46. ORTARETM RENCLER ARATIRMA PROJELER YARIMASI 2015

PROJE REHBER

1

NDEKLER

Sayfa

nsz 2

nemli Uyarlar 3

Bilim ve Bilimsel Aratrma 5

Bilim Aratrma zeti Nasl Yazlr? 8

Bilim Aratrma Plan Nasl Yazlr? 9

Bilim Aratrma Raporu Nasl Yazlr? 11

Alanlarla lgili Aklamalar ve rnek Proje Raporlar 16

2

Bu rehber TBTAK Ortaretim rencileri Aratrma Projeleri Yarmasna

katlacak rencilere yardmc olmak amacyla hazrlanmtr. Proje almas yapan rencilerin bavuruda bulunmadan nce bu rehberi batan sona dikkatle okumalar kendileri iin ok yararl olacaktr.

lkemiz genelinde dzenlenen byle bir yarmaya katlacaklarn, almalarnn her aamasnda benzer ekilde davranmalar ve konulan ilkelere uymalar, her eyden nce ken dilerine kolaylk salayacak ve almalarnn en iyi ekilde deerlendirilmesini mmkn klacaktr.

Bu yarmann temel amalarndan biri, gen beyinleri dnmeye, gzlem yapmaya, merak etmeye, merak ettiklerini aratrmaya tevik etmektir. Bu balamda, projelerin deerlendirilmesinde gz nne alnacak en nemli kstas, projeye kaynak olan fikrin proje sahibi renci/rencilerden km olmasdr. Bu fikir basit; fakat ok ilgin ve pratik bir zme ynelik olabilir. rencilerin kendi rettikleri fikri uygulama aamasnda niversitelerden ya da aratrma kurumlarndan destek almalar doaldr; ancak, bu destek, bilgi alma ya da laboratuvarlardaki cihaz veya eitli aralarn kullanmyla snrl kalmaldr. rencilerin bir niversitede yrtlmekte olan bir aratrmaya katlp burada yapt almalar proje olarak sunmas bu yarmann ruhuna ve var olu nedenine aykrdr.

Proje konusu seimi, ilenii ve sunumu konularnda yararl olabilecei dncesiyle genel bilgiler rehbere eklenmitir. renciler, proje raporlarn ve zetlerini hazrlarken yol gsterici uyarlara mutlaka uymaldr.

Bu rehberin hazrlanmasnda emei geenlere en iten teekkrlerimizi sunar, yarmaya katlacak rencilere ve onlara yardmc olacak deerli retmen ve retim yelerine proje rehberinin yararl olacan umar, lkemizin gelecei olan genlerimize almalarnda baarlar dileriz.

TBTAK Bilim nsan Destekleme

Daire Bakanl

3

NEML UYARILAR Proje sergisi iin gerekli bilgisayar ve dier donanm, proje sahipleri tarafndan getirilecektir. Proje n deerlendirmesinde jri yeleri; - Sorunu tanmlamadaki ve soruna yaklamdaki orjinallik ile yaratclk, - Proje plannn hazrlan - Sorun ile projede uygulanan materyal ve yntemlerin uygunluu, - Sorun tasarmnda ve incelenmesindeki beceri, dikkat ve zen, - Sorunun tanmlanmasndan zmne kadar almann srdrlm olmas, - Sonularn irdelenmesindeki sebep-neden ilikisi ve aklk, - Raporun yazm kalitesi, - Yardm alnan kurum, kurulularn ve kaynaklarn referans verilmesi, gibi hususlara nem vermektedir. Projede zgnlk ve ilgili renci/ler tarafndan yaplm olmas ok nemlidir. Bu kriterlere uymad

anlalan projeler deerlendirmeye alnmayacaktr. Halk sal ve gvenlii iin risk tekil ettii/edecei dnlen projeler deerlendirme dnda

tutulacaktr. zellikle radyoaktif maddeler, tehlikeli deney setleri, toksik ve kanserojen vb. maddeler ihtiva eden

projeler deerlendirme dnda tutulacaktr (sergiye arlmayacaktr). Yarmaclar mlakat yapan jri yelerine projeyi gerekletirirken kullandklar malzeme ve bilgi

kaynaklarn aklamak, kendilerini destekleyen ve ynlendiren kiileri/kurumlar belirtmekle ykmldrler.

Jrinin kanaatine gre aadaki artlardan biri veya birkan ieren projeler deerlendirme dnda tutulacaktr.

- Konunun uzmanlarndan gereinden fazla yardm alnmas, - Herkesin ulaamayaca kaynaklardan ncelikli ve zellikli olarak yararlanlmas, - Bakalarnn almalarndan onlar kaynak gstermeden yararlanlmas. Hayvan deneyi ieren projeler yapmay planlayan renciler deneylerinde ncelikle, omurgal

hayvanlar kullanmak yerine, olas tm dier alternatifleri gzden geirmelidir. nerilen baz alternatifler aada verilmitir.

a) Omurgasz hayvanlar (rnein protozoaplanaria, bcekler), b) Zebra bal ve kurbaa. c) Bitkiler, mantarlar ve mayalar, d) Hcre ve doku kltrleri, e) Mikroorganizmalar, f) Matematik ya da bilgisayar modelleri.

Yine de omurgal hayvanlar ieren deneyler yaplacaksa aadaki kurallara uyulmas zorunludur. 1. Hayvanlarn ldrlmesini, vcudunda herhangi bir kesi yaplmasn, herhangi bir uzvunun ya

da dokusunun vcuttan ayrlmasn (kan alma dhil) gerektiren, 2. Hayvanlara az ya da enjeksiyon yoluyla herhangi bir radyoaktif, toksik ya da etkisi kesin

olarak bilinmeyen (rnein eitli bitki ztleri) tehlikeli ve yabanc maddelerin verildii, 3. Hayvanlarn a veya susuz brakld, hayvanlarn ac ve eziyet ekmesine neden olan, onlara

rahatszlk veren ve saln tehdit eden deneyleri ieremez. Bu kapsamdaki projeler kesinlikle kabul edilmeyecektir. Bunlarn dnda, gzleme dayal (rnein hayvann doal yaama ortamnda gerekleen ve

hayvana mdahale edilmeyen davran deneyleri) ya da hayvann eitli fiziksel zeliklerinin (rnein ya, boy, arlk, renk, metabolik hz, vb.) llmesini ya da atklarnn analizini ieren deneyler kabul edilebilir. Bu deneylerde kullanlacak hayvanlar;

Fare: Mus musculus, San: Rattus norvegicus, Tavan : Oryctolagus cuniculus,

4

Kobay: Cavia porcellus, Golden: Mesocricetus auratus, Kpek: Canis familiaris, Kedi: Felis catus, Bldrcn: Coturnix caturnix, dzenli, salk ve hijyen koullarna uygun retim-bakm yapan merkez ya da laboratuvarlardan

salanmal ve bu durum mutlaka belgelenmelidir. Hastalk (zellikle insana bulaan) tad bilinen ya da byle olduundan phe edilen hayvanlar kesinlikle kullanlmamaldr. Hayvan deneyi ieren projelerin yukardaki koullara uygunluu konusunda karar yetkisi bilimsel jriye aittir.

nsan deneyleri ieren projeler yapmay planlayan renciler aadaki kurallara uymak

zorundadr: 1. nsanlardan kan almay ya da herhangi bir madde vermeyi gerektiren deneyler ile nceden

alnm ve depolanm insan kanyla yaplan deneyler ieren projeler yaplmamaldr. 2. nsan ieren deneyler aadakilerle snrldr: a) Birey ya da grup davranlarn lmeye ynelik deneyler (denekleri rahatsz edici ya da

onlara zarar verici koullar altnda olmayan), b) Doal duyusal uyarlara (k ya da ses gibi) verilen tepkilerin llmesi, c) Sa teli ya da damak/yanak ii epitel dknts rnekleriyle yaplan DNA analizi deneyleri. 3. Yukarda anlan deneylerin kabul edilebilmesi iin denek olarak kullanlacak kii/kiilerin deney

hakknda nceden ve anlalr biimde bilgilendirilmesi, denek olmay kabul ettiine dair yazl onay (ocuk denekler iin bu onay ebeveynlerinden alnmaldr) ile alma iin destek alnan kurumun etik kurulunun yazl izni gereklidir.

4. nsanlar ieren aratrmalarda bireylerin zel hayatna mdahale edilmemesi, herhangi bir ekilde fiziksel veya ruhsal zarar grmemelerine ve kiilik haklarna dikkat edilmelidir.

5. Bilgi talep edilen bireylerin bu bilgileri verip vermemeleri tamamen kendi kararlar olmaldr. Bireyler bunun iin zorlanamazlar.

6. Aratrma amacyla toplanan zel nitelikteki bilgilerin sadece aratrma iin kullanlmas ve hibir ekilde bakalaryla paylalmamas gerekmektedir.

7. Aratrmalarn bir laboratuvarda gerekletirecek olanlar laboratuvar gvenlik kurallar hakknda bilgilenmelidir.

Jri karar kesindir.

5

BLM VE BLMSEL ARATIRMA

Bilimsel aratrmalarn amac; yaadmz dnya hatta evren hakknda sorduumuz sorulara cevap bulmaktr. Burada en nemli eylerden biri hi phesiz soru sormaktr. Soru sormak iin ise gzlem yapmak gerekir. Yaplan gzlemler, bir problemin tespitini ya da bir olgunun neden-sonu ilikisinin sorgulanmasn salar. Dikkatimizi eken eyler de bizim bilimsel gzlem (deney ve lmler) yapmamza ve bunun sonucunda bilimsel aklamalar (hipotez, teori, kanun ve model) retmemize yol aabilir.

Bilimsel gzlemler, sorularn tanmlanabilmesi ve/veya/aklanabilmesi iin toplanan verilerden anlam karabilmenizi salar. rnein, her seferinde sulamay unuttuunuz ieklerin solduunu grdnzde; sulanmayan ieklerin solabilecei eklinde bir aklama yapabilirsiniz. Deneyin amac incelenen bir olayla ilgili veriler elde etmektir. Bu amala yaplabilecek en basit ilem gzlem yapmaktr. Deney sonunda sorularn cevabn olutururken, bir taraftan veri toplar dier taraftan da veriler arasnda olas ilikiler kurarak kantlar/deliller bulabiliriz. rnein, ieklerin ka gn sulanmadnda solduunu merak ederseniz; bunun cevabn bulabilmek iin farkl srelerde susuz braklan iekleri karlatrabilirsiniz. Tabi ki, laboratuvarda yaplan deneyler dnda da gzlemler yaparz. rnein, karasineklerin kanat uzunluunu merak ediyorsak kanatlar leriz. Bylece karasineklerin kanatlarnn uzunluu hakknda bilgi toplam oluruz. lmler, uzunluk, ktle, hacim, scaklk ve zaman gibi saysal deerler (nicel deerler) verir. Bu deerler bize sorumuzun cevabn aklamada kant oluturabilir.

Bilimsel dnceler/aklamalar, bilimsel gzlemlerden elde ettiimiz bulgular bir arada dnp aralarnda anlaml bir iliki kurarak (ilikisiz olduunu da iddia edebiliriz) rettiimiz dncelerdir/aklamalardr. Bu fikirler, bize sorduumuz sorulara aradmz cevaplar vermede yardmc olur. Teori, birok gzlemin bir arada deerlendirilmesi sonunda yaplan aklamalarn arka plandr. Yani ksaca yaplan aklamalarn sebebidir. rnein, Schleiden ve Schwann kendilerinden yaklak iki yzyl nce Robert Hooke ve Leeuwenhoek gibi bilim insanlarnn hcre ile ilgili gzlemlerini tmevarm yntemiyle bir genelleme yaparak Hcre Teorisinin (btn canllar hcrelerden olumutur) temelini atmlardr. Teoriler yeni gzlemlerle desteklenebilir ya da desteklenmeyebilir. Teoriler desteklenmediinde ise ksmen ya da tamamen deitirilirler. Zannedildii gibi (kavram yanlgs) teoriler yeteri kadar kantla desteklendiinde kanunlara dnmezler. yz yl sonra bile rtlen/zayflatlan teoriler vardr. Kanun ise, belirli koullar altnda gerekleen doa olaylarnn aklanmas ve bundan hareketle yaplan genellemelerdir. rnein, Ktlenin Korunumu Yasas (Kimyasal reaksiyona giren maddelerin toplam ktlesi, reaksiyon sonucunda oluan rnlerin toplam ktlesine eittir). Tpk teoriler gibi kanunlar da gzlem ve denemeler ile test edilmeye devam edilirler. Kanunlar genellenmi bir aklama olduklarndan bugn, yarn veya daha sonraki bir zamanda genellemeye aykr bir durumun ortaya kma ihtimali her zaman bulunmaktadr. Bilimsel modeller, sorularmz cevaplarken yaptmz aklamalar ve karmlar destekleyen basit ayn zamanda somut tasarmlardr. Animasyonlar, simlasyonlar, matematik denklemleri, izimler, boyutlu maketler modellere rnek olarak verilebilir. En iyi bilinen modellere DNA Modeli, Atom Modeli ve Hcre Zar Modelini verebiliriz. Modeller, yeni bilgiler ve bilimsel dnceler ortaya ktka deiebilir.

Bilimsel aratrmalarda aadaki ilemler yaplsa da, bunlar her zaman belirli bir srada

uygulanmaz. rnein bilimsel aratrma bir soruyla balasa da, aratrma srecinin ilerleyen zamanlarnda da soru sorulmaya devam edilebilir.

Soru sormak, Aratrma yapmak ve hipotez kurmak, Hipotezi test etmek (gzlem ve deney tasarlamak), Analiz yapmak ve sonu karmak, Sonular tartmak, Yeni sorular sorarak yeni aratrmalar planlamak.

