Türklerde kadın şifacılar slideshare
-
Upload
sebhul -
Category
Healthcare
-
view
158 -
download
4
Transcript of Türklerde kadın şifacılar slideshare
TÜRKLERDE KADIN ŞİFACILAR
Prof. Dr. Sebahat ATAR
Tıbbın gelişimi◦ Büyüsel tıp◦ Akılcı tıp◦ Çağdaş tıp
Şifacılık, tanım Halk hekimliği tanım
◦ Hastalık ve sağlık hakkındaki inanç, tutum ve davranışlar
◦ Toplumların inanç, gelenek ve değer sistemleri ile ilgili uygulamalar
◦ Ev tedavisi
ŞİFACILIK
İnsanı bir bütün olarak görür Bedenin yanı sıra ruhun da tedavisine
dayanır. Genellikle para kazanmak için
yapılmaz Kadınlar üzerinden aktarıldığı kabul
edilir. Günümüzde de yaygın olarak
kullanılmaktadır. ◦ABD’de halkın yarısı
GELENEKSEL HALK TIBBI
GELENEKSEL HALK HEKİMLİĞİ İslam öncesi
◦Şamanizm İslam sonrası
◦Selçuklu döneminde tıp
◦Osmanlı döneminde tıp
◦Anadolu’da halk hekimliği
Antik kültürde tıp Hipoktatik okullar Orta Çağ tıbbı
◦ Cadı avı
Dünyanın en eski inanç sistemlerinden
Doğaya tapınılır Farlı coğrafyalarda izleri
var Dinden ziyade düşünce
tarzı Kurucusu, ne zaman ortaya
çıktığı bilinmiyor Her canlıda bir ruh vardır İyi ruhlar: «ülgen» Kötü ruhlar: «erlik»
ŞAMANİZM
Ayin, tören, kutsamaları yapan
İyi, kötü ruhlar ile bağlantı kuran
Hastaları tedavi eden,
Büyü, sihir yapan Gelecekten haber
veren kişi
ŞAMAN
Kutadgu Bilig◦ Kam (kahin), otacı (ilaç yapan)
Yakutlar: «oyun» Özbekler ve Kazaklar: «baksı» Uygurca: «otacı» Kırgızlar: «gan» Moğollar: «böge», «buge»,
«büü» Orhun Yazıtları, Göktürkçe
yazılı metinler: «kam» Kadın şamanlar: utkan/udagan,
ubakan, utygan (ateşi koruyan ruh)
ŞAMANIN TÜRKÇE KARŞILIĞI
Kerek tut otaçı kerek erse kam Oliglike hergiz asıg kılmaz em (1065) (İster tabip getir, ister kam, ölmekte olana
hiçbir ilaç fayda vermez)
Bu sukluk ig ol bi otı yok emi Anı emleyümez bu dünya kamı (2002) (Aç gözlülük, ilacı ve devası bulunmayan bir hastalıktır, onu bütün dünya kahinleri bir araya gelse yine tedavi edemezler.)
KATADGU BİLİG
«Durumu önceden sezen, acayip sihirleri bilen, kürek kemiğiyle fal açan falcıları, İlim-i Biçik (Kalmukların Mukaddes Kitabı) okumuş sihirbazları çağırtır.»
«Cakıp Bay, ardıç dumanıyla evi tütsüledi, davul çaldırıp, bahşıya evdeki belayı kovdurdu.»
«Kadın Şaman, bulutlara bakarak kehanette bulunur, gökte insan vücuduna benzeyen bir soğuk kara bulutun yeryüzünü kapladığını görürler. Kadın Şaman, Bahşı ve gözü açıkların tarifine göre, bu kötü haberin işareti idi.»
MANAS DESTANI
«Doğum sancısı başladığında Cakıp’ın evine bahşılar ve kadın Şamanlar toplandılar. Kadın Şamanlar, bahşılar sıçrayıp davul çalıp Umay Ana’yı yardıma çağırdılar, süt ve yağ saçarak, ardıç ağacı yaktılar.»
«evliya «Şaman» dede elindeki asasını çocuğun üzerine tutarak iyi dileklerde bulundu ‘ok yetişemeyen atlı ol’ dedi.»
