TUBA

BAG-OHAY lang nga nakatugpa ang gisakyan kong ayroplano sa MCIA kun Mactan-Cebu

International Airport, dakbayan sa Lapu-Lapu. Gikan ko sa Saudi Arabia ug nangayog leave sa

kompaniya nga akong gitrabahoan isip electrical engineer tungod sa hangyo sa akong inahan,

kay dakong masakiton ang akong amahan.

Mikawas ko sa ayroplano kuyog sa ubang mga pasahero agi sa chute tunnel nga lona

hangtod nahiabot mi sa arrival area. Bitbit ang akong bag nga gisudlan sa akong selpon ug

ubang personal nga mga gamit mipaingon ko sa conveyor aron pag-claim sa akong luggage, usa

ka dakong maleta nga may ligid.

Didto sa gawas may dispatser nga misugat nako ug gitabangan ko niyag dala sa akong

karga ngadto sa usa ka yellow taxi. Gitan-aw ko ang akong relo. Alas otso kuwarinta pa sa

kabuntagon. Sabado karon, bulan sa Mayo, tuig 2006. Gitarong ko ang kuwelyo sa akong itom

nga diyaket. Bisan wa koy nakitang abog gipaphaan ko sa akong palad ang maong kong jeans.

Gisudlay ko sa akong palad ang itom kong buhok ug gitarong ang akong rayban nga nasangkilan

sa akong tudlo dihang nagsudlay ko sa akong buhok.

“Asang ato, Sir?” matod sa drayber human niya ikapahiluna ang akong karga sa baggage

compartment sa sakyanan.

“Sa Cebu South Bus Terminal, Bay,” tubag ko dayong luwan sa backseat.

Samtang nagdagan ang taksi gilingaw ko ang akong kaugalingon paglantaw-lantaw sa

nalabyan namong mga bilding ug mga dalan gikan sa dakbayan sa Lapu-Lapu, dayon sa

dakbayan sa Mandaue, ug ngadto na sa dakbayan sa Sugbo. May dakong kausaban na ang akong

nabatyagan. Tulo ka tuig ang akong kontrata sa kompaniya nga namuhat og mga electronic

parts alang sa TV ug mga computer ug uban pang electronic gadgets. ug karong tuiga maoy

1 of 25

ikatulong tuig sa akong kontrata. Matapos kini karong umaabot nga Disyembre. Duha ka tuig

kapin pa lang ko sa Saudi ug sa akong paminaw sulod sa maong panahon, kusog ang pag-uswag

sa Sugbo. May nabantayan kong mga bag-ong bilding nga gipangtukod sa Lapu-Lapu. Ang

trapik sab baga ug naghuot ang mga sakyanan. Midaghan ang mga sakyanan. Ug sa tugkaran

(habig sa Lapu-Lapu) sa Marcelo Fernan Bridge, ang ikaduhang taytayan nga nagdugtong sa

Lapu-Lapu ug Mandaue, nag-aginod ang mga sakyanan paingon sa taytayan. Arang-arang na

lang kay sa paghilusad namo sa tugkaran sa taytayan (habig sa Mandaue) miluag-luag ang trapik.

Nabatyagan ko sab ang pipila ka tigbayon sa bag-ong gitukod nga mga bilding sa Mandaue ug

sa dakbayan sa Sugbo.

Gipakusgan sa drayber ang dagan sa taksi hangtod nahiabot kami sa CSBT nga

nahimutang sa Natalio Bacalso Ave., buyon sa Cebu Fire Dept. ug Cebu City Medical Center.

Misakay ko sa Ceres Bus, rota Oslob via Bato. Milingkod ko sa daplin sa bentana sa

ikatulong laray sa mga lingkoranan habig sa tuo. Gipangutana ko sa konduktor sa akong

destinasyon. Gitubag ko siya, “Sa Nayawak, Dalaguete.” Mipanso siya og tiket ug gitunol

kanako. Gidawat nako ug gisulod sa bulsa sa akong diyaket.

Samtang nagdagan ang bus nahinumdom ko sa tawag ni Nanay Asion sa long distance,

pinaagi sa IDD kun international direct dialing didto sa munisipyo sa lungsod.

