TC ATILIM NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS ULUSLARARASI LKLER ANABLM DALI

YKSEK LSANS TEZ

TRK-YUNAN LKLERNDE TEMEL SORUNLAR VE 1999 SONRASI YUMUAMA

DNEM

BORA NAY

Ankara, 2007

TC ATILIM NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS ULUSLARARASI LKLER ANABLM DALI

YKSEK LSANS TEZ

TRK - YUNAN LKLERNDE TEMEL SORUNLAR VE 1999 SONRASI YUMUAMA DNEM

BORA NAY

TEZ DANIMANI DO.DR. DRS BAL

Ankara, 2007 (Fotokopi le oaltlabilir)

ii

ZET Ege Denizinin karlkl kylarn paylaan Trkiye ile Yunanistan arasnda pek ok sorundan bahsetmek mmkndr. ki lke arasndaki balca gerginlik noktalar; Kbrs, Ege Denizi kaynakl meseleler ve karlkl Aznlklara ynelik uygulamalardr. te yandan Yunanistann, Trkiye aleyhine faaliyet gsteren terr rgtlerine verdii destek, etkin gce sahip lobilerinin Trkiye aleyhtar giriimleri, Trkiyeye ynelik kurmaya alt ittifaklar ve ikili meseleleri Avrupa Birlii

platformuna tama amac, her ne kadar Atina tarafndan kabul edilmese de Trkiye asndan, iki lke mnasebetlerindeki dier sorunlar oluturmaktadr.

Trkiye ile Yunanistan arasnda mevcut ortak tarih, bu sorunlarn zmn sadece gletirmekle kalmamakta, bal bana bir mesele olarak iki lke ilikilerinde yerini bulmaktadr.

Ancak, tm bu sorunlara ramen, iki lke arasnda 1930lu yllar ve 1950lerin ilk yarsnda olduu gibi zaman zaman yumuama dnemleri de yaanmtr. 1999 ylnn ikinci yarsnda, iki lke Dileri Bakanlar smail Cem ve Georgios Papandreounun balatt ve depremlerin ivme kazandrd yumuama dnemi, lke yetkililerinin sklkla bir araya geldii, krizler temelinde sylemlerin dk tonlarda cereyan ettii bir sre olmu, iki halk birbirine yaklatrarak, lkeler

arasndaki ekonomik ve ticari ibirliini arttrmtr. Bu dnemde, iki lke asndan ikinci derecede neme sahip konularda yaplan anlamalar, yksek politika nitelikli,

gvenlik ve ulusal kar konularn kapsayan Kbrs ve Ege gibi temel meselelere yansmam, bu erevede yumuama yaknlamaya dnmemitir.

1999 ylnn ikinci yarsnda balayan Trk-Yunan yumuamasnn henz bir sonuca varmadn sylemek mmkndr. Kukusuz, ilikilerin devamn ve derinliini, bundan sonra taraflarn izleyecei politikalar belirleyecektir. Ancak Ankarann Avrupa Birlii adayl ve bunun gereklilikleri karsndaki son gnlerde dile getirilen Yunan sylemleri, ilikilerin yakn gelecekte tekrar gerginlik ortamna dnebileceinin ilk sinyalleridir.

iii

ABSTRACT There are numerous problems amid Turkey and Greece that are sharing the two coasts of the Aegean Sea. The main points that lead to tension between two sides simply are; the Cyprus issue, Aegean related conflicts, and the treatment of the respective minorities. Also, even it is not considered as a bilateral problem by Athens, the support given to terrorist organizations practising against Turkey, the active

endeavours of the Greek lobies, the efforts to form alliances opposed to Turkey, and

the intention to convey the bilateral problems to the European Union platform, are perceived as the other parts of the dispute by Turkey.

The common historical background, not only complicates the solution of these issues, but also stands as a matter of conflict between the two neighbours.

However, despite the aforomentioned problems, Turkey and Greece enjoyed periods of rapproachment in 1930s and in the first half of 1950s.The detente period that commenced by the efforts of the Ministers of Foreign Affairs, smail Cem and Georgios Papandreou, in the second half of the 1999, and was hastened with earthquakes, increased the dialogue of the states officials, eased the level of provocative announcements, draw two nations closer, and developed the economic

and commercial cooperation. In this period, the treaties signed in the area of low level politics, does not revealed itself in the side of high politics which contains security

dilemmas and national interests such as Cyprus and Aegean. Therefore, it can be observed that the detente period hasnt been transformed to a rapproachment yet.

Within this context, it will be accurate to state that, the detente period of 1999 has not reached an outcome yet. Undoubtedly, the continuance and the extent of bilateral relations under the period of detente, will be determined by the ensuing policies of the two parts. But, the stance displayed nowadays by Greece, on the membership of Turkey to the European Union, can be considered as signals of return to conflicting days.

iv

NSZ

Sz konusu tezin yazmna 2005 yl Ekim aynda balanm ve 2006 Kasm aynda tamamlanmtr. Trk-Yunan ilikileri zerine alma hazrlanmas fikrinin daha eski tarihlere dayanmas temelinde, literatr taramas, ariv tetkiki ve saha/alan aratrmasnn bir blm uzunca bir dnemin rndr.

ki lke arasndaki sorunlarn okluu, meselelerin ilikileri etkileme boyutu ve yaanan hzl gelimeler, konunun detaylaryla ele alnmasn gerektirmitir. Trk-

Yunan siyasi yetkililerinin hemen hemen her gn birbirleri hakknda verdikleri demeler ise, meseleyi daha da iinden klmaz bir hale sokmaktadr. Bu erevede, gncel basn ve haber ajanslarnn takip edilmesine ayr bir nem verilmitir. Bu hususlar dorultusunda, belirli unsurlar irdelenmeden, 1999 ylnn ikinci yarsnda balayan yumuamann tam anlamyla akla kavuturulamayaca dncesinden hareket edilerek, tarihsel boyutun da etkisiyle, konularn etraflca aratrlmas

gndeme gelmi ve bu konuda eitli almalar yapm uzmanlarn grlerine bavurularak tecrbelerinden yararlanlmas yoluna gidilmitir.

Bu meyanda, almann hazrlanmas srasnda, tarafma yol gstererek,

konuya eitli alardan yaklamam salayan danmanm Do.Dr. dris Bala, bilgi birikimi ve tecrbelerinden yararlandm Do.Dr.Hasan nala, Yunanca kaynaklar temin eden babam smail nay ve Ramadan Dubana, bunlar tarafma ulatran Orhan ardaka, Bat Trakya Trk Aznl konusunda deerli fikirlerini benimle paylaan Gndem gazetesi Genel Yayn Ynetmeni Hlya Emin ve Aznlk siyasi

hayatnda etkin roller stlenmi Dr.bram Onsunoluna, almam okuyarak yapc eletirilerini eksik etmeyen Ferhan Utku ve Bahadr zbayraka, iinden klmaz bir hale geldii noktada her konuda yardmlarn esirgemeyen eim Simferay naya, ayrca zg zturan, lhan ener ve Halit nkazana, bilgisayar ortamndaki yardmlar dolaysyla zberk Alpaya teekkr bir bor bilirim.

v

NDEKLER

Tablolar xi Ksaltmalar xii

Giri 1

BLM I : TRK-YUNAN SORUNUNDA TARHSEL SRE

1. Giri 9 2. ada Yunan Ulusunun simlendirilmesi ve Yunanllarn Tarihsel Kkeni 11

2.1. Yunan Ulusunun simlendirilmesi 11 2.2. Yunanllarn Tarihsel Kkeni 13

3. Trklerin Anadoluya Yerlemesi ve Osmanl mparatorluunun Douu 19 4. Osmanl Ynetimi Altnda Rumlar 24 5. Yunan Ulusal Bilincini Destekleyen Faktrler ve Yunan Bamszl 30 5.1. Faktrler 30 5.2. D Faktrler 34 5.3.Yunan Bamszl 36 5.4. Bamszlk Sonras Yunanistann Genilemesi ve Megali dea 46 6. Osmanl mparatorluu ve Dou Sorunu 49 7. Lozan Bar Antlamas ve Karlkl Oluturulan Denge 51 7.1. Milli Mcadele ve Lozan Bar Antlamas 51 7.2. Atatrk-Venizelos Dostluk Dnemi (1928-1939) 63 7.3. 1939-1955 Arasndaki Dnem 68 8. Sonu 71

vi

BLM - II : K LKE ARASINDAK MEVCUT SORUNLAR

1. Giri 73 2. Kbrs Sorunu 73 2.1. Adann Konumu, Stratejik nemi ve Tarihsel Sre 74 2.1.1. Kbrs Adasnn Konumu 74 2.1.2. Kbrs Adasnn Stratejik nemi 75 2.1.3. Kbrs Adasnn Tarihi 76 2.2. Sorunun Ortaya k-1960 Kbrs Cumhuriyeti ve 1974 Bar Harekatn Gerekli Klan Nedenler 81 2.2.1. Sorunun Ortaya k ve 1960 Kbrs Cumhuriyeti 81 2.2.2. 1974 Bar Harekatn Gerekli Klan Nedenler 87 2.3. 1974 Bar Harekat ve Sonras 95 2.3.1. 1974 Bar Harekat 95 2.3.2. 1980-1990 Arasndaki Gelimeler 99 2.3.3. 1990-1999 Arasndaki Gelimeler 104 2.3.4. 1999-ki lke likilerindeki Yumuama Dnemi ve Sonrasndaki Gelimeler 114 3. Ege Denizi Sorunu 124

3.1. Adalarn Stats ve Yunanistan Tarafndan Gayri-Meru Olarak Silahlandrlmas 128

3.2. Kta Sahanl 135 3.3. Kara Sular 147 3.4. Hava Sahasna likin Sorunlar 157 3.4.1. Yunan Hava Sahas 157 3.4.2. FIR Hatt 160 3.4.3. teki Sorunlar 164 3.5. Gri Blgeler (Kardak-Gavdos) 167 4. Aznlklar Sorunu 180 4.1. Genel Karlatrma 181

4.2. Bat Trakya Trk Aznlnn Haklarn Muhafaza

vii

Eden Antlamalar ve Uluslararas Metinler 186 4.2.1. Yunanistann Taraf Olduu Antlamalar 186 4.2.1.1. 03 ubat 1830 Londra Protokol 186 4.2.1.2. 24 Mays 1881 stanbul Szlemesi 187 4.2.1.3. 14 Kasm 1913 Atina Antlamas 187 4.2.1.4. 10 Austos 1920 Yunan Sevri 189 4.2.1.5. Lozan Bar Antlamas 192 4.2.1.6. 01 Aralk 1923 Atina tilafnamesi 193 4.2.1.7. 10 Haziran 1930 Ankara Szlemesi 193 4.2.1.8. 09 Aralk 1933 Ankara Szlemesi 194 4.2.1.9. 20 Aralk 1968 Kltr Protokol 194 4.2.2. Uluslararas Metinler 195 4.2.2.1. Avrupa nsan Haklar Szlemesi 196 4.2.2.2. Ulusal Aznlklarn Korunmas ereve Szlemesi 196 4.2.2.3. AGK 1975 Helsinki Nihai Senedi 197 4.2.2.4. AGK 1989 Viyana zleme Toplants Kapan Belgesi 197 4.2.2.5. AGK 1991 Cenevre Milli Aznlklar Uzmanlar Toplants Raporu 198 4.3. Bat Trakya Blgesinin Konumu ve Nfus Yaps 199 4.4. Blgenin ve Aznln Tarihsel Gemii 202 4.5. Aznla Ynelik Yunan Politikalar 215 4.5.1. Siyasi Alan 215 4.5.1.1.Yurttalktan karma 215 4.5.1.2. Pasaport Sorunu 219 4.5.1.3. Yasak Blge 220 4.5.1.4. Kimliin Tannmamas 221 4.5.1.5. Onur Krc Muamele 224 4.5.1.6. fade ve Haber Alma zgrl 225 4.5.1.7. Din zgrl 228 4.5.1.8. Seim Sorunu 234 4.5.2. Eitim Alan 237

viii

4.5.2.1. Okullar ve Okul Kitaplar 237 4.5.2.2. retmeler Sorunu 240 4.5.2.3. DKATSA Sorunu 241 4.5.3. Ekonomik Alan 242 4.5.3.1. Toprak Sorunu, kametgah Onarm ve naat zni 242 4.5.3.2. Kamulatrma ve Toprak Birletirmesi (Anadazmos) 244 4.5.3.3. Sahas ve Kamu Alan 246 4.5.3.4. Ehliyet Sorunu 247 4.5.3.5. Krediler 248 4.6. 1999 Yumuama Dnemi Sonras Bat Trakya Trk Aznl 248 5. Dier Sorunlar 256 5.1. Yunanistann Trkiye Aleyhine Faaliyet Gsteren Terr rgtlerine Verdii Destek 256 5.2. Yunanistann likileri Avrupa Birlii Platformuna Tamas 262 5.3. Etkin Yunan Lobisi ve Trkiye Aleyhtar Faaliyetleri 265 5.4. Yunanistann Trkiyeye Ynelik Kurmaya alt ttifaklar 269 6. Sonu 276

BLM - III : TRK-YUNAN LKLERNDE ALGILAMA, MEVCUT G VE TEHDT UNSURU

1. Giri 280 2. Karlkl Tehdit Alglamalar 281 2.1. Yunanistan Asndan 281

2.2. Trkiye Asndan 289 3. ki lkenin Gcn Maddi Unsurlar Arasnda Yer Alan zelliklerine Gre Analizi 294 4. Yunanistann Gc Dengeleme abalar 304 5. Sonu 311

ix

BLM - IV : 1999 LKLERDEK YUMUAMA DNEM

1. Giri 312 2. Yunanistann Souk Sava Dnemi Sonrasn Karlay 313 3. Souk Sava Sonras Balkanlarda Trk-Yunan Rekabeti 324 4. Yumuamaya Ynelik Atlan Admlar ve Yaanan Gelimeler 336 4.1. Ege Bar Sreci 336 4.2. Akil Adamlar Komisyonu 337 4.3. Madrid Zirvesi 338