MANAS DESTANI
Şamanlar genellikle uzun saçlı Şaman giysileri kadın
bedenine daha uygun Şamanlarda kendinde geçme
özelliği Erkek şamanların kadın giysisi
ile ayin yapması (yakutlarda) Özel şaman cübbesinin ön
kısmında kadın memesini temsil eden yuvarlak madeni biçimlerin varlığı
KADIN ŞAMANLAR
Geleceği bildiren rüyaları en çok kadınlar görür
Otacılık geleneğinde kadınlar daha etkin
Erkek şamanların doğum yapması ◦ Yakut şaman inancı
KADIN ŞAMANLAR
Şamanlık okumakla veya tecrübe ile öğrenilmez.
Şaman, ruhlar tarafından seçilir, göreve çağrılır.
Şaman ruhların gücünü kullanır. Ruhlar ile iletişim halindedir, gerekli
gizemli/mitsel bilgileri ondan alır. Gerçek şaman davulun, kobzanın vb
eşliğinden irticalen şaman duaları okuyan, dans eden, kendinden geçen, kozmik seyahat yapabilen kişidir.
GERÇEK ŞAMAN
Türk şamanlığı Paleolitik döneme (12-14 bin yıl önce) uzanır .◦ Baykal, Altay kaya resimleri◦ Sibirya’da M.Ö. 1700-1300, mezar kazıları giysileri
ile gömülmüş kadın şamanlar Büyüsel düşünceden dinsel düşünceye
geçişte bir aracı kurum Ersoy T, 1996
Şamanlığın ilk ortaya çıkıp yayıldığı bölgeler: Türk Moğol halkları (Kuzey Asya), Himalaya Dağları insanları, Kore, Japonya, Aborjinler
Avcılık dönemi, ataerkiL düzene geçiş ile erkek şamanlar
ŞAMANLIĞIN GELİŞİMİ
En güçlü ve etkili şamanlar kadın
Kadın doğasında şamandır.◦ Çukçi atasözü
İlk şamanlar kadınlar ◦ Eski ted yöntemlerini bilen ve
uygulayan kadınlar Kadın şamanların
toplumsal statüsü yüksek Türklerde kadın şaman ile
ilgili az bilgi var
TÜRKLERDE KADIN ŞAMAN
Genelde şaman uygulamalarında kadın-erkek farkı yok◦ Vergi toplar◦ Ruhları öteki aleme götürülür◦ Parçalanır, yeniden toplanır
ve şaman olarak geri döner◦ Şaman olma ritüeli farklı
değil◦ Şaman gibi gömülür
Erkek şaman yok ise kadın şaman çağırılır
TÜRKLERDE KADIN ŞAMAN
Ruhlar ile cinsi ilişkisi var Erkek şamanlar evlenip çocuk sahibi
olabilir Kadın şamanlarda evlenmek/çocuk
sahibi olmak yasak◦ Doğumdan sonra şaman güçlerini
kaybedeceği inancı◦ Ev işleri ve çocuk bakımı ile uğraşan kadının
ruhsal aleme açılamayacağı inancı
KADIN ŞAMANLARDA AİLE YAŞANTISI
Hastaları iyileştirmek Ölen adamın ruhunu öteki dünyaya götürmek Kısırlığı tedavi etmek Fal bakarak gelecekten haber vermek Evi kötü ruhlardan temizlemek Kurban sunmak Mevsim ritüellerini düzenlemek Sığırlara ve atalara zarar veren ruhları kovmak Kayıp şeylerden haber vermek Kehanette bulunmak Yağmur yağdırmak
KADIN ŞAMANLARIN İŞLEVLERİ
Amaç ruhların insana verdiği/vereceği zararın önlenmesi
Şamanlık kültüre özgü olduğundan tedavi yöntemleri de kültüre özgü
Hastalık tedavisi şaman uygulamaları arasında en yaygın olanı
Üçlü yapı var: kam, hasta, seyirciler Bütün hastalıkları tedavi eder