6

BLMSEL SORU SORMA

Bilimsel aratrmalar her zaman bir soru ile balar. rnein, yapraklar neden sararr? Karn altndan ieklerini kartan bir kardelen grp onunla ilgili bilgi toplarken okuduunuz bilgiler sizin bir soru sormanza neden olabilir. Kpekleri ok seven biri olarak onlar kenelerden uzak tutmann yollarn arayacak sorular sorabilirsiniz. Burada nemli olan sorunuzun mmkn olduu kadar basit, ak ve snrl olmasdr. rnein, kardelenin soanl bir bitki olduunu, soanl bitkilerin ss bitkisi olarak kullanldn, soanlarnda alkoloidler ierdiini, alkoloidlerin de ila yapmnda kullanldn, soanlarnn doadan toplanmasnn yasak olduunu, bir soann 3-5 ylda iek aabilecek boyuta ulatn rendiniz. Dolaysyla ekonomik ynden deerli ve nemli bir bitki olduunu dndnz. Sorunuz; kardeleni nasl oaltrm? ise oaltma yntemlerini; kardeleni in vitro koullarda nasl oaltabilirim? ise soanlarda in vitro retim tekniklerini; kardelenin in vitro retiminde byme dzenleyicilerinin etkisi nedir? ise baka bir konuyu aratrrsnz. Sonunda kardelenin soan yapraklarndan in vitro koullarda hzl oaltm iin BAP ve NAA byme dzenleyicilerinin etkisi ne olur? eklinde sorunun kapsam daraltlabilir. Yani sorular aratrmaya yn verir. Ayn konuyla ilgili farkl birok soru sorulabilir. Bu sorularn cevab srecinde de ok farkl aratrmalar yaplarak farkl bilgilere ulalabilir. Burada sorunuzu, dolaysyla aratrmanz ne kadar snrlandrrsanz bilgi, zaman, para ve igc bakmndan o kadar stesinden gelebilirsiniz. Her aratrma soru sorma ile balyor olsa da sorularn kalitesi son derece nemlidir. Test edilebilir yani aratrlabilir ya da aratrmaya deer soru sormak nemlidir.

ARATIRMA YAPMAK VE HPOTEZ KURMAK

lgilendiiniz konu ile ilgili detayl bir aratrma yapmalsnz. Bunun iin retmeninizden size rehberlik etmesini isteyebilirsiniz. Aratrma konunuz hakknda daha nce neler yaplm, sizin yapmay dndnz deneyler yaplm m? Sonular ne olmu? Bunlar rendiinizde zgn bir deney planlayabilirsiniz. Daha nce yaplan aratrmalarla sizin planladnz aratrmann benzer ve farkl yanlarn bilmeniz aratrmanzn zgnln ortaya koymanzda yardmc olur.

Sorunuzun tahmini cevabn hipotez cmlesi haline getirmelisiniz. Fakat hipotez bir tahmin deildir. Tahmin veriye dayal olmayan aklama iken, hipotez az ya da ok veriye dayal aklamadr. Bir konuyla ilgili kurulan gl hipotezlerin en nemli zellii ok sayda veriden karlm olmasdr. Hipotezlerin en nemli zellii test edilebilir olmasdr. Her deneyin ak (yazl) veya sakl (zihinde) bir hipotezi vardr. Hipotezler gzlem ve deneylerle denenirler. ki tip hipotez cmlesi kurabiliriz. rnein, BAP ve NAA byme dzenleyicilerinin birlikte kullanlmas kardelenin soan yapraklarnda in vitro hzl oaltm arttrmamtr hipotezi, sfr hipotez olarak adlandrlr. Yani sfr hipotezi uygulamalar arasnda bir fark olmadn iddia eder. Bu iddiay ortaya atabilmek iin daha nceki baz veriler veya deneyimler kullanlabilir. Aksi bir durum ortaya konmad srece hipotez geerli olarak kabul edilir. Bir de sfr hipotezin tersini syleyen hipotez vardr buna da alternatif hipotez denir. rnein, BAP ve NAA byme dzenleyicilerinin birlikte kullanlmas kardelenin soan yapraklarnda in vitro hzl oaltm arttrmtr.

Hipotezi Test Etmek (gzlem ve deney tasarlamak)

Tasarladnz deney ya da gzlem yalnzca hipotezinize cevap verecek ekilde planlanmaldr. ncelikle deneyde kullanlacak deikenlerin belirlenmesi gerekir. Bir deneyde deitirebildiimiz ya da kontrol altnda tutabildiimiz faktrlere deiken denir. rnein, kardelen bitkisi ile yaplan deneyde; deikenler bitki byme dzenleyicilerin (BAP ve NAA) birlikte, farkl dozlarda kullanlmalardr. Yani deneyin sonucunu etkileyen uygulamalar deikenleri oluturur.

Bilimsel aratrmalarda tip deiken vardr;

1- Bamsz deiken; bilimsel bir almada deneyin sonucuna etki edebilen yani sebep olan deikendir. rnein, scakln znrle etkisi aratrlyorsa, scaklk burada bamsz deikendir.

7

Farkl scaklklar denenir.

2- Baml deiken; bilimsel bir almada bamsz deikenden etkilenen yani sebep olan deikendir. rnein, scaklktan etkilenerek deien znrlk miktar. Scaklk arttka znrlk artar. Baml deiken burada znrlktr.

3- Kontrol deiken (kontrol grubu); aratrma srasnda kontrol edebildiimiz sabit tutulan faktr.

Bir deneyi planlarken kontrol grubunun oluturulmas zorunluluktur. Deikenlerin deneyin sonucunu etkileyip etkilemedii ve nasl etkiledii ancak kontrol grubu ile karlatrlarak yaplabilir.

Deneylerden elde edilen verilerin hata payn azaltmak iin tekrarlar yaplr. Bir deneyde alnan bir lm en az kez tekrarlanr ve ortalamas alnr. Bylece, elde edilen verideki hata pay en aza indirgenir ve bu yolla verilerin gvenilirlii salanr.

Analiz Yapmak ve Sonu karmak

Deney ve gzlem sonunda elde ettiiniz tm bilgiler veri olarak adlandrlr. rnein lm aldnz tm boy uzunluklar (ortalama: 2,3 cm), saydnz srgnler (ortalama: 5 adet), gzlem sonular (renk deiimi, gaz k vb.) elde ettiiniz verilerdir.

Verilerin dzenli bir ekilde tablolarda gsterilmesi, grafik haline getirilmesi, fotoraflanmas onlar aralarnda ve kontrole gre karlatrmaya ve anlamlandrmaya yardmc olur. Bylece bu verilerden bir sonu karlabilir. Sunum srasnda ayn verilere ait hem tablo hem grafik verilmez, bunlardan hangisi sonucu en iyi ifade ediyorsa o tercih edilir.

Elde edilen matematiksel verilerden sonu karabilmek iin veriler istatistiksel ilemlerden geirilir. rnein, rakamlarn ortalamas, yzdesi, frekans alnr. Hatta ortalamalarn karlatrld istatistiksel analizler (t-testi, X2 testi, varyans analizi, Duncan testi gibi) yaplr. Bunun iin matematik retmeninizden size rehberlik etmesini isteyebilirsiniz. Tm bunlarn amac verileri anlamlandrrken hata payn en aza indirmektir. Bylece aratrmann sonucuna olan gvenilirlik artar.

Gzlemlerden elde edilen kantlara dayal yaplan aklamalar aratrmann sonucudur. rnein, Kardelen bitkisinin soan yapraklarndan in vitro hzl oaltm iin 4 mg/l BAP ve 0,5 mg/l NAA byme dzenleyicilerinin birlikte kullanld durumda en fazla srgn says (5 adet) elde edilmitir cmlesi aratrmann sonu cmlesidir. Elbette bunun yannda baka yan sonulara da ulalm olabilir. rnein, byme dzenleyicilerinin tek bana kullanldndaki olumsuz etkileri ya da birinin azalp dierinin artt konsantrasyonlardaki deiimler de aratrmann sonularndandr.

karm, elde edilen veriler ve gemi deneyimler, sahip olunan bilgi dzeyi hatta yaanlan toplum deerleri (kltr), hayal gc gibi pek ok faktrn birlikte etkiledii aratrmacnn sonular yorumlamasdr. te burada nemli bir noktay gzden karmamak gerekir. Ayn deneyi yapan bilim insanlar ayn sonulara ulatklar halde farkl karmlar yapabilirler. Farkl gzlem ve deneyleri yapan bilim insanlar da ayn karmlar yapabilir. nk, ayn sonuca ulamak iin birden fazla bilimsel yntem vardr. Bu nedenle aratrmalarn sonular bilim dnyasnn tartmasna alr.

SONULARI TARTIMAK

Gzlemler ve deneylerden elde edilen sonularn baka aratrclarn benzer aratrmalarda elde ettikleri sonularla karlatrlmas nemlidir. Sonularnz baka aratrmaclarn sonular ile uyumlu ise aratrmanza destek salam olursunuz. Ayn zamanda, birbirini destekleyen aratrmalar daha genel sonulara ulalmasn salayabilir. Tersi durumda yani aratrma sonularnz baka aratrma sonularndan farkllk gsteriyorsa bunun nedenleri konusunda yeni tahminlerde bulunup, bu konuda yeni aratrmalarn yaplma gerekliliini vurgulayabilirsiniz. kinci bir ihtimal ise aratrmann herhangi bir yerinde hata yaplm olmasdr ki, byle durumlarda aratrma plan ve uygulama yeniden gzden geirilmelidir.

8

YEN SORULAR SORARAK YEN ARATIRMALAR PLANLAMAK

Her aratrmann sonunda aratrmac yeni sorular sorar. rnein; Kardelen bitkisinin soannn i yapraklar ile d yapraklar arasnda in vitro hzl oaltmda bir fark olur mu?

Kardelen bitkisinin soan yapraklarndan in vitro da hzl oaltm iin baka hangi byme dzenleyicileri etkili olur?

Kardelen bitkisinin yaprak sap in vitro da hzl oaltm iin daha uygun olabilir mi? Yeni sorular yeni aratrmalarn planlanmasn salar. Aratrmac aratrmasnn sonunda bu yeni

fikirleri neri olarak sunar. PROJE ZET NASIL YAZILIR?

Proje yapan her renci aratrma zeti yazmaldr. zet ksa ve anlalr olmaldr. zetin tamam 250 kelimeyi amamaldr. zeti okuyan, proje hakknda doru bir fikre sahip olabilmelidir. Projenin ayrntlarndan, yorumlardan ve kaynaklardan zette bahsedilmez.

rnek bir zet aada verilen unsurlar iermelidir:

a) Deneyin amac:

1. Proje konusunun aratrlma sebebini aklayan bir giri metni, 2. allan hipotez veya problemin ifadesi,

b) Kullanlan yntem ve ilemler: 1. Aratrmann nasl yapld hakknda genel bir aklama ve nemli noktalarn zeti, 2. zet, kullanlan malzemeler hakknda bilgi iermez, ancak ilemleri ok byk lde

etkiliyorsa veya aratrma iin gelitirilmesi gerekiyorsa bahsedilebilir. c) Gzlemler/Veriler/Bulgular: 1. Bu blm sonuca dorudan etkisi olan ve deney veya gzlem sonucu elde edilen anahtar

bulgular iermelidir. 2. zette bulgular hakknda ayrnt, grafik ve tablolar verilmemelidir.

d) Sonular:

1) Aratrmann sonularndan ksaca bahsedilmelidir. 2) Son paragraf aratrmann uzants olan uygulamalar ve ilemleri iermelidir.

Bavuru iin sisteme yklenecek zette ara balk (deneyin amac, kullanlan yntemler ve ilemler, Gzlem / Veriler / Bulgular, Sonular) yazlmayacaktr.

9

RNEK PROJE ZET

Vitis rotundifolia Meyvelerinin Kabuk ve ekirdeklerinin UV-Cye Kar Koruyucu Etkilerinin

Aratrlmas UV-C nlarnn olduka zararl etkileri bulunmaktadr. UV nlarndan korunmak amacyla zm

kabuu ve ekirdek ztlerinin mikroorganizmalar ile muamele edilerek koruyucu etkilerinin aratrlmas amalanmtr. Bu sre sonucunda mikroorganizmalarn zm kabuu ve ekirdei ztleri sayesinde UV ye kar korunum salanrsa, ayrca kozmetik alannda da farkl bir alternatif alan oluturacaktr.

Mikroorganizmalar zerine etki eden UV nlarnn zararl etkilerinin nne gemek amacyla yaplan almada; alma sresince Candida parapsilosis mikroorganizmas kullanlmtr. Candida parapsilosis mikroorganizmas nutrient ve malt yeast sv besiyerlerine 2000g alnarak ekim yapld ve zm kabuu ve ekirdek ztlerinden 1mg/1000g ve 0,5mg/1000g olmak zere iki konsantrasyon kullanlarak besiyeri zerine eklenmitir. Candida parapsilosis test mikroorganizmas 28 0C de bir gn inkbasyona braklmtr. Besiyerlerine ekim yapldktan sonra 30 ar dakika arayla 12 saat boyunca spektrofotometrik lmler alnarak standart byme erileri oluturulmutur.

alma sonucunda, llen spektrofotometrik lmler parabolik olarak artm ve Candida parapsilosis mikroorganizmasnn UV-C nlarna kar koruyucu zellii zm ekirdek ztnn salad belirlenmitir. Hem 10 dakikalk hem de 20 dakikalk UV nlarna maruz braklarak her iki deney grubunda da korunum salanmtr.

Yaplan almada zm ekirdei ztnn UV - C nlarna kar koruyucu zelliinin olduu tespit edilmitir. zm kabuu zt bulunan poplasyonlarda kontrol grubuyla benzer deerler gstermi olup bu yzden asl koruyucu zelliin zm ekirdeinde olduu tespit dilmitir. Ayrca zm ekirdei poplasyon zerinde remeyi hzlandrc etkisinin olduu belirlenmitir.

Bavuru iin sisteme yklenecek zette ara balk (deneyin amac, kullanlan yntemler ve ilemler, Gzlem / Veriler / Bulgular, Sonular) yazlmayacaktr.