4.4. 1997 Eyll New York Birlemi Milletler Toplants Pangalos & Cem Grmesi ve 1997 Kasm Gneydou Avrupa birlii Sreci Toplants Ylmaz & Simitis Grmesi 340 4.5. Trkiyenin, Ege Sorunlar Hakknda st Dzey Temaslara Balanmas Ynndeki 12 ubat 1998 Tarihli Teklifi 341 4.6. Terrist Abdullah calann Yakalanmas 344 4.7. smail Cemin 24 Mays 1999 Tarihli Mektubu ve Yunanl Meslekta Georgios Papandreounun 25 Haziran 1999 Tarihindeki Cevab 347 4.8. Austos ve Eyll Depremleri Sismik Diplomasi 349 5. Yumuamaya Yol Aan Faktrler ve Analizleri 352 5.1. Siyasi Faktrler 352 5.1.1. Uluslararas Sistem Etkeni ve Blgesel Konjonktr 352 5.1.2. ABD ve Avrupa Birliinin Etkisi 359 5.1.3. Siyasi Kiiliklerin Etkileri 365 5.1.4. Yerel Ynetimlerin Etkisi 370 5.1.5. Dier Unsurlar 374 5.2. Ekonomik Faktrler 377 5.3. Toplumsal Gelimeler 383 6. Yumuama Dnemi, Nitelii ve Gelinen Nokta 390 6.1. Yumuama Dnemi 391 6.1.1. Doruk Noktas Anlamalar Dnemi (1999 2002) 391 6.1.2. htiyatl Devam Eden Yumuama (2003 2005) 411

x

6.2. Yumuama Dneminin Nitelii 417 6.3. Gelinen Nokta ki lkenin Yaklamlar 420 7. Sonu 424 Sonu 426 Ekler 436 Kaynaka 454

xi

TABLOLAR

Tablo 1 : Yunanistana ABden Salanan Gelirler 301

Tablo 2 : Yunanistann 1995-2005 Yllar Arasndaki Ekonomik Profili 302

Tablo 3 : Trkiyenin 1995-2005 Yllar Arasndaki Ekonomik Profili 303

Tablo 4 : Trkiye-Yunanistan D Ticaret Deerleri 378

xii

KISALTMALAR

AB : Avrupa Birlii

ABD : Amerika Birleik Devletleri

AGK : Avrupa Gvenlik ve birlii Konferans AGT : Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat AGSP : Avrupa Gvenlik Savunma Politikas

AHEPA : American Hellenic Educational Progressive Association AHI : American Hellenic Institute

AKP : Adalet ve Kalknma Partisi AT : Avrupa Topluluu

BO : Bar in Ortaklk BM : Birlemi Milletler

BMDHS : Birlemi Milletler Deniz Hukuku Szlemesi BOTA : Boru Hatlar ile Petrol Tama A..

DEK : D Ekonomik likiler Konseyi

DEPA : Greek Public Gas Company EIP : Yunanistan Milli stihbarat Tekilat ELIAMEP : Hellenic Foundation for European and Foreign Policy

EMU : European Monetary Union (Avrupa Para Birlii) EOKA : Etniki Organosi Kiprion Agoniston (Kbrs Mcadelesi in Milli rgt) FIR : Flight Information Regions (Uu Bildirim Blgeleri) GA : Gven Arttrc nlemler GKRY : Gney Kbrs Rum Ynetimi GSMH : Gayri Safi Milli Hasla

GSYH : Gayri Safi Yurtii Hasla HH : Hak ve zgrlkler Hareketi ICAO : Uluslararas Sivil Havaclk rgt GEME : hracat Gelitirme Ett Merkezi

K : slam Konferans rgt

xiii

KE : Karadeniz Ekonomik birlii rgt KKTC : Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti KTFD : Kbrs Trk Federe Devleti MC : Milletler Cemiyeti NATO : North Atlantic Treaty Organization (Kuzey Atlantik Antlamas rgt) NOTAM : Notice to Airman (Havaclara lan) PASOK : Pan Hellenik Sosyalist Parti SAT : Sualt Taaruz Timi

SPA : Selanik zel Pedagoji Akademisi SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii STK : Sivil Toplum Kuruluu UAD : Uluslararas Adalet Divan

1

1

GR

Trkiye ile Yunanistan ilikileri, iki komu devletin irtibat kurarak temaslarn gelitirebilecekleri hemen hemen her noktann nasl bir atma alanna dntrlebileceine en gzel rnektir. Bununla birlikte, bu iki devlet NATO yesidir. Yani, NATO gvenlik emsiyesi altnda birbirlerine saldrmamay taahht etmilerdir. Bu noktada, iki komu devletin ilikileri tarihsel sre ierisinde ele

alndnda ve 1950li yllardan sonra konuya NATO taahhd de dahil edilerek deerlendirildiinde, sorunlarn temelinde, corafi konum gerei blgedeki ekonomik

pay savalarnn yatt grlmektedir.1

Trkiye ile Yunanistan arasnda, balca ana sorundan bahsetmek mmkndr. Bunlar; Kbrs, Ege Denizi ve Aznlklar konulardr. Ancak, ilikilerin

boyutu, tarihsel olgulara dayanarak, sre iinde art gstermi ve karlkl oluturulabilecek hemen hemen her temas noktasnn problem olarak alglanmasn

salamtr. Mesela, Atinaya gnderilen bir mektupta alc adrese Yunanistan yazlmas durumunda posta muhatabna ulamamaktadr. Dier taraftan, stanbul yerine Konstantinopolis yazl bir zarf da ayn muameleye maruz kalmaktadr.2 Grlmektedir ki, iki lke arasnda, bahsedilen temel sorunlarn yannda, isim veya

isimlendirme meselesine kadar giden problemler de mevcuttur. nk Yunanllar, kendilerini Hellen(Ellines) veya Batdaki tabiriyle Greeks olarak tanmlamakta, ancak Trkiye Yunan demektedir. te yandan, 1453 ylndaki fetih ile Konstantinopolis tarih olmu ve yerini stanbul almtr.

Tarihsel birliktelik, bir dier problemin nedenini oluturmaktadr. Osmanl mparatorluu egemenliinde yaayan iki toplum, bir tarafa gre, bar iinde bir arada yaarken, dier tarafa gre bu beraberlik tarihteki karanlk dnemi tekil

1 M.Fatih Tayfur, Akdenizde Bir Adann Kaln Ulu Bir Kalemle Yazlm Hikayesi: Kbrs, (Der.)

Oktar Trel, Akdenizde Bir Ada, KKTCnin Varolu Hikayesi, Ankara, mge Kitabevi, I.Bask, ubat, 2002, ss.26-27. 2 Herkl Millas, Daha yi Trk-Yunan likileri in Yap-Yapma Klavuzu, stanbul, Trkiye

Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf Yaynlar, I.Bask, Haziran, 2002, ss.3-12.

2

2

etmektedir. Yunanistan asndan Osmanl mparatorluu, hem kkenlerinin selefi

olarak grd Bizans mparatorluunun sonunu getirmi, hem de Yunan halknn 500 ksur yl boyunduruk altnda yaamasna neden olmutur. Bu itibarla, Yunanistan tarafndan, bir daha yaanmas arzulanmayan bir dnem olarak nitelendirilmektedir.

te yandan, Yunanistann bamszln, bugnk ada Trkiyenin kkeni olarak grd Osmanl mparatorluuna kar verdii savala kazanmas ve

Trkiye Cumhuriyetinin de, temelde ngilterenin desteiyle Anadoluyu igal etmi Yunan ordularn yenerek kurulmas, iki komu lkenin birbirlerine kar mevcut

bak alarn olumsuz ynde etkilemekte ve sre ierisinde bir mesele olarak karlarna karmaktadr.

Trkiye ve Yunanistan, ulus devlet sahnesinde yerlerini almalar sonrasnda,

Lozan Bar Antlamasndan kalan sorunlarn zmyle birlikte, ilk defa 1950li yllarn ortalarnda, Kbrs sorunu ile kar karya gelmiler ve 1960l yllarda Ege Denizi kaynakl meselelerle uramaya balamlardr. Bununla birlikte, Kbrs meselesi ve Ege Denizi, Lozan Antlamasnn iki lkeye emanet ettii Aznlklara

ynelik muamele eklinin belirlenmesinde etkin bir rol oynam ve Aznlklar konusunun sorun olarak gndeme gelmesine neden olmutur. Bu itibarla, Kbrs ve

Egede tansiyonun ykselmesi Aznlklara, artan baskc politikalar eklinde yansmtr.

Trkiye ile Yunanistan arasnda, 1980lerden sonra baka sorunlardan da bahsetmek mmkndr. Bunlarn; Yunanistann, Trkiye aleyhine faaliyet gsteren

terr rgtlerine verdii destek, Atinann ikili sorunlar Avrupa Birlii platformuna tamas, Yunan lobilerinin Trkiye aleyhtar faaliyetleri ve Yunanistann, Trkiyeye ynelik kurmaya alt ittifaklar olduunu sylemek mmkndr. Bu mevzular, Yunanistan asnda ikili sorun olarak nitelendirilmese de, Trkiye iin zm bulunmas gereken nemli meselelerdir. nk, bazlar Trkiyenin kalknmasn engellerken, bazlar uluslararas arenada g durumda kalmasna neden

olmaktadr.

3

3

Mevcut sorunlarn okluunun ve hergeen gn daha da artma potansiyeline

sahip oluunun, iki lke yetkililerini adeta bkknlk noktasna getirdiini sylemek mmkndr. Dnemin Dileri Bakan Georgios Papandreounun, 18 Eyll 2002 tarihinde, Trkiye zerinden Yunanistana yasad gei yapan gmenler hakknda; Kaak Sorunu, Trk-Yunan Sorunu Deildir aklamas bunun bir gstergesidir.3 Georgios Papandreounun aklamasndan, iki lke arasnda mevcut sorunlara, yeni bir problemin ilave edilmemesinin arzuland anlalmaktadr.

Trkiye ile Yunanistan arasndaki tm bu sorunlar gelge ve bir gnde

olumu sorunlar deildir. Tarihsel sre gz nne alndnda, tm bu problemlerin karlkl gvensizlikten ve diyalog ortamnn olmayndan kaynakland grlmektedir.

Ancak tm bu sorunlara ramen, kstl da olsa iki lkenin diyalog kurma ve hatta ibirliine ynelme giriimleri sergiledii dnemler de olmutur. 1930lardaki Atatrk-Venizelos ve 1950lerin ilk yarsndaki yaknlama ve ibirlii dnemi hari (Bu dnemde Kbrs ve Ege Denizi kaynakl sorunlar henz iki lke arasnda mevcut deildir) 1988 Davos sreci bunun en gzel rneidir. Fakat Davos ruhu, sorunlarn zne ilikin yaklam sergilenmemesi nedeniyle, anlamazlklarn zmnde

herhangi bir ilerleme salamamtr.

1999 yllnn ikinci yarsnda, ilk olarak Trk Dileri Bakan smail Cemin kaleme ald ve muadili Georgios Papandreounun yaklak bir ay sonra cevaplad, karlkl mektup teatisi sonrasnda, iki lke mnasebetlerinde bir yumuama

balam ve iki tarafta da meydana gelen depremler bu sreci hzlandrmtr. 1999 ylnn sonlarnda yaanan bu gelimenin, aslnda 1990l yllarn ortasnda iktidara gelen Kostas Simitisin siyasi anlay erevesinde Trkiyeye bak asndan kaynaklandn sylemek mmkndr.

3 Anadolu Ajans Basn Blteni, Papandreou: Kaak Sorunu, Trk-Yunan Sorunu Deildir

Dedeaa, 18 Eyll 2002, Saat:00.38, Say:AA0007.

4

4

Kostas Simitis, selefi Andreas Papandreounun milliyeti syleminin

Yunanistana, uluslararas camiada ve 1981 ylndan beri yesi olduu Avrupa Birlii nezdinde zarar verdiini grm, ekonomik kalknmay salayarak, Birlik ierisinde daha etkin bir konuma gelebilmek amacyla bu anlaytan vazgeilmesi gerektiini idrak etmitir.

Kostas Simitis, bu amalar dorultusunda ve bunlarn yannda, yllardr

savunulan tehdidin Doudan geldii syleminin gerektirdii savunma harcamalarn Yunanistan ekonomisine kanalize edebilmek amacyla Trkiyeye

ynelik lml bir yaklam balatmtr. Fakat, bu anlaynn pratie geirilmesi, kemiklemi parti ii muhalefeti nedeniyle hemen mmkn olmamtr. Kostas Simitis bunu ancak, Yunanistan himayesindeki terrist Abdullah calann yakalanyla, lkenin uluslararas arenada dt durum sonrasnda, Dileri

Bakanl grevine sertlik yanls Theodoros Pangalosun yerine Ankaraya lml yaklaan Georgios Papandreounun getirilmesiyle birlikte, 1999 ylnn ikinci yarsnda baarabilmitir.

Yunanistan asndan Kostas Simitisin altyapsn hazrlad ve Trkiye tarafndan da, Atinaya ynelik mevcut politikas temelinde, olumlu admlarla cevap

verilen, diyalog ortamn iki lkenin yaknlamasndan ziyade, sadece politikalarnn yumuamas olarak nitelendirmek daha doru olacaktr. nk, diyalogun balamasyla, mevcut temel sorunlarn yerine, iki lke asndan dk profile sahip konular ele alnm ve Kbrs, Ege Denizi ile Aznlklar dururken, ekonomi, turizm ve evre alanlarnda eitli anlamalar imzalanmtr.

Bu sebeple, 1999 ylnda balayan ve ihtiyatl da olsa gnmze dek devam eden sreci, iki lke ilikilerinde yaknlama dnemi yerine yumuama dnemi olarak deerlendirmek daha yerindedir.4

4 Aleksis Heraklides, Yunan-Trk Yumuamas (1999-): Bir lk nceleme, (Der.) Birgl Demirta

Cokun, Trkiye-Yunanistan Eski Sorunlar, Yeni Araylar, Ankara, Avrasya Stratejik Aratrmalar Merkezi Yaymlar, Balkan Aratrmalar Dizisi No:7, 2002, s.31.