“Esmer, kinahanglan gyud, Dong, nga makapauli ka sa daling panahon. Grabe na ang

sakit ni Tatay mo Mesio sa atay nga basig mokomplikar na sa ubang parte sa iyang lawas. Basin

hinuon og di mo siya maabtan nga buhi,” naghilak ang akong inahan nga nakigsulti kanako sa

telepono.

“Sige, Nay, mananghid ko sa among manedyer aron makabakasyon diha sa ato sud sa

kinse ka adlaw,” mikagalkal ang akong tingog tungod sa daklit nga pagbati nga misaog sa akong

2 of 25

galamhan. Naluoy ko nga naghunahuna sa kahimtang ni Tatay Mesio.

Usa ka manananggot ang akong amahan. Ang mga lubi nga iyang gisanggutan iyaha ni

Manong Melyong nga tigdas-og og tuba sa dakbayan sa Sugbo. Si Manong Melyong may

kaugalingong trak de karga nga maoy maghatod sa tuba ngadto sa iyang mga suki sa dakbayan sa

Sugbo. Tulo kaming managsuon ug ako ang kinamanghuran. Ang duha ko ka mga maguwang

nga babaye, silang Manang Titang ug Inse Bada, wala pa gani makagradwar sa hayiskol

nangaminyo na. Si Manoy Dodoy (bana ni Manang Titang) ug si Nong Lino (bana ni Inse Bada)

pulos mga mag-uuma sa banika nga iyaha gihapon ni Manong Melyong nga usa sa mga giingong

‘tubig-tubigan’ sa among barangay kay nanag-iyag kayutaan nga kabilin sa iyang ginikanan nga

adunahan. May baol sa mais sab didto si Tatay Mesio, bale og usa ka ektarya, nga gisaopan ug

maoy iyang gikalingawan pagtikad panahon nga mahuman na siyag pananggot.

Dihay usa ka buntag samtang nanghugas ko sa mga sugong (sudlanang ginama sa

kawayan) nga isanggab sa tuba sa pinakgutan (inabisan) nga bulok (linghod nga banay sa lubi

nga wa pay putot) sa sanggutan, miduol sa Tatay Mesio nako. Diha ko manghugas sa mga

sugong ilawom sa punoan sa tambis nga bag-o lang namuwak sa luyo sa among balay, human ko

magkalos og tubig gikan sa tubod sa ubos sa among bungtod.

“Esmer, human unya sa imong gradwasyon sa hayiskol, tudloan tika pagpananggot.

Unsaon pagbugkos ang bulok sa lubi una pakgutan o abisan ang tumoy niini nga maoy agasan sa

lina paingon sa sugong nga gisanggab nga gibutangan na daan og tungog nga pinulbos,” matod

ni Tatay Mesio. Ang lina mao ang tin-aw ug lunsay nga tuba. Si Tatay nagsul-ob og purol nga

namula-pula sa mansa sa tungog ug tuba. Ang iyang kamisin nga way bukton bisan og ang kolor

lalag maklaro gihapon ang mansa sa tungog ug tuba.

Gitan-aw ko ang akong purol nga maong. May mansa sab sa tungog ug tuba, apan di

3 of 25

maklaro kon di tutokan pag-ayo. Asul ang kolor sa akong T-shirt nga binuktonan.

“Di ko gustong mahimong manananggot, Tay, uy!” matod ko nga nagkurisdong ang

nawong nga mitan-aw sa akong amahan. Nag-abot ang iyang mga kilay ug milambi ang iyang

mga ngabil nga mitan-aw nako. Nahimuot ko sa hilom nga nagtan-aw sa kabayoon niyang

nawong.

“Unsa man diay imong gusto?” ni Tatay Mesio nga makantalitahon. “Mag abogado?”

“Mag engineer ko, Tay,” dali kong tubag. “Electrical engineer.” (Mao kining kursoha

ang gihukman kong kuhaon kay ang vocational course nako dihang dinha na ko sa ikaupat nga

tuig sa hayiskol didto sa Dalaguete National High School, nga nahimutang sa poblasyon sa

lungsod, niadtong panahona mao man ang practical electricity nga akong naayonan.) Ako man

gani ang nag-estalar sa linya sa among kuryente ug sa among mga silingan dihang nahiabot na

ang power line sa elektrisidad sa CEBECO kun Cebu Electric Cooperative sa among bungtod sa

Ilaya. Nakasuga na kamig dagitabnon nga gikalipay og dako sa taga bungtod. Nangandoy gani

dayon si Nanay Asion nga mopalit og gamayng TV set. Apan ang iyang napalit transistorized

radio nga AC-DC, ilis sa daan namong transistor radio nga de bateriya, nga gigamit niya sa

pagpaminaw sa paborito niyang drama ug ubang programa sa radyo.