BLMSEL ARATIRMA PLANI NASIL YAZILIR? Bilimsel aratrma, gzlemlenen bir olay veya dnlen bir konu hakknda soru sormayla balar. Bu

konuda yaplan almalarn aratrlmas (literatr taramas) ile devam eder; bilimsel olarak nitelenen bir yntem ile elde edilen bir cevapla son bulur. Bu sre bandan sonuna kadar nceden planlanmaldr. Planlama bir anlamda amaca ulamak iin yaplacaklarn belirlenmesi ve sralanmasdr.

Bilimsel aratrma plan aada verilen unsurlardan oluur:

Aratrma Konusu: Aratrlacak olan konu btn unsurlar ile birlikte ayrntl olarak tanmlanr. Aratrma konusunun snrlar, cevab aranan soruyu ierecek ekilde doru olarak tanmlanmaldr. Aratrma konusu genel olmamal cevab aranan soru ile snrl olmaldr.

Hipotez gelitirilmesi veya mhendislik hedefinin belirlenmesi: Hipotez bir anlamda sorulan soruya verilen bir cevap veya kestirimdir. Hipotezin bilimsel olabilmesi iin doruluu veya yanll yaplacak aratrmayla snanabilir olmaldr. Eer aratrma mhendislik ieriyorsa ulalmas istenen hedefler kesin olarak belirlenmelidir.

10

Kullanlacak yntem ve srelerin tanm

1) Sreler: Veri toplanmasnda yaplacak ilemler veya veri elde etmek iin tasarmlanan deney dzenei tantlmaldr.

2) Veri analizi: Aratrma sorusuna cevap tekil edecek veya hipotezi dorulayacak olan gzlem veya deney sonucu elde edilen verinin analiz edilmesinde kullanlan sreler ve istatistiksel yntemler aklanmaldr.

3) Kaynaklar: Literatr taramas neticesinde elde edilen ve aratrmada kullanlan bilgilerin kaynaklarna yaplan atflardan olumaldr.

rnek Proje Plan

1. Ama ve Kapsam: Tarih koruma bilincinin oluturulamamas, zamann ve doann olumsuz etkilerinden dolay kaybolmakta olan kltr mirasmz Silifke tarih evleri zerine bir aratrma yaplacaktr. Tarih evlerin mimari zellikleri ele alnp bu evlerdeki kltrel zenginlik ortaya karlacaktr. Mimari yapnn korunmas ve gelecek kuaklara aktarlmas, temel amacmzdr.

2. Yntem ve Gereler: Literatr taramas kapsamnda konu ile alakal kitaplar, makaleler, tezler taranacaktr. Ardndan bilgi toplamak amacyla Silifke Mze Mdrlne, le Kltr Mdrlne, Mimarlar Odasna ve Silifke Belediyesine gidilecektir. Mimarlar Odasndan bu tarih evlerin bulunduu ky ve mahalle adlar alnp, muhtarlarla ve yre halkyla grlp saha keif gezileri yaplarak bu evler tespit edilip mimari zellikleri hakknda bilgi edinilecektir.

3. Kaynaklar: Proje almas kapsamnda zzet, Arslan, (1988), Silifke Tarihi, Adana , Doan, Demirci, (2011),Isparta Evleri, Isparta, Silifke Belediyesi 30.Sokak yap Restorasyonu ve cephe Salklatrma projeleri Rlove, Resttisyon, Restorasyon Raporu,(2012) ,Ankara, Ahmet, Uar, (2009),Temettuat Defterlerine Gre 19.y.y da Silifke, stanbul ,Candan lk, , (Kasm 2005-Nisan 2006 ),Silifkede Panayotun Evleri,Arkitekt Dergisi, say ;500 Candan ,lk, (Kasm 2005-Nisan 2006 ),Baz rnekleriyle Silifke Evlerinde Ahap Tavanlar, Silifke Mzesi Konferanslar, Ayhan, Yaln, (Kasm 2001) Temettuat Defterine gre Silifke , yararlanacamz kaynaklardr.

-ZAMAN ZELGES

in tanm Aylar NSAN MAYIS HAZRAN TEMMUZ AUSTOS EYLL EKM KASIM ARALIK OCAK

LTERATR TARAMASI

X X X X X X

VER TOPLANMASI

X X X X X X X X

ARAZ ALIMASI

X X X X X

PROJE RAPORU YAZIMI

X X

11

PROJE RAPORU NASIL YAZILMALIDIR?

Gzlemlerin ve lm sonularnn yazlarak kaydedilmesi ve bunlarn korunmas bilimsel almalarn nemli bir ksmn oluturur. Bilimsel almalarn bir baka nemli ksm ise yaplan almalarn ve elde edilen sonularn yaynlanmasdr. Yalnzca bu yolla elde edilen bilgiler bakalarna iletilebilir ve gelecek iin korunup saklanabilir.

Yaptnz proje almasnn en nemli aamalarndan birini onunla ilgili olarak yazacanz proje raporu oluturur. Proje raporunda gereksiz uzatmalar ve tekrarlar olmamaldr. Raporunuzun olabildiince ksa ve z olmas gerekir. almalarnz ile ilgili ne fazla ne de eksik bir ey yazmamaya gayret ediniz ve gerek yazm gerekse ierik olarak raporunuzun hazrlanmasna ok zen gsteriniz. Yaptnz almann raporunuz aracl ile deerlendirileceini her zaman aklnzda bulundurunuz.

Proje raporunuz bilimsel bir almann rndr. Bu rapor bir problemi ortaya koyarak, problemin zm iin gerekli ve geerli verilerin neler olduunu ileri srp tartabilir veya problemi ortaya koyduktan sonra onun zm iin izlenen yolu ve elde edilen verilerin deerlendirilmesi ile ulalan sonular ortaya kartabilir. Rapor baka aratrmaclarn ulatklar sonular ile ilgili fikirleri de ierebilir. Proje raporu bakalar tarafndan ulalan sonularn geerliliini, elikilerini ve baarszlklarn ortaya koyup yaplmas gereken yeni almalar nerebilir.

Proje raporunuzu mutlaka aadaki sraya gre yaznz. Bu sralamaya, proje raporlarnn standart olmas iin kesinlikle uyunuz. Bu standart yazm, proje almanzn salkl olarak deerlendirilmesinde ve gerektiinde raporunuzun zetlenerek veya olduu gibi kitap haline getirilmesinde hem size hem de raporunuzu okuyanlara byk kolaylklar salayacaktr.

Proje raporunuzu u srada yaznz:

Proje Ad: Projenize tek bir cmle eklinde; ksa ve z olarak; okuyana proje almas hakknda fikir verecek bir ad veriniz.

Projenin Amac: Bu ksmda proje almas ile neyi amaladnz bir veya birka cmle ile aklaynz. Uygun ise amalarnz maddeler halinde sralaynz.

Giri: Burada proje almanzn konusu ile ilgili bakalarnn yapt almalardan sz ediniz. Sizin

almanzn teki benzer almalardan ayrlan ynlerini belirtiniz. Benzer almalardan nasl yararlandnz ve sizin almanzn neleri hedeflediini aklaynz.

Yntem: Bu ksmda almanzda izlediiniz yolu, gzlemlerinizi ve almanzn kapsamn yaznz. Deneysel almalarda deney dzenei, verilerin nasl topland aka anlatlmaldr. Deney dzeneindeki nemli lm cihazlarnn (ne olduu, lm aral, duyarll vb.) kimyasal ve biyolojik malzemenin temel zellikleri belirtilmelidir. rnein bir voltmetre kullanlyorsa bunun lme aral 2-220 V, 3,5 basamak gstergeli, i impedans 10 Mohm olan bir voltmetre olarak belirtilmesi, ya da optik zellikleri incelenen bir cam levhann 25 mmx10 mmx1 mm boyutlarnda, grnr blgedeki geiren bir cam plaka eklinde tanmlanmas uygun olacaktr. Deneylerin nerede, kimler tarafndan yapld, ne kadar srd ve ka kez hangi koullar altnda tekrarland gibi bilgilerin ak ve z olarak verilmesi gerekir. kullandnz analiz ve hesaplamalar bu blmde verilmelidir.

Sonular ve Tartma: Proje raporunuzun en nemli ksm bu blmdr. Proje almanz ile elde ettiiniz sonular bu ksmda yaznz. Bu sonular saysal deerler, baz matematiksel eitlikler veya szl ifadeler olabilir. Uygunsa saysal sonularnz izelge ya da grafik eklinde veriniz, Geerlilik snrlarn belirterek sonularnz tartnz. Sonularnz olumsuz olarak etkileyen nedenler varsa aklaynz. Bu ksm yazmadan nce mutlaka almanzn amacn tekrar gzden geirerek amacnza ne kadar ulatnz belirtiniz. Konuyla ilgili nerilerinizi bu ksmda yazarak konuya ilgi duyup benzer almalar yapacak olanlara yol gsteriniz.

12

Kaynaklar: Bu ksmda proje almanz ile ilgili olarak bavurduunuz yazl kaynaklar, eer rapor ierisinde numara vererek atfta bulunduysanz numara srasna gre, yazar soyadna gre atfta bulunduysanz alfabetik sraya uygun olarak, yazar adna gre dizerek veriniz. Bir kayna mutlaka aadaki rneklere uygun olarak yaznz.

Bir tez veya bir kitap kaynak olarak gsterildiinde tezin veya kitabn adnn alttaki rnekte grld gibi alt izilmelidir.

Bke H. (1987), Ankaradaki Hava Kirliliinin Travertenleri zerine Etkileri, Yksek Lisans Tezi, ODT, Ankara.

Bir makale kaynak olarak gsterildiinde makalenin kt derginin adnn alt rnekte grld gibi izilmelidir.

Stuiver M. (1982), A high-precision calibration of the AD radiocarbon timescale, Radiocarbon 24, sayfa 1-26.

Proje zeti, plan ve raporunuza adnz, okulunuz gibi kiisel bilgilerinizi yazmaynz.

PROJE SERGS N BAZI YARARLI HATIRLATMALAR

Sergiye katlacak her renciye projelerini sergilemek iin gerekli alan salanacaktr. Serginin ana amac yarmac rencilerin almalarn sergiyi gezenlere anlatmasn salamaktr.

Proje almanz ile ilgili fotoraf, ekil, grafik ve yazlar sergiyi gezenlerin kolayca grp izleyecei ekilde ve byklkte pano zerine yerletirin. Yannzda yapkan bant, kaln yazan renkli kalemler ve bo katlar bulundurun. Sergi srasnda pano zerine baz eklemeler yapmay isteyebilirsiniz. Panoyu dzenlerken her trl zeni gsterin. Genel grnn sergiyi gezenler zerinde etkili olacan unutmayn.

Proje almanzda kullandnz dzenei, alet ve cihazlarla yaptnz uygulama modelini masa zerinde sergileyiniz. alan bir model zerinde aratrmanz grmek sergiyi gezenleri ok olumlu olarak etkileyecektir.

PROJE SEM, LEN VE SUNUMU LE LGL ZET BLGLER

Deerli gen aratrmaclar, proje almas iin sizi ilgilendiren ve motive eden bir konu sein (konu orijinal, yeni ve en nemlisi size ait bir fikir olmaldr).

Biraz merak, aratrma, uzmanlardan bilgi, kritik dnce, yaratclk ve azim ekleyin.

Her zaman kazanamayabilir veya sonu alamayabilirsiniz. Tabii ki hayal krkl ve baarszlk riski de vardr. Eer bu baarszla neyin neden olmu olabilecei sorusunu sorup buna yant ararsanz bazen istediiniz sonuca da ulaabilirsiniz.

Burada nemli olan kazanmak deil, yeni ve zlmemi bir soruna el atm ve onun zm iin nerilerde bulunmu olmanzdr.

Unutmaynz ki kimi zaman ok umut veren bir proje baarszlkla sonulanabilecei gibi, bazen de hibir sonuca ulamayaca veya gereki olmad dnlen bir proje hi ngrlmemi olan baarl sonulara varabilir.

13

Projeyi yapmaya balarken: Konuyu sein; Konuyu inceleyin, aratrn; Kendi aratracanz konuya karar verin; Bir zaman izelgesi hazrlayn; Deneyleri planlayn; Yardmc retmeniniz ve danmannzla konuun, tartn ve fikirlerini aln; Deneyleri yapn projeyi tamamlayn; Sonular inceleyin ve tartn.

Proje raporunun yazlmnda dikkate alnmas gerekenler: Konu bal, Ama, Giri, Yntem, Sonu ve tartma,

14

ORTARETM RENCLER ARATIRMA PROJELER YARIMASI LE LGL JR DEERLENDRME LTLER

Jriler, n deerlendirme (Proje plan ve rapor deerlendirme) srasnda aada belirtilen

kriterlere uygun olarak (Bilgisayar ve Matematik projelerinde alana uygun baz deiiklikler mevcuttur) deerlendirmelerini gerekletirmekte ve 1-5 lei kullanlarak puanlama yapmaktadrlar. Bu lekte 1-yetersiz, 2-iyi deil, 3-orta, 4-iyi, 5-ok iyiye karlk gelmektedir. Ayn alandaki projeler aldklar puana gre sistem tarafndan otomatik olarak sralanmaktadr. O alana ayrlan kontenjan kadar proje ald puan dikkate alnarak blge sergisine arlmaktadr. Bu nedenle projenizi tamamlamadan nce aadaki kriterleri dikkate alarak tekrar gzden geiriniz. Kopya olduu belirlenen projeler deerlendirmeye alnmadan yarma d braklmaktadr.

Jriler, Sergi Deerlendirmesi srasnda aada belirtilen kriterlere uygun olarak

deerlendirmelerini gerekletirmektedirler. zgnlk ve yaratclk ile kullanlan bilimsel yntem her alan iin en yksek puanlanan kriterleri oluturmaktadr. Deerlendirme 100 puan zerinden yaplmaktadr. Her jri yesi deerlendirmeyi ayr yapmakta ve ortalama puan elde edilmektedir. Bu nedenle projenizi tamamlamadan nce aadaki kriterleri dikkate alarak tekrar gzden geiriniz. Tm deerlendirmelerde jri karar kesindir.

ZGNLK VE YARATICILIK : a) Proje, zme kavuturulmak istenilen konuda yaratclk ve zgnlk tayor mu? b) Yaklam, zme ynelik mi? c) Verinin analizi ve yorumu zgn m? d) Malzeme nasl kullanlm?