5

5

te yandan, yumuama dneminin, ilk mektupla neriyi getiren tarafn Trkiye olmasna ramen, byk oranda Yunanistann politika deiikliinden kaynaklandn sylemek olasdr. nk, anlay deiiklii Yunanistan tarafndan balatlm, Ankara da buna karlk vermitir. phesiz, iki lke ilikilerinin olumlu seyretmesi, Avrupa Birlii adayl srecindeki Trkiyenin de karnadr. Ancak Trkiye, iki lkenin iyi ilikiler kurmas taraftar olduunu, 1980lerin sonunda tek tarafl vizeyi kaldrarak ve 1990l yllarn ortalarnda balatt Ege Bar Giriimi ve Akil Adamlar nerisi gibi insiyatiflerle ok nceden gstermitir.

Souk Sava sonras dneminin dinamikleri, NATOnun eski kanat lkeleri Trkiye ve Yunanistann stratejik konumlarn glendirmi ve iki lke ilikilerinin uluslararas gndemde daha st sralara kmasn salamtr. Ayrca, 1999 ylnn ikinci yarsnda balayan yumuama dnemi de bu ilikiler ann nemini bir kat

daha arttrmtr.

Yunanistan asndan, Trkiye ile ilikiler, her zaman ayr bir hassasiyete sahip olmutur. Bunu yan sra, Kostas Simitis dneminde balatlan anlay ve bu anlayn getirdii amalara ulamak asndan, Trkiyenin nemi Yunanistan nezdinde daha da artmtr. te yandan, iki lke ilikilerinin seyri, tarihsel srete gz nne alndnda, Avrupa Birlii yeliine ynelmi, blgesel g olma yolunda bir Trkiye iin Yunanistann konumu daha iyi anlalmaktadr. Trkiye, gerek Avrupa

Birlii, gerekse ABD ile ilikilerinde, bunun yan sra Balkanlara ynelik politikasnda, Yunanistann yaklamlarn daha yakndan izlemek etmek zorundadr.

Sz konusu hususlarla birlikte, Trk-Yunan ilikileri, Uluslararas likiler Disiplini erevesinde, iki komu devletin mnasebetlerinin analizi asndan da ayr bir neme sahiptir. niversitelerin, Uluslararas likiler ve ilgili blmlerinde, Trk-Yunan mnasebetlerinin ders veya konu olarak okutulmas bunun gzel bir rneidir.

Bu alma, iki lke ilikilerinin, belirtilen nemi temelinde hazrlanm ve

tarihsel sre iinde Trk-Yunan sorunlarn ele alarak, 1999 ylnn ikinci yarsnda

6

6

balayan yumuama dnemine k tutmay hedeflemektedir. Bununla birlikte, iki

lke arasnda bunca soruna ramen yaanan yumuamann yaknlamaya dnp dnemeyeceini irdelemeye almakta ve yumuamann, Yunanistan tarafndaki alt yapsnn 1990larn ortalarnda Atinann ilikileri Avrupa Birlii platformuna tamas amacyla, Trkiyeye ynelik bak as deiiklii erevesinde hazrlandn gndeme getirmektedir.

Tarihsel perspektif ve meseleler yumuama dneminin ve bu noktaya gelinen sreteki olgularn/faktrlerin daha iyi anlalmas amacyla detayl olarak analiz

edilmitir. Bu balamda, mevcut problemlerin douu, mahiyeti ve ilikileri etkileme boyutu da meselelerin tek tek ele alnmas ihtiyacn dourmutur.

alma, literatr taramas, ariv tetkiki ve saha/alan aratrmas yaplarak hazrlanmtr. Sreli yaynlar, gncel basn ve haber ajanslarnn takip edilmesine nem verilmi, ayrca iki tarafn grleri ve politikalarnn iyi anlalabilmesi

temelinde, imkanlar nispetinde, karlkl ve nc taraf kaynaklarndan da istifade edilmesine zen gsterilmitir.

zellikle Bat Trakya Trk Aznl konusu ele alnrken, literatr taramas ve belgelere bavurulmasnn yannda, uzun yllar blgede bulunulmasnn avantaj da kullanlarak alan almas yaplm, bu dorultuda Aznln siyasi hayatnda etkin

rol alan ahslarn bilgi ve tecrbelerinden yararlanlmtr.

Trk-Yunan ilikilerini takip etmek ve meseleleri ayr ayr ele almak olduka

zordur. nk, sorunlar i ie gemitir. Ege Denizi kaynakl problemlerin douunda Kbrs krizinin etkisi byktr veya Yunanistan tarafndan terr rgt PKKya verilen destek, Yunanistann Trk dmanln gsterirken, ayn zamanda Atinann, Trkiyenin gcn dengeleme abas olarak da karmza kmaktadr. Sz konusu hususlar, alma hazrlanrken karlalan zorluklar arasndadr. te yandan almada, ilk olarak Bat Trakya Trk Aznlnn yannda stanbul Rum

Aznlnn da ele alnmas planlanm, ancak konunun dalmas endiesiyle hareket

7

7

edilerek, stanbul Rum Aznlna, Bat Trakya Trk Aznl Blmnde ksaca

deinilmitir. Bu husus da almann snrlln oluturmaktadr.

Sz konusu alma, drt blmden olumaktadr. lk blmde, tarihsel sre ele alnrken, ada Yunan Ulusunun kkenleri incelenmi, isimlendirme sorununa deinilmi ve Osmanl mparatorluu egemenliindeki dnem irdelenerek, Yunan bamszl analiz edilmitir. Ayrca, Lozan Bar Antlamas ile kurulan denge ve

sonrasndaki yaknlama dnemleri aktarlmtr.

kinci blm, Trk-Yunan likilerindeki mevcut sorunlarn irdelendii alandr. Bu balamda, ilikilerin gidiatnda etkin bir yere sahip olan Kbrs meselesi etrafl ekilde incelenmitir. Ege Deniz Kaynakl sorunlar, iki lke grleriyle birlikte aktarlm ve Bat Trakya sorunu; Aznla tannan haklar garanti altna alan

ikili ve ok tarafl anlamalarn yan sra, blgenin konumu ve tarihesiyle birlikte, Yunanistann politikalar erevesinde; siyasi alan, eitim alan ve ekonomik alan

olmak zere boyutta ele alnmtr. Son olarak da, 1999 Yumuama Dnemi sonrasnda Aznln durumuna deinilmitir.

Ayrca ikinci blmde, Trkiye tarafndan, iki lke ilikilerinde sorun olarak

nitelendirilen, Yunanistann, Trkiye aleyhine faaliyet gsteren terr rgtlerine verdii destek, likilerin Avrupa Birlii platformuna tanmas, Etkin Yunan

Lobisi ve Trkiye aleyhtar faaliyetleri ve Trkiyeye ynelik kurmaya alt ittifaklar konular ayr ayr balklar altnda irdelenmitir.

nc blm; Trk-Yunan ilikilerinde alglama, mevcut g ve tehdit unsurunu iermektedir. Bu blmde, ilk olarak halklarn karlkl yaklamlar ele alnarak, iki lke arasnda gcn maddi unsurlar asndan analizi yaplm ve Yunanistann gc dengeleme abalarna deinilmitir.

Drdnc blmde ise, 1999 ylnn ikinci yarsnda balayan ve almann dier konusunu oluturan Yumuama Dnemi irdelenmitir. lk olarak,

8

8

Yunanistann Souk Sava Dnemi sonrasndaki d politikas incelenerek, bu

dnemde Balkanlardaki Trk-Yunan rekabetine deinilmitir. Akabinde, yumuamaya yol aan admlar ve 1990larn ortasndan balamak zere yaanan gelimeler ayr ayr balklar altnda ele alnm, yumuamaya yol aan faktrlerin analizleri, Siyasi Alan, Ekonomik Faktrler ve Toplumsal Gelimeler alt balklarnda yaplmtr. Ayrca drdnc blmde, yumuama dnemi, zaman srecinde aktarlrken, nitelii ve gelinen noktayla iki lkenin dneme ilikin

yaklamlarna aklk getirilmeye allmtr.

Tezin sonu blmnde de, konunun zetiyle birlikte, iki lke arasndaki yumuamann yaknlamaya dnp dnemeyecei tartlm ve bunun iin gerekli olan faktrlerin tetkiki yaplmtr.

almann sonunda, konunun grsel adan daha netlemesi amacyla ekler blm ilave edilmi ve burada, sorunlarn haritalar ve belgelerle yanstlmas

amalanmtr.

9

9

BLM-I : TRK-YUNAN SORUNUNDA TARHSEL SRE

1. Giri

Trkiye, Bat komusunu Yunanistan, bu topraklar zerinde yaayan toplumu da Yunan, Yunanl1 veya Yunanistanl olarak isimlendirmektedir. te yandan, Anadolu topraklarnda belirli bir dnem yaam ve bugn stanbulda hala

mevcut Ermeni ve Musevi cemaati dndaki, Yunanistan vatanda olmayan Gayri Mslim topluluk, Trkiye iin Rumdur. Ayrca gnmzde, Rum tabiri, Kbrsta

veya bugnk Yunanistan snrlar dnda yaayan, Yunan uyruu bulunmayan, ancak kendilerini Yunan hisseden topluluklar2 da simgelemektedir.

Oysa, Trkiye iin Yunan ve Rum olan bu millet, Bat lkeleri nezdinde

Greeks ve mevcut snrlar ile evrili lke ise Greecetir. Sz konusu iki tabirin yan sra karmza kan bir dier nc niteleme ise Ellines ve Ellada

kelimeleridir. Yunanistan topraklar zerinde yaayan bugnk Yunan vatanda halk, kendisini Ellines (Hellen) ve yurdunu da Ellada-Ellas3 (Hellada-Hellas) olarak isimlendirmektedir.

Yunanllar tarihsel kkenlerini, Kadim Yunana, Byk skenderin Asya seferleriyle balayan Hellenistik dneme ve Bizans mparatorluuna

dayandrmaktadr. Oysa, dier taraftan, ada Yunan ulusunun 15.yzylda Slav

1Bkz. Hakan Cem Iklar, Egede Casus Belli, Ankara, mit Yaynclk, Mays 2005, s.25. H.C.Iklar, Trkeye yerlemi Yunanl tabirinin yanl olduunu, Trke Trkl, Almana Almanl veya ngilize ngilizli denmedii gibi Yunanl iin de Yunan veya Yunanistanl tabirlerinin kullanlmas gerektiini vurgulamaktadr. te yandan, Milli Eitim Bakanl tarafndan 2000 ylnda yaymlanan Trke szlkte Yunan kelimesinin anlam Yunanl kelimesi ile ayndr. Szlk iki kelimeyi de Yunanistan halkndan olan kimse eklinde tanmlamaktadr. Bkz. Milli Eitim Bakanl, rnekleriyle Trke Szlk, stanbul, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, Bilim ve Kltr Eserleri Dizisi No:929, Szlk Dizisi No:5, 4.Cilt (S-Z), 2000, s.3259. Bu erevede, almada, komu lke insan isimlendirilirken; Yunanl, Yunan ve Yunanistanl tabirleri eanlaml olarak kullanlmtr. 2 rnein Avusturya ve Amerika Rumlar gibi.

3 Ellas tabiri, gnmzde de zaman zaman kullanlmakla birlikte, Kathareousann (yaln, sade dil)

1970li yllarn ortasnda resmi dil olmaktan kalkmas sonucu yerini Ellada kelimesine brakmtr. Yunan devletinin resmi yazmalarnda lke, Ellada olarak isimlendirilmektedir.

10

10

rkyla kart ve hatta bu kkenden geldii ynnde eitli iddialar da mevcuttur.

Trklerle, Yunanllarn tarihsel sreteki ilk yzlemelerini Malazgirt Muharebesi ncesine gtrmek mmkndr. Ancak, 1071 ylnda Anadoluya yaanan youn Trk g, iki halkn karlamalarn en st seviyeye karmtr. Osmanl mparatorluu, Bizansn sonunu getirmi ve bu nokta, Yunanllarn tarihlerinde kara dnem olarak nitelendirecekleri 500 ksr yllk bir dnemi balatmtr.

Yunanistan 19.yzylda, dnemin byk glerinin desteiyle Osmanl mparatorluuna kar ayaklanarak bamszln kazanm ve iki lke arasndaki

mcadele, 1923 Lozan Bar Antlamasyla bir dengeye oturmutur. Lozan dengesi sonrasnda, Mustafa Kemal Atatrk ve Eleftherios Venizelos gibi liderlerin etkisiyle, Antlamadan kalan sorunlarn zm salanm, ekonomik gelime ve kalknma ihtiyalarnn yannda nc lkeden algladklar tehdit erevesinde iki lke

arasnda bir yaknlama dnemi balamtr. Sz konusu yaknlama, farkl dinamikler temelinde4 II.Dnya sava sonrasnda da 1950li yllarn ortalarna kadar devam etmitir.

almann birinci blmnde, TrkYunan ilikilerindeki tarihsel sre ele alnacaktr. Bu balamda, gnmz Yunanistan ve halknn isimlendirilmesi

maksadyla kullanlan ifadelerin anlamlar zerinde durulacak, tarihsel kkenleri incelenerek, ada Yunan halknn gemii, mevcudiyetinin temellerini dayandrd

noktalar aklanacaktr. Buradaki ama, Yunanistanda dahi mevcut,5 ada Yunanllarn, Kadim Yunan (Ancient Greece), Hellenistik Dnem ve Bizans mparatorluunu oluturan topluluun devam olup olmad tartmalarna k

tutmaktr.