“Wa tay kuwarta nga ikagasto para sa maong kurso, Esmer. Maaypag mag piloto ka na

lang.” Mingislit siya ug nabatyagan nako nga may nagpaluyong tiaw sa iyang mga pulong. Siaw

man god ang akong amahan ug palatiaw bisan ang gitumong sa iyang mga tiaw-tiaw ug komedya

kaming iyang pamilya.

“Piloto? Mas mahal kanang kursoha, Tay!”

“Piloto ba sa lubi. Manananggot. He-he-he!”

4 of 25

Napikon ko sa iyang komedya kay seryuso man kong nakig-estorya niya. Ang pagbati

didto ra nako tipigi sulod sa akong dughan, kay dili ko buot nga magtubag-tubag kaniya. Dako

ang akong respeto sa akong amahan bisan, ingnon tang pulonga, kanunay ko niyang ‘yaga-

yagaan.’ Kini ako lang gikonsiderar nga komedya niya nako tungod kay bugtong ko niyang anak

lalake ug ang iyang pagkomedya timailhan sa iyang pagmahal nako.

Gikan sa itaas sa balay naalinggatan ko nga nanaog si Nanay Asion nga nag-daster og

berde. Tambokon ang akong inahan ug linginon ang nawong. Miduol siya sa nahimutangan

namong tatay. May dala siyang nigo.

“Morag seryuso ang gipanag-estoryahan sa duha ka lalaki, da!” matod ni Nanay Asion

nga nag-alig-ig og bugas mais sa nigo.

“Kining imong anak, gustong mag-endyiner,” ni Tatay nga milingi kang Nanay. “Dili

kuno siya mananggot. Pagka ambisyoso!” ni Tatay, ang iyang mga pulong mipika kanako.

“Mao ba?” nahimalingka si Nanay. Akong nasabtan nga wala siya magdahom sa akong

hukom. “Ang pangandoy ni Esmer di man dautan. Ang problema nia kanato. Makasustiner ba

kita pagsustento sa iyang pagkuha anang kursoha. Tua ra ba sa siyudad sa Sugbo ang mga

unibersidad nga nagtanyag anang kursoha?”

Giwaling ni Tatay Mesio ang iyang mga mata gikan ni Nanay ngari nako. May kahuyo

ug kalumo na ang iyang tinan-awan kanako.

“Hinuon, siya na man lang atong anak. Si Titang ug si Bada gawas na man sa atong

poder. Tulo na lang kita nga buhionon nako. Hangyuon ko si Melyong nga pun-an nakog lima

ang pulo ka punoan nga akong gisanggutan karon. Ug ang kita sa lima mao ang atong tigumon

para sa pagtungha ni Esmer sa siyudad,” ni Tatay ngadtong Nanay.

“Sa tingsanggi mahalinan man pod tag mais. Mahimo nga gahinan pod niini ang sustento

5 of 25

para kang Esmer,” dason ni Nanay nga gikalipay kog dako.

“Sige, buhaton ta kana. Garbo man sab unya nato nga may anak nga endyiner,” ni Tatay

nga nagpahiyom na. Gihapuhap niya ang akong ulo.

Naputol ang akong paghanduraw dihang miduol nako ang konduktor aron pagkubra sa

plete. Gibayran ko siya.

Nahinumdom ko nga human sa among gradwasyon sa hayiskol, gikuyog na kong Tatay

sa pagpanawat og tuba gikan sa iyang sanggutan sayo sa buntag. Sukad nangaminyo ang duha ko

ka maguwang babaye, mag-inusara na lang siya pagpanawat sa tuba sa iyang sanggutan. Sa una,

kon dili si Manang Titang, si Inse Bada ang mokuyog, Si Nanay di man makakuyog kay

magdigamo man sa among pamahaw. Duha ka kawit nga ginama sa kawayan among dad-on.

Magtagsa mig sambilