Türkçenin Sesleri ve Özellikleri

Ses nedir?Ses nedir? Ciğerlerden gelen havanın ses

yolunun herhangi bir noktasında boğumlanmasıyla meydana gelen ve kulakla algılanabilen titreşimlere ses adı verilir.

Ünlüler (Vokaller)Ünlüler (Vokaller) Akciğerlerden gelen havanın ses

yoluyla herhangi bir engelle karşılaşmadan dil ve dudakların oluşturduğu sese ünlü denir.

Ünlüler çıkışlarında hiçbir engelle karşılaşmayan seslerdir.

Ünsüzler (Konsonant)Ünsüzler (Konsonant) Ses yolunun bir noktada

kapanması veya daralması yahut diğer ses organlarından bir engelleme sonucunda çıkarılan seslere ünsüz denir.

Ünsüzler çıkışlarında engellerle karşılaşırlar.

Dildeki seslerin özelliklerini Dildeki seslerin özelliklerini bilmenin sağladığı faydaları bilmenin sağladığı faydaları

söyleyinizsöyleyiniz

• Dildeki seslerin özelliklerini bilmek iletişimde anlamayı, anlatmayı kolaylaştırdığı gibi konuşmada da doğru ve güzel telaffuz sağlar.

Türkçede Ünlüler ve Türkçede Ünlüler ve Ünsüzler Ünsüzler

Türkçede 29 ses vardır. Bu seslerin 21

tanesi ünsüz, 8 tanesi de ünlüdür.

Türkçedeki ünlü sesler Türkçedeki ünlü sesler nelerdir?nelerdir?

Ünlü sesler; a, e, ı, i, u, ü, o, ö

ÜnlülerÜnlüler

ü ö i e İnce(Dil ileride)

u o ı a

Kalın(Dil geride)

Dar(Ağız az açık)

Geniş (Ağız çok açık)

Dar (Ağız az açık)

Geniş(Ağız çok açık)

Yuvarlak(Dudaklar yuvarlak durumda)

Düz (Dudaklar düz durumda)

Ünlüler

ÜnsüzlerÜnsüzler

b c d g p ç t kSüreksiz Ünsüzler

ğ j l m n r v y z

f h s şSürekli ünsüzler

Yumuşak Ünsüzler

Sert ÜnsüzlerÜnsüzler

BÜYÜK SESLİ (ÜNLÜ) BÜYÜK SESLİ (ÜNLÜ) UYUMU UYUMU

Türkçe kelimeler kendine özgü bazı özellikler gösterirler, böylelikle Türkçe kelimeler yabancı kelimelerden ayırt edilir. İşte bu özelliklerden biri, büyük ünlü uyumudur. Buna “ kalınlık – incelik” uyumu da denir.

İki Kuralı Vardır: İki Kuralı Vardır: 1). Türkçe bir kelimenin ilk

hecesindeki sesli harf ince ise diğer hecelerdeki sesli harfler de ince olmalıdır.

Örnek; öğütlerimiz / öğretmenim

2). İlk hecedeki sesli kalın ise diğerleri de kalın olmalıdır.

Örnek; koyunlar / konuşmacı

Soru: Soru: Aşağıdaki kelimelerin hangisinde

büyük ünlü uyumu yoktur?

a) Mahallede b) Gezerken

c) Arkadaşlarımı d) Görmüşler

Büyük ünlü Uyumu Büyük ünlü Uyumu Özellikleri;Özellikleri;

1) Türkçe oldukları hâlde zamanla ses değişikliğine uğramış kelimeler büyük ünlü uyumuna uymazlar.

ör: Aslı Değişmiş Hali Alma Elma Ana Anne Kangı Hangi

2) Türkçemize yabancı dillerden girmiş bazı kelimeler büyük ünlü uyumuna uymayabilir.

Ör: İnsan Gazete Dünya Otomobil Kitap Televizyon

3) Birleşik kelimeler ve tek heceli kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz.

Ör: Birleşik Tek heceliler Kadıköy Türk Gecekondu Dört Hanımeli Film Okuyabilirim İlk

Soru:Soru: Aşağıdaki kelimelerin hangisinde

büyük sesli uyumu aranır?

a) Kütüphane b) Söz

c) Televizyon d) Öğrenci

4) Dilimizdeki ekler, eklendiği kelimelerin son hecesindeki ünlü harfe uygunluk gösterir.

Ör: Gemi_ ci Çiçek_ ler

Halı_ cı Baş_ lık

Süt_ çü Sev_ gi

Soru:Soru: “ Çocuk” kelimesine aşağıdaki

eklerden hangisini getirirsek büyük sesli uyumuna uymaz ?

a)- ler b) –miş

c) – ken d) - di

KKÜÇÜK ÜNLÜ UYUMUÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU• Türkçe kelimelerde aranması gereken diğer

bir ünlü uyumu da küçük ünlü uyumudur.• Türkçe kelimelerde büyük ünlü uyumu ve

küçük ünlü uyumu birlikte aranır. Büyük ünlü uyumuna uymayan sözcükler küçük ünlü uyumuna da uymazlar.