4 Melek Frat, 1945-1960 Yunanistanla likiler, (Ed.) Baskn Oran, Trk D Politikas Kurtulu

Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt-I, stanbul, letiim Yaynlar, I.Bask, 2001, s.576. 5 Herkl Millas, Gemiten Bugne Yunanllar, Dil, Din ve Kimlikleri, stanbul, letiim Yaynlar,

I.Bask, 2003, ss.17-20.

11

11

Bunun yan sra, Osmanl mparatorluunun kuruluu ile balayan srete,

Osmanl ynetimi altndaki Yunanllarn konumu analiz edilecek ve Yunan bamszl anlatlarak, Lozan Bar Antlamas sonrasndaki yumua dnemleri nitelikleriyle birlikte irdelenecektir.

2. ada Yunan Ulusunun simlendirilmesi ve Yunanllarn Tarihsel Kkeni

2.1. Yunan Ulusunun simlendirilmesi

Arif Mfid Mansel, Yunanistan ve Ege Denizi havzasnn tarihinin, sanldnn aksine Yunanllarla balamayp beinci ve drdnc bin yla kadar karak, ok daha eski alara uzandn, Yunanllarn ise, bu uygarln sadece mirass olduklarn, Pelasg, Leleg veya Kar olarak adlandrlan bu kavimlerin,

Yunanistann Yunanllardan nceki halk olarak kabul edildiini ifade etmektedir.6

Akhalar, bugnk Yunanistan topraklarna, Egeliler ya da Yunan ncesi topluluklar olarak isimlendirilen7 kavimler (Pelasg, Leleg ve Kar) sonrasnda gelen ilk topluluktur.

kinci bin ylda, lliryallarn kuzeyden gelerek Balkan Yarmadasnn gneybat blgesine girmesiyle, Trak kabilelerinden bazlar Anadoluya g etmi ve

burada bulunan Hitit Krallna son vermilerdir.

M..1200 yllarna doru Dorlarn Yunanistan istilas, Hitit Krallnn yklmasnn da yaratt etkiyle Akhalarn Anadolu topraklarna mevcut gn hzlandrmtr. Sz konusu gler sonrasnda Bat Anadolu Blgesinde, Ege Denizi kylarnda Eolya ve Eski Yunanda kullanlan ehir Devlet(City State)

6 Arif Mfid Mansel, Ege ve Yunan Tarihi, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, VI.Bask, 1995,

ss.7-20. 7 Herkl Millas, Yunan Ulusunun Douu, stanbul, letiim Yaynlar, I.Bask, Ekim, 1994, s.30.

12

12

nitelendirmesinin doduu yer olan, Pers belgelerinde Yauna olarak geen onya

blgesi kurulmutur.8

Bugn Trkede kullanlan Yunan kelimesinin kkeni onya(on) ismine dayanmaktadr. onya, Dor istilas karsnda Anadoluya g eden halk simgelemektedir.9 Yunan kelimesi, Perslerin, daha sonra Araplarn ve genel anlamda slam Dnyasnn antik ve ada Yunana verdikleri isimdir.

Oysa Yunanlar, yonya szcnden tretilmi olan bu terimi, tarihin hibir

kesitinde kullanmamlar ve kendilerini Ellines (Hellen) olarak tabir etmilerdir.10 Hellen, Yunan mitolojisinde, Yunanllarn kendi atas sayd Pirra ve Defkalionun oludur.11 Sz konusu kavram, denizciliin gelimesiyle ortaya kan koloniler devrinde domutur. Koloniler, zelliklerini korumak iin ortak dmana kar

birlemek gibi bir dizi nlemler almlardr. Bu birlemede, farkl lehelere ramen ortak Yunan dili ve birtakm ortak gelenek ile treler etkin olmutur. Perslere kar

Sparta ve Atinann kurduu Hellen Birlii buna rnek tekil etmektedir. Dier taraftan, kendilerinden olmayan, farkl bir dil konuan kavimleri de Barbar olarak isimlendirerek yabanclarla aralarna snr ekmeyi ihmal etmemilerdir.12

Douda Yunan olarak nitelendirilen bu toplulua, Latin Dnyasnda Grek denmitir.13 Grek kelimesi, Gra kavimin adnn talyada bir nebze deiiklie

urayarak Graecus eklinde ifade edilmesinden tremi ve Yunan topluluunu

8 Mansel, Ege ve Yunan, ss.58-91.

9 Murat zcan, Tarihin Inda Yunan Mezalimi, stanbul, IQ Kltr Sanat Yaynclk, I.Bask,

Nisan, 2003, ss.46-47. 10

Millas, Gemiten Bugne Yunanllar..., ss.160-161. 11

M.Tahsin Kozanolu, Yunan Mitolojisi, (Basm Yeri Verilmemitir), Dnen Adam Yaynlar, II.Bask, Ocak, 1994, ss.195-196. 12

Mansel, Ege ve Yunan, ss.97-300. 13

Trk-Yunan likileri Sayfas, Grek Adnn Kayna, (Baklan Tarih: 31 Ekim 2005) http://www.turk-yunan.gen.tr/turkce/iliskiler/grek_adinin_kaynagi.html

13

13

simgeleyen bir kelime olarak kullanlmtr.14 Gnmz Yunanllar, Grek

kelimesini hrsz ve hilekar anlam nedeniyle kendilerine layk grmemektedirler.15

Sz konusu anlamlarn yan sra, zdemir Kalpakolu Grek kelimesinin ecnebi anlamna geldiini, Yunanistandan talya yarmadasna giderek yerleen Yunanllarn yerli halk tarafndan yabanc olarak tanmlanarak Grek dendiini belirtmektedir.16

Rum kavram ise; Roma szcnden tretilmi ve Romal anlamnda

kullanlan Romeos veya Romios kelimelerinden gelmektedir.17 Bizans mparatorluunun, Hristiyanl kabul etmesi ve Bizansn kendisini Bat Roma mparatorluunun devam olarak grmesi sonucunda, putperest ve kafirlikle edeerde tutulan Hellen isminden vazgeilerek Romeos kavram tercih edilmitir.18

Yunanistana ilikin farkl bir isimlendirme de Grc dilinde karmza

kmaktadr. Yunanllar, Grccedeki akl-us kelimesi olan Brdzeni den tretilen Berdzeni olarak nitelendirilmekte, lkeye ise Saberdznet denmektedir.19

2.2. Yunanllarn Tarihsel Kkeni

Gnmz Yunan milletinin kkeninin analiz edilebilmesi, Ege Havzasnn ve

Yunanistan yarmadasnn corafi yaps gerei olduka zordur. Ayrca, blgeye deiik dnemlerde yaanan gler, yerli halkn g eden kavimlerle kaynaarak yeni kltrler ve uygarlklarn domas, konuyu daha da iinden klmaz bir hale

14 Mansel, Ege ve Yunan, s.163.

15Ali Gler, Sorun Olan Yunanllar ve Rumlar, Ankara, Berikan Yaynlar, 2005, s.316., Iklar, Egede Casus, s.29. ve zcan, Tarihin Inda Yunan, s.47. 16

zdemir Kalpakolu, Yunandan Dost Olmaz, stanbul, Form Matbaaclk Limited irketi, 1994, s.63. 17

Millas, Gemiten Bugne Yunanllar, s.162. 18

M.Murat Hatipolu, Yunanistanda Etnik Gruplar ve Aznlklar, Yunanistan ve Yunanllar, Ankara, 1999, Stratejik Aratrma ve Etdler Milli Komitesi, (Baklan Tarih: 30 Ekim 2005) http://www.saemk.org/yazdir.asp?id=3&dba=009 19

Wikipedia, Free Encyclopedia, Greece, A Wikimedia Project, (Baklan tarih: 02 Kasm 2005) http://en.wikipedia.org/wiki/Greece#History

14

14

sokmaktadr. te yandan, Yunan halknn, Antik Yunann ve Bizansn devam olup olmadna ilikin grler ise hala tartmal geerliliklerini srdrmektedir. Yunanllarn tarihsel kkeni analiz edilmeye allrken, konu; Ege Havzas ve Yunanistan yarmadas topluluklar, Antik Yunan, Byk skender Hellenistik Dnem, Hristiyanlk ve Bizans mparatorluu erevesinde ele alnacaktr.

Ege Havzasnn ilk uygarl, M.. 2000 dolaylarnda Giritlilerin kurduu ve krallarnn isminin verildii Minos Uygarldr. M.. nc bin yl balarnda, Bat Anadoludan, Girit, Ege Adalar, Orta ve Gney Yunanistana gler yaanm20

ve bunun sonucunda yerleik halk ile g eden kavimlerin retim ilikisi yeniden belirlenerek, Yunanistan yarmadas ve Egede karlaacamz gler konusunda nemli bir yere sahip olacak deniz kltr domutur.

Kvan Ertop ve etin Yetkin, sz konusu glerle Girit Adasna madencilii de getiren bu Anadolu kavimlerinin Karlar, Lelegler ve Likyallar olduunu ifade

etmektedir.21

M.. 1800l yllarda yaanan Akha gleri sonrasnda, M..1600 balarnda Akha kavminin gelenek ve greneklerinin, Girit kltr ile birlemesiyle Mikenei

uygarl domutur. Akhalarn menei ile ilgili iki ayr gr mevcuttur. Hint-Avrupa kkenli olan bu halkn, Yunanistan yarmadasna Kuzeyden geldii ve

Yunanca konuan ilk halk olduklarn savunan birinci grn aksine, ikinci gr; Anadolu ve Avrupa halklarnn karmndan ortaya kan Akhalarn Yunanistana Gneyden girdiklerini ileri srmektedir. Ayrca, Mikenei kltrnn, kendilerine

Hellen diyen halkla ilikisini kukulu bulan grler de mevcuttur.22

20 Gordon Childe, Tarihte Neler Oldu, (ev.) Mete Tunay-Alaeddin enel, stanbul, Alan

Yaynlar, II.Bask, 1983, ss.169-189. 21

Kvan Ertop, etin Yektin, Sosyo Ekonomik Temelleriyle Siyasal Dnceler Tarihi, stanbul, Say Yaynlar, I.Bask, Aralk, 1985, s.85. 22

Akhalarn menei konusunda bkz., Mansel, Ege ve Yunan, ss.59-60 ve Ertop ve Yektin, Sosyo Ekonomik Temelleriyle, s.86.

15

15

Mikenei uygarl dneminde, denizcilik ve deniz ticareti gelimi, bu sayede

Akhalar ilk defa Bat Anadolu kylar ile tanmlardr. M..1200 yllarna doru yaanan Dor istilas, Mikenei uygarlna son vermenin yan sra, gelimi deniz ticaretini de ortadan kaldrm ve Akhalarn, Bat Anadoluya gn hzlandrarak23 Eolya ve yonya blgelerinin kurulmasn salamtr.

stila akabinde Peloponnesos civarna yerleen Dorlar, bir sre sonra Girit,

Rodos ve stanky(Kos) Adalarn ele geirerek yonyann gneyindeki blgeye yerlemilerdir. Dor istilasndan kaan kabilelerin, Bat Anadolu corafyasnn yaps

gerei d saldrlara ak ekilde yerlemeleri ve Dor istilas ile deniz ticaretinin sona ermesi neticesinde sadece kendi kendine yeten (otarik), kapal bir ekonomiye sahip toplumlarn ortaya kmas Polis ad verilen site devletlerinin kurulmasna vesile olmutur.24

Herkl Millas, Antik Yunann, yon, Dor ve Akhalar olmak zere ayr

kkenden geldiini belirtmektedir.25 Ancak, Akhalarn sz konusu iki farkl gr erevesinde Gneyden (Anadoludan) veya Kuzeyden Yunanistan Yarmadasna gelmeleri sonrasnda Girit uygarl ile kaynamalar, Dorlarn Kuzeyden gleri srasnda karlatklar Traklar ve lliryallar gibi dier toplumlarla kanlmaz olarak

ilikiye girmeleri ve Akhalarn Bat Anadoluya gleri sonrasnda buradaki toplumlarla entegrasyonu, sz konusu kavimlerin yaplarnn homojen kalamayacann en byk gstergesidir.

Blgenin corafi yaps gerei, ilk etapta birbirleriyle kstl irtibat kurma

yeteneine sahip olan bu site devletleri, denizciliin de etkisiyle eitli ilikiler ierisine girerek, lehe farkna ramen konutuklar ortak dil erevesinde kendilerini Hellenler olarak adlandrmlardr.

23 Metin i, Siyasi Dnceler Tarihi, stanbul, Der Yaynlar, 2004, ss.35-37.

24 Alaeddin enel, Siyasal Dnceler Tarihi Tarih ncesinde, lkada, Ortaada ve

Yeniada Toplum ve Siyasal Dn, Ankara, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ksaltlm 5.Basm, 1996, s.113. 25

Millas, Gemiten Bugne Yunanllar, s.161.

16

16

Ancak Hellenizm szc, ilk kez, Byk skenderin Asya seferleriyle tarihe

mal edilmi ve Yunan gelenek ve greneklerinin site devletlerinin dna karak Akdeniz ile Asya kltrlerinin kaynamas neticesinde oluan bir medeniyet eklinde tanmlanmtr.26 Byk skenderin fetihleri sonunda Yunan kltr, Akdeniz Blgesinden Hindistann ilerine kadar yaylm,27 Atina site devletinin gl olduu dnemde saygnlk kazanan Attik lehesi de Ortadounun en ok konuulan dili halinde gelmitir. Kimi dilbilimcilere gre ada Yunancann temeli Hellenistik ortak dildir.28

Byk skenderin kkeninin Yunanl olup olmad bugn hala mevcut, tartmal bir konudur. Belirli tarihiler kendisini Yunanl olarak nitelendirirken, bazlar Yunanllam bir barbar eklinde ifade etmektedirler. Ancak, Makedonya Kral I.skenderin Olimpiyatlara dahil olma teklifi ilk etapta, Makedonyallarn baka

bir rktan olduu gerekesiyle Yunanllar tarafndan reddedilmitir.29 Byk skenderin kimlii konusunda kesin bir kanaat oluturmak zordur, ancak kkeninden

ziyade, Aristotalesin rencisi30 olmas sebebiyle, etkilendii Yunan kltrn Asyaya tadn sylemek daha doru olacaktr.