◦ Delilik, bayılmalar, sinir hastalıkları, kısırlık, iktidarsızlık, diğer hastalıklar (kalp, mide, göz, baş, vb)
KADIN ŞAMANLAR ve ŞİFACILIK
Tedavi etmek şamanın görevi◦ Kırgız kadın şaman Kaliypa
Kadın şamanların tedavi edici gücü yüksek Şaman iyileştirme amacıyla çeşitli ritüellerden
yararlanır Şaman inancına göre
◦ Kötü ruhların insan bedenine girmesi◦ İnsanda olan «kut» çalınıp yenmesi insanı hasta eder
Altay-Sayan Türkleri, Yakutlar Şamanlar bitki ve ilaçlardan ruhu iyileştirmede
yararlanır, otacı ise bedeni iyileştirmede yararlanır
Ruhsal bozukluğu olanları tedavi etmesinin sırrı
KADIN ŞAMANLAR ve ŞİFACILIK
Hayvan kurban ederek iyileştirme
Küçürük Hasta organı emerek
dışarı tükürmek Ateş ile iyileştirme Titreme ve şarkı
söyeyerek iyileştirme Su ile ted Korkutmak ile ted Cinsi organını gösterme Çıplak kamlık yapma
DAHA ÇOK KADIN ŞAMANLARA ÖZGÜ TEDAVİ UYGULAMALARI
Şamana verilen hediyele «astı» denir Astı için hasta ile önceden rızalaşır Kurban astıya dahil değil Astı davul hakkı için alınır Astı ne kadar çok olursa sağalma o
kadar çabuk olur.
TEDAVİ KARŞILIĞI
Kurumsallaşma ve gelişme Konya’da şifahane ve bimarhane Çok sayıda hastane
◦ Divriği, Çankırı, Kastamonu, Tokat, Erzurum, Erzincan, Mardin, Amasya
SELÇUKLU DÖNEMİNDE TIP
Hastaneler yapılmaya devam eder.
Fatih, Hekimbaşılık (Reisu’l-Etibba)
II Bayezid, Edirne’de cüzzamhane, akıl hastanesi
Tıp adamlarına büyük önem verilir.
OSMANLI DÖNEMİNDE TIP
Hastalar ustası: Hastalanan cariyeler ile ilgilene kadın
Hastalar kethüdası kadın: Hastalanan cariyelerin bekçisi
Hekime kadın Kabile
OSMANLI SARAYINDA KADIN HEKİMLER
Güvenilir bilgi veren dökümanlar mevcut.
Harem içinde hastane (Edirne, Beyazıt, Topkapı)
Cariyeler Hastanesi Yıldız Saray’ı, 1872, Tabibe
Gülbeyaz Hatun 19. yy ikinci yarısına kadar
hekime kadınların saraylarda görevlendirilir.
Osmanlı Saraylarında kadın hekimler
OSMANLI İMPARATORLUĞUNDA KADIN HEKİMLER
Şerafeddin Sabuncuoğlu(1385-1470)
Hekime/tabibe◦Şerafettin
Sabuncuoğlu - Cerrahiyet’ül Haniye
Karı Hekime◦akt.Sarı 1998
Osmanlı Sarayında aylık ile çalışan kadın hekimler◦Tabibe Gülbeyaz
Hatun, Yıldız Sarayı, 1872
◦Morti tabibe, 19. yy Uluçay, 1970
Cerrahiyetü’l Haniye-Şerafettin Sabuncuoğlu
Son iki bölüm doğum ile ilgili ◦ Tabibe: kadın hekim Tabip: erkek hekim ◦ Kadınları ameliyat eden kadın hekimlerin
minyatürü var Hermafrodit hemoroid Kapalı kızlık zarı siğil
Osmanlı Döneminde kadın hekimler
Kabile: ebe◦ Ölü ceninin (dölüt)
alınması ◦ Kapalı anüs açılması◦ Doğal yoldan
doğmamış canlı dölüte yapılan uygulamalar
Cerrahiyetü’l Haniye-Şerafettin Sabuncuoğlu
Morti tabibe Karı hekime
◦ Veliaht Süleyman’ın hizmetinde
Mezar taşı kitabeleri◦ «1802-Alas, kadın
hekim kendi hastalığını iyileştiremedi.»
