Türkler, Slavlar ve Bulgarlar›n Kökeni

TÜRKLER ‹LKÇA⁄599

o¤u bilim adam›, M.S. 1.’den 10. yy.’a kadarkiÇin, Bizans, Arap ve Bat› Avrupa kaynaklar›n-da ad› geçen Bulgarlar›n veya Bulgaristanl›la-

r›n, bugün Balkan veya Tuna Bulgaristan’›ndaki nüfu-sun ço¤unlu¤unu oluflturan Bulgarlarla çok az ortak fle-yinin oldu¤unu kesin bir do¤ru olarak kabul eder.“Random House Webster’s College Dictionary” gibiyayg›n sözlüklerde bile, Bulgarlar (Bulgars) “M.S. 7.yy. sonunda Güney Balkanlar’da bir devlet kuran” ve“900 y›l›na kadar yerli Slav nüfus taraf›ndan büyük öl-çüde asimile edilen bir Türk halk›” olarak tan›mlan›r.Ayn› sözlü¤e göre Bulgaristanl›lar (Bulgarians) ise,Bulgaristan’›n bir Güney Slav dili konuflan yerel ya dayerleflik halk›d›r.”1

Bununla birlikte herfley, Bulgarlar›n Slav kökenihakk›ndaki derin köklere dayanan efsanenin, tamamende¤ilse bile büyük ölçüde, siyasi de¤erlendirmelerdengüdülendi¤ini göstermektedir. Mauro Orbini’nin ‘Slav-lar›n Krall›¤›’n› yay›nlad›¤› 1601 y›l›na kadar, hemenherkes Bulgarlarla Slavlar aras›nda aç›k bir ayr›m yap›-yordu. Büyük ve birleflik bir Slav imparatorlu¤unun or-taya ç›k›fl›n› görme arzusundaki MauroOrbini, Gotlar, Hazarlar ve hatta Et-rüskler gibi kesinlikle Slav olmayanpekçok halka bir Slav köken izafe etti.Do¤al olarak Bulgarlar da Slav ailesinedahil edildiler. Bu ba¤lamda Mauro Or-bini’nin ayr› Slav milliyetlerinin varl›¤›-n› inkar etti¤ini ve Rus, Leh, Çek, Slo-vak, Sloven, H›rvat ve S›rplar› bir ve ay-n› milletin kabileleri kabul etti¤i belir-tilmelidir.2

Bir sonraki aflamada, Romen veBulgarlar›n Slav kökeni hakk›ndaki id-dia Rusya taraf›ndan, bu iki millet Rus-ya’n›n ‹stanbul ve Bo¤azlar’a do¤ru ge-nifllemesinde yol üzerinde bulunmas›gibi basit bir sebeple güçlü bir flekildedesteklendi. 1769’daki bir bildirgesinde

Rus Çariçesi 2. Katerina (1762-1796) Moldova, Roman-ya (Wallachia), Karada¤, Bulgaristan, Bosna, Hersek veArnavutluk ‘Slavlar›n›n’ Balkanlar’a Rusya’dan geldikle-rini iddia ediyordu. Bu yüzden onlar, Osmanl› Devleti’-ne sald›rmak üzere olan Rus ordular›na yard›m içinTürklere isyan etmeliydiler.3

Osmanl› yönetimine karfl› d›fl destek arayan pekçokBulgar milli önderleri, Rusya’n›n Panslavizm propagan-das›ndan gayet çabuk etkilenir hale geldiler. Ruslar› veS›rplar› hiç sevmeyen, Bulgar ulusal hareketinin babas›Hilandarl› Paissi bile Orbini’nin Bulgarlar›n Slav asl›hakk›ndaki sav›n› hemen kabul etti. Gerçekte o, eskiBulgar Çarl›¤›’n›n yeniden kurulmas›n› düfllüyordu veTürklerle muhtemel bir akrabal›k üzerine bir ipucu bilesözkonusu de¤ildi. Bu sebeple, Bulgarlar›n hem Slavlar-la, Ruslarla, hem de Türklerle akraba oldu¤unu söyleyenzaman›n›n yayg›n efsanesini kasten çarp›tt›. Kendi ‘Slav-Bulgar Tarihi’nde, Türklerle iliflkiyi tamamen görmez-den geldi.4

Yukarda da dile getirildi¤i gibi, 1601’e kadarki tümyaz›l› kaynaklar, birbirine tamamen yabanc› ve s›k s›k da

düflman olarak görülen Bulgarlar ileSlavlar aras›nda kesin bir ayr›m yapar-lar.5 Örne¤in, 11. yy. sonlar›nda birBulgar yazar, aç›kça Bulgarlar›n sadece‘Kumanlar›n üçüncü k›sm›’ oldu¤u ka-n›s›ndad›r. Onun gözünde Bulgarlar ileKumanlar aras›ndaki tek fark, Bulgar-lar›n H›ristiyan, Kumanlar›n ise halapagan olufludur.6

De¤iflik Slav halklar aras›nda kay-dade¤er farklar›n oldu¤u 13-14. yy.’lar-da da, yabanc› gözlemciler Slavlar›nBulgarlar veya Ulahlar ile do¤rudan biriliflkisi olmad›¤›n› tam olarak dile ge-tirmiflilerdir. Bu yüzden, VenedikliAndrea Dandolo, bu dönemde tek birtane bile Güney Slav, Bulgar veya Ulahdevletinin olmad›¤› halde, Dalmaçya

Ç

PROF. DR. PLAMEN S. TZVETKOVSofya Yeni Bulgar Üniversitesi / Bulgaristan

Çeviren: Osman Karatay

Altaylardan k›m›z kab›

TÜRKLER ‹LKÇA⁄600

hakk›nda Güney Slavlar›n›n ülkesi diye yazarken, Bul-garistan’a Bulgarlar›n, Romanya’ya da Ulahlar›n ülkesider. H›rvatlar Macarlar›n hakimiyetinde bulunurken,S›rplar pekçok knezlik aras›nda bölünmüfltü. Bulgarlarise en az›ndan on farkl› krall›k ve knezlik halinde yafl›yor-lard› ve en az iki adet Romen veya Ulah devleti vard›.7