Hellen kltrnn Asyaya yaylmasyla iki kltr kaynap karma srecine

girmi ve Roma mparatorluu dneminde devam ederek, Hristiyanlkta son eklini almtr.31 Hristiyanln domas ile Antik Yunana kar tepkiler balam ve

Hellenizm, putperestlik ile edeer grlmtr. Dnem ierisinde, Yunan dili, rk veya soyu belirleyen bir faktr olma zelliini yitirmitir.32

26 Mansel, Ege ve Yunan, ss.507-508.

27 A.B. Bosworth, Byk skenderin Yaam ve Fetihleri, Fetih ve mparatorluk, (ev.) Hamit

alkan, (Yay. Haz.) Suat Kemal Ang, Ankara, Dost Kitabevi Yaynlar, I.Bask, Kasm, 2005, ss.150-163. 28

Millas, Gemiten Bugne Yunanllar, s.29 ve s.161. 29

Mansel, Ege ve Yunan, s.395 ve s.433. 30

Mete Tunay (Der.), Batda Siyasal Dnceler Tarihi, Seilmi Yazlar, Eski ve Orta alar, stanbul, Bilgi niversitesi Yaynlar, I.Bask, Mart, 2006, s.144. 31

Mehmet Ali Aaoullar, Kent Devletinden mparatorlua, Ankara, mge Kitabevi, I.Bask, Ekim, 1994, s.359. 32

Millas, Gemiten Bugne Yunanllar, s.113.

17

17

Bugn Yunan kltrnde geni bir etki ve siyasetinde de ciddi bir konuma

sahip olan Ortodoksluk; Hellenizm, Dou Kltr ve Hristiyanlkn birlemesinden doan Bizans mparatorluunun eseridir.33 1562 ylnda ilk defa telaffuz edilen Bizans ismi, Megara kentinden gelip bugnk stanbul yresine yerleen topluluun komutan Byzasdan tremitir. Bu isim, imparatorluk dneminde hi kullanlmam, halka Romal ve lkeye ise Yeni Roma denmitir.34

Bizans devleti her evresinde Romann mirasln stlenmi, bu sebeple kendisini Rum olarak nitelendirmitir.35 Soy ve kltrel miras asndan ise;

Hristiyanlkla doan olumsuz anlam temelinde Hellen kelimesinin yerine Greek (Graecus) ismi tercih edilmitir.

Bizansn tarih sahnesinden silinmesiyle, Osmanl mparatorluu

egemenliinde kalan Rum tebaa kendisini cemaat ve soy anlamna gelen ethnos ve genos36 kelimeleri ile nitelendirmitir. Bizans ve Osmanl egemenlii altnda dile

getirilmeyen Antik Yunan, 1829 ylndaki ayaklanma ve ihtilalle, uluslama sreci erevesinde tekrar odak noktas halini almtr.37

ada Yunan Kltr bugn, varlnn temellerini Kadim Yunann yan sra, Hellene kar km olan Hristiyanlk ve Bizansa dayandrmaktadr. Patrik Genadios Skolariosun Ben Yunan deil, Hristiyanm demesi ve gnmz

33 Vamk D.Volkan, Norman Itzkowitz, Trkler ve Yunanllar - atan Komular, (ev.) Banu

Bykkal, stanbul, Balam Yaynclk, I.Bask, Mart, 2002, s.37. 34

Millas, Gemiten Bugne Yunanllar, ss.130-131 35

enel, Siyasal Dnceler, s.265. 36

stanbul Rum Ortodoks Aznlk Ortaokulu tabeles, 1970li yllarn bana kadar Megali Tou Genos Sholi (Byk Cemaat/Soyun-genos- Okulu) eklindedir. Bkz.Vemund Aarbakke, The Muslim Minority Of Greek Thrace, Norway, University of Bergen, 2000, Thesis Submitted for the Degree of Doctor Philosophiae, Yaynlanmam Doktora Tezi, s.180. Aarbakke, buradaki genos kelimesinin cemaat veya soy anlamndan ziyade, Osmanl mparatorluundaki tabiriyle millet anlamna geldiini belirtmektedir. 37

Millas, Yunan Ulusunun, s.51.

18

18

Yunanistan Anayasasnn, Kutsal, Ayn zden ve Blnmez Teslis adna diye balamas bunun temel gstergeleridir.38

Yunanistann temellerini dayandrd noktalarn esasln, dorudan ve birebir kabul etmek olduka gtr. phesiz, toplumlarda ok eskilerden beri devam eden belirli zelliklerin gzlemlenmesi muhtemeldir, fakat tarihsel sre ierisinde, bu toplumlarn, siyasal veya kltrel anlamda d glerden etkilenmemi olmalar ve

yabanclarn zelliklerini benimsememeleri imkanszdr.

Ayrca, Yunanistan yarmadasnn, corafi yapsnn yerleik halk zerinde oluturduu kstlamalar ile M.. drdnc bin yldan bu yana yaanan gler, gnmz Yunan halknn kan bandan ziyade kltrel bir birliktelik ile lehe farkna ramen dil yaknlndan39 mteekkil olduunu gstermektedir.

Avusturyal tarihi Jakop Philipp Fallmerayerin, Yunan rknn kkeninin

Eski Yunan ile herhangi bir ilikisinin olmad, gnmz Yunanllarn kkenlerinin Orta ada lkeyi istila eden Arnavut ve Slavlara dayand40 ve Antik Yunan ile ada Yunan arasnda organik devamllk ve devlet sreklilii bulunmad41 gr, bu balamda hakl gzkmekle birlikte, Yunanllar arasnda ciddi bir

rahatszla ve ahsa ynelik tenkitlere neden olmaktadr.

38 Millas, Gemiten Bugne Yunanllar, ss.108-134. ve The Constitution of Greece, The Fifth

Revisionary Parliament of the Hellenes Resolves, Athens, Hellenic Resouces Network, 1995-2006, Constitutions of Greece and Neighboring Countries. (Baklan Tarih: 10 Temmuz 2006) http://www.hri.org/MFA/syntagma/artcl25.htm#A14. 39

Michael Llewellyn Smith, Yunan D, (ev.) Halim nal, Ankara, Ayra Yaynevi, I.Bask, 2002, s.40. 40

Charles Kyriacou, Classical Greece and the Study of Modern Greek Folk Dance, Paper Published in Dance and Ancient Greece, Proceedings of the 5th International Organization of Folk Arts Conference, 04-08 September 1991, USA, Volume 1. (Baklan Tarih: 05 Kasm 2005) http://www.filetron.com/grkmanual/iofa91.html ve Volkan ve Itzkowitz, Trkler ve Yunanllar, s.38. Volkan ve Itzkowitz; 565 ylnda Justinianusun lm sonrasnda haleflerinin, dini, askeri ve iktisadi sorunlar karsnda baarl olamadklarn, Avar idaresindeki Slav saldrlarnn eski Yunann sonunu getirdiini ifade etmektedir. 41

Millas, Gemiten Bugne Yunanllar, ss.166-167.

19

19

Ancak, gnmz Yunanistan topraklar ierisinde yaayan, Yunan nfus

czdan hamili olan ve kendisini Yunan hisseden bireyler, gemilerini Antik Yunan, ve Bizans mparatorluu ile ilikilendirmekte ve Hellenistik Dneme de sahip kmaktadrlar. Bu sylem gerei yanstsn veya yanstmasn, belirtilen zellikleri tayan lke insan, bu balantnn varlna inanmakta, davranlarn ve hayat tarzn bu alglamaya gre biimlendirmektedir.

Bununla birlikte, ada Yunan devletinin temel ideolojisi, ulusunun ve onu oluturan temel elerinin ok eskilere dayanan binlerce yllk bir gemiten

kaynakland grnden hareket etmektedir.

3. Trklerin Anadoluya Yerlemesi ve Osmanl mparatorluunun Douu

Seluklu mparatorluu Hakanlarndan Alp Arslann, Malazgirt Muharebesi

ncesinde, sava hazrlklarn tamamlamasn mteakip, atnn zerinden askerlerine ynelik son hitabnda dile getirdii Zaferi kazanrsak nmzde ok hayrl gnler olacaktr.42 ifadesi, Bizans mparatoru Romanos Diogenes kuvvetlerine kar verilecek savan kazanlmas ile ortaya kacak durumun ve devamllk arz edecek

neticelerinin nemini gstermektedir.

1071 ylndaki bu zafer, Trk Boylarnn Anadoluya yerleerek topraklara hakim olma srecinin dnm noktasn oluturmaktadr.43 Aslnda, Malazgirt Muharebesinden nce Anadolunun eitli yrelerinde bulunan yerleik Trk

kavimlerinden ve bunlarn zaman zaman Bizans ile yzlemesinden bahsetmek

42 Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, Ankara, Trk Kltrn Aratrma

Enstits Yaynlar, Yayn No:7, Seri-III, Say: A 1, 1965, ss.129-132. 43

Ertan Kse, Yunanistan ve Bitmeyen Kin, stanbul, IQ Kltr-Sanat Yaynclk, I.Bask, Ekim, 2005, ss.25-26.

20

20

mmkndr. Fakat, Anadolunun tam anlamyla Trkleme sreci, Malazgirt Sava

sonrasndaki, blgeye ynelik Trk gleri ile balamtr.44

Bununla birlikte, 1071 yl, Trklerin blgede mukim kavimlerle iliki ve atmalarnn da fiili balangcn tekil etmektedir. Sz konusu kavimlerle balayan ilikiler, Osmanl Devletinin kuruluu ile daha da artmtr.45

Malazgirt Zaferinden 10 yl sonra kurulan ve snrlar Ege kylar ile Marmara Denizine ulaan Anadolu Seluklu mparatorluu, 227 yllk yaam sreci

(1081-1308) ierisinde, Batda Bizans ve Douda ise Mool mparatorluu ile srekli mcadele etmek durumunda kalmtr.46

Mool mparatorluunun, 13.yzyln sonlarna doru dzenledii aknlar,

Anadoluda Trkmen ylmasna neden olmu ve aknlarn sonucu olarak cereyan eden bu birikme, blgedeki siyasal btnl paralayarak dzenin dalmasna

olanak vermitir. Gelimeler karsnda devamlln salayamayan Anadolu Seluklu ynetimi km ve Orta Anadolunun i blgelerinde eitli beylikler kurulmutur.

Sz konusu beyliklerden bir tanesi olan Osmanl Devleti, Anadolunun Kuzey-Batsnda, Eskiehirin Kuzeyinde St adl kk bir kasaba ve civarnda

kurulmu, kurucusu Erturul Gazinin 1281 ylnda lm ile beylik ynetimi olu Osman Gazinin eline gemitir. Osman Gazi ynetimindeki bu topluluk, 1299 ylnda Seluklu Devletine kar bamszln ilan etmi ve 1300 senesinde, dousu

44 Ali Gler, Sorun Olan Yunanllar, s.2. Gler, Anadolunun Trkleme srecinin drt dnemde

yaandn, blgede M..VII.Yzylda Kimerlerle balayan ve skitlerle devam eden bir Trk varlnn sz konusu olduunu, Malazgirt Zaferi sonrasnda XI.Yzylda Seluklu Devletinin bilinli iskan politikalar ile belirli bir Trk nfusun blgeye g ettiini, XIV.Yzylda Trkmen beylikleri dneminde Anadolunun yeni bir ehre kazandn ve bu srecin Osmanl mparatorluu dnemi ile tamamlandn ifade etmektedir. 45

Kse, Yunanistan ve Bitmeyen, s.26. 46

Emre Kongar, 21.Yzylda Trkiye 2000li Yllarda Trkiyenin Toplumsal Yaps, stanbul, Remzi Kitabevi, I.Bask, 1998, s.49.

21

21

ve gneyinde dier Trk beylikleri, kuzeyi ve batsnda ise Bizans snrlar bulunan,

belli bir toprak parasna hakim bir u beylii haline dnmtr.

Bizans mparatorluu, 11.yzyln sonundan beri, Doudan ynelen Seluklu aknlar ve Batdan gelen Hal Seferlerine maruz kalarak eski kudretini kaybetmi ve gittike gszlemitir.47 mparatorluk toprak yitirmesinin yan sra, 12.yzylda Ege ve Akdenizdeki stnln de Latin dnyasna brakmak zorunda kalmtr.48

Emre Kongar, Osmanl mparatorluunun siyasal olarak ortaya k

nedenlerini, dnem ierisinde gszleen iki komu arasnda yer almasna, Bizans mparatorluunun gerileme devrini yaarken, Seluklu mparatorluunun k evresinde olmasna, blgenin siyasi gszl ile kamu dzeni ihtiyacna ve sz konusu faktrlerin ekonomik gelimeleri karlamamas sonucu blgenin tek bir

siyasal g altnda birlemesi gerekliliine balamaktadr.49

Orhan Bey, babas Osman Beyin salnda, askeri idareyi ele alm ve Bizans topraklarna ynelik olarak, 1321 ylnda Mudanyay, 06 Nisan 1326 tarihinde Bursay, Pelekanon zaferinden sonra zniki, 1334 ylnda Gemliki ve 1337 ylnda da zmiti ele geirerek50 stanbula komu olmutur.

14.yzyl balarnda Bizansa komu olan Osmanl Devleti, Bizans ile her

bakmdan etkileim iinde bulunmu ve Bizans mparatorluunun jeopolitik izleyeni olmutur.51

47 Metin Kunt, Siyasal Tarih (1300-1600), (Yayn Ynetmeni) Sina Akin, Trkiye Tarihi II,

Osmanl Devleti 1300-1600, stanbul, Cem Yaynevi, IV.Basm, Ekim, 1995, ss.23-31. 48

kr Sina Grel, Tarihsel Boyut inde Trk-Yunan likileri (1821 1993), Ankara, mit Yaynclk, Eyll, 1993, s.20. 49

Kongar, 21.Yzylda Trkiye, s.16. 50

smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, I.Cilt, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 6.Bask, 1994, ss.117-123. 51

Haluk Alkan, Avrupa Birliine Entegrasyon Srecinde Yunanistan: Gerilimli Bir Dnm Hikayesi, Birgl Demirta Cokun (Der.), Trkiye-Yunanistan Eski Sorunlar, Yeni Araylar, Ankara, Avrasya Stratejik Aratrmalar Merkezi Yaymlar, Balkan Aratrmalar Dizisi No:7, 2002, s.57.