• Bir kelimenin Türkçe olabilmesi için küçük ünlü uyumuna uyması gerekir.

KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMUNUN KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMUNUN KURALLARIKURALLARI

• Türkçe bir kelimenin ilk hecesinde düz ünlü (a, e, ı, i) varsa sonraki hecelerde de düz ünlü bulunur.

Örnek: anlaşmak, yanaşmak, kayıkçı, ısırmak, ılıklaşmak, seslenmek, yelek, bilek, çilek, saygı, sevgi, çocuk, oyun, sömürge…

KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMUNUN KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMUNUN KURALLARIKURALLARI

• Türkçe bir kelimenin ilk hecesinde yuvarlak ünlü (o, ö, u, ü) varsa bunu izleyen ilk hecede dar yuvarlak (u, ü) veya geniş düz (a, e) ünlü bulunur.

Örnek: boyunduruk, çocuk, odun, yorgunluk, yoklamak, vurmak, yumurta, özlemek, güreşmek, sürmek.

KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMUNUN KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMUNUN KURALLARIKURALLARI

• Bu tür kelimelere geniş düz (a,e) ünlü taşıyan bir ek geldiği zaman sonraki hecelerin ünlüleri geniş düz (a,e) olabildiği gibi düz dar (ı,i) da olabilir. Sebebi, kendisinden önce gelen düz ünlüye uyum sağlamasıdır.

Örnek: boylarını, uygunlaşır, günleri, öndeyiz, yoldayız.

KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMUNUN KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMUNUN KURALLARIKURALLARI

• Türkçe’de “o, ö” ünlüleri yalnızca ilk hecede bulunurlar. İlk hecenin dışında “o, ö” ünlüleri bulunan sözcükler küçük ünlü uyumuna uymaz. Bunlar Türkçe değildirler.

Örnek: horoz, şoför, doktor

AYKIRI SÖZCÜKLERAYKIRI SÖZCÜKLERKüçük ünlü uyumuna aykırı birtakım Türkçe sözcükler de vardır.

Örnek: avuç, avurt, çamur, kabuk, kavuk, kavun, kavur-, kavuş-, savur-, yağmur.

AYKIRI EKLERAYKIRI EKLER-ki aitlik eki yalnızca birkaç örnekte küçük ünlü uyumuna uyar.

Örnek: bugünkü, dünkü, öbürkü.

• -yor eki küçük ünlü uyumuna uymaz. Örnek: atıyorlar, koşuyor...

HANGİ KELİMELERDE ÜNLÜ HANGİ KELİMELERDE ÜNLÜ UYUMU ARANMAZ?UYUMU ARANMAZ?

• Tek heceli kelimelerde ve birleşik kelimelerde, ünlü uyumları aranmaz.

Örnek: çok, bir, delikanlı, gecekondu, Bakırköy, demirbaş, hanımeli, yelkovan...

• Küçük ünlü uyumu, alıntı kelimelerde aranmaz. Örnek: aktör, alkol, bandrol, daktilo, doktor,

horoz, kabul, kitap, konsolos, muzır, mühim, mümin, müzik, profesör, radyo, vakur

KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMUKÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU ARANIRKEN ARANIRKEN

• Bir sözcükte küçük ünlü uyumu aranırken, her hece kendisinden sonra gelen heceye göre değerlendirilir.

ü › ü, e (ütü, ürkek)i › i, e (ilik, ince)

u › u, a (uzun, uzak)ı › ı, a (kılıç, kısa)

ö › ü, e (ölçü, ördek)e › e, i (geçer, gelir)

o › u, a (omuz, oya)a › a, ı (bakar, alır)

Örnekler;Örnekler;Koşarken yuvarlak ünlüden sonra düz-geniş ünlü gelebilirYatıyor düz ünlüden sonra yuvarlak ünlü gelmezKolayca yuvarlak ünlüden sonra geniş-düz ünlü gelebilirGörüyor dar-yuvarlak ünlüden sonra geniş-yuvarlak ünlü gelmezUçurtma yuvarlak ünlüden sonra geniş-düz ünlü gelebilirBegonya Türkçe kelimelerde o,ö ünlüleri sadece ilk hecede

bulunurYağmur düz ünlüden sonra yuvarlak ünlü gelmez

üöieince

uoıakalın

dargenişdargeniş

yuvarlak düzsesli harfler

Türkçe kelimelerde büyük ünlü uyumu ve küçük ünlü uyumu birlikte aranır.

Bir kelimenin Türkçe olabilmesi için küçük ünlü uyumuna uyması gerekir.