BLMSEL YNTEM : Veri toplamada kullanlan rneklem (gzlem-lme-deneme) 1. Problem ak ve kesin olarak belirtilmi mi? 2. Problem, bilimsel kurallar erevesinde sistematik bir anlam iermekte mi? 3. zme ulamak iin yntemsel bir plan var m? 4. Deiiklikler aka belirlenmi ve tanmlanm m? 5. Eer proje takip gerektiriyorsa, renci/renciler bu gerekliliin farknda m ve bu takibi doru

bir ekilde yapmlar m? 6. Sonucu destekleyecek yeterli veri var m? TUTARLILIK VE KATKI: Proje sahibi renci/renciler, projenin gelitirilmesi srecinde neden-sonu ilikisi kurarak projeye 7. katkda bulunmular m ve ama-sonu arasnda tutarllk var m? 8. 9. Yaplan aratrmaya bal bir proje gerekletirilebilmi mi? 10. Projenin tamamlanmas srecinde gerekleen ama ile ilk niyet arasnda uyum var m? 11. Sonular, deneysel olarak ispatlanm m?

ZMSEME VE HKMYET : Proje sahibi renci/rencilerin, sunum ile ilgili deerlendirme kriterleri 1. Proje, aka tartlm, ama-prosedr ve sonular yeterli dzeyde aklanm m? Bu

noktada projenin temel amacndan sapan ezberlenmi szler olup olmadna dikkat edilmelidir. 2. Projenin nemli noktalar sistematik bir ekilde sunuldu mu? 3. Veri ne anlalrlkta sunuldu? 4. Sonular ne anlalrlkta sunuldu? 5. Sunum ne aklkta yapld? Sunum srasnda herhangi bir hileye bavuruldu mu?

15

6. Projenin hazrlannda dier kii ve kurumlardan (rehber retmen, laboratuar, niversite ..vb) ne lde yardm alnmtr?

UYGULANABLRLK : Literatre yeni bir yntem, metod kazandryor mu? / Gerek hayatta kullanlabilir bir sonu

ortaya koyuyor mu?

KAYNAK TARAMASI : Projenin amacna ynelik literatr taramas 1. Proje sahibi renci/renciler, yaptklar aratrma ile ilgili bilimsel literatre hakim mi? 2. renci/renciler, kaynaklar Proje Raporu iinde kullanmlar m? 3. renci/renciler, kaynaklar proje ile ilikilendirmiler mi?

SONU VE AIKLIK : Proje, sonulandrlm ve verilere bal olarak ak bir ekilde izah edilmi mi?

TBTAK deerlendirme kriterleri zerinde deiiklik yapabilir.

16

BLGSAYAR BLGSAYAR PROJELERNDE DKKAT EDLMES GEREKEN HUSUSLAR

Proje konusu seimi:

Bir bilgisayar projesinde temel unsur yer almaktadr:

1- zgn deer: Her proje seiminde olduu gibi, bilgisayar projesi seilirken de projenin konusunun zgn olmasna dikkat edilmelidir. zgnlkten kast, sunulan yntem ya daha nce hi zlmemi bir problemi zmeli ya da daha nce zlm probleme daha farkl ve daha iyi bir zm retmelidir. Bilgisayar projelerinde aadaki alanlara giren konulardan seebilirsiniz.

Algoritmalar ve Veri Yaplar, Programlama Dilleri, Bilgisayar Mimarisi, Nmerik ve Sembolik Hesaplama, letim Sistemleri, Bilgi Ynetimi, Bilgisayar Grafii, Grnt leme, Akll Sistemler, Bilgisayar Alar

rnein, salt yazlm aralarnn kullanmna dayal projeler zgn saylmazlar. Buna en iyi rnek web sayfas oluturulmasdr. Konu ne kadar zgn, tasarm ne kadar estetik ve kullanl olsa da herhangi bir web sayfas tasarm deerli bir proje olmayacaktr. Ancak, belirli bir amaca ynelik, java applet oluturulmas, deerli olabilecektir. Elbette, buradaki deerin lt, o appletin yazmnda kullanlan Algoritma ve Veri Yaps balamndaki zgnlktr.

2- Yaplabilirlik: Proje konusu, proje ekibi tarafndan gerekletirilebilir dzeyde olmaldr. Proje ekibinin tamamlayamayaca byklkte veya u anki teknoloji ile gerekleemeyecek bir projenin ktlar elde edilemeyecei iin byle proje konusu sadece ilgi uyandrabilir. Fakat deerlendirmede tamamlanmam bir proje muhtemelen olumsuz sonu alacaktr.

3- Yaygn etki ve Kullanlabilirlik: Seilen proje konusunun mutlaka kullanclarnn olmas veya bilimsel olarak bir probleme mevcutlardan daha iyi bir zm getirmesi beklenir. Fakat zgn deeri olmayan projeler, kullanlabilirlii ok iyi olsa da ilgi uyandrmayacaktr.

Projenin gereklenmesi

Projeyle ilgili derinlemesine bir n aratrma yaplmaldr. Gnmzde bilimsel etkinlikte bulunmann n koulu nceki almalar enine boyuna bilmektir. Bunun iin ktphaneler ve uzman kiiler iyi birer kaynak iseler de, ne yazk ki, eriebilirlikleri azdr. nternet bu gereksinimin en iyi giderilebilecei ortamdr. Arama motorlar, bu ama iin kullanlabilir. Bilgisayar biliminin eitli konularndaki ders notlar internette de bulunabilmektedir. Bunlar balang iin ok uygundur.

Kullanlacak bilgisayar bilimsel yntem(ler)i, programlama ortamnn gereklerini (ilemci hz ve yetenei, bellek sas, problemin doasndan gelen zaman kstlar) gz nnde bulundurarak irdelenmelidir.

Program ktphanelerinin kullanm dnda bakalarna ait kod kullanlmamaldr. Bakalarna ait kod kullanmak, etik ihlale girer.

Uygulama dili olarak problemi zmekte kullanabilecek en uygun dil seilmelidir.

Proje alt blmlere ayrlmaldr. Program yazmaya balamadan nce detayl bir tasarm yaplmaldr. ounluk amatr yazlmc tasarm evresi ile kodlama (program bilgisayarda yazma)

17

evresini birletirir, kartrr. Bu ise tasarmn salksz gelimesine ve geri dnlmesi zor hatalara yol aar. Veri yapsnn teknik ayrntlar, hangi amala hangi fonksiyonlarn yazlaca, ekran grnmleri hep tasarm aamasnda saptanmas gereken hususlardr.

Yazlan fonksiyonlar aama aama test edilmelidir. Alt birimlerinin ok salkl alt belirlenmemi programlardaki bozukluklarn nedenini saptamak, saman ynnda ine aramaya benzer. Program hep ayn verilerle snanmamal, farkl giri deerleriyle de test edilmelidir.Proje sunumu ve rapor

Projenin en nemli rn, phesiz yazlmn kendisidir. Ancak, bu projelerin bilimsel almalara bir adm oluturmas beklenmektedir. Bilimsel etkinliklerde en nemli usullerden birisi de tarafsz bak as ile ynlenmemi bir irdelemenin yaplmasdr. Bu irdeleme,

Benzer almalarn ne olduunu, Sizin almanzn farklln, almanzn snrlarn (neleri yapp neleri yapamayacan), stn ve zayf yanlarn

ortaya koyar. Bu balamdaki bir kyaslamann bilimsel yntem ve ltlerle yaplmas gereklidir. Bu da ounlukla istatistiksel yntemler kullanarak proje rnnn performansn gstermekle yaplr. Kyaslanacak bir almann elde olmamas durumunda bile performansn eitli girdi alternatifleri iin nitel ve nicel boyutlarda kada dklmesi beklenir. Bir proje raporunda, proje nerisinde belirtilmi ana balklarn nasl gereklemi olduu aklanr. Proje raporunda:

- Ama, - Mevcut durum, - Yntem, - Gerekleme bilgisi (rnein hangi yazlm aralarnn kullanld, nasl bir veri yaps

tasarland gibi),

- Sonu ve tartma - Kaynaka ana balklarnn olmas beklenir. Deerlendirme jrisine projenin szl olarak sunulma aamasnda, projenin: Amac, Kullanlan bilimsel yntem, Programn performans

zetlenmelidir. stee bal olarak yaklak 10 yansdan oluan bir sunumun yannda projenin demosu jri nnde mutlaka yaplmaldr. Projeleri izlemeye gelen misafirler iin ise bir poster, projenin animasyon gsterimi veya demosunun yaplmas faydal olacaktr.

32^

RNEK BLGSAYAR PROJES RAPORU

Projenin Ad

Grnt leme Teknikleri Kullanarak Otomatik erit Bulma

Projenin Amac Bu yazlm projesi, hareket halindeki aracn nne takl kameradan alnan grntlerin ilenerek,

otomatik olarak erit izgilerini bulan bir sistemin gelitirilmesini amalamaktadr.

Giri lkemizde trafik kazalarnda yaamlarn yitirenlerin ve sakat kalanlarn says her geen yl

artmaktadr (1). Trafik kazalarnn en nemli nedenlerinden biri erit ihlalleridir (1). Gnmzde sr emniyeti iin erit ihlalinin nne geebilmek adna ve srcsz ara tasarmlarnda otomatik erit takip sistemleri gelitirilmektedir(2). erit ihlallerini alglamak iin eitli teknikler kullanlmaktadr. Baz aralarda aracn altna taklan renk alglayc sensrler sayesinde erit ihlalleri alglanrken, baz aralarda araca taklan kamera grntlerinden eritler bulunmaktadr. Bu almada, mevcutlardan farkl olarak aracn nne taklan kameradan alnan grntler saysal grnt ileme teknikleriyle ilenerek aracn takip edecei eriti grnt zerinde iaretleyen bir sistemin gelitirilmesi amalanmtr.

Yntem

1- Algoritma: Kameradan alnan grntlerden erit izgilerinin bulunmas iin aadaki algoritma admlar

gereklenmitir: 1. Kamera grntsn al ve yazlma girdi olarak ver (ekil 1-a). 2. Grnty yatay paralara bl (ekil 1-b). 3. Canny kenar bulma algoritmas (3) kullanarak, kenar blgeleri bul (ekil 1-c). 4. erit olamayacak kklkteki paralar yok et (ekil 1-d). 5. erit olabilecek dz izgileri bulmak iin, Hough transform yntemini (3) kullan (ekil 1-e).

6. A bilgilerine gre, erit olabilecek izgileri se.

7. Her grnt parasnnn yatay izgisi ile erit izgilerinin kesiimini kontrol noktas olarak se (ekil 1-f).

8. erit izgilerini B-Spline yntemi 4) kullanarak izdir (ekil 1-g).

2- Gerekleme: Yukarda admlar sralanan algoritma, C ve C++ dilleri kullanarak oluturulan OpenCV bilgisayarla

grme ktphanesi (5) kullanlarak gereklenmitir.

Sonular ve Tartma

Programn testi iin 100 adet birer dakikalk video grntleri 7.1 megapiksellik kamera kullanlarak deiik yol gzergahlarndan alnarak yaplmtr. Program yaklak olarak saniyede 4 grnt ileyebilmektedir. eritleri doru bulma baars %80 olarak grlmtr. Baary

etkileyen olumsuz faktrler, erit izgilerinin dzensiz olmas, glgelendirme etkileri ve deiik hava koullar nedeniyle grntlerin istenen kalitede olmamas olarak saptanmtr.

33^

(g)

ekil 1: erit bulma algoritmasnn rnek bir grnt iin ara ktlar.

Kaynaklar [1] Trkiye statistik Kurumu (2012). Trafik Kaza statistikleri (Karayolu), sayfa 98-99. [2] Prautzsch H, Boehm W, Paluszny M. ( 2010) Bzier and B-Spline Techniques, sayfa

110-17.

[3] Gonzalez RC, Woods RE, (2007) Digital Image Processing. sayfa 29-37 [4] Cheng;HYB, Jeng S; Tseng PT; Fan KC. (2006) Lane Detection With Moving Vehicles in the

Traffic Scenes. Intelligent Transportation Systems, IEEE Transactions.7(4),.sayfa 571,582, [5] http://opencv.org/ eriim tarihi: 20 Mays 2012

34^

BYOLOJ

BYOLOJ PROJELERNDE DKKAT EDLMES GEREKEN NOKTALAR

Biyoloji alannda yaplacak aratrmalarda laboratuvar kullanlacaksa, laboratuvar gvenlik kurallarn (internetten temin edebilirsiniz) retmeninizle birlikte gzden geiriniz. Bylece alma srasnda kendinizi ve evrenizi riske atacak eyleri bilir, gvenli bir ekilde aratrmanz yapabilirsiniz.

Biyoloji projelerinde canllarla alldndan ncelikle onlarla ilgili kstlarn ve risklerin bilinmesi gerekir. rnein, hayvan deneylerinde, kullanmna izin verilen ve retici firma tarafndan temin edilen deney hayvanlar ile allmas zorunluluktur. Hayvan deneyleri yapacak gen aratrmaclar da tpk bilim insanlar gibi illerinde bulunan niversitelerin etik kurullarna ya da Hayvan Deneyleri Yerel Etik Kuruluna (HADYEK) bavurularn yapmaldr.

almada bitkiler ile allacak ve doadan bitki toplanacak ise; toplanacak bitkinin bilhassa lkemize endemik olan trler olmas durumunda bu trn yayl, koruma stats, yeryz poplasyon durumu ve alma iin gerekli materyal miktar gz nnde bulundurulmaldr. Uluslararas IUCN (The International Union for Conservation of Nature) kriterlerine gre CR (Critically Endangered: Kritik Olarak Tehlikede) veya EN (Endangered: Tehlikede) risk grubundaki trlerle allaca zaman daha dikkatli olunmaldr. Bu bitki gruplarnda illerimizde bulunan etik kurullara bavurulmas gerektii gibi, lkemizde doadan bitki toplanmas hususu iki kurumun bilgisi dhilinde yaplmaldr. Bunlardan ilki, Gda Tarm ve Hayvanclk Bakanl, Tarmsal Aratrmalar ve Politikalar Genel Mdrl, dieri ise Orman ve Su leri Bakanl, Doa Koruma ve Milli Parklar Genel Mdrldr. Bu iki kurumun ilinizde veya blgenizde bulunan ilgili birimlerine de bavurulabilir. Ayrca, alacanz bitkinin bilimsel tr tehisinin mutlaka ilgili uzman tarafndan yaplmas gerekmektedir. Sizin iin papatya olan bir tr uzman tarafndan tehis edildiinde ok baka bir cinse ait bir bitki tr olabilir. Bunun iin niversitelerden yardm alabilirsiniz.

