilincinin kapalı olmasından ötürü seçme olasılığı söz konusu olamaz.

• Böyle durumlarda yerel bazda düşünüldüğünde hastane «yerel tekel» gibidir.

Bilgi Eksikliği

• Rekabetçi piyasa modelinin en önemli varsayımlarından biri mükemmel bilgi sahipliğidir.

• Oysaki gerçek hayatta tüketiciler birçok mal ve hizmet hakkında bilgisiz veya az bilgilidirler.

• Ürün hakkında tam bir bilgi sahibi olmanın maliyetli ve imkansız olduğu çok sayıda piyasa vardır.Sağlık piyasası bunların içinde en başta gelenidir(Varian,1993:602).

Bilgi Eksikliği

• Bilgi eksikliğini gidermek için sağlık sektöründe bazı önlemler alınır. Örneğin; ilaç kutularında yer alan ilaca ait bilgiler ve tüketiciyi koruyan garanti süreleridir.

• Ortalama tüketicinin bilgi eksikliği, reklam aracılığıyla,kâr amaçlı kötü kullanımla istismar edilmemesi için sağlık sektörüne devlet tarafından reklam yasağı uygulanmaktadır.

Kaynakça

1. Sağlık Ekonomisi ve Yönetimi, Yrd.Doç.Dr. Erdinç Ünal2. Arın, T. (1997). «Anayasal İktisat ve Refah

Devleti»,Ekonomide Durum,Türk-İş Dergisi Eki, Ankara,Bahar-Yaz

3. Bulutoğlu, K. (1981).Kamu Ekonomisine Giriş, Filiz Kitabevi, İstanbul.

4. Stiglitz, J.E (1994). Kamu Kesimi Ekonomisi, Çeviren: Ö.Faruk Batırel, Marmara Üniversitesi Yayın No:549, İstanbul

5. Varian, H.R. (1993).Intermediate Microeconomics, W.W. Norton & Company, Inc., New York