Bilim adamlar› s›k s›k, Bulgarlar›n Slav özellikleri-ne bir delil olarak, çok say›da birincil kaynakta geçen“Slavlar veya Bulgarlar”, “Bulgaristanl› Slavlar” veya“Bulgar denilen Slavlar” gibi ifadelere gönderme yapar-lar. Ancak anlam aç›kt›r: Bu kaynaklarda belirtilen halk,Bulgarlar de¤il, ya bir zaman Bulgar yönetiminde kal-d›klar›, ya da Bulgaristan’dan göçtükleri için Bulgar di-ye adland›r›lan Slavlard›r. Imre Boba’n›n iflaret etti¤i gi-bi, Panonya, Yukar› Mezya(Moesia) ve Karpat Slavlar›,buralar 9 ve 10. yy.’lardaBulgar devleti s›n›rlar› için-de bulundu¤u için, “Sclaviex Bulgariae” (Slavlar veBulgarlar) olarak tan›mlan›-yordu.8

fiimdiki Bulgarlar›nSlav kökeni hakk›ndaki sav›arkeolojik veriler de do¤ru-luyor görünmemektedir. Üçtarihi bölge Mezya, Trakya ve Makedonya’da Slav çöm-lekçili¤i, Slav yerleflimleri, hatta mücerret Slav mesken-leri bulmak için çok çaba gösterildi ancak sonuçlar büyükölçüde kuflkuland›r›c›d›r. Baz› bilginler, Balkanlar’dakipek çok yerde bulunan ilkel ve kaba çömlekleri Slavlar›nürünü olarak ilan etmekte acele ettiler. Ancak bu çömlek-çilik eski Trakyal›lara özgüdür ve Romen arkeologlarbunlar›n yerel ‘Dridu’ kültürüne ait oldu¤u inanc›ndahakl› görünmektedirler.9

Zaten acemice çömleklere dayanarak belli bir milli-yet hakk›nda hüküm vermek mümkün de¤ildir, çünkübunlar nihayet oldukça ilkel teknolojideki yerel ev ürü-nünden baflka bir fley de¤ildir. Ayn›s› profesyonel çöm-lekçilik de¤ildir ve bu ba¤lamda, bugünkü Bulgaristanve Makedonya topraklar›nda bulunan ustaca çömlekler,‹dil Bulgaristan’›ndaki ustaca çömleklerle ayn› de¤ilsebile oldukça benzerdir.10

Hatta Pliska ve Preslav gibi Ortaça¤ flehirlerininmimarisinin Slavlarla hiçbir ilgisi yoktur, aksine harabe-leri bafll›ca, Asya’dan Avrupa’ya uzun yollar›nda bir za-manlar Bulgarlar›n yaflad›¤› topraklarda bulunan flehir-lerin mimarisi ile akrabad›r.11

Bulgaristan veya Makedonya’da bulunan hementüm kafatas› ve iskeletlerde öyle bir Slav özelli¤i yoktur.Ayn›s›, pek çok uzmana göre di¤er güney Avrupal›lar-dan ayr›lan ama Ortaça¤ Bulgarlar›n›n ›rk özellikleri ileayn› olan bir mahalli Akdeniz ›rk›na mensup olan günü-müz Bulgarlar› için de geçerlidir. Öte yandan, GüneyAvrupa ›rk tipi do¤u ve bat› Slavlar›ndan tamamen fark-l›d›r. Ortaça¤ Slav mezarlar›nda bulunan kafataslar›nda

güney Avrupa unsurlar› bulunmamaktad›r. Bu GüneySlavlar›, yani S›rp ve H›rvatlar, güney Avrupa alt›rk›n›n‘Dinar’ denilen tipine aittirler. S›rbistan ve H›rvatis-tan’daki Ortaça¤ Slav mezarlar›ndaki kafataslar›, Bulga-ristan ve Makedonya’dan tamamen ayr› olan gerçek Slavalt›rk›n›n tüm özelliklerine sahip iken, bu Dinar tipiovalarda daha az belirgindir. Baflka bir diyiflle, S›rp veH›rvat olaylar›nda Slav ve önemli miktarda yerli unsur-lar›n kar›fl›m›ndan bahsedilebilirken, Bulgar alt›rk›, Slav›rk tipinden tamamen farkl›d›r. Burada tabii ki, Bulgar-lar›n flimdi ve eskiden ‘saf bir ›rk’ oldu¤unu söylenme-mekte, fakat herfley Bulgar alt›rk›n›n kesinlikle Slavlar-la Slav olmayan unsurlar›n bir kar›fl›m› olmad›¤›na ifla-ret ediyor görünmektedir. Bulgarlar, ‹raniler, Balkanyerlileri ve belli miktarda Mo¤olsular›n (Mongoloid) bir

kar›fl›m› idi.12

Bulgarlar›n kökeni hak-k›ndaki Slavc› sav, esas ola-rak bugünkü Bulgarlar›n birSlav dili konufltu¤u delilinedayand›r›l›r. Gerçekten de,pekçok dilbilimci Bulgarcakelimelerin yaklafl›k yüzde80’inin di¤er Slav dillerindeaz çok benzerlerinin oldu¤u-nu iddia eder. Ancak bu ke-limelere yak›ndan bir bak›fl,

Slav deyifller flüphesiz Hint-Avrupa ailesine ait olsa da,hem Bulgarca’da hem de bütün Slav dillerinde bulunançok fazla kelimenin Hint-Avrupa’dan ziyade Ural-Altaykökenine sahip oldu¤unu keflfetmeye yol açar. Örne¤in,‘tovar’ (mal), ‘kniga’ (kitap), ‘jupan’ (yönetici, çoban) ve‘otets’ (baba, ata) gibi kelimelerin muhtemelen Slav dil-lerindeki erken Altay al›nt›lar› oldu¤u uzun süredir söy-lenir. Ayn› flekilde Bulgarca ‘dyado’ ve Slavca ‘ded’,Türkçe ‘dede’ ile ilgili olabilir. Bulgarca ‘vruh’ ve Slavca‘verh’ (doruk) kelimeleri Çuvaflça ‘vur’, Mo¤olca ‘oroi’ veMacarca ‘orr’ ile aç›kça ayn› köktendir. ‘Su’ için Bulgar-ca ve Slavca kelime ‘voda’ aç›kça Almanca ‘wasser’ ile il-gilidir, ama Mordvaca ‘ved’e daha yak›nd›r. Ayn›s› ‘olo-vo’ (Bulgarca ve Slavcada ‘kurflun’; Macarcas› ‘ólom’),‘med’ (Bulgarca ve Slavcada ‘bal’; Mordvaca ‘med’ veMacarca ‘méz’), ‘beg’ veya ‘byag’ (Bulgarca ve Slavca’da‘kaçmak’; K›rg›zca’da ‘beige’, Do¤u Türkçesi’nde ‘paige’ve de¤iflik Fin-O¤ur dillerinde ‘poktem, ‘potta’ and‘fut’), ‘pol’ veya ‘polovina’ (Bulgarca ve Slavcada ‘yar›m’;Mordvacas› ‘pele’), ‘slovo’ (Bulgarca ve Slavca ‘söz’; Ma-carcas› ‘szó’, Türkçesi ‘söz’), ‘tsvet’ veya ‘tsvyat’ (Bulgar-ca ve k›smen Slavca ‘renk’ veya ‘çiçek’; Çuvaflças› ‘çeçek’,Türkçesi ‘çiçek’); ‘sveti’ (Bulgarca ve Slavca ‘›fl›mak’;Macarcas› ‘süt’), ‘tegne’ veya ‘teji’ (Bulgarca ve Slavca‘a¤›r gelmek’; Türkçe ‘takmak’ ve Ön-Bulgarca ‘tagrogi’ile özdefllefltirilebilir), ‘koza’ (Bulgarca ve Slavca ‘keçi’;Çuvaflças› ‘kaçaga’ ve Türkçesi ‘keçi’), ‘vodi’ (Bulgarca veSlavca ‘ (klavuzca) götürmek’; Mordvacas› ‘ved’), ‘dee’veya ‘dyava’ (Bulgarca ve Slavca ‘yapmak’, Mordvacas›‘tej’), ‘pifle’ (Bulgarca ve Slavca ‘yazmak’, Do¤u Türkçe-sinde ‘pit’ ve Mo¤olca’da ‘biçi’), ‘meri’ (Bulgarca ve Slav-

‹til bölgesi Proto Bulgarlar, Türk Bulgar fiehri (10. yy.)

TÜRKLER ‹LKÇA⁄601

ca ‘ölçmek’; Macarcas› ‘mér’), ‘pali’ (Bulgarca ve Slavca‘›fl›tmak’; Mordvacas› ‘pal’) kelimelerine de uygulanabi-lir. Hatta ‘edin’ gibi bir say› (Bulgarca ve Slavca ‘bir’)Macarca ‘egy’ kelimesiyle iliflkilendirilirken, ‘devet’(Bulgarca ve Slavca ‘dokuz’) rakam›n›n Hint-Avrupa pa-raleli yoktur, lakin muhtemelen ön-Bulgarca ‘dokuz’olan ‘tovir’ ile ayn› kökenden gelebilir.

Bütün bu kelimeler ve di¤er birço¤u, e¤er ça¤daflBulgarcadaki Slavca kelimelerden ziyade Slav dillerinde-ki Bulgarca kelimeler de¤ilse, erken Ural-Altayca görül-meli. Slav ve Hint-Avrupa dillerinde hiç olmayan ve bu-na karfl›l›k Altayca veya Fin-O¤urca karfl›l›klar› olan ‘bi-ser’ (inci), ‘beleg’ (iz, belge), ‘belçug’ (bilezik), ‘bubrek’(böbrek), ‘paflenog’ (bacanak), ‘toyaga’ (baston, dayak),‘kapiflte’ (tap›nak), ‘kumir’ (put), ‘kuflta’ (ev), ‘kani (ça-¤›rmak), vb. çok fazla say›da Bulgarca kelimenin varl›¤›bu varsay›m› do¤ruluyor gözükmektedir.

Öte yandan hem ça¤dafl Bulgarca hem de Ön-Bul-garca çok say›da Hint-‹ran kelimeleriyle birbirinden ay-r›l›r. Bu yüzden, örne¤in, ‘Bog’ (Tanr›)kelimesi bütün Slav dillerinde vard›rama bir Hint-‹ran kelimesiyle ilgili gö-zükmektedir. ‘Bogatur’ veya ‘bagain’(Ortaça¤ Bulgaristan›’nda seçkinlerinsanlar›) gibi Ön-Bulgarca kelimeleraç›kça ‘Bog’dan türetilmifltir. Öte yan-dan ‘san’ (san, unvan), ‘delva’ (çanak),‘stopan’ (sahip, usta, koca, a¤a), ‘Aspa-rukh’ (Esperik, Tuna Bulgaristan›’n›nilk han›) ve di¤er birçok kelime Hint-‹ran kökenlidir, fakat di¤er Slav dille-rinde yoktur.

Kelimeler bir dilden di¤erine ko-layca geçer ama ayn› fley ses yap›s›(phonetics) ve biçim (morphology)için geçerli de¤ildir. Bu ba¤lamda,ça¤dafl Bulgarca Slav dillerinden aç›kflekilde farkl›d›r ve ayn› zamanda ça¤-dafl Bulgarcan›n hem Ural-Altay dille-ri, hem de Ön-Bulgarca ile bariz akra-bal›¤› vard›r. Öte yandan, hem ça¤dafl,hem de eski Bulgarca Ural-Altay veHint-‹ran özelliklerin özel bir kar›fl›m› olarak görünür.

Eski ‘ae’ sesinin telaffuzuna göre ça¤dafl Bulgar-can›n iki a¤›z toplulu¤una ayr›lmas› da di¤er Slav dil-lerinde görülmez. Örne¤in ‘byag’ (kaçmak) sözcü¤übugün Bat› Bulgaristan ve Makedonya’da ‘beg’ fleklin-de söylenir. Bu bölünme, bir zamanlar bir tarafta Aspa-rukh’un Bulgarlar›, öte tarafta Panonya Bulgarlar›n›nyerleflti¤i alanlara denk düfler. Ön-Bulgarcada ‘ae’ sesi-nin varl›¤› fikrini, Ön-Bulgarca karakteri iyi bilinenbir gerçek olan ‘belyazvam’ ve ‘beleja’ (iflaretlemek,belgelemek) gibi biçimler takviye eder.

Türkçe gibi, ça¤dafl Bulgarcada Slav dillerinden ‘ö’sesinin varl›¤› ile ayr›l›r. Bu seslerin baz›lar›, Eski Slav-ca’n›n Kiril-Metod nüshas›nda olan ve halen Lehçe’de

bulunan genizden ç›kar›lan ‘o (n) ’ gelir. ‘To (n) gan (do-¤an) gibi Ön-Bulgarca kelimelerin gösterdi¤i gibi, bugenizden ç›kan ses Ön-Bulgarca’ya da özgü idi. BelkiTürkçenin etkisiyle bu kelime ça¤dafl Bulgarcada ‘do-gan’ fleklinde de¤iflti.