Osmanlı Döneminde kadın hekimler
Dışardan kadın şifacılar davet ediliyor. Cemalzade Mehmet Efendi, Saray-i Atik
◦ Ferniyaz Kalfa, Lalezar Kalfa, Nazenin Kalfa’nın tedavileri için
◦ Hekime kadın saraya davet edilir. d’Ohsson, 18. yy, İsveç Elçisi Ali Rıza Bey, Abdülmecit’in tedavisi için
çağrılan Meryem Kadın Abdülaziz Bey, 1910
Saraya dışardan davet edilen kadın hekimler-şifacılar
14. yy kadar tarihi gider Karacaahmed, Afyon Abdülaziz Bey, hekimlik
becerisi Tek hastalık tedavisi Törensel uygulama Aşıcı kadın
◦ Lady Montagu, 1717
Osmanlı Döneminde «ocaklı şifacılar»
Hekim kadın◦ Bel soğukluğu
Kırbacı kadın◦ Mide hastalığı ve ishal
Keyci kadın◦ Dağlama ile ted
Alazcı kadın Kenhal
◦ Göz ted
Osmanlı Döneminde «ocaklı şifacılar»
Kelliği ted eden kadın
Kurşun döken kadınlar: ◦ Çocuklarda:
uykusuzluk, nöbet geçirme
◦ Erişkin kadınlarda baş ağrısı, kusma, gerginlik
Osmanlı Döneminde «ocaklı şifacılar»
Kadınlar ebelik yapıyor Sıklıkla anneden kızına veya
yakın akrabasına aktarılıyor Sarayda ücretli veya
dışardan çağırılan ebeler var Abdülaziz Bey, üç çeşit ebe
var. ◦ Saray-ı Hümayun ebesi◦ Kibar ebesi◦ Ahad-i nas ebesi
◦ İlk ebe Niğdeli Kamile
Osmanlı Döneminde ebelik
Bazı ebeler lakabı veya doğum yeri ile biliniyor
Gümüş Çakılı ebe, Eli Güzel ebe, Küpeli ebe, Fuçulu ebe, Kız ebe
Düşük yaptırma yasak
Osmanlı Döneminde ebelik
20. yy başından itibaren kadın hemşireler var
Anne, kız kardeş, eş doğal hemşire
Resmi hemşirelik eğitimi, 1914; Besim Ömer Paşa
Kayyum, erkek hemşire Saray/harem hastanesinde
«nineler», «analar» Baş hatun Resmi hemşirelik eğitimi 20.
yy başı İlk hemşire Safiye Hüseyin
Osmanlı Döneminde hemşirelik
Gerektiğinde kadın erkeği, erkek kadını tedavi edebilir ◦ Hz. Muhammed Dönemi, Ümmiyetü’l Gaffariye◦ Cerrahiyetü’l Haniye, 1. Cilt, Bölüm 9, 61, 71◦ Sabuncuoğlu: «İşin ehli tabibe avret yok ise …F◦ Afyonkarahisar mahkeme kayıtları, 1654 yılı,
davacı Hasan karısı Zülfi’yi ameliyat eden cerrah Hüseyin…
◦ Afyonkarahisar, mahkeme kayıtları, 1691 yıl, hasta Zeynep, cerrah Abdurrahman’a yazılı izin veriyor
◦ İngiliz Sefirliği’nde görevli Robert Withers, 17. yy
Farklı cinsiyetten hekime muayene olma
Haremde erkek hekimler de çalışıyor
Cerrah İbrahim 1599 yılında Edirne Sarayı’ının hareminde göreve başlar-Sultan Mehmet III
Hareme çağrılan hekimler◦ Dr. Sigmund Spitzer
(Avusturya), 1845, Sultan Abdülmecid’in eşi Bezm-i Alem
◦ Vahid Bey, Besim Ömer Paşa Mekteb-i Tıbbiye kayıtları
Farklı cinsiyetten hekime muayene olma
1842’de yapılan kanun uyarınca resmi yoldan sadece ebelik eğitimine izin verildi.
19. yy ikinci yarısında geleneksel yöntemlerle tedavi yasaklandı
Resmi tıp eğitimi için bayan öğrencilere 1922 yılında izin verildi.