Mikrobiyoloji deneyleri yapacak olan gen aratrclarn patojen mikroorganizmalar ile almas yasaktr. Ancak, patojen olmayan mikroorganizmalarn da belirli koullarda patojen olabilecekleri unutulmamaldr. Besi yerindeki mikroorganizmalarn kapaklar kapal tutulmal ve ii biten kltrler steril edilerek atlmaldr.

Laboratuvarda kullandnz kimyasallarn Malzeme Gvenlik Bilgi Formlarna (MSDS) bakarak kontrol ediniz. Molekler biyoloji ve genetik almalarnda DNA ve RNA ieren jel atklarn laboratuvar sorumlusuna teslim ediniz.

Deneylerinizde kullanacanz deneklerin saysn mutlaka literatrden okuyarak ya da niversitelerin istatistik blmnden destek alarak tespit ediniz. Az sayda rnekle yaplan almalardan elde edilen bulgularn yorumlanmas hem aratrc iin skntl olur hem de retilen bilginin gvenilirlik ve geerlii zerinde pheler olur.

35^

RNEK BYOLOJ RAPORU

Projenin Ad Kolza (Brassica napus L. ssp. Oleifera) eitlerine Gen Aktarmnda Farkl Onkogenik

Agrobacterium tumefaciens Hatlarnn Etkisi

Projenin Amac Dnya bitkisel ya retiminde soya ve iitten sonra nc srada yer alan kolzann (Brassica

napus L. ssp. Oleifera) yaygn olarak ekimi yaplan eitlerine gen aktarmnda C58 ve A281 onkogenik Agrobacterium tumefaciens hatlarnn etkisinin belirlenmesidir.

Giri

nsan beslenmesinde temel enerji kayna olan yalarn bir ksm hayvansal bir ksm da bitkisel yalardan karlanr. Bitkisel yalar, zeytinya dnda kalan yal tohumlu bitkilerden elde edilir. lkemiz her yl bir milyon ton ham ya ithal etmektedir (Takaya ve Uum, 2012). Bu ya ann kapanmas ayiei ve pamuk retiminin yannda alternatif ya bitkilerinin de retime girmesi ile mmkndr. Alternatif ya bitkilerinden biri olan kolzann lkemizde ekim alan 32,7 bin hektar ve retimi 113 bin tondur (Ann ve Vurarak, 2012). Kolza bitkisinin slahnda hastalklara ve herbisitlere dayankl eitlerin gelitirilmesi, erkek ksr hatlarn elde edilmesi, kapslleri atlamayan eitlerin elde edilmesi gibi hedefler bulunmaktadr. Bunun iin klasik slah yntemlerinin yannda biyoteknolojik yntemlerin kullanm baz avantajlar salamaktadr. Bu hedeflere ulamada genetik mhendislii tekniklerinden en ok kullanlan A. tumefaciens araclyla bitkilere gen aktarm tekniidir. Bitki trlerinin A. tumefaciens enfeksiyonlarna kar gsterdikleri dayankllk olduka farkllk gstermektedir. Ayrca, bu dayanklln derecesi eksplant tipine (kullanlan bitki paras) gre de deimektedir (Delzer, Somers ve Orf, 1990; zcan, 1995). Bu nedenle gen aktarm almalarna balanmadan nce eksplantlarn A. tumefaciens infeksiyonlarna duyarllklarnn belirlenmesi ok nemlidir. Tmr oluturma yeteneine sahip yabani A. tumefaciens hatlar kullanarak bu duyarllk belirlenebilmektedir (Charest, Lyer ve Brian, 1989; Turgut, 1993; Ylmazlar, 1999). Bu almada farkl kolza eitlerinin hipokotil ve kotiledon eksplantlar A. tumefaciens A281 ve C58 yabani hatlar ile inokle edilerek, inoklasyondan hafta sonra tmr oluumu ile ilgili etkisinin belirlenmesi amalanmtr.

Yntem

Bitki ve Bakteri Materyalleri

Aratrmada bitki materyali olarak on kolza eidi (yazlk; Spok, Star, Helious, Kosa, klk; Tarok, Honk, Darmor, Bienven, Qinta, Cobra) ve bakteri materyali olarak da, onkogenik A 281 pTi Bo 542 (Hood, Fraley ve Chilton, 1986) ve C58 pTi C58 (Depicker ve ark., 1982) A. tumefaciens hatlar kullanlmtr. Denemeler tekrarlolarak kurulmutur. Her tekrarda (petride) on adet eksplant kullanlmtr.

Tohumlarn Yzey Sterilizasyonu ve Steril Fide Eldesi almann tm aamas steril koullar altnda (steril kabinde, steril malzeme ile) yaplmtr. Kolza

tohumlarnn %20lik ticari amar suyunda 20 dakika manyetik kartrcda evrilmesi

ilemi ile yzey sterilizasyonu yaplmtr. Daha sonra, 3 defa 5er dakika steril saf su ile durulama ilemi yaplmtr. Bu ekilde steril edilen tohumlar MSO ieren steril cam kavanozlarda oda scaklnda imlendirilmitir. almada 5-6 gnlk fidelerden 2-3 mm petiol (yaprak sap) ieren

36^

kotiledon eksplant ve 5 mm uzunluunda hipokotil eksplant kullanlmtr. Bakteri Kltrlerinin Bytlmesi ve Onkogenik Agrobacterium tumefaciens Hatlaryla Kolzaya Gen

Aktarm Bakteri hatlar NB (Nutrient Broth) ortamnda bir gece bytlmtr. n vitro imlendirilen

tohumlardan elde edilen fidelerden hipokotil ve kotiledon eksplantlar 1/50 orannda seyreltilmi bakteri kltrlerinde 30 dakika inokle (bulatrma) edilmitir. nokle edilen eksplantlar ko- kltivasyon iin iki gn sreyle MS0 ortamnda kltre alnmtr. Daha sonra eksplantlar 500 mg/l agumentin ilave edilen MS0 ortamna aktarlmtr. Yaklak hafta sonra tmr oluturan eksplant says ve eksplant bana tmr says incelenmitir.

Tmr oluturan eksplant yzdesi; her petrideki eksplantlardan tmr oluturanlar adet olarak saylm ve % deere evrilmitir.

Eksplant bana tmr says; eksplantlarda oluan tmrler adet olarak saylm ve tekrar bana ortalamalar bulunmutur.

Sonular ve Tartma Denemeye alnan eitlerin A. tumefaciens C58 ve A281 hatlarna duyarllklar tmr oluturan

eksplant yzdesi ve eksplant bana tmr says izelge 1de verilmitir.

izelge 1. Farkl kolza eitlerinde C58 ve A281 hatlarnn hipokotil ve kotiledon eksplantlarnda tmr oluturan eksplant yzdesine etkisi

izelge 1 incelendiinde, hipokotil eksplantnn C58 hatt ile inoklasyonu sonucu elde edilen tmr oluturan eksplant yzdesi incelendiinde, en yksek deer % 60 ile Tarok eidinden, kotiledon eksplant kullanldnda yine en yksek deer %73,33 ile Tarok eidinden elde edilmitir. Hipokotil eksplantnn A281 hatt ile inoklasyonu sonucunda elde edilen en yksek

34

tmr oluturma yzdesi ise % 63,33 ile Star eidinden elde edilirken, kotiledon eksplantnda % 73,33 ile Cobra eidinden elde edilmitir. izelge 1de grld gibi eit, bakteri hatt ve eksplant tipine gre tmr oluturma kapasitesi farkllk gstermektedir.

izelge 2. Farkl kolza eitlerinin hipokotil ve kotiledon eksplantlarnn C58 ve A281 hatlar ile inoklasyonu sonucunda oluan tmr says

izelge 2de grld gibi kotiledon eksplantnn eksplant bana tmr says 1,16 adet ile hipokotil eksplantndan daha fazla sayda olmutur. ekil 1de ise noklasyondan 3 hafta sonra Tarok eidinin hipokotil (solda) ve kotiledon (sada) eksplantlar zerinde C58 A. tumefac'ens hatt tarafndan tmr oluumu grntleri verilmitir.

ekil 1. noklasyondan 3 hafta sonra Tarok eidinin hipokotil (solda) ve kotiledon (sada) eksplantlar zerinde C58 A. tumefac'ens hatt tarafndan tmr oluumu

Farkl bitki trlerinde onkogenik bakteri hatlaryla yaplan gen aktarm almalarnda tmr oluumunun bitki trne, eidine, kullanlan eksplanta ve bakteri hattna gre nemli deiiklikler gsterdii birok aratrc tarafndan belirtilmitir. rnein zcan (1995) bezelye bitkisinde A281 hattnn C58 hattndan daha virlent olduunu ve eitlere gre 44-90 arasnda tmr elde edildiini bildirmitir. Delzer ve ark., (1990), soyann A. tumefac'ens duyarllnn belirlenmesinde kullanlan bakteri hatlar ile bitki eitleri arasnda sk bir balant olduunu tespit etmilerdir. Ylmazlar (1999), korunga, ayr ve iskenderiye gl bitkilerinde A281 hattnn A136 NCden daha virlent olduunu tespit etmitir. Kolza ve krmz hardal bitkilerinde de A. tumefac'ens hatlarndan nopalin tipi sularn octopin tipi sulara gre daha etkili olduu belirtilmitir (Charest ve ark., 1988). Kolzada kotiledon eksplant C58, T37, A281, ACH5, A6, A136 NC yabani hatlar ile inokle edildiinde yalnzca C58 hattnn yksek oranda (%20) tmr oluturduunu bildirmitir (Turgut, 1993). Bu aratrmada da C58 ve A 281 hatlar farkl eitlerde ve eksplantlarda farkl sonular gstermitir. Turgut (1993) kolzann

Eksplantlar Eksplant Bana Tmr Says (Adet)

Hipokotil 1.00

Kotiledon 1,16

35

Cobra ve Topaz eitlerinin kotiledon eksplant ile yapt almada C58 bakteri hattnn en virlent hat olduunu belirlemi olup, bu aratrmadan elde edilen sonu da aratrmacnn sonularna benzerlik gstermitir. Ayrca Turgutun (1993) aratrmasnda tmr oluum oran %20 olarak bildirilirken, bu aratrmada C58 ve A281 hatlar ile Tarok eidinin kotiledon eksplantnda %73,33 orannda tmr oluumu gzlenmitir.

Bu almada, en ok ekimi yaplan kolza eitlerinin C58 ve A281 onkogenik A. tumefaciens hatlarna duyarll tespit edilmeye allmtr. leriki almalarda farkl eksplant tipleri ve farkl bakteri hatlar denenebilir. Bu aratrmadan elde edilen veriler daha sonra yaplacak kolzaya gen aktarm almalarnn baarsna katk salayacaktr.

Kaynaklar Ann, N. ve Vurarak, Y., (2012). ukurova blgesine uygun kolza (Brassica napus L.) eitlerinin

belirlenmesi. Tarm Bilimleri Aratrma Dergisi, 5(1), 90-92. Charest, P. J., Holbrook, L. A., Gabard, J., Lyer, V. N., and Miki, B.L., (1988). Agrobacterium-

mediated transformation of thin cell layer explants from Brassica napus L., Theor. Appl. Genet. 75: 438-455.

Charest, P., Lyer, V. and Brian, L. (1989). Virulence of Agrobacterium tumefaciens strains with Brassica napus and Brassica juncea. Plant Cell Rep., 8:303-306.

Delzer, B., Somers D.A., Orf, J.H. (1990). Agrobacterium tumefaciens susceptibility of 10 soybean genotypes in maturity groups 00 to II. Crop Sci. 30;320-322.

Depicher, A., Stachel, S., Dhase, P., Zambriski, P., and Goodman, H.M., (1982). Nopaline synthase: Transcript mapping and DNA sequence, J. Mol. Appl. Genet., 1: 561-573.

Hood, E., Fraley, R., and Chilton, M., (1986). Virulence of Agrobacterium tumefaciens strain A 281 on legumes, Plant Physiol., 83:529-534.

zcan, S., (1995). Assesment of the susceptibility of different pea (Pisum sativum L.) genotypes to Agrobacterium tumefaciens, Turkish Journal of Botany, 19:417-422.

Takaya Top, B., ve Ukum, ., (2012). Trkiyenin Bitkisel Ya A. Tarmsal Ekonomi ve Politika Gelitirme Enstits, 14(2), 1-8.

Turgut, K., (1993). A study of anthergene function in Brassica napus using an antisense RNA approcach, Doktora Tezi.

Ylmazlar, B., (1999). Korunga, ayr gl ve skenderiye glnn Agrobacterium tumefaciense Kar Duyarllklarnn Belirlenmesi, (Yksek Lisans Tezi), Ankara niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Ankara.

36

FZK

Fizik alannda Yaplabilecek almalara rnekler Bilimsel projelerde Fizik alan son derece geni ve ilgi ekici bir alandr. Molekl fizii, youn madde

fizii, yzey fizii, malzeme fizii, okyanus fizii, atom fizii, ekirdek fizii, parack fizii, ma fizii, kozmoloji, astrofizik, gravitasyon ve kozmoloji fiziin balca alanlardr. Bu alanlarda son yllarda byk gelimeler yaanmaktadr. Dolaysyla bu gelimelerin takip edilmesi, rencilere aktarlmas ve bu alanda proje yaplmas son derece nemlidir.