Ural-Altay dillerinin aksine, hem ça¤dafl, hem de es-ki Bulgarcada ses uyumu yoktur. Ön-Bulgarca için ‘di-lom’ (y›lan),13 ‘flegor’ (s›¤›r),14 ‘tovir’ (dokuz) vb. kelime-ler bu kan›y› güçlendirir. Yine de, kimi bilginlere göre,ça¤dafl Bulgar a¤›zlar›n›n en az›ndan bir veya ikisindeses uyumunun kal›nt›lar› vard›r. Örne¤in ‘flapka’ (flapka),‘jaba’ (kurba¤a) ve ‘çafla’ (kap) gibi kelimeler bu a¤›zlar-da ‘flepki’, ‘çefli’ ve ‘jebi’ haline gelir.15

Ça¤dafl Bulgarca ‘l’, ‘n’ ve ‘r’ yar›m seslilerinin yu-muflak ve sert biçimlerinin olmamas›yla da Slav dille-rinden belirgin flekilde ayr›l›r, ama ‘ç’, ‘fl’ ve ‘j’ninHint-Avrupa ‘k’, ‘x’ ve ‘g’ ve ‘k’, ‘s’ ve ‘z’ye karfl› gel-mesiyle hem Bulgarca, hem de Slavca deyifller Hint-Avrupa dillerinden ayr›l›r. Sofya’da 1989’da yap›lan

Uluslararas› 6. Güneydo¤u Avrupa Ça-l›flmalar› Kurultay›’na sundu¤u birbildiride, Avusturyal› dilbilimci Gal-ton, bu ‘Slavca’ seslerin Ural-Altay kö-kenli oldu¤una iflaret etmifltir.

Ça¤dafl Bulgarcan›n kuflku götür-meyen bir Hint-Avrupa özelli¤i üç cin-sin varl›¤›d›r. Hem Bulgarca, hem deSlav dillerinde eril isimler, örne¤in, ge-nellikle bir sessizle, diflil isimler genel-likle ‘a’ ile ve ortal isimler ‘o’ veya ‘e’ ilebiter. Eski Bulgarcada cinsiyetin olupolmad›¤›n› söylemek çok zordur. Ancak‘beleg’ (eril), ‘toyaga’ (diflil) ve z›rh an-lam›na gelen ve muhtemelen baz› ça¤-dafl Bulgar a¤›zlar›nda ‘kepe’ (çobanabas›) olarak korunan ‘kupe’ (ortal) gibiiyi bilinen ön-Bulgarca kelimelerde debu sonlamalar bulunur.

Ça¤dafl Bulgarcada isim ve s›fatla-r›n ço¤ulu pek çok de¤iflik yolda yap›-l›r. Ancak ‘kuçe’den (kuçu, köpek) ‘ku-çeta’ (köpekler) Fince kelime ‘talo’dan

(ev) ‘talot’ (evler) ile karfl›laflt›r›labilirken, ‘k›flta’dan (ev)‘k›flti’ (evler), Macarca ‘könyv’den (kitap) ‘könyveim’ (ki-taplar›m) fleklini ça¤r›flt›rmaktad›r. Samoyedçe ‘tub-ka’dan (balta) ‘tubkami’ (baltam) veya Türkçe ‘oda’dan‘odam’ gibi, Ural-Altay dillerindeki özel iyelik biçimi-nin hem ön-Bulgarca hem de ça¤dafl Bulgarcada tamkarfl›l›¤› oldu¤u da belirtilmelidir: ‘Baflta’dan (baba)‘baflta mi’ (babam) veya ‘alkha’dan (yüzük) ‘alkhasi’ (yü-zü¤ü). Bu iyelik gösterme flekli Slav dillerinde bilinmez.

Slav dillerinin aksine, edebi Bulgarcada bir kuralolarak ‘declension’ durumlar› yoktur. Ça¤dafl Bulgarca,edebi biçimlerinde baz› durumlarda isimlerin hal çekimive pek çok a¤›z ile halk türkülerinde isim ve zamirlerinhal çekimini korumufltur. Ancak, Slav ve Hint-Avrupadillerinin aksine ve Ural-Altay dillerine benzer olarak,

Proto-Bulgar ka¤anlar›n›n isim listesinigösteren belge, (2.-8. yy.)

TÜRKLER ‹LKÇA⁄602

Bulgarca hal çekimleri cinsiyet ve say›ya göre de¤iflmezve isim ve s›fatlar›n hal çekimleri aras›nda fark yoktur.

Bulgarca hal çekimlerinin Slavcaya Ural-Altaycadandaha benzer olmad›¤›, hatta Mokfla-Mordvaca hal çe-kimleriyle hemen hemen ayn› oldu¤u gerçe¤i de daha azönemli de¤ildir. ‘Kogo’ (Kimi) soru zamiri, Slavca karfl›-l›¤› ile ayn› gözükmektedir. Ancak Bulgarca ‘kogo’,Slavca ‘kto’, ‘tko’ ve ‘ko’ biçimlerinden aç›kça farkl› olan‘koy’dan gelir ve Çantice ‘koii’ gibi Fin-O¤ur biçimlerlehemen hemen ayn›d›r. Hatta-i hali (genitive) eki ‘go’Hint-Avrupa dillerinde bulunmaz ve ancak Mordvacatranslatif eki ‘ka’ ile eflleflebilir. Ayn› ek iyi bilinen birön-Bulgarca biçimde, yani ‘içir’den ‘içirgo’da bulunuyorolabilir.16

Ayn› flekilde ‘koy’dan (kim) ça¤dafl Bulgarca ‘komu’(kime) da Slavca karfl›l›klar› ile ayn› olabilir ama birepentetik ‘m’ ile de kurulmufl olabilir.17 ‹smin -e haliiçin ‘u’ eki hem Hint-Avrupa, hem de Ural-Altay dille-rinde yayg›nd›r ve Mordvaca ‘u’ eki ile ayn› olabilir. Ör-ne¤in ‘ofl’tan (flehir) ‘oflu’ (flehre).

Baz› Bat› Bulgar ve Makedon a¤›zlar›nda, Slav veHint-Avrupa dillerinden tamamen farkl› özel bir e halivard›r. Örne¤in, ‘tate’den (baba) ‘tateta’ (baban›n). Bu‘ta’ eki Mokfla-Mordvaca -den hali ekleri ‘ta’ ve ‘da’ ileneredeyse ayn›d›r.

Baz› Bulgarca a¤›zlar, -ihali için ‘a’, ‘ü’ veya ‘u’ sonla-malar›n› korumufllard›r. Bu üçek de, Mokfla-Mordvaca iyelikeki ‘ny’yi ça¤r›flt›ran daha eskibir ‘o (n)’ ekinden geliyor ola-bilir.

‘Noflt’tan (gece) ‘nofltem’(geceleyin) gibi biçimler Slavdilleri için kesinlikle imkans›z-d›r, çünkü ‘noflt’ bir diflil isim-dir. ‘M’, ‘om’, ‘em’ ve ‘am’ gibiekler, Mokfla-Mordvacada ‘ftama’daki -den hali eki ‘ama’ile ilgili olabilir. ‘Dob›r’dan (iyi)-e hali ‘dobre’ gibi Bul-garca biçimler de Slav dillerine tamamen yabanc›d›r. ‘E’ve özellikle ‘i’ eki ‘big’den ‘bigi’deki18 gibi, çok say›da 9.yy. Bulgar tafl yazmas›n›n bafllang›c›nda bulunan bir ön-Bulgarca biçimde de bulunabilir. Bu ‘i’ eki, Mokfla-Mordvaca-e hali eki olan ‘i’ ile ilgili olabilir.