Kadın hekimlerin eğitimi
Geleneksel ted. Yapanlar◦ Hoca◦ Orumçu (hastalığı
önceden haber veren)◦ Şeyh◦ Okuyucu-üfürükçü◦ Ocaklı◦ İzinli
Anadolu’da halk hekimliği
Tedavi etme kudretini ailesinden alır Şaman’ın günümüze gelmiş şekli Belirli hastalıklar ile uğraşırlar
◦ Sarılık ocağı, kısırlık ocağı, sıtma ocağı vb Genellikle kadın Kadın ocaklılar daha yetkin Geçimlerini başka yollardan sağlar «elverme» töreni ile tedavi gücü
devredilir Kan bağıyla yetki almayan ocaklıya
«izinli» denir.
Ocaklı
Irvasalama: vücudun dışından yapılan, psikolojik etkilemeye dayanan hareketler-kurdeşen, siğil, uçuk, vb
Parpılama: hastanın vücudunu çizme, kesme, delme, dağlama vb
Tütsüleme Kurşun dökme Göbek kaymasını düzeltme Dalak kesme Hacamat
◦ Kuru hacamat◦ Kanlı camat ◦ HT, göz hast, sırt ağrısı, şişmanlık
Halk Hekimliği tedavi yöntemleri
Nazarlık, muska, hamayıl vb taşıma Kırık-çıkık tedavisi Sünnetçiler İğneciler Dişçi berberler Yerli ebeler
Halk Hekimliği tedavi yöntemleri
Sülük tutma◦ Göz, baş, sırt, ayak
ağrısı◦ Romatizmal hast.◦ Şişmanlık ◦ Hemoroid◦ Yara, çıban, şişlik
Alazlama ◦ Metal/tahta◦ Kimyasal mad◦ Bitkiler
Kaplıca tedavisi Em (halk ilacı)
Halk Hekimliği tedavi yöntemleri
Koca◦ Evli çitfin erkeği◦ Yaşlı ◦ Büyük, ulu, bilgi, saygıdeğer
Karı◦ Evli erkeğin eşi◦ Yaşlı, ihtiyar kadın
Kocakarı◦ Ulu/saygıdeğer/bilge yaşlı kadın
Kocakarı ilaçları-Prof. Dr. Hüsnü Can Başer Anadolu mitolojisinde kocakarı
◦ Büyük ana, ilahların anası, tanrı anası
Kocakarı ilaçları
İbn-i Şerif, 15. yy, Yadigar
Koruyucu amaç ile ilaçlar ilkbaharda alınıyor
Evliya Çelebi, 17. yy, Edirne, gül suyu satan kadınlar
Çingene kadınlar Abdülaziz Bey,
tosbağacı kadınlar
Kocakarı ilaçları
Kırsal kesimde halkın doğaya yakın olması Gelenek ve kültürün etkisi Sağlığa para ayırmama, doktor için büyük
merkeze gitmeme Bitkisel tedavinin kırsalda kolay
bulunması ve ucuz olması Modern tıbbın tedavi edemediği
hastalıklar Kadınların mahremiyet gibi nedenlerle
hekime gitmemeleri Yaşlıların tercihi
Bitkisel tedavi (em) tercih nedenleri
Tedavi şekilleri: çay, hap, çiğ, macun, şurup, toz, vb
Çayların hazırlanışı◦ İnfüzyon (papatya, nane,
civanperçemi, vb)◦ Dekoksiyon (söğüt
kabuğu, meyan kökü, vb)
◦ Soğuk maserasyon (keten tohumu, hatmi kökü)
Bitkisel tedavi
Allerjik reaksiyon Mide rahatsızlığı Elektrolit
dengesinde bozulma
Alışkanlık/bağımlılık
Diğer ilaçlar ile etkileşim
Diğer zararlı etkiler
Bitkisel çayların riskleri
Tedavi alanında kadın şifacıların her dönemde önemli rolü var.
Modern tıptaki gelişmelere rağmen geleneksel tıp uygulamaları günümüzde yaygın olarak kullanılmaya devam ediyor.
Geleneksel tıp uygulamalarında zengin bir kültüre sahibiz.
Bu kültüre sahip çıkmalıyız.
Sonuç