22

22

Ancak Bernard Lewis, Osmanldaki Bizans etkisinin genellikle mbalaal

olarak ifade edildiini, Bizans ile uzun sre yan yana yaam olmann verdii etkiyle iki toplumun karlkl bir iletiim iine girmelerinin doal olduunu, fakat Osmanl devlet ve toplumundaki hemen hemen her eyin Bizanstan geldii ynndeki sylemin abartl alglandn ve gerei yanstmadn vurgulamaktadr.52

Osmanl ykselii, 14.yzyl boyunca Batya doru devam etmi ve 1354 ylnda Gelibolu fethedilmitir.53 I.Murat, babas Orhan Beyin Batya ynelik yaylma politikasn izlemi, Trakyay ele geirerek, 1362 ylnda Edirneyi alm ve 1365 ylnda bakent yapmtr. Osmanl tarihinde, Srplarn bozgunu olarak nitelendirilen ve Balkanlarn fethinde nemli bir adm olan 1364 ylndaki Srpsnd Sava54 sonrasnda, Gmlcine, Serez, Drama ve Kavala kentleri alnm, 1373 ylnda Srbistan ve Bulgaristan gibi Bizans da vergiye balayan bir devlet

haline gelinmitir.55 Teselya, Larissa, Vardar, Selanik ve Halkidiki Yarmadas Yldrm Beyazt dneminde fethedilmitir. 1397 ylnda Epir ve Mora Yarmadasnn bir blm Osmanl topraklarna katlmtr.56

Osmanl Devleti, Balkanlarda fethedilen yerlere Anadoludaki Trk halkn yerletirerek blgenin Trklemesini salamay ihmal etmemitir.57 Osmanlnn

geliimi ve faaliyetleri karsnda aresiz kalan Bizans mparatorluu, umudunu Osmanllara Doudan ynelen Timur tehdidine balam, ancak Trkletirme

52 Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, (ev.) Metin Kratl, Ankara, Trk Tarih Kurumu

Yaynlar, 6.Bask, 1996, s.5. 53

Grel, Tarihsel Boyut inde, s.21. 54

Georges Castellan, Balkanlarn Tarihi, (ev.) Ayegl Yaraman Babuu, stanbul, Milliyet Yaynlar, I.Bask, Mays, 1993, ss.62-63. 55

Dimitri Kantemir, Osmanl mparatorluunun Ykseli ve k Tarihi, (ev.) zdemir obanolu, stanbul, Cumhuriyet Kitaplar, I.Cilt, Haziran, 1998, s.101. Kantemir, Bizans mparatoru Paleologosun, tacn koruyabilmek ve bakentini kurtarmak amacyla Osmanl mparatorluu ile on senelik bir atekes anlamas imzalamaya raz olduunu, Osmanllara vergi vermeyi kabul ederek, stanbulda bir cami ile mahkeme yaplarak Mslmanlarn Hristiyanlarla olabilecek davalarna bakacak bir kadnn atanmasn kabul ettiini ifade etmektedir. 56

Alkan, Avrupa Birliine Entegrasyon, s.57. 57

Castellan, Balkanlarn, s.62.

23

23

politikasnn da etkisiyle Balkan topraklarnda tutunmay baaran Osmanl, 1413

ylndan balayarak yeniden blgedeki stnln salamtr.58

Fatih Sultan Mehmet dneminde, stanbul dahil tm Yunanistan anakaras Osmanl egemenlii altna girmitir.59

Osmanl Devletinin dini olan slamiyet, mparatorluun kuruluundan sonra

salt bir din kayna olmaktan km60 devletin cihad ile temellendirilmi genilemesinin de ana unsuru haline gelmitir. mparatorluk, dar el-Harb, dar el-

slama dntrme siyasas izlemesi sonrasnda doal olarak yaylmac bir kimlik kazanmtr.61 Osmanl Devletinin amac, tm Dnyay slam birlii altnda toplamak olmu ve stratejik neme haiz stanbul ve fethedilen Balkan Yarmadas topraklar, bu politikann gerei olarak ele geirilmitir.

Fatih, 29 Mays 1453 tarihinde stanbulu fethederek Bizans mparatorluunun sonunu getirmekle kalmam, ayn zamanda doudaki Hristiyan mparator dnemini de bitirmitir. Fetih, hemen hemen her yerde duyulurken, Hristiyan dnyasnda byk bir kayg yaratmtr.62 stanbulun, bir Sal gn Trklerin eline gemesi, Yunanistanda Sal gnlerinin uursuz olduu syleminin

domasna neden olmutur.63

Trabzonun 1461 ylndaki fethi ve ayn zamana tekabl eden Mora Yarmadasnn tamamnn ele geirilmesi sonucunda, Osmanl mparatorluu, Ege

58 Grel, Tarihsel Boyut inde, s.21.

59 Alkan, Avrupa Birliine Entegrasyon,.

60 Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, (Yayna Hazrlayan) Ahmet Kuya, stanbul, Yap Kredi

Yaynlar, 6.Bask, Mart, 2004, s.35. 61

Salahi R. Sonyel, Minorities and the Destruction of the Ottoman Empire, Ankara, Turkish Historical Society Printing House, 1993, s.3. 62

Alan Palmer, Osmanl mparatorluu, Son Yz Yl Bir kn Yeni Tarihi, (ev.) Belks orak Dibudak, stanbul, Sabah Kitaplar, Genlik Yaynlar, Drdnc Bask, Ekim, 1994, ss.1-2. 63

Richard Clogg, Modern Yunanistan Tarihi, (ev.) Dilek endil, stanbul, letiim Yaynlar, I.Bask, 1997, s.19.

24

24

Denizinin iki yakasn egemenlii altna alm, bundan sonra Ege ve Akdenizdeki

Latin egemenlii altndaki adalarn fethine ynelmitir.64

4. Osmanl Ynetimi Altnda Rumlar

Osmanl mparatorluu, Katolik-Ortodoks ekimesi erevesinde, Bizans ve Latin dnyas ilikilerini kendi lehine kullanarak, Ortodoks Hristiyanlarn

koruyuculuuna soyunmu,65 bu da Bizans halknn kendisine kar olumlu yaklamn salamtr.

Bu balamda, Bizans Donanmasnn bandaki Byk Dk Lukas Notarasn, 1439 ylnda, iki kilise arasndaki ilikinin yumuad bir dnemde Latinlerin etkisinde kalma olaslna karlk dile getirdii Kentin ortasnda Latinlerin baln grmektense, Trk Sultanlarnn sarn grmek daha iyidir ifadesi, Romaya duyulan fkenin yan sra, bir nebze de olsa, Bizans halknn Osmanlya

bak asn yanstmaktadr.66

Bizansllar, 1204 ylndaki Drdnc Hal Seferinin stanbula ynelerek ehirde yaratt hezimeti abuk unutmamlar ve Latin dnyasnn egemenlii altna

girmektense, Osmanl Devleti ynetiminde dini vecibelerini zgrce yerine getirebileceklerine inanmlardr. Ayrca, Osmanl egemenliini Tanrnn,

gnahlarna karlk bir cezas olarak alglamlardr.67

Osmanllarn, ele geirdikleri topraklardaki baskn ounluu oluturan

Ortodoks tebaann68 gnll sadakatini salamaya almalar, devletin kanunlarnn kazanlan topraklar zerinde rahatlkla kabullenilmesine olanak vermi ve Osmanl yaylmasndaki baary perinletirmitir.

64 Grel, Tarihsel Boyut inde, s.21.

65 Alkan, Avrupa Birliine Entegrasyon, s.57.

66 Millas, Gemiten Bugne Yunanllar, s.125.

67 Volkan, Itzkowitz, Trkler ve Yunanllar, ss.54-55.

68 Clogg, Modern Yunanistan, ss.19-23.

25

25

Osmanl mparatorluunun, Bizansn Ortodoks Hristiyanln

desteklemesi, sadece Bizans halknn kendisine kar mevcut bak asndan kaynaklanmamaktadr. Ayn zamanda bu yaklamla, doabilecek bir Katolik-Ortodoks yaknlamasna da engel olunmas amalanmtr.

Osmanl, ulus kavramnn henz domam olmas nedeniyle, tebaasn 1839 Tanzimat Fermanna kadar din temeline gre snflandrmtr.69 Osmanl Millet

Sistemi olarak isimlendirilen bu sistemde etnik kkene baklmakszn tm Ortodoks Hristiyanlar Ortodoks Milleti mensubu saylmlardr. Bu erevede, tebaann

Yunanl, Srp ya da Bulgar oluu hibir nem arz etmemitir.

Gayri-Mslim tebaa, sistem erevesinde, devletin temel paras olarak grlm, cemaatin banda bulunan din adamlarna, din ilerini yrtmenin yan sra,

lmleri, doumlar, evlenmeleri ve miras davalarn izleyerek, gereken kaytlar tutma, aralarnda doacak anlamazlklar kurulan mahkemelerde zme kavuturma

ile devlete teslim edilmek zere cemaat yelerinden vergi toplama hakk tannmtr. Osmanl Devleti, hkmranlkla edeer tutulan bu ilemleri, Batnn aksine kendisi yrtmemi, bilerek ve isteyerek cemaat liderine vermitir.70

Yunan Ortodoks Hristiyanlar, Millet-i Rum olarak isimlendirilmilerdir.71 Yunan cemaati, Ekmenik Patrikhane, Kutsal Sinod ve Ortodoks Kilise hiyerarisi

zerindeki etkinliine ramen, millet sistemi temelinde kontrol altnda tutulmu, ancak toplumunun fiziksel varlnn korunmas, dilinin kullanlmas, tarih bilinci, kltrel gelenekleri ve dini vecibelerinin yerine getirilmesine nem verilerek, pek ok

lkeden daha esnek davranlmtr.72

69 Gler, Sorun Olan Yunanllar, s.3.

70 Arnold Toynbee, Trkiye, Bir Devletin Yeniden Douu, (ev.) Kasm Yargc, stanbul, Milliyet

Yaynlar, I.Bask, Austos, 1971, s.45. 71

Clogg, Modern Yunanistan, s.23. 72

Sonyel, Minorities and the Destruction, ss.24-72.

26

26

Bu temelde, Yunanl tarihi Dimitris Kitsikis, Millet Sisteminin rk ayrmna

dayanmayan, deiik kltrler ve kiiliklere sayg gsteren bir sistem olduunu ifade etmekte ve Trk egemenliinin Yunanllar iin 400 yllk bir klelik olmadn, aksine Yunan kltrnn bamsz geliiminin Trk otoritesince mmkn klndn dile getirmektedir.73

Rumlar, Osmanl mparatorluu snrlar ierisinde, dier pek ok Gayri

Mslim tebaann aksine belirli bir yerde toplanmayarak eitli blgelere dalmlar, ancak younluk olarak Mora, Teselya ve Ege Adalarnda yaamlardr.

mparatorluun belirli blgelerinde kendi kendilerini ynetmiler, vergiler dnda stanbulun hibir etkisini hissetmemilerdir. Hatta, Ayvalk, Sakz Adas ve Mora Yarmadas gibi blgelerde belirli vergilerden de muaf tutulmulardr.74

Fatih Sultan Mehmet, stanbulun alnmas sonrasnda, Rum nfusunun saysnn azalmas temelinde75 ve Rum Milletinin gnln kazanmak amacyla, fetih

srasnda talyaya kam olan Patrik Gregory Mammasn yerine, Bizans mparatorluundaki usuller erevesinde yeni bir patrik atanmasn uygun grm ve stanbul-Roma birlemesine muhalif George Scholariosun yeni Patrik olarak seilmesini destekleyerek onaylamtr.76 George Scholarios, Patrik olmasn

mteakip, Katolik Papalar rneindeki gibi Gennadios ismini almtr.77

Sultan Mehmet, Gennadiosa, vergi muafiyeti, seyahat zgrl ve kiisel dokunulmazlk haklarn salayan ve bu haklarn haleflerine gemesini garanti eden bir ferman vermi, bunun yannda Kiliselerin Camiye dntrlmeyeceine dair

ikinci bir buyruk daha yaynlamtr.78 Ancak, Sultan Mehmet sonrasnda saltanat

73 Dimitiris Kitsikis, Trk-Yunan mparatorluu, stanbul, letiim Yaynlar, 1996, ss.7-186.

74 Richard Clogg, Aspects of the Movement for Greek Independence, (Ed.) Richard Clogg, The

Struggle For Greek Independence, London, The Macmillan Pres Ltd., 1973, s.2. 75

smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, II.Cilt, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 7.Bask, 1995, s.157. 76

Sonyel, Minorities and the Destruction, ss.26-27. 77

Uzunarl, Osmanl Tarihi, Cilt-II, ss.158-159. 78

Sonyel, Minorities and the Destruction, s.27.

27

27

devralan baz padiahlar, bu ikinci ferman tanmamlar ve Patrikhanede meydana

gelen yangn sebebiyle de bu buyruun ispat kinci Beyazd dneminde Yenierinin ahitliine kalmtr.79

Patrik, Bizans mparatorunun emri altndaki basit bir memur konumundan ayrlm, btn Ortodoks aleminin tek dini lideri olmasnn yan sra, Osmanl brokrasisinde etkin bir statye sahip, tulu Osmanl Paas unvan80 ile cemaati

zerinde tm yarg yetkisini elinde bulunduran, Rum Milletinin ba yani Etnark konumuna gelmitir.81

Patrikhane, sahip olduu mlkn Mslman vakflarnn statsne ykseltilmesi ve vergi toplama yetkisi sonucunda kayda deer ekonomik bir g olmutur. Dnem ierisinde, Patrik ve Kutsal Sinodun onay alnmadan kiliselere

papaz atamas dahi yaplmamtr. 16.yzylda skenderiye ve Kds Patrikliinin stanbula balanmasnn yannda, Balkanlarda da ayn ama gdlm ve Gayri

Mslim tebaann tek bir elden, yani stanbuldan ynetimi hedeflenmitir.