Ünleme (vocative) ça¤dafl Bulgarcada halen yayg›nolarak kullan›lmaktad›r. Bunun ‘e’ eki Ön-Bulgarcadada bulunuyor olabilir. Bir flekilde, çok say›da 9. yy. Bul-gar tafl yazmas›, ‘kan’›n (han) ünlemesi olmas› muhtemel‘kane’ kelimesiyle bafllar.

Bulgarca ve Slav dilleri aras›ndaki esasl› bir ayr›l›khem ça¤dafl Bulgarcada, hem de ön-Bulgarcada, ‘k›fl-ta’dan (ev) ‘k›fltata’ (bilinen ev) örne¤inde oldu¤u gibi,belirteç son ekinin kullan›lmas›d›r. Yukarda geçen de-yiflteki ‘kana’n›n, muhtemelen bir belirteç son eki olan‘a’n›n ‘kan’a eklenmesiyle olufltu¤u aç›kt›r. Bu belirteç-ler Slav dillerinde kesinlikle bulunmaz. Ermenice, Nor-veççe, Danca, ‹sveççe, Romence ve Arnavutça gibi çok

say›da Hint-Avrupa dilinde bulunabilirler, fakat bu dil-lerde belirteçler öneklerle ayn› zamanda (efl zamanl› ola-rak) olarak kullan›l›r. Gerçekte belirteçler genellikleUral-Altay dillerinin tipik bir özelli¤idir ve örne¤inMordva dilinde de belirteçler vard›r. Bu bak›fl aç›s›yla,Bulgarca ‘k›fltata’ flekli, Mordvaca ‘kudo’dan (ev) ‘kudos’(bilinen ev) flekli ile hemen hemen ayn›d›r.

Bulgarca kifli zamirleri de Slavca olanlardan çokfarkl›d›r, ama ayn› zamanda Ural-Altay ve Hint-Avrupaunsurlar›n›n yine özgün bir kar›fl›m› olarak görünürler.Bu ba¤lamda, Slavca ‘ya’ya denk gelen ‘az’ (ben) ve Slav-ca ‘mi’ veya ‘m›’ya denk gelen ‘nie’ (biz), Slavca karfl›-l›klar› ‘vi’ veya ‘v›’dan iki heceli olmas›yla ayr›lan ‘vie’(siz) ile birlikte aç›kça Hint-Avrupa kökenlidir. ÜstelikBulgarca biçimler ‘tebe’ (seni), ‘nas’ (bizi), ‘vas’ (sizi) sa-dece Slavca de¤il, Toharca (yani Hint-Avrupa) karfl›l›k-lar›yla da hemen hemen ayn›d›r. Öte yandan Bulgarcakifli zamirleri ‘men’ (beni), ‘on’ (o) ve ‘nego’ (onu) daSlavca karfl›l›klar› ile hemen tamamen ayn›d›r amaUral-Altay dillerinde, Hint-Avrupa dillerinden dahafazla benzerleri vard›r. Nihayet ‘toy’ (eril o), ‘to’ (ortalo), ‘tya’ (diflil o) ve ‘te’ (onlar) kifli zamirlerinin tam Slavveya Hint-Avrupa benzerleri yoktur, fakat Komice ‘sia’ve Çantice ‘tow’ gibi Fin-O¤urca biçimlerle kolayca efl-leflebilirler.

Bulgarcada olumsuz za-mirlerin Çuvaflçaya çok benzerbir flekilde yap›ld›¤› da belir-tilmelidir.Örne¤in, Bulgarca‘koy’dan (kim) ‘nikoy’ (hiçkimse), Çuvaflça ‘kam’dan(kim) ‘nikam’a (hiç kimse)uyar.

Sonuncu ama kesinlikleönemli olarak, Bulgarca’n›ntüm zaman ve kip düzeni Slav-ca fiil düzeninden tamamenfarkl›d›r ve yap›s› Türkçe ile

neredeyse ayn›d›r. Di¤er pekço¤u yan›nda bu, görülme-mifl eylemleri tan›mlamak için kullan›lan -mifl kipi içinde geçerlidir. Bu kip, sadece Slavcaya de¤il, tüm Hint-Avrupa dillerine de tamamen yabanc›d›r. Örne¤in Bul-garca ‘çel s›m’ ve ‘çel’ Türkçe ‘okumuflum’ ve ‘okumufl’akarfl›l›k gelir.

Say›lar› s›n›rl› olsa da, yaz›l› kaynaklarda günümüzekadar korunan Ön-Bulgarca metin, terim ve deyifller,ön-Bulgarca ile flimdiki Bulgarca aras›ndaki fark›n eskive yeni Yunancadan daha fazla olmad›¤›n› iddia etmekiçin yeterlidir. Bulgarca ve Slav dilleri hem temeldenfarkl›d›rlar, hem de birbirine aç›kça benzerler. Bu bizi,Bulgarcan›n güçlü Hint-Avrupa tesiri alt›ndaki birUral-Altay dili, Slavcalar›n ise güçlü Ural-Altay etkisialt›ndaki Hint-Avrupa dilleri oldu¤u kestirimine götü-rür. Bulgarcaya en yak›n Ural-Altay dilleri kuflkusuz Çu-vaflça (bir Altay dili) ve Mordvacad›r (bir Ural dili) vebu, bu iki halk›n Bulgarlarla akrabal›¤›n› gösteren birdizi etnografik veri ile takviye bulur. Di¤er bir deyiflle,bir Slav dili konufltuklar› için Bulgarlar›n Slav oldu¤u

Proto Bulgar, hayvan figürlü mimari kabartmalar

TÜRKLER ‹LKÇA⁄603

yayg›n inanc›, yanl›fl sorulmufl bir soruya yanl›fl bir cevapolarak gözüküyor: “Bulgarca neden Slav dillerine yöleyak›n?” yerine “Slav dilleri Bulgarcaya neden o kadar ya-k›n?” diye sorulmal›d›r.19