Fizik Alannda Yaplan almalara rnekler: 1. zlm bir problemi farkl tekniklerle zebilirsiniz (rnein harmonik salnm yapan bir sistemin hareketini aklamak iin yazlan denklemi diferansiyel denklem zme teknii, integral alma teknii veya cebirsel denklem zme teknii gibi tekniklerle zerek enerji dzeyleri hakknda bilgi sahibi olabilirsiniz.) 2. Bir problemdeki eksiklii ve yanll bularak eksiklii veya yanll giderebilirsiniz (Elektromanyetik alanlar iin Maxwellin Ampere yasasna bir terim eklemesi gibi) 3. Uzunca bir sredir aratrlan bir konuya canllk kazandrabilirsiniz. (Sicim kuram gibi.) 4. Gnlk yaamn iinden dikkate alnmayan olgulara zm arayabilirsiniz (Musluktan suyun ak, okyanus dalgalarnn sahile vuruu gibi) 5. Var olan bir kuram/ modeli kapsayacak daha genel bir kuram/ model oluturma abasnda olabilirsiniz (Greli Kuantum Kuram, Einsteinn Genel Grelilik Kuram, Kuantum Alan Kuram) 6. Yaplan deneylerin, yapld koullar yeniden yaratarak, farkl nesneleri, farkl teknikleri veya farkl ilkeleri kullanarak yeniden yapabilirsiniz (rnein Giriim Olaynn Ik Yerine Elektronlarla Yaplmas ( De Broglie Varsaymn Dorulayan Davsson ve Germer Deneyi, 1927) Ik- Madde Etkileiminde, Thompson Salmas, Compton Salmas Fotoelektrik Olay) 7. Bilgisayar ortamnda benzetimsel modeller oluturabilirsiniz (nsan yryn modellemek, trafiin akn modellemek gibi.) 8. Gncel ve blgesel sorunlara zm arayabilirsiniz (klimsel sorunlar evresel sorunlar trafiksel sorunlar tarmsal sorunlar: Gne enerjisinden yararlanmak iin modeller retme, her trl enerji tketimini azaltmak iin modeller oluturma, trafik akn dzenleyen programlar oluturma) 9. Deney dzenekleri tasarlayabilirsiniz (k hznn lm, Planck sabitinin lm, elektrik yknn lm gibi.) 10. Gncel gelimeleri izleyerek bu gelimeleri katk sunacak yeni fikirler retebilirsiniz (Son yllarn popler alanlarndan olan nanoyaplarn zellikleri ile ilikili almalar izleyerek, yada CERN gibi parack aratrmalarnn yapld laboratuarlardaki almalar izleyerek bu gibi aratrmalara alternatif olabilecek kk apl ama nemli fikirler oluturabilirsiniz.)

37

RNEK FZK PROJE RAPORU Projenin Ad

LEDler (Light Emitting Diode) Kullanarak Planck Sabitinin llmesi

Projenin Amac Projenin amac, Kuantum Mekaniinde her denklemde yer alan ve temel bir neme sahip olan

Planck sabitinin k yayan diyotlar kullanlarak ok basit bir devre ile deneysel olarak belirlenmesidir.

Giri Max Planck (1858-1947), Kuantum Fiziinin nclerinden olan Alman fizikidir. 1900l yllarn

banda Planck, Siyah Cisim Imasnn spektral dalmn aklamak iin enerjinin kuantumlanmas fikrini ortaya att [1]. Bu fikir modern fiziin kuantum teorisinin temelidir. Planck, 1918 ylnda kuantum mekaniin ilk geliimine katklarndan dolay Nobel dlne layk grlmtr. Planck, atomlarn enerji seviyelerinin ayrk (kesikli) deerlerden olutuunu bu enerjinin;

E= nhf (1) eitlii ile verildiini nermitir. Burada, n kuantum says olarak bilinen tam say, f atomlarn titreim

frekans, h Planck sabitidir. Sistemin kuantum says ile gsterilen bir durum deitirmesi sonucunda sistem tarafndan en kk ayrk miktarda bir enerji sourulur yada yaymlanr.

1905 ylnda Albert Einstein (1879-1955), fotoelektrik etkisini aklamak iin Planckn enerjinin kuantumlanmas prensibini kulland bir makale yaymlamtr. Fotoelektrik olay, a maruz braklan belirli malzemelerden (fotoduyar) elektronlarn koparlmasn iermektedir [1]. Bu olay birok adan klasik fizikle aklanamamaktadr. Einstein o makalesinde elektronlarn elektromanyetik enerjinin bir kuantumunu yani fotonunu sourduunu ve bu kuantumun enerjisinin;

E=hf=hc/l (2)

eitlii ile verildiini varsaymtr. Burada, c k hz, f n frekans, l ise dalga boyudur. Elektronlar ekirdek etrafnda belirli yrngelerde dnerken belirli bir enerjileri vardr. Bu enerji

elektronlarn balanma enerjileridir. Elektronlara balanma enerjisinden daha byk bir enerji verirsek ekirdekten koparlar. Fotonun metal yzeye drlerek elektron sklmesi olayna fotoelektrik denir. Bu olay ilk defa Einstein tarafndan gerekletirilmitir. Einstein bu almasyla Nobel dl almtr.

Niels Bohr (1885-1962) hidrojen atomu iin yapt almalarda Plackn fikirlerini kullanmtr.

Bunun yannda Planck sabitinin ilk deneysel lmn Robert Millikan 1916 ylnda yapmtr [2]. Planck sabitinin bulunmasnda birok yntem vardr. almamzda bu sabitin deneysel lm iin,

k yayan diyotlarn (LED) Akm-Gerilim karakteristiklerinden faydalanlacaktr. LED optik ve kzltesi frekanslarda elektromanyetik ma yapabilen bir yariletken devre elemandr. Bu cihaz p-tipi ve n-tipi yariletkenlerin p-n eklemi olacak ekilde meydana gelmesinden oluur. Genellikle bu yariletkenler GaAs, GaP, SiC vb. dir. LEDler ileri besleme durumunda minimum

42

eik deerin zerindeki dardan uygulanan potansiyel farklarnda k yayarlar. Bu voltajn uygulanmasyla elektriksel potansiyel enerjideki bu kazan elektronlarn n-tipi yariletkenden aradaki bariyeri geerek p-tipi yariletkene doru akna zorlayacaktr. Bu eik voltaj V0 ile gsterilir ve bu voltaja gelindiinde akmn artk eklem boyunca aktn ve k retildiini syleyebiliriz. In salnm elektronlarn p-tipi blgeye veya boluklarn n-tipi blgeye girmesinden sonra oluur [3].

ekil 1. p-n eklemi [4].

Bu elektronlar boluklar tarafndan evrelenmi aznlk miktardaki elektronlardr. Bunlar ok abuk kendilerine bir boluk bulup birleirler. Enerjetik olarak uyarlm durumda (CB) bulunan elektron taban durumuna (VB) gei yapar. Elektron st enerjili durumdan alt enerjili duruma gei yaparken foton (k) salar. Bundan dolay Diyotlar k yayan olarak isimlendirilir. Yukarda bahsedilen eik deeri, Akm ve k k diyot boyunca uygulanan voltajla birlikte eksponansiyel (stel) olarak artar. Enerji kuantumu veya foton bir enerjiye sahiptir. Foton enerjisi ve V0 voltaj arasnda aadaki gibi bir balant vardr.

e V0 = E g = hf = hc/l (3) Burada Eg yasak enerji aralnn bykl, V0 eik voltaj deeri, f ve l ise srasyla yaymlanan

fotonun frekans ve dalga boyu, c n hz, e elektronun yk ve h ise Planck sabitidir.

Deneysel Yntem ekil 2deki devre yardmyla farkl renklerdeki LEDler kullanlarak maksimum dalga- boyu ve eik

voltaj deerleri izelge 1deki gibi bulunur. Bir LED iin Akm-Gerilim karakteristii ekil 3de verilmitir. Her bir LED iin yaymlanan optiksel nmn spektral analizi kafesli spektrofotometre krnm ile daha hassas gerekletirilebilir.

43

izelge1. Farkl Led ler iin Eik Voltaj ve Dalgaboyu Deeri

ekil 2: LED kullanlan basit bir devre.

ekil 3. LED ler iin Akm-Gerilim Karekteristii [5].

Denklem 3 ve izelge 1den faydalanlarak V0-1/l grafii ekil 4te verilmitir. Bu grafiin eimi bize

hc/e deerini verir. Buradan biz n hz ve elektronun ykn yerine yazdmzda h Planck sabitini 6,40 10-34 J.s olarak buluruz.

44

ekil 4: Gerilimin dalga boyunun tersine gre grafii. Bu grafik yardmyla Planck sabiti elde edilir.

Sonular ve Tartma Sonuta deneysel olarak Plank sabiti h= 6,40 10-34 J.s olarak bulunmutur. Bu sabitin gerek deeri

6,626 10-34 J.s olduu ve % 3,4 lk bir fark ile yaklam olduu dnldnde bu sonucun basit bir dzenekle yapld da dikkate alnrsa kabul edilebilir olduu dnlmtr. Deney dzeneklerindeki lm hatalar ve hassasiyetler gz nne alndnda deneysel lmlerin ne denli nemli olduu anlalabilir. Ayrca alnan sonulardan elde edilen grafiin eimi ve kesim noktalar gibi deerlerin bulunmas durumunda da hatalar yaplabilir btn bu hatalarn minimize olmas durumunda yaplan deneyin sonucu en gvenilir olmaktadr. Yaplan bu deneyde; hem dalga boyu hem de eik voltaj deeri lmleri son derece hassasiyet gerektiren lmlerdir. Bu lmlerin hassas yaplmamas sonucu etkilemektedir. Bunun yannda deney yaplan ortamn lmleri etkilemeyecek durumda olmasna dikkat edilmesi gerekmektedir. Btn bu olumsuzluklarn giderilmesi durumunda beklenen sonuca en yakn deerler bulunabilecei aikrdr. Sonu olarak, LED gibi basit ve ucuz her yerde kolaylkla bulunabilen bir yariletken devre eleman ile Kuantum mekaniinin en temel sabitlerinden biri olan Planck sabitini (h) basit bir dzenekle bulmu olduk. Deney sonular hata snrlar iinde teorik deerle uyumludur. Ayn yntemle elektronun yk de hesaplanabilir.

Kaynaklar

[1] Karaolu, B., Kuantum Mekaniine Giri, Sekin Yaynclk, Ankara, 2008. [2] http://en.wikipedia.org/wiki/Robert_Andrews_Millikan, Eriim Tarihi: 17.07.2014. [3] Kittel, C., Kat Hal Fiziine Giri, eviri: nengt, G. ve nengt, D., Palme Yaynclk, Ankara,

2014. [4] http://education.mrsec.wisc.edu/SlideShow/slides/pn_junction/pn_junction_solar.html, Eriim Tarihi:

17.07.2014.

[5] Size, S. M., Physics of Semiconductor Devices. John Wiley & Sons, New York, 1969.

45

KMYA Kimya, atom, element ve bileiklerin yaplarn, zelliklerini, fiziksel ve kimyasal dnmlerini konu

alan, belirtilen dnmler esnasnda meydana gelen enerji ve entropi deiimlerini inceleyerek yorumlayan bir bilim daldr. Hayatmzn her noktasnda var olan kimya eski alardan beri insanlarn evresinde olup bitenleri anlamalarna ve karlatklar problemlere zmler bulmalarna yardmc olmutur. nsanlarn yaam standartlarn arttrmada, hayat daha anlalabilir bir hale getirmede, gemi ve gnmz arasndaki kprleri kurabilmemizde bu bilim dal byk bir neme sahiptir. Her gn daha fazla endstrileen ve bylece daha fazla kirlenen dnyamzda olas evre ve salk problemlerin tespitinde bize klavuzluk edecek, zmnde bize yardmc olacak kimya, bilimin tm dallar ile ok yakndan ilgilidir. evre problemlerinin zmnde, hastalklarn nlenmesi ve tedavisinde, yiyecek ve ieceklerimizin kalite kontrolnde, yeni teknoloji ve malzeme retiminde kimya hep aktif rol oynamakta, dier bilim dallar ile koordineli almaktadr. Kimya esas itibar ile gemiimizi aydnlatmada ve geleceimize k tutmada kilit bir rol stlenmi merkez bilim olarak ta tanmlanabilir. Buzullarda yaplan deneyler ile yzbinlerce yl nce atmosferde bulunan bileenlerin neler olduunun tespiti yaplabildii gibi gelecekte bizleri ne tr tehlikelerin bekledii de gnmzde yaplan kontroll deneylerle ortaya konulabilmektedir.

Kimya alanndaki aratrma konular insann dnme yetenei ve yaratcl ile dorudan ilikilidir. Yaplan bir bilimsel aratrma, merak ile balar, bir olay, konu veya problem hakknda gzlem yapp soru sorma ile devam eder. Belirlenen konu ile yaplm ve/veya yaplmakta olan aratrmalarn kapsaml literatr taramas ile tespiti almann bir sonraki basaman oluturur. Belirlenen alanda kullanlacak uygun yntemin tespiti, bu yntem kullanlarak kontroll deneyler yardm ile verilerin elde edilmesi ve yorumlanmas ile bu aratrma sonulandrlr. Belirlenen aratrma konusu ile ilgili yaplacak tm kontroll deneyler ve faaliyetlerin nceden planlanmas ve bu plan dhilinde projenin yrtlmesi hedefe ulamamzda iimizi kolaylatrmaktadr.

Kimya alannda yaplabilecek almalara rnekler Fizik gibi kimya alan da olduka geni bir alma alanna sahiptir. Analitik kimya, fizikokimya,

organik kimya, anorganik kimya, Biyokimya, kimyann proje retilebilecek alt alanlarnn balcalardr. Eser elementlerin salkl yaamla ilikilerinin renilmesinin ardndan bu elementlerin topraklara,

yemlere ve gbrelere eklenmesi sonucu rn verimlerinin artrlabilmesi konusundaki almalar

me sularndaki metallerin varlna ilikin yaplan almalar Betonlarn dayanklln arttrmaya ynelik almalar Korozyon probleminin nlenmesine ynelik almalar Yakt pilleri ile enerji sorununa zm retme Atk sularn artlmas Reaksiyon kinetii almalar Kullanlm malzemelerin yeniden retimiyle lke ekonomisine katk salanmas Yeni madde sentezi Yeni ila sentezi gibi konularda projeler hazrlanabilir.