Yine 16.yzylda, Rum cemaati zenginleerek Patrikhane zerinde etkin bir konuma sahip olmutur. Bu erevede Cantacuzeni ailesi, Dounun en zenginleri

arasna girmitir.82 te yandan Osmanllarca, devlet hizmetinde almak isteyen pek ok Yunanlnn kiisel ilerlemesi, baars ve devlete nemli hizmetlerde

bulunabilmesi iin geni olanaklar salanmtr.

18.yzylda, Ortodoks Milletinde byk bir eitim yaygnlamas balamtr.

mparatorluun eitli blgelerinde pek ok Yunan okulu alm, olduka yksek

79 Clogg, Modern Yunanistan, s.23.

80 Gler, Sorun Olan Yunanllar, s.5.

81 Alexis Alexandris, The Greek Minority of stanbul and Greek-Turkish Relations 1918-1974,

Atina, Center for Asia Minor Studies, 1983, ss.22-23. 82

Sonyel, Minorities and the Destruction, ss.27-37.

28

28

sayda Rum renci, Avrupa niversitelerine, zellikle Padua niversitesine eitim almaya gitmitir.83

phesiz, Rum Milletinin kltr seviyesinin yksek olmasnda, 03 Kasm 1839 tarihinde ilan edilen Tanzimat Fermannn etkisi byktr. Millet Sisteminin temellerini sarsan Glhane Hatt- Hmayunu, kozmopolit bir mparatorluk dourmu, Mslmanlar ile Gayri Mslimlere eitlik getirmitir. Ancak bu eitliin yannda,

Gayri Mslimlere tannan askerlik muafiyeti, cemaatin eitime ve ticarete ynelmesine sebep olmutur.84

Rumlarn Avrupada aldklar eitim, kltrel geliimin tesinde, Avrupal tacirlerle tanmalarn salam bu irtibat sonucunda yaplan alveri de gelimi bir Rum ticaret snfn dourmutur.

Ticaretten olduka kar elde eden ve bunun sonucunda zenginleerek sayca

arttan Rumlar, limanlar ve Osmanl dominyonlarndaki ticaret merkezleri vastasyla yaylmlar, Rusya, Avusturya, Hollanda, talya, Fransa, ngiltere ve hatta Hindistanda ticaret kolonileri kurmulardr. Bu erevede, 1779 ylnda Rus bayra kullanma ayrcaln ve Rus konsoloslarnn korumasn elde etmilerdir.85

Rum Milletinin zenginlemesiyle birlikte Fenerli kavram ortaya kmtr.

Fener semtinde, Patrikhane civarnda mukim bu kesim, Osmanl brokrasisi iinde aktif olarak yer alm86 ve otorite Patrikliin elinde olduundan, Patrikhanenin kontrol de onlarn egemenliine gemitir. Kendilerini Yunan Milletinin

archontesi (lideri/bakan) olarak isimlendiren bu kesim 17.yzyln sonunda, Osmanl hizmetinde karl kariyerler oluturmaya balamlardr.87

83 Clogg, Modern Yunanistan, s.29. ve Sonyel, Minorities and the Destruction, s.75.

84 Sina Akin, Siyasal Tarih (1789-1908), (Yayn Ynetmeni) Sina Akin, Trkiye Tarihi III,

Osmanl Devleti 1600-1908, stanbul, Cem Yaynevi, IV.Basm, Ekim, 1995, s.124., Gler, Sorun Olan Yunanllar, s.8. ve Alexandris, The Greek Minority, s.25. 85

Sonyel, Minorities and the Destruction, ss.76-77. 86

Millas, Yunan Ulusunun, s.54. 87

Sonyel, Minorities and the Destruction, s.77.

29

29

Fenerliler, yabanc dil bilmeleri sebebiyle Osmanl d ilikilerinde yksek

mevkiiler edinmiler, Dileri Bakanlnn tarihini oluturan Reis-l Kttaplkda eitli grevler almlar ve cemaatleri ierisinden pek ok dragoman, ef-tercman, diplomat ve hatta 1836 ylnda Osmanl Hariciye Nezareti kurulduktan sonra Hariciye Nazr karmlardr.88

Bu yap ierisinde Rum kyls de din ve dil zgrlne sahip olmu,

kendisine toprak zerinde mlkiyet hakk tannarak zenginlemesine olanak verilmi ve dnemin Bat Avrupa kyls ile ayn imkan ve standartlarda nitelendirilmitir.89

Rum milleti, Osmanl mparatorluu ierisinde, yukarda aklk getirilmeye allan erevede ayrcalkl konumunu daima muhafaza etmeyi baarmtr. Yunanl tarihi Alexis Alexandris, Osmanl toplumunda baskn unsur olan Trklerden

sonra, Rumlarn ikinci en nemli etnik grup olduunu ve bu birlikteliin toplumlarn kendi dnyalarnda yaamalarna karn, bir nebze de olsa birbirleriyle etkileim

ierisinde 500 yldan fazla srdn belirtmektedir.90

Sz konusu ifadeleri destekleyen tarihi Arnold Toynbee de Osmanl Devletindeki Rumlarn statsn, mparatorluun bir eit ortaymasna iyi

olduunu yazmaktadr.91

Malcolm E.Yapp ise, Balkan milliyetiliinin ve ayaklanmalarn ardndaki faktrlerden bir tanesinin, Balkan uluslarnn, dierlerinin ayrcalkl durumuna gcenmelerinden kaynaklandn, Rum Kilisesinin, Yunan kltrnn ve Osmanl

88 Kemal Girgin, Osmanl ve Cumhuriyet Dnemleri Hariciye Tarihimiz (Tekilat ve Protokol),

Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, VII.Dizi-Sa.136, 1994, ss.19-45. ve Sinan Kuneralp, stanbulinli Rumlar: Rum Asll Osmanl Diplomatlar, (Derleyen) Semih Vaner, Trk-Yunan Uyumazl, stanbul, Metis Yaynlar, I.Basm, Ocak, 1990, ss.43-48. 89

Douglas Dakin, The Formation of the Greek State 1821-1833, (Ed.) Richard Clogg, The Struggle For Greek Independence, London, The Macmillan Pres Ltd., 1973, s.157. ve Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, Nizam- Cedid ve Tanzimat Devirleri (1789-1856), V.Cilt, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 7.Bask, 1995, s.107. 90

Alexandris, The Greek Minority, s.51. 91

Toynbee, Trkiye, Bir Devletin, s.46.

30

30

hizmetindeki baz yksek sfatl ailelerin statsnn, Balkan milliyetiliinin,

Osmanl egemenliinden ok, bahsedilen Yunan unsurlarna bir reaksiyon olduunu vurgulamaktadr.92

Sonu olarak Rumlarn, Osmanl mparatorluu ierisinde imtiyazl bir tebaa olduunu ve ayrca Balkan isyanlarnn tamamen Osmanlya ynelik deil de bir nebze de olsa, bu ayrcalkl kesime kar yaandn sylemek yanl olmasa

gerektir. Srp, Bulgar ve Romen tarihiler, Rum Ortodoksluunun, Osmanl mparatorluu iindeki etkinliini, kendilerine ynelik bir Osmanl-Rum

boyunduruu eklinde nitelendirmilerdir.93 Bulgar Ekserhanesinin 1870 ylnda kurulmas bunun en gzel rneidir.94

5. Yunan Ulusal Bilincini Destekleyen Faktrler ve Yunan Bamszl 5.1. Faktrler

Yunan ulusal bilincinin domasnda, 18.yzylda balayan eitim yaygnlamas, Fener aristokrasisi ve gelien ticaret snfnn etkileri olduka byktr.

Eitim yaygnlamas, Rumlarn Avrupa ile iletiimini salamann yan sra

tebaann aydnlanmasn, d dnyadaki yeniliklere ve bilimsel gelimelere ak

olmasn desteklemitir. Fenerlilerin, Osmanl Devleti iindeki konumlar, devlet yneticilii vasf kazanmalarna neden olmu ve ticaret snf ise tebann zenginlemesine olanak vermitir.

92 Malcolm E.Yapp, The Making of Modern Near East, 1792-1923, New York, Longman, 1987,

s.60. 93

Peter F.Sugar, Southeastern Europe Under Ottoman Rule 1354-1804, USA, University of Washington Press, Second Printing, 1993, ss.252-253. 94

Douglas Dakin, The Greek Struggle in Macedonia 1897-1913, Thessaloniki, Institute for the Balkan Studies, 1993, s.13.

31

31

Sz konusu bu unsurlar, 1820lerin ikinci yarsnda yaanan isyana ksa

dnemli etki yapmaktan ziyade, ok nce balayan faaliyetleriyle, uzun dnemde Osmanllktan ayr bir Yunan ulusal bilincinin domasn salamlardr.

Fenerli aristokratlar, temelde yabanc dillere vakf olmalarndan kaynaklanan zel konumlar dolaysyla, Osmanl Devletinin en nemli grevlerini uzun bir dnem ellerinde tutmular, Reis-l Kttaplkda aldklar eitli grevlerin tesinde,

1709 ylnda Bodan ve 1715 ylnda Eflak Voyvodal grevlerine getirilmilerdir. Bu grevlerin, Fenerli sekinlere verilmesiyle, Rum Ortodoks cemaati iin devlet

tecrbesi kazanmann yollar alm, adeta bir okul oluturulmutur.95

Rum zengin snf, ticaret ve sanayinin gl olduu merkezlerde, ilk etapta kendilerinin, daha sonra cemaatlerin finanse ettii okullar yaptrmtr. Cemaatlerin

byk yatrmlara karlk kurduu okullara; Ayvalk, Sakz Adas, Bkre, Ya ve Yanyadakiler rnek olarak gsterilebilmektedir. Yunan ayaklanmasnda ektin bir

ekilde rol alan ahslar, genellikle bu okullarda retmenlik yapm kiiler olarak tarihe gemilerdir.96

Michael Llewellyn Smith, sz konusu okullarda, ada, yzyln konularyla

ilgili, Yunanllarda milliyetilik duygusunu pekitirmeyi ve ana dilleriyle vnmeyi retmeye ynelik bir eitim verildiini vurgulamaktadr.97

Dnem ierisinde kitap basm artm, ktphaneler kurulmu ve yetimi insanlara gereksinim duyulmas nedeniyle burslar verilmitir. Bu faaliyetler, Rum

genlerin laik bir eitim olanana kavumasn salam, ayrca Avrupada filizlenen yeni dncelerin Osmanl Devleti iinde okumu Rum kitleye ulamasn kolaylatrmtr.98

95 Grel, Tarihsel Boyut inde, ss.23-24.

96 Millas, Yunan Ulusunun, s.43.

97 Smith, Yunan, s.44.

98 Millas, Yunan Ulusunun, ss.44-45 ve Grel, Tarihsel Boyut inde, ss.23-24.

32

32

19.yzylda, Yunanca baslan eviri ve eser saysndaki artn99 en nemli sonularndan bir tanesi, Rum Ortodoks dnyasnn kkenlerini, yeniden Antik Yunana dayandrmaya balamas olmutur. Kltrel snrlar, Ortodoks Kilisesinin dncesi dna kmayan Rumlar, sz konusu gelimelerle birlikte atalarn Bizans ve Romadan gerilere, Kadim Yunana uzatm ve bu da ayr bir kendine gven duygusu kazandrmtr.100

18.yzyln sonu ve 19.yzyln banda Yunan sermayesi genel olarak gemicilie yatrlm ve ngiltere ile Fransa arasndaki ekime buna olanak

salamtr.101 Rum gemiciler, zamanla nemini yitirmi olan Venedikin, Akdenizdeki ticaret stnln ellerine almlardr. Yaklak 600 Rum ticaret gemisi, Kuzey Afrika korsanlarndan korunmak zere silahlandrlm bir ekilde Akdenizde seyr sefer yapmtr.102

Osmanl Devleti, Orta Avrupada gerileyip toprak yitirdike, Rum tccarlarn

eski Osmanl topraklarndaki ticaret etkinlikleri de ykseli gstermitir.

te yandan, 19.yzylda Osmanl mparatorluunun durumu, meydana gelen eitli i huzursuzluklar ve bunlar sonucunda alnan kararlara istinaden uygulanan

yeniliklerin, Yunanllarn ulusal bilinlerinin ortaya knda, en az yukarda aklanmaya allan unsurlar kadar etkin olduunu sylemek mmkndr.

Anlan yzylda, Osmanl mparatorluu; ordusunda bozukluklar ba gsteren, eitli eyaletlerinde ayaklanmalar yaanan, eitim sistemi dnya yeniliklerine ayak

uyduramayan, endstri ve ekonomi alannda geri kalm, diplomasi usullerinin

99 Millas, Gemiten Bugne Yunanllar, s.164.

100 Grel, Tarihsel Boyut inde, s.26. ve Clogg, Modern Yunanistan, s.41.Clogg; Bu dneme

kadar Trk egemenlii altndaki Yunanllarn, Antik Yunana atfta bulunmadklarn, ancak yeni yetien aydn kesimin Bat kltrnn de etkisiyle, sz konusu dnemde atalara duyulan ar ballk (progonopleksi) drtsyle hareket etmeye baladklarn ve eski Yunan terimlerinin kullanlmasnn sapknlk derecesine vardn ifade etmektedir. 101

Grel, Tarihsel Boyut inde, s.25. ve Millas, Yunan Ulusunun, ss.81-85. 102

Karal, Osmanl Tarihi, ss.107-108.

33

33

yetersizlii nedeniyle devletleraras mnasebetlerde yalnzlk politikas izleyen bir

devlet profili sergilemitir.