Baz› kuramlara göre, Slavlar M.Ö. 2000 y›l›nda bileayr› bir milliyet olarak vard› ama herfleyin, M.S. 4-5.yy.’lara kadar Slavlar veya do¤rusu Ön-Slavlar ile flimdi-ki Litvan ve Letonlar›n atalar› olan Baltlar aras›nda farkolmad›¤›n› gösterdi¤i görülüyor. 4. yy.’›n ikinci yar›s›n-daki Hun iflgaline kadar bugünkü Polonya, Bat› Ukray-na, Bat› Akrusya, Litvanya ve Letonya’n›n sakinleri, Bal-to-Slav denebilecek tek ve ayn› milliyete ait idiler. Ayn›tanr›lara tapm›fllard›r ve çömlekçilik ve meskenler dedahil, kültürleri M.S. 4. yy.’a kadar gerçekte de¤iflmedenkalm›flt›r. Bugünkü Polonya ile Ukrayna ve Akrusya’n›nbat›s›nda yaflayan Balto-Slavlar›n güçlü Ural-Altay veHint-Avrupa etkisi alt›na girmeleri ancak, Tuna’n›n ku-zeyine ve Rhine’in bat›s›na kadar tüm Avrupa’n›n Hun-larca fethinden sonra olmufltur. Di¤er bir deyiflle, Hun-lar Avrupa’n›n bu k›s›mlar›n›iflgal ettiler ama daha kuzeye gi-remediler ve onlar›n istilas› bu-günkü Litvanya ve Letonya top-raklar›na dokunmad›. Bulgar-cadaki karfl›l›klar›yla birlikteSlav dillerindeki Ural-Altay veHint-‹ran ses ve sözlerin, ayn›l›-¤› olmasa da yak›n benzerli¤i,Slavlar›n ayr› bir milliyet ola-rak, Balto-Slavlar›n büyük birbölümünün Bulgarlarla veya enaz›ndan Bulgarlara çok yak›nbaz› halklarla kaynaflmas› sonu-cu ortaya ç›kt›¤›n› ispatl›yorgörünmektedir.20

Ön-Bulgarca ve ça¤dafl Bulgarca kelime haznesi, ses,biçim ve sözdizimi Bulgarlar›n ön-Altay, ön-Ural veHint-Avrupa unsurlar aras›ndaki bir temas bölgesindeayr› bir milliyet olarak ortaya ç›kt›klar›n› gösteriyor.Böyle bir alan Huanghe ve Changjiang nehirlerinin kay-naklar› ile Balkafl gölü aras›ndaki alan, yani bugünküKuzeybat› Çin ile eski Sovyet Orta Asyas›’n›n baz› k›-s›mlar› olabilir. Özetle, ön-Altay kabileleri burada birHint-Avrupa halk› olan Toharlarla birlikte veya onlar›nkomflulu¤unda yaflam›fllard›r.21

M.Ö. 6. yy. kadar erken bir tarihte, Çin kaynaklar›Bo-Jiong halk›ndan bahseder. Burada ‘jiong’ yabanc› de-mektir; ‘Bo’ ise ‘Bulgar’›n Çince telaffuzu olabilir. Hat-ta Bulgarlar›n bu belirtilen topraklardaki varl›¤› ile ilgi-li daha güvenilir bir kan›t, daha sonraki Çin vakayina-melerinde bulunabilir. Bunlara göre, M.Ö. 2. yy.’da Po-le halk› Hsiung-nu (Hun) Devleti’nin bat› kanad›n›ngözetimi alt›nda idi. Po-le bariz flekilde ‘Bulgar’›n di¤erbir Çince telaffuzu idi.22

Hsiung-nu Devleti Bulgarlar›, eski Türkleri ve dahasonraki basamakta eski Macarlar›, ayn› zamanda daAlanlar gibi Hint-‹ran halklar›n› içeren bir birlik idi. Bu

birli¤in arazisi üç k›sma ayr›l›yordu: Merkez, sa¤ ve sol.Merkez, kendi hakim konumunu yöneticinin çocuklar›-n› (genellikle o¤ullar›n›) öbür kabile önderlerinin çocuk-lar› (genellikle k›zlar›) ile evlendirerek koruyan yöneticiboya ait idi. Öyleyse herfley, Çince kelime ‘Hsiung-nu’,Latince ‘Hun’ ve Hunlar›n kendilerini adland›rd›¤› ‘Ou-ar’›n eflanlaml› olmad›klar›n›, tüm haklara sahip tümbirlik üyelerinin bir tan›mlamas› oldu¤unu göstermek-tedir. Etnik köken önemli de¤ildi; önemli olan fley yöne-tici boy ile hanedan akrabal›¤›n›n olmas› idi.23

Bulgarlar›n erken tarihi Hunlar›n tarihi ile yak›ndanba¤lant›l›d›r. Gayet tabii olarak, M.S. 372-375 aras›ndagerçekleflen Avrupa’n›n iflgaline ifltirak ettiler. Kimi ya-zarlara göre Bulgarlar Balkan topraklar›na oldukça erkenbir tarihte kal›c› olarak yerleflmeye bafllam›fllard›r. The-odosius (379-395), 3. yy. sonunda iki Bulgar toplulu¤unabugünkü Dobruca topraklar›na ve Mezya’ya göçme iznivermifltir. 2. Theodosius (402-450) da di¤er bir Bulgartoplulu¤una ayn› bölgeye yerleflme izni vermifltir.24

Atilla’n›n 453’te ölümün-den sonra, Bulgarlar Panon-ya’dan Karadeniz’in kuzey k›y›-lar›na uzanan kendi devletlerinikurdular. Bir 14. yy. Bulgar va-kayinamesine göre, Do¤u Romaimparatoru 1. Anastasius (491-518) zaman›nda çok say›da Bul-gar Vidin üzerinden Tuna’y›geçmifl ve Makedonya’ya yerlefl-mifltir.25

542’den itibaren yay›lankorkunç h›yarc›kl› veba salg›n›,ço¤unlukla yerli yerleflik nüfusuetkiledi¤i için Mezya, Trakya veMakedonya’da Bulgar yerleflimi-

ni kolaylaflt›rm›flt›r. Do¤u Roma imparatoru 1. Justini-anus (527-565) Kutrigur (Koturo¤ur) ve Utigur (Otuzo-¤ur) Bulgarlar›n› birbirlerine düflürmeyi baflard› ama ay-n› zamanda 2000 Kutrigura iltica hakk› tan›yarak Trak-ya’da bir yere yerlefltirdi.26

6. yy.’›n bafl›ndan itibaren Balkanlar Slavlar› da çek-meye bafllad›. Do¤u Roma imparatoru 1. Heraclius(610-641), Slavlar›n kabaca bugünkü Yugoslavya, Bos-na, H›rvatistan ve Slovenya topraklar›na denk düflen ‹l-lirya eyaletine yerleflmelerine izin verdi. Yani Slavlar›nMezya, Trakya ve Makedonya’ya hareketine izin verilme-di ve Asparuh’un (Esperik) Romal›lara veya Bizans’a kar-fl› 680-681’deki zaferine kadar Tuna’n›n güneyinde, bu-günkü Bulgaristan, Trakya ve Makedonya bölgelerinde250 veya 300 bin Slav ancak vard›. Öte yandan, sadeceAsparuh ile gelen Bulgarlar›n say›s› 600 bin ila 800 binkifli aras›nda olmal›yd›.27

‹yi bilindi¤i gibi, 665 y›l›nda Kubrat’›n ölümününard›ndan Büyük Bulgaristan’›n parçalanmas›, iki Bulgardevletinin kurulmas›yla sonuçland›: Tuna Bulgaristan›ve ‹dil Bulgaristan›. Kubrat’›n en büyük o¤lu Batbayanise Karadeniz ve Hazar aras›ndaki topraklarda kal›r.

Bulgar süvarisi figürlü alt›n plaka

TÜRKLER ‹LKÇA⁄604

Gerçekte zaten, eski Türklerin ve Ruslar›n artan bask›s›yüzünden ‹dil Bulgarlar›n›n Balkanlar’a do¤ru süreklibir göçün oldu¤u anlafl›l›yor. Son olarak Tuna Bulgarla-r›na 970 y›l›nda Bilu, Boksu ve Hesen’in yönetiminde‹dil’deki kardefllerinden genifl bir topluluk kat›lm›flt›r.28

Balkanlar’a Bulgar göçü, 11. yy.’›n sonundan 13. yy. or-talar›na kadarki çok say›da müteakip dalgada gelen Ku-manlarla birlikte Tuna Bulgaristan› ve Macaristan’a ula-flan ve Batbayan taraf›ndan yönetilen Bulgarlarla birlik-te aç›kca son bulmufltur.29

Bulgarlar toprak arzusu ile Mezya, Trakya ve Make-donya’ya girdiler ve onlar›n burada karfl›laflt›¤› yerli sa-kinlerin kaderi, Avrupal›lar›n yerleflimi s›ras›nda KuzeyAmerika yerlilerinin kaderinin ayn›s› idi. Hem Slavlar,hem de Trak ve Romal›lar›n torunlar› orac›kta katledil-di veya Tuna’n›n kuzeyindeki topraklara nakledildiler.

Asparuh en az yedi Slav kabilesini Avar s›n›r›na, Kar-patlar›n güney eteklerine gönderdi. 760-763’te208,000 Slav Bulgaristan’dan Bizans’a kaçt› ve Anado-lu’da yerlefltirildi. Bizans yazar› ve imparatoru 7. Cons-tantine Porphyrogenetos’a (912-959) göre, Slavlar›nkuzeyden Peleponnes de dahil Yunan topraklar›na ikikitlesel göçü vuku buldu: Birincisi 7. yy. sonunda ger-çekleflti; ikincisi ise Bulgarlar tüm Trakya ve Makedon-ya’y› zaptetti¤i zaman, 9. yy.’da oldu.30

Her milliyet yüzy›llar boyunca de¤iflir ama herfleyeski Bulgarlar ile flimdiki Bulgarlar aras›ndaki fark›n,Aristo zaman›ndaki Helenlerle flimdiki Yunanl›lar ara-s›ndaki farktan ciddi manada küçük oldu¤unu gösteri-yor. Öyleyse Bulgarlar (Bulgars) ile Bulgaristanl›lar(Bulgarians) aras›nda ayr›m yapmaya gerek yoktur.

1 Random House Webster’s College Dictionary, New York, RandomHouse, 1991, 179-180.

2 Mauro Orbini, II Regno de gli Slavi, hoggi corrottamente dettiSchiavoni, Pesaro, Appresso Girolamo Concordia, 1601.

3 Ivan Pastukhov, Bulgarska istorija, C. 2, Sofia, Khemus, 1943, 556-559.

4 Paissi von Chilandar, Slawobulgarische Geschichte, Leipzig, Insel-Verlag, 1984. Türk, Bulgar ve Slavlar›n ‹ncil’e dayal› ortak ata efsane-si için bkz: De la Croix, Abrege d’histoire ottomane, C. 1, Paris,Vincent, 1768, 2-3.

5 Ayr›nt› için bkz: Plamen S. Tzvetkov, A History of the Balkans: ARegional Overview from a Bulgarian Perspective, C. 1, San Fran-cisco, The Edwin Mellen Press, 1993, 3-10.

6 Stara b›lgarska literatura, C. 3, Sofia, The Bulgarian Academy ofSciences Press, 1983, 61-65.

7 Andrea Danduli ducis Venetiarum chronica per extensum descripta aa.46-1280 d. C., Bologna, ed. Nicola Zanichelli, 1942, 155-156, 168ve 202.

8 Imre Boba, “Moravia, Bulgaria, ‘Messiani’ and ‘Sclavi’ in MedievalHungarian Sources”, in Vtori mezhdunaroden kongres po Bulga-ristika. Dokladi, C. 6, Sofia, The Bulgarian Academy of SciencesPress, 1987, 709-726.

9 Örne¤in bkz: Constantin Giurescu, Dinu Giurescu, Istoria romani-lor din cele mai vecchi timpuri pina aztazi, Bucharest, Editura Sti-intifica, 1975, 21-68; Dinu Giurescu, Illustrated History of the Ro-manian People, Bucharest, Sport-Turism, 1981, 11-27.

10 Ralitsa Geleva-Tzvetkova, tarihçilerin Haziran 1997’de Primors-ko’daki (Bulgaristan) y›ll›k toplant›s›nda sunulan bildiri.

11 Petur Dobrev, Stopanskata kultura na prabulgarite, Sofia, The Bul-garian Academy of Sciences Press, 1986.

12 T. I. Alekseeva, V. P. Alekseev, “Etnogenezis slavjanskikh narodov podannym antropologii”, in Istorija, kul’tura, etnografija i fol’klorSlavjanskikh narodov, Moscow, “Nauka”, 1973, 211-213; V. P.Alekseev, J. V. Bromlej, “K voprosu o roli avtokhtonnogo naselenija vetnogeneze juzhnykh slavjan”, ibidem, 224-231.

13 Bu kelime ça¤dafl Bulgarca ‘d›lug’ (uzun) ile ilgili olabilir.14 ‘fiegor’, bir Bulgar halk türküsünde geçen, bir çeflit büyükbafl hayvan

olan ‘çugur’ ile ayn› kökten olabilir.

15 Vl. Saur, “Razvitieto na mekostnata korelatsija v bulgarskija ezik”, inVtori mezhdunaroden kongres po Bulgaristika. Dokladi, C. 2, So-fia, The Bulgarian Academy of Sciences Press, 1987, 237.