RNEK KMYA PROJE RAPORU

Projenin Ad Maya rneklerinde bulunan tiyollerin Yksek Basnl Sv Kromatografi-Orbitrap Ktle

Spektrometresi ile dk limitlerde tayinleri

Projenin Amac Bu projenin amac biyolojik sistemlerde bulunan farkl tiyollerin dk seviyelerde tayinleri iin

Yksek Basnl Sv Kromatografi-Orbitrap Ktle Spektrometresi (YBSK-OKS) sistemi kullanlarak analitik bir tayin ve trleme yntemi gelitirmektir.

Giri Tiyoller insan metabolizmasnda birok nemli greve sahip olduklarndan biyolojik matrikslerde

dk limitlerde tayinleri nem tamaktadr (Kusmierek ve Bald, 2008). Homosistein (HCys), sistein (Cys), selenosistein (SeCys), sisteinil glisin (Cys-Gly), glutatyon (GSH) tiyollerinin yan sra selenometiyonin (SeMet) tr de vcut bakmndan nemi gz nnde bulundurularak bu almada analit grubuna ilave edilmitir. Bu tiyollerden HCys, metiyoninin doal yollarla metillenmesi sonucu oluan bir tiyol aminoasittir. Ya, cinsiyet ve hastalk durumu gibi birok faktr insan plazmasndaki HCys seviyesini etkiler (Miner ve ark., 1997). Plazmada HCys seviyesinde meydana gelen bir art kardiyovaskler hastalklarnda aralarnda olduu birok hastalk iin bir belirte olabilir (Bramanti ve ark., 2005). Cys tr de vcutta hayati neme sahip bir tiyoldr. Metiyonin ile birlikte protein sentezinde Cys nin grev ald bilinmektedir (Amarnath ve ark., 2003). SeCys, glutatyon peroksidaz ve glisin redktaz gibi birok enzimin yapsnda bulunur ve bu enzimlerin aktifliklerini etkiler. SeCys ile Cys nin kimyasal yaplar SeCys nin yapsnda bulunan selenyum atomu haricinde ayndr (Zinoni ve ark, 1986). Cys-Gly, sisteinden sonra plazmada en yksek deriimde bulunan tiyoldr ve metabolizmada birok elzem greve sahiptir (Bramanti ve ark., 2005). GSH, antioksidan yapda vcutta birok hayati greve sahip olan bir tiyoldr. Doku ve vcut svlarnda oksitlenmi ve indirgenmi formlarda bulunabilir. Vcut svlarnda dk seviyelerde GSH tayini hastalklarn tespiti bakmndan byk nem tamaktadr (Kusmierek ve Bald, 2008).

nsan sal asndan bu denli neme sahip tiyollerin farkl matrikslerde tayinleri ile ilgili literatrde birok alma bulunmasna ramen proteine bal olmayan tiyollerin toplam miktarn tespit etmek zere tiyollerin dithiothreitol (DTT) ile indirgenip, indirgenen trlerin P-hydroxymercuribenzoate trevlendirilmesi sonras YBSK-OKS sisteminde ezamanl tayinleri ile ilgili literatrde herhangi bir alma bulunmamaktadr. Bu alma kapsamnda gelitirilecek yntem birok farkl matrikse uygulanabilecek ve tiyollerin ok dk seviyelerde tayini yaplarak literatrde belirtilen alandaki boluk kapatlabilecektir.

Yntem Tiyollerin toplam miktarlarnn tayininde oksitlenmi tiyollerin yaplarnda bulunan dislfit balarnn

koparlarak indirgenmeleri gerekmektedir. ndirgenme ilemlerinde literatrde yer bulan farkl kimyasallarn kullanld birok yntem bulunmaktadr (Pelletier ve Lucy, 2004). Bu almamzda DTT indirgen madde olarak kullanlmtr. DTT/tiyol oran, indirgenme ortam ve indirgenme sresi optimize edilerek en optimum indirgenme artlar belirlenmitir.

ndirgenmi tiyollerin hem kararlln artrmak hem de tayin limitlerini drmek iin farkl trevlendirme ajanlar literatrde kullanlmaktadr. p-hidroksimerkribenzoat (PHMB) bu amala sklkla kullanlr ve bu kimyasaln -SH/-SeH grubu ile spesifik olarak reaksiyona girme yetenei ok yksektir. PHMB n trevlendirme ajan olarak sklkla kullanlmasna a)-SH grubu ile 90 saniyeden az bir zamanda reaksiyona girmesi ve b) tiyol-PHMB kompleksinin oda scaklnda 12 saatten -20 C de ise

3 aydan fazla karalln korumas saylabilir (Bramanti ve ark., 2004). -SH ve -SeH grubu ieren tiyoller ile PHMB arasnda asidik ve bazik ortamda meydana gelen reaksiyonlar aada grlmektedir (Bramanti ve ark., 2006).

1. RSH + HO-Hg-C6H4-COOH ^ RS-Hg-C6H4-COOH + H2O (Asidik)

2. RS- +HO-Hg-C6H4-COO- ^ RS-Hg-C6H4-COO- +OH- (Bazik)

Trevlendirme verimini arttrmak amac ile verimi etkileyen sistemin tm parametreleri bu almada optimize edilmitir. PHMB/Tiyol oran, derivatizasyon ortam, derivatizasyon sresi optimize edilen parametrelerdir.

ndirgenme ve trevlendirme ilemlerinden sonra tiyollerin birbirlerinden ayrlmas ve ayrlan trlerin dk limitlerde tayin edilmeleri gerekmektedir. Ayrma ileminde literatrde en ok kapiler elektroforez (KE) (Hogan ve Yeung, 1992), gaz kromatografisi (GK) (Zhao ve Xia, 2004) ve yksek basnl sv kromatografi (YBSK) (Mukherjee ve Karnes, 1996) cihazlar kullanlmaktadr. Bu almada Agilent 1100 model YBSK cihaz, Zorbax, SB-C8 (100 x 2.1 mm x 3.5 g,m) analitik kolonu ile birlikte kullanlmtr. Trleri ayrmada kullanlan YBSK artlar Tablo 1 de grlmektedir.

Tablo1. Tiyolleri ayrmada kullanlan YBSK artlar.

Tayin aamas bu almann son basaman oluturmaktadr. Floresans (Neuschwander- Tetri ve Roll,1989) ve elektrosprey ktle spektrometri (Krupp ve ark., 2008) cihazlar tiyollerin tayininde literatrde en ok kullanlan cihazlar arasnda yer almaktadr. Bu almada Thermo marka (ThermoFisher Scientific, Inc., Bremmen,Germany) Orbitrap Ktle Spektrometresi (OKS) cihaz tiyollerin tayininde kullanlm, dk limitlerde tayin edilmeleri iin OKS sisteminin tm parametreleri optimize edilmitir.

Sonular ve Tartma Maya rneinin yapsnda bulunan proteine bal olmayan tiyollerin toplam miktar tayinlerinde -S-S-

yapsn indirgemek iin kullanlan DTT miktarnn optimizasyonunda DTT/Tiyol oranlar 1.0, 2.5, 6.25,

12.5, 17.5, 25, 37.5, 50, 100 olarak denenmitir. Optimum DTT/Tiyol orannn 12.5 olduu tespit edilmitir. En uygun indirgenme artlarnn tespitinde ise oda artlarnda bekletme, sonikasyon cihaz ve mekanik alkalayc denenmitir. Oda artlarnda herhangi bir mdahale gerektirmeden indirgenme yapldnda verimin en yksek olduu tespit edilmitir. ndirgenme sresi optimizasyonunda, 5.0, 15, 30, 60 ve 120 dakika boyunca oksitlenmi tiyoller indirgenmeye tabii tutulmutur. Optimum indirgenme sresinin 60 dakika olduu tespit edilmitir.

ndirgenme parametrelerinin optimizasyonundan sonra en uygun trevlendirme artlar belirlenmeye allmtr. Trevlendirici/Tiyol oran optimizasyonunda PHMB/Tiyol oran 1.0, 2.0, 5.0, 10, 15, 20 ve 30 olarak denenmi ve optimum orann 15 olduu elde edilen sinyallerden hareketle bulunmutur. ndirgenme ortam optimizasyonunda olduu gibi oda artlarnda bekletme, sonikasyon cihaz ve mekanik alkalayc en uygun trevlendirme ortamnn tespiti amac ile denenmi ve oda artlarnda herhangi bir d etki olmakszn bekletilerek elde edilen trevlendirme veriminin en yksek olduu tespit edilmitir. En optimum trevlendirme sresinin tespiti amac ile analitler 5.0, 15, 30 ve 60 dakika boyunca PHMB ile trevlendirilmi, optimum srenin 15 dakika olduu tespit edilmitir.

ndirgenme ve trevlendirme artlarnn optimizasyonundan sonra sistein, homosistein, se- lenosistein ve ykseltgenmi glutatyon trlerinin indirgenme verimleri tespit edilmitir. ndirgenme verimlerinin tayininde 5.0 ^M oksitlenmi tiyoller optimum artlarda indirgenip trevlendi- rilerek YBSK-OKS sisteminde tayin edilmitir. Sinyal alanlarnn karlatrlarak indirgenme veriminin tespitinde kullanlmak zere 10.0 rM serbest tiyoller trevlendirilerek YBSK-OKS sistemine gnderilmitir. Trlere ait tespit edilen indirgenme verimleri Tablo 2de grlmektedir.

Tablo 2. Tespit edilen indirgenme verimleri.

Tablo 2de grld gibi trlerin indirgenme verimleri kantitatif tayin yapmaya yetecek miktarda byk bulunmutur.

Tiyollerin indirgenmesi, indirgenen trlerin trevlendirilmesi, trevlendirilen tiyollerin birbirlerinden ayrlmas (YBSK) ve ayrlan trlerin tayinleri (OKS) ile ilgili tm parametrelerin optimi- zasyonundan sonra her bir analit iin sistem performans deerleri tespit edilmitir. Gzlenebilme limiti (LOD) ve tayin limiti (LOQ) hesaplamalarnda kr (blank) numunesi 9 defa optimum artlar altnda analiz edilmi ve aadaki formller yardm ile LOD ve LOQ deerleri tespit edilmitir.

LOD= 3xStandart Sapma/Eim LOQ= 10xStandart Sapma/Eim Tiyoller iin tespit edilen LOD ve LOQ deerleri Tablo 3de grlmektedir. Tablo 3. Sistem performans deerleri

Sistem performans deerlerinin optimum artlarda tespitinden sonra gerek numunelerde tiyollerin toplam miktar tayinine geilmitir. farkl marka maya numunesi marketlerden alnarak yaplarnda bulunan proteine bal olmayan tiyollerin toplam miktarlar tayin edilmitir. Tiyollerin maya matriksinden ekstraksiyonunda H2O ve farkl oranlarda CH3OH denenmitir. H2O ve CH3OH ile yaplan ekstraksiyon almalarnda trler iin ekstraksiyon verimlerinde bir fark tespit edilmemitir. Yaplan optimizasyon

almalar sonrasnda ekstraksiyon ileminin su kullanlarak sonikasyon prob cihaznda 5.0 dakika sreyle yaplmasna karar verilmitir. Analit geri kazanma deneyleri yaplarak ekstraksiyon verimleri tespit edilmeye allm ve tm trler iin optimum artlarda ekstraksiyon verimlerinin %100 e yakn olduu tespit edilmitir.

Marka A dan optimum artlarda elde edilen ekstraktin indirgenme ve trevlendirme ilemlerinden sonra YBSK-OKS sistemine enjeksiyonu ile elde edilen kromatogram ekil 1de grlmektedir.

YBSK-OKS kromatogramnda grld gibi Cys ve GSH trlerine ait sinyaller simetrik ve

kuyruksuzdur. Dier trlere ait analitik sinyaller tespit edilememitir. farkl maya numunesinde bulunan tiyol trlerinin ve SeMetnin YBSK-OKS sistemi yardm ile tespit edilen deriimleri Tablo 4de grlmektedir.

Tablo 4. Tiyoller ve SeMet trlerinin tespit edilen deriimleri.

Tablo 5de grld gibi tm maya markalar iin deriimi en yksek bulunan tr GSH dir. Markalarn tmnde CysGly, SeCys, HCys ve SeMet tespit edilememitir. Gelitirilen bu yntem tiyollerin tayin edilebilecei dier biyolojik rneklere de uygulanabilme zelliine sahiptir.

DTT ile indirgenip, PHMB ile trevlendirme sonrasnda tiyollerin YBSK-OKS sisteminde fmol seviyelerinde tayinlerinin yapld bu alma belirtilen alanda literatrde nc bir alma olma niteliindedir.

48

Kaynaklar

1. Amarnath, K., Amarnath, V., Amarnath, K., Valentine, H.L., Valentine, W.M., Talanta (2003) 1229-1238

2. Bakirdere, S., (2009) Speciation studies using HPLC-ICP-MS and HPLC-ES-MS, PhD Thesis METU, Ankara, Turkey.

3. Bakirdere, S., Bramanti, E., DUlivo, A., Ataman O.Y., Mester, Z., Analytica Chimica Acta 680 (2010) 41-47.

.Bramantia, E., Lomonte, C., Galli, A., Onor, M., Zamboni, R., Raspi, G., DUlivo, A., (2004) Journal of Chromatography A 1054 285-291.

4. Bramanti, E., Vecoli, C., Neglia, D., Pellegrini, M.P., Raspi, G., Barsacchi, R (2005)., Clinical Chemistry 51 1007-1013.

5. Bramanti, E., DUlivo, L., Lomonte, C., Onor, M., Zamboni, R., Raspi, G., DUlivo, A., (2006) Analytica Chimica Acta 579 38-46.