Tmar dzeninin kntye uramasyla, 19.yzyln banda denetimi zayflayan devletin merkeziletirilmesi maksadyla 1808 ylnda Sened-i ttifak imzalanmtr. Tanzimat Ferman gibi Gayri Mslim tebaa zerinde dorudan etkisi olmamakla birlikte, Osmanl mparatorluunun sonuna doru gidilen yolda

Padiahn otoritesinin bir nebze olsun krlmas ve slahat hareketlerinin tarihsel sreklilik ierisinde alglanmas asndan, Batllama yolunda gerekletirilen bir

slahat almas olma zellii tamaktadr.103

1839 ylnda yaynlanan Glhane Hatt Hmayunu, Osmanl Brokrasisinin kaymandan faydalanan Rum aristokrat snf tarafndan kaybedecei ayrcalklar

nedeniyle byk bir honutsuzlukla karlamsa104 da, Hristiyanlar ile Mslmanlar yasa nnde eit klm, Gayri Mslimlerin haklarnn Padiah tarafndan gvence

altna alnmasn salamtr. Fermanla, Gayri Mslimlerin askere alnmas amalanm, ancak sre iinde bu gereklememi ve Mslman olmayan Osmanl tebaann ticaret ve eitim alanna kaymasna neden olmutur.

Herkl Millas, bu dnem zarfnda Bizansn dlanarak, Patrikhane ve kilise yneticilerinin tutuculukla sulandn, toplum iinde olumsuz grlen her konunun

Bizanstan kaynakland fikrinin ilendiini belirtmektedir.105

Ancak, te yandan, Yunan ulusal bilincinin domasnda, ilk etapta her ne

kadar dlanm olsa da, toplumlarn dinsel ihtiyalar erevesinde bireylerin

103 lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul, letiim Yaynlar, V.Bask, 2000, s.36.,

Akin, Siyasal Tarih, ss.94-96 ve Kongar, 21.Yzylda Trkiye, s.65. Sened-i ttifak ile Osmanl mparatorluunun, Ortaa Avrupasndaki feodal yapya benzer bir grnt kazand ynnde tartmalar mevcut olmakla birlikte, bu tezin konusu kapsamnda olmadndan ele alnmayacaktr. 104

Fahir Armaolu, 19.Yzyl Siyasi Tarihi (1789-1914), Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, VII.Dizi, 1997, ss.220-226 ve Kongar, 21.Yzylda Trkiye, s.66. 105

Millas, Gemiten Bugne Yunanllar, s.166.

34

34

irtibatlarn hi kesmedikleri Ortodoks Patrikhanenin etkisinin olduu aktr. Yunan

ayaklanmas srasnda Patriin idam bunun bir gstergesidir.106

5.2. D Faktrler

Yunan ulusal bilincinin gelierek, bamszlk dncesinin filizlenmesine yol aan d etkenleri, 19.yzyl Osmanl mparatorluunun uluslararas alandaki konumu, Rusya bata olmak zere teki Avrupal devletlerle mevcut ilikileri, Fransz htilalinin sonular ve 15.yzyldaki Rnesans ile Antik Yunana duyulan hayranln canlanmas ile nitelendirmek mmkndr.

1699 ylnda imzalanan Karlofa Antlamas, Osmanl mparatorluu iin bir devri bitirmi, yeni bir dnemi balatmtr. Antlama, Osmanl Devletinin gemite

uygulad diplomatik alkanlklarn brakarak, Avrupa diplomasi sistemine entegre olmasnn ilk noktasn tekil etmektedir. Ayrca ilk defa, topraklarn dmana

brakld bir savata Osmanlnn aka yenilerek imzalad bir antlama zelliini tamaktadr.

mparatorluk 18.yzylda, Avrupa devletleriyle mevcut ilikilerinde sava

yerine diplomatik temaslar kurarak, karlar dorultusunda mttefikler edinme politikas gtmek durumunda kalmtr.

Ancak sz konusu siyasa, Avrupa devletlerinin Osmanl iilerine mdahalesine zemin hazrlam ve mparatorluun sonuna doru gidilen yolda belki

de en nemli temel talarndan bir tanesini tekil etmitir.

17.yzyl, Osmanl mparatorluunun karsna, srekli genileyen gl bir Rusya karmtr. Corafi konumlar, nemli ulam yollar zerinde bulunmalar ve

106 Karal, Osmanl Tarihi, ss.109-110.

35

35

Karadeniz blgesindeki ticari karlar, iki devleti, 200 yllk (1678-1878) sre ierisinde 10 defa kar karya getirmitir.

Dier taraftan, din esi erevesinde Rusya, Mslman Osmanl Devleti egemenliinde yaayan Ortodoks Hristiyan tebaann srekli bask altnda yaadn dnm ve bu cemaatlerin zgrlklerinin salanmasn kendisine bir grev telakki etmitir.

1774 senesinde imzalanan Kk Kaynarca Antlamas ile, ticari imtiyazlar

ve ngiltere ile Fransann sahip olduu ayrcalklar elde etmenin yan sra, Osmanl topraklarndaki Ortodoks cemaatin hamiliini stlenmi ve temsilcilik aarak mparatorluun i ilerine karma yetkisini kazanmtr.107

Ayrca Rus ariesi Katerinann, Slavlar ve Rumlarn, Osmanl ynetiminden kurtarlarak, Bizansn diriltilmesine ilikin Grek Projesi Rusyann konuya yaklamnn ideolojik boyutunu gstermektedir.108

Fransz htilalinin rn olan ulusuluk fikri, talya ve Almanyann

birliklerini salarken, Habsburg ve Osmanl Devletlerinin sonunu getirmitir. Bab-

Ali ilk olarak, devrimin Osmanl mparatorluunu etkilemeyeceini dnerek, Avrupal Hristiyanlarn bir i meselesi olarak alglamtr.

Ancak, Fransann devrim savalar srasnda Adriyatikteki yedi aday igal ederek Osmanl ile komu olmas Bab- Alinin bu lkeye olan dostane bak asn

deitirmitir. Fransa, Rum Ortodoks dnyasna zgrlk ve ulusal dncelerin girdii bir kap amtr. Rusya ve ngiltere de bu gei yolunu kullanarak Rum Ortodoks tebaaya rahatlkla ulamlardr.

107 Oral Sander, Ankann Ykselii ve D, Osmanl Diplomasi Tarihi zerine Bir nceleme,

Ankara, mge Kitabevi, Nisan, 1993, ss.121-150. 108

Grel, Tarihsel Boyut inde, s.27. ve Armaolu, 19.Yzyl Siyasi, ss.17-18.

36

36

Napolyon, devrimin Fransa dnda, Gneydou Avrupa lkeleri nezdinde

kabul grmesi erevesinde Rumlar, zgrlklerini elde etme ynnde merkezi otoriteye kar kkrtm ve Yunan ayaklanmasnn ilk tohumlarn serpitirmitir.

Napolyon ve Osmanl-Rus Sava ile yon Adalar, 1800-1807 yllar arasnda Rusyann gvencesi altna alnarak bamsz bir devlet stats kazanmtr. Ortodoks dnyann nderliini arzulayan Rusya bu kazanmla ciddi bir avantaj elde etmitir.109

ngiltere, 1814 ylnda anlan adalar Napolyondan tekrar kurtarm ve adalar

zerindeki himayesini 1864 ylnda bamsz Yunanistana brakncaya kadar srdrmtr.110

15.yzylda Avrupada yaanan Rnesans ile Avrupal aydnlar, hmanizm akm erevesinde, Antik Yunan kltrne ilgi duymaya balamlardr.111 Bu temasn neticesinde, dnce alannda bir Yunan dostluu ba gstermi ve Osmanl

mparatorluu aleyhine Yunan savunuculuunun stlenildii pek ok eser yaymlanmtr. Bunun yan sra, Yunan dostluu ve sevgisine ilikin pek ok dernek ve cemiyet kurulmu, Avrupal aydnlar bu dernekler ve yaynlanan eserlerin etkisiyle Rumlarn geleceine ilgi duymaya balamlardr.112

5.3. Yunan Bamszl

Yunan ayaklanmas, 1804 ylndaki Srp isyannn aksine, Avrupa glerinin ilgi oda olmu ve 1820-1830larn balca sorunu haline gelmitir. Bunun temel

nedenleri, Yunanistann stratejik corafi konumu sebebiyle Byk Glerin blgeye duyduu ilgi ve Yunan isyannn kendi ierisinde, temelde kyl ayaklanmasndan ibaret olan Srp bakaldrsndan farkl unsurlar iermesidir. syan, Mora

109 Sander, Ankann Ykselii, ss.153-170.

110 Grel, Tarihsel Boyut inde, s.26.

111 Kemali Saybal, Political Theory-Historical Foundations, Volume I, stanbul, Marmara

niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Yaynlar, Yayn No:385, 1989, s.131 112

Karal, Osmanl Tarihi, s.108.

37

37

Yarmadasnda balam, ancak blgenin dnda yaayan Yunanllardan byk ilgi

ve destek grmtr.113

Bu erevede, Filiki Eterya liderlerinin ve ilk yelerinin Mora ile balantlarnn bulunmamas, bir ounun Fenerli aristokrat snfndan gelmesi, Yunan ulusal bilincinin, daha nce ele alnan i ve d etkenler kapsamnda oluarak gelitiinin bir gstergesidir.114

19.yzylda, Filologiki Eteriya (1810) ve Eteriya ton Filomuson (1812) gibi Yunan ulusuluuna ilikin pek ok cemiyetten bahsetmek mmkndr.115 Ancak, Yunan bamszlk hareketinin en nemli nitelendirilebilecek rgt Philiki Hetairia (Filiki Eterya Dostlar Dernei)116 1814 ylnda Odesada, Yunan asll Nikolas Skouphas, Emmauel Ksanthos ve Bulgar kkenli Anastosyan akalof tarafndan kurulmutur.117

1818 ylnda merkezini Odesadan stanbula tayan dernek, ilk olarak, Rusyann desteinde, Osmanl mparatorluuna kar, halklar arasnda birlik yaratarak Balkan ayaklanmasn amalam, ancak bu hedefine ulaamamtr.118

Cemiyet ksa zamanda, eitli snf ve blgelerden Yunanllar bnyesi altnda toplamay baarmtr. Bu baarda kuruluun, isyan ve bamszlktan sonra nasl bir

toplumsal dzen oluturulacana ilikin bir ideolojisinin olmamasnn etkisi

113 Charles and Barbara Jelavich, The Establishment of the Balkan National States, 1804-1920,

Seattle USA, University of Washington Press, Second Edition, 1993, s.38. 114

Dakin, The Formation, s.161. 115

M.Murat Hatipolu, Yunanistandaki Gelimelerin Inda Trk-Yunan likilerinin 101.Yl, 1821-1922, Ankara, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, No:85, 1985, ss.6-7. 116

Ortayl, mparatorluun En, s.81. Ortayl; Filiki Eteryann isminin literatrmze Etniki Eterya olarak yanl girdiini, Etniki Eteryann 1894 ylnda subaylar, aydnlar ve tccarlar tarafndan kurulduunu ve cemiyetin asl amacnn Osmanl egemenliindeki btn Yunanllar kurtarmaktan ziyade Makedonya sorununa el atarak Bulgar komiteleriyle mcadele etmek olduunu ifade etmektedir. 117

Eric Hobsbawm, Devrim a 1789-1848, (ev.) Bahadr Sina ener, Ankara, Dost Kitabevi Yaynlar, III.Bask, Haziran, 2003, s.157. 118

Jelavich, The Establishment, s.40.

38

38

byktr.119 Ancak Yunanl tarihiler, genellikle bu faktr gz ard etmekte ve

Yunanistann kurulmas amacyla bu tr snf ve blgesel ayrmlarn nemsenmediini vurgulamaktadrlar.120

rgtn merkezinin stanbula tanmas sonrasnda zmir, Sakz Adas, Misolongi, Bkre, Ya, Yanya ve Trieste gibi ehirlerde brolar kurulmu ve yeler edinilmitir.121 Ancak rgt, Yunanllarn yaad Londra, Paris, Marsilya ve

Amsterdam gibi byk Avrupa ehirlerinden, sadece bir yeli Viyana dnda taraftar bulamamtr.122

Filiki Eterya, Osmanl mparatorluuna kar kendisini, Hristiyan tebaann eitim ve retimini gelitirmek amacn gden bir dernek olarak lanse etmi, ancak Rum Patriin idaresinde, stanbul merkez olmak zere Bizans mparatorluunu

yeniden canlandrma lks gtmtr. Bu erevede, Patrik gibi birok Ortodoks din adam da sz konusu dernein yesi olmutur.

Yunan ayaklanmas ilk olarak 06 Mart 1821 tarihinde Eflak ve Bodan Beyliklerinde ba gstermitir. Dernek lideri Fenerli Rum Aleksander psilanti, Rusyann desteini alarak blge halkn tm Balkanlar kapsayacak ekilde Osmanl

Devletine kar kkrtmay amalam, bir miktar asker ile Prut nehrini geerek Bkree girmitir.

Ancak Romenler, Fenerli Rum Voyvodalarn basks, Yunanllarla ayn kkenden gelmemeleri, grece zerk ynetimleri ve liderleri Theodor

Vladimirescunun ldrlmesi sebebiyle psilantiye destek vermemilerdir. te

119 Grel, Tarihsel Boyut inde, s.27.

120 George D.Frangos, The Philiki Etairia: A Premature National Coalition, (Ed.) Richard Clogg,

The Struggle For Greek Independence, London, The Macmillan Pres Ltd., 1973, ss.87-89. 121

Rifat Uarol, Siyasi Tarih (1789-1999), stanbul, Filiz Kitabevi, V.Bask, 2000, ss.138-139. 122

Frangos, The Philiki Etairia, s.94.

39

39

yandan, Srplar ve Bulgarlar da, Yunanllarn liderliinde bir harekete katlmaktan

imtina etmilerdir.123

Dier t