16 Bu kelime han saray›nda bir çeflit hizmetçi anlam›na gelir ve ça¤daflBulgarca’da argo bir kelime olan ‘içkiya’ (içki) ile özdefllefltirilebilir.

17 O. Pritsak taraf›ndan uzun süre önce keflfedilen, Altay dillerinin ço-¤undaki gibi, ‘n’ yerine epentetik ‘m’nin kullan›m› Ön-Bulgarcan›nbir özelli¤idir. Bkz: Die bulgarische Fuerstenliste und die Sprac-he der Protobulgaren, Wiesbaden, Otto Harrassowitz, 1955, 74.

18 Belki ‘Bog’un (Tanr›) paralel bir flekli.19 Bulgar dili hakk›nda daha fazla ayr›nt› için bkz: Plamen S. Tzvetkov,

Op. cit., C. 1, 10-56.20 St. Arnold, M. Zychowski, Zarys historii Polski, Kraków, Polonia,

1962, 5-7; J. WyrozuM. S. ki, Historia Polski do roku 1506, War-saw, Panstwowe Wydawnictwo Naukowe, 1986, 59-69; Istorija Li-tovskoj SSR, Vilnius, Mokslas, 1978, 9-43.

21 Atlas zur Geschichte, C. 1, Leipzig, VEB Hermann Haack, 1973, 9,harita #ii.

22 D. D. Susulov, Putjat na Bulgarija, Sofia, Kraliyet saray›nda bas›l-m›fl, 1936, 14-15.

23 O. Pritsak, Op. cit., 63-64.24 Dimitur Tabakov, Khorizontut na poznianiata. Bulgarite prez veko-

vete, Sofia, 1999, 87-94.25 Jordan Ivanov, Bulgarski starini iz Makedonija, Sofia, Nauka i iz-

kustvo, 1970, 620.26 Vasil Zlatarski, Istorija na bulgarskata durzhava prez srednite vekove,

C. 1, Bölüm 1, Sofia, Nauka i izkustvo, 1970, 116-130.27 Bu rakamlar hakk›nda ayr›nt› için bkz: Plamen S. Tzvetkov, Op. cit.,

C. 1, ss. 92-93 and D. D. Susulov, Op. cit., 306-308.28 O. Pritsak, Op. cit., 10; A. Khalykov, “Kul’turno-istoricheskie svjazi

mezhdu Dunajskoj i Volzhskoj Bolgarijami”, in Purvi mezhdunaro-den kongres po Bulgaristika. Dokladi. Simpozium slavjani i prabul-gari, Sofia, The Bulgarian Academy of Sciences Press, 1982, 381-387.

29 Bu konuda daha fazla ayr›nt› için: Plamen S. Tzvetkov, Op. cit., Vol.1, 156-189.

30 Dimitur Angelov, Petur Tivchev, Podbrani izvori za istorijata naVizantija, Sofia, “Nauka i izkustvo”, 1970, 66-69.

Dipnotlar

Alekseev, V. P., J. V. Bromlej, “K voprosu o roli avtokhtonnogo naselenijav etnogeneze juzhnykh slavjan”, in Istorija, kul’tura, etnografija ifol’klor slavjanskikh narodov, Moscow, “Nauka”, 1973, ss. 224-231.

Alekseeva, T. I., V. P. Alekseev, “Etnogenezis slavjanskikh narodov po dan-nym antropologii”, in Istorija, kul’tura, etnografija i fol’klor Slavjans-

kikh narodov, Moscow, “Nauka”, 1973, ss. 211-213.Andrea Danduli ducis Venetiarum chronica per extensum descripta aa. 46-

1280 d. C., Bologna, ed. Nicola Zanichelli, 1942.Arnold, St., M. Zychowski, Zarys historii Polski, Kraków, Polonia,

1962.Atlas zur Geschichte, C. 1-2, Leipzig, VEB Hermann Haack, 1973.

Kaynaklar

TÜRKLER ‹LKÇA⁄605

Boba, Imre, “Moravia, Bulgaria, ‘Messiani’ and ‘Sclavi’ in Medieval Hun-garian Sources”, in Vtori mezhdunaroden kongres po Bulgaristi-ka. Dokladi, C. 6, Sofia, The Bulgarian Academy of Sciences Press,1987, ss. 709-726.

Dobrev, Petur, Stopanskata kultura na prabulgarite, Sofia, The Bulga-rian Academy of Sciences Press, 1986.

Giurescu, Constantin, Dinu Giurescu, Istoria romanilor din cele maivecchi timpuri pina aztazi, Bucharest, Editura Stiintifica, 1975.

Giurescu, Dinu, Illustrated History of the Romanian People, Bucha-rest, Sport-Turism, 1981.

Istorija Litovskoj SSR, Vilnius, Mokslas, 1978.Ivanov, Jordan, Bulgarski starini iz Makedonija, Sofia, Nauka i izkust-

vo, 1970.Khalykov, A., “Kul’turno-istoricheskie svjazi mezhdu Dunajskoj i Volzhs-

koj Bolgarijami”, in Purvi mezhdunaroden kongres po Bulgaris-tika. Dokladi. Simpozium slavjani i prabulgari, Sofia, The Bulga-rian Academy of Sciences Press, 1982, ss. 381-387.

Orbini, Mauro, II Regno de gli Slavi, hoggi corrottamente detti Schi-avoni, Pesaro, Appresso Girolamo Concordia, 1601.

Paissi von Chilandar, Slawobulgarische Geschichte, Leipzig, Insel-Ver-lag, 1984.

Pastukhov, Ivan, Bulgarska istorija, C. 2, Sofia, Khemus, 1943.Pritsak, O., Die bulgarische Fuerstenliste und die Sprache der Proto-

bulgaren, Wiesbaden, Otto Harrassowitz, 1955.Saur, Vl., “Razvitieto na mekostnata korelatsija v bulgarskija ezik”, in

Vtori mezhdunaroden kongres po bulgaristika. Dokladi, C. 2, So-fia, The Bulgarian Academy of Sciences Press, 1987, ss. 229-240.

Susulov, D. D., Putjat na Bulgarija, Sofia, Printed at the Royal Court,1936.

Tabakov, Dimitur, Khorizontut na poznianiata. Bulgarite prez vekove-te, Sofia, 1999.

Tzvetkov, Plamen S., A History of the Balkans: A Regional Overview froma Bulgarian Perspective, C. 1-2, San Francisco, The Edwin MellenPress, 1993.

Wyrozu M. S. ki, J., Historia Polski do roku 1506 , Warsaw, Panstwo-we Wydawnictwo Naukowe, 1986.

Zlatarski, Vasil, Istorija na bulgarskata durzhava prez srednite vekove,C. 1-3, Sofia, Nauka i izkustvo, 1970-1972.