6. Hogan, B.L., Yeung, E.S., (1992) Analytical Chemistry 64 2841-2845.

7. Kusmierek, K., Bald, E., (2008) Food Chemistry 106 340-344.

8. Krupp, E.M., Milne, B.F., Mestrot, A., Meharg, A.A., Feldmann, J., (2008) Analytical and Bioanalytical Chemistry 390 1753-1764.

9. Miner, S.E.S., Evrovski, J., Cole, D.E.C., (1997) Clinical Biochemistry 30 189-201. 10. Mukherjee, P.S., Karnes, H.T., Analytical Chemistry 68 (1996) 327-332. 11. Neuschwander-Tetri, B.A., Roll, F.J., (1989) Analytical Biochemistry 179 236-241. 12. Pelletier, S., Lucy, C.A., (2004) Analyst 129 710-713. 13. Zhao, H., Xia, D., (2004) Petroleum Science and Technology 22 1641-1653. 14. Zinoni, F., Birkmann , A., Stadtman, T.C., Bck, A., (1986)Proceedings of the National

Academy of Sciences of the United States of America 83 4650-4654.

49

MATEMATK

MATEMATK PROJELERNDE DKKATE ALINMASI GEREKEN HUSUSLAR

Matematik alannda yaplacak bir proje almasnda, aadaki nokta asndan, herhangi bir matematik aratrmasnda bulunmas gereken tm zelliklerin bulunmas gerekir: (1) Varlan sonularn ilgin olmas ve aratrlan alana katkda bulunmas. (2) Sonuca ulamada kullanlan yntem ve atlan admlarn doruluu. (3) Sunuun, okuyucunun almay rahatlkla izlemesini mmkn klacak aklkta ve bilimsel yazm kurallarna uygun biimde yaplmas.

Ortaretim dzeyinde yaplacak bir proje almasnn, herhangi bir matematik aratrmasndan temel fark kukusuz yaplan almann katksnn niteliine ilikin olacaktr. Tm bilimsel almalarda zgnlk en nemli ltlerden biridir. Oysa matematik gibi ok youn ve kapsaml bir birikim temeline sahip bir alanda, zgn aratrma cephesine ulamak ciddi ve uzun sreli bir abay gerektirir. Bu nedenle burada ele aldmz proje almalarndaki zgnlk lt matematie ciddi bir katk nitelii tayan yeni bir sonucun elde edilmesi anlamnda de I ldir. Bilinen bir sonucun farkl bir alana uygulanmas; bilinen bir teoremin daha basit ya da farkl ynlerine k tutacak bir biimde yeni bir kantnn verilmesi; belli bir konuda elde edilmi sonularn, aralarnda ilikilere farkl bir adan vurgu yapan yeni bir yakla mla derlenmesi, zgn proje konular olabilir.

Bir aratrmann sonularnn matematie yapt katknn niteliinin, kukusuz greli ve znel bir yn vardr. Bilimsel dergilerde yaymlanan matematik makalelerinde her yl 150200 bin civarnda yeni teoremin kantland hesap edilmektedir. Bu teoremlerin gerek zm getirdikleri problemler, gerekse yol atklar yeni ve ilgin problem demetleri asndan tadklar arlk ve nem farkllk gstermektedir. Bu nem derecesini belirlemek zere kesin ve niceliksel bir lt getirmek mmkn olmasa da, bir problemin matematiksel ieriinin zenginlii konusunda matematikiler arasnda genellikle bir gr birliinin olutuunu syleyebiliriz. Bu gr birliklerinin, matematikilerinin nesiller boyunca stnde odaklamaya devam ettikleri en nl rnekleri, 1976 ylnda zlen Drt Renk Problemi ile yakn zamanda ispat tamamlanm olan Fermat Teoremi; ya da hala ak problem niteliini srdren Goldbach Kestirimidir.

Buradaki lt, problemin kendisinin ilginli nin yan sra getirilen zmn baka hangi problemlerin zmne basamak oluturabilece ; daha nce elde edilmi sonu ya da yntemleri genelletirmesi ya da kendisinin genelle tirilebilirli ; yol at yeni problemler ve aratrma sreleri olarak ifade edilebilir.

Matematik projelerinin hazrlanabilecei baz konu balklar:

1. Asal saylar ve zellikleri, kriptoloji, blnebilme, modler aritmetik,

2. Geometri, trigonometri, doru, gen, drtgen, ember ve aralarndaki geometrik

bantlar, dzlem ve uzay geometrisi, altn oran, fraktallar,

3. Eitsizlikler,

4. Olaslk teorisi ve kombinatorik, saymann temel prensibi, izge kuram, pascal geni,

5. Matematiksel modelleme ve matematiin gerek yaamdaki uygulamalar, deiim oranlar, matematiksel tp, matematiksel biyoloji, finans matematii.

50

51

52

Kaynaklar: 1. Akarkuyu S. (2014)9. Snf Matematik retmeninin Kitab, Edit Yaynlar, 2014. 2. Artun C (2013), 9. Snf Matematik Karekp Yaynlar,. 3. Asma N, Byk H (2013), 9. Snf Matematik Konu Anlatml, Esen Yaynlar 4. Kk G(2012) , Matematik Fasklleri, Gr Yaynlar, 5. ahin M (2013), Okula Yardmc Ders Kitab Matematik 9, Palmiye Yaynlar

53

CORAFYA

Corafya ayr yerlerdeki tm fiziksel ve beeri olgularn etkileiminin, yerler arasndaki karlkl etkilenmenin hangi kalplar yarattnn ve mekn nasl organize ettiinin incelenmesidir. nsann yaama alan olarak yeryznn anlalmas ve yeryzn ekillendiren bir varlk olarak da insann etkilerinin ortaya konulmas corafyann temel amacn meydana getirmektedir. Bu adan ele alndnda corafya bir mekn bilimi olarak tanmlanmaktadr. Corafi almalarda meydana gelen olaylarn nedenlerinin aklanmas byk nem tamaktadr.

Corafyann konularn meydana getiren yeryz ve onun zerinde yaayan insan ile faaliyetleri farkl birok bilimin de konusunu oluturmaktadr. Bununla birlikte corafya, konularn ele aln biimi ile kulland yntemler asndan dier bilim alanlarndan ayrlmaktadr (Jeoloji dnyann oluumunu, tektonizmay, bunlarn meydana geli mekanizmasn aklarken, jeomorfoloji yzey ekillerinin oluumunda etkili olan etmen ve sreleri aratrr. Bunu yaparken jeolojinin temin ettii bilgileri kullanr ve yorumlar. Ayn ekilde demografi nfusun zelliklerinin aratrmakla beraber, nfus corafyasnda bu zelliklerin nedenleri ve meknsal etkileri deerlendirilmektedir).

Btn bu zellikler nedeniyle corafya, fiziki corafya ve beeri corafya olmak zere iki ana inceleme alanna sahiptir. Yer ekillerinin oluumunda etkili olan etmen ve sreler, iklimler, hidrografik zellikler, toprak oluum sreci ve belli toprak gruplarnn dallar ile biyocorafya zelliklerinin ve nedenlerinin ortaya konulmas, baka bir ifadeyle doal evrenin nasl bir yaama alan oluturduu, fiziki corafyann konusudur. nsann dnyadaki faaliyetleri ise genel anlam ile beeri corafyann konusu iinde yer almaktadr. Bunlar arasnda nfusun geliimi, ya, cins, rk, dil vb zellikleri ile dal; yerleme ekilleri ve zellikleri, insann yaamn srdrmek iin gerekletirdii ekonomik faaliyetler balca alma konularn oluturur. Bu iki genel inceleme alan dnda, dnyann evrendeki yerini, eklini ve zelliklerini tanmaya yarayan ve sonularn deerlendiren matematik corafya; yerkrenin doru olarak kda aktarlp dallarn uygun ekilde gsterilmesine reten kartorafya; jeopolitik zelliklerin ve sonularnn anlalmasna katkda bulunan siyasi corafya; dnya tarihinde deiim yaratan olaylarn meydana geliinde etkili olan etmen ve srelerin anlalmasn salayan tarihi corafya alan gibi farkl alma konular da bulunmaktadr. Btn corafya almalarnn temel zellii sonularnn uygulanabilir olmasdr.

Coraf almalar iki yaklamla ele alnr. Bunlardan ilkinde farkl leklerde de olsa (lke, kta, dnya gibi) bir konu, dier konular ile ilikileri lsnde deerlendirilerek dallar ve zellikleri belirlenir. Bu yaklama sistematik yaklam denilmektedir. kinci yaklamda ise bir nitede (yre, blm, kta, lke gibi) yer alan tm unsurlar birbirleri ve farkl blgelerle ilikileri gz nne alnarak incelenir, dal zellikleri ve nedenleri aratrlr. Bu yaklama ise blgesel yaklam denilmektedir.

Konusu corafya olan bir projenin gerek ele ald olay, gerekse onu ele al biimi dier bilim alanlarndan farkldr. Dolaysyla coraf almalarda kullanlan yntem, almann zelliine gre deiim gsterebilmektedir. Bazen bu almalarda laboratuar almalar ve deney sonular n plana karken, baz almalarda anket, mlakat ve gzlem gibi teknikler

54

nem kazanmakta ve almada bu verilerin deerlendirildii istatistik programlarna ihtiya duyulmaktadr. Yaplacak her trl projede, projeyi oluturan kuramsal ve kavramsal erevenin ok iyi ortaya konulmas (proje snrlarnn, amacnn ve ynteminin belirlenmesi) ve olduka cazip olan komu bilimlerin alanlarna talmamas nem tamaktadr. Son yllarda coraf bilgi sistemleri, ele alnan konularn meknsal dalnn ortaya konulmasnda en byk yardmcdr. Bu konuda var olan paket programlar, ou verinin daha az emek harcanarak grsel hale getirilmesine katkda bulunmaktadr. Ancak, bu programlar kullanlarak yaplan almalarn bir ksm bulgu ve sonularn grsel ifadesinden daha ileri gitmemektedir. Bu tr programlarn, kendi zelliklerinden de faydalanlarak coraf analizlerin yapm, deerlendirilmesi ve sonularnn gsterilmesi iin kullanlmas yerinde olacaktr.

Corafyada tasviri anlatm ok uzun sreden beri yerini saysal verilerin elde edilmesi ve yorumlanmasna brakmtr. Bu nedenle gerek fiziki corafya, gerekse beeri corafya almalarnda saysal olarak ifade edilebilecek verilere gereksinim duyulmaktadr. Bu verilerin ilenmesi iin bir tablolama program (Microsoft Excel, Openoffice.org Calc vb) kullanabileceiniz gibi, SPSS gibi istatistik programlarndan veya ArcGIS, MapInfo, GRASS gibi coraf bilgi sistemi paket programlarndan faydalanabilirsiniz. zellikle programlarn srmleri arasnda, program tarafndan yaplabilecekler asndan farkllklar vardr. Bunun iin bu programlarla ilgili bilgiyi eksiksiz ve doru olarak vermeniz projenizin gvenirliliini arttracaktr. Ancak, kullanacanz programlarda almay sizin yapmanz, programn nasl altn bilmeniz veya herhangi bir yardm aldysanz bunu belirtmeniz mutlak gerekmektedir.

rnek Proje Konular

Corafya projeleri belli bir alan iinde bir veya birka coraf unsurun arlkl olarak ele alnd, sorunlarn belirlendii ve zlmesi iin yaplmas gerekenlerin tartld projelerdir. Yaplacak proje ile belli bir sorunun zm iin yeni bir yntem veya yaklam kullanlabilecei gibi bilinen bir yntem yeni bir sahaya da uygulanabilir. Projenizde bilinen bir yntemi yeni bir sahaya uygulasanz dahi alternatif yntemleri denemekten kanmaynz. Bu projenizin orijinalliini arttraca gibi bilimsel dnceye bir katk da salayabilir. Yaplacak projede teorik olarak veya uygulamada belli bir sorunun zmne katkda bulunmak hedeflenmelidir.

Yeryznn herhangi bir blgesinin (Da, ova, vadi, plato, havza, yerleim yeri vb) fiziki, beeri ve ekonomik unsurlarnn corafya ilkelerine bal kalnarak aratrlmas,

Belli bir blgede veya yerleim yerinde deprem, ktle hareketleri, erozyon, heyelan, sel vb. doal olaylarn ortaya k nedenleri, yerlemeler zerideki etkileri, evreye verdii zararlar ve alnabilecek muhtemel nlemler,

Belli bir il rneinde organize sanayi blgesinin yer seiminde hakim rzgr ynnn nemi ve sonular,

Doal hayat olumsuz etkileyen insan faaliyetleri ve sonular,

Ky kullanm biiminin yaam zerindeki etkisi ve neden olduu sorunlar,

Sultan sazlnda yaban hayatnn srdrlebilirlii asndan ya miktarndaki deiimin incelenmesi,

Belli bir blgede veya yerleim yerinde bitki rtsnn eitliliinin korunmasna yerel halkn katksnn salanmas,

Belli bir blgede ekoturizm faaliyetlerinin yerel kalknma zerine etkisi,

Konya Blmnde obruk oluumlarnn sklamasnn eker pancar tarm ile ilikisi,

55

Belli bir tarm blgesinde bilinsiz sulamadan kaynaklanan sorunlarn giderilmesi konusunun deerlendirilmesi,

Belli bir yerleme yeri rneinde termal su kaynaklarnn neden olduu evre sorunlar ve alnmas gereken nlemler,

Belirlenecek bir il rneinde termal su kaynaklarnn tarm amal kullanm,

Belli bir corafyada ar sulamann taban suyu seviyesinin dmesine etkisi,

Belli bir yerleim yeri rneinde kltrel deerlerin turizm faaliyetlerinde alternatif olanak olarak deerlendirilmesi.

RNEK CORAFYA PROJE RAPORU

Projenin Ad

17 Austos 1999 Depreminin zmit Yerlemesinde Nfusun Cins ve Ya Bileiminde Neden Olduu Deiimler ve Sonular

Ama Deprem bir alanda fiziki deiikliklere yol amas nedeniyle fiziki bir olay olarak deerlendirilir.

Bykl ve verdii hasar, alt yap tesislerinin etkilenmesi, afet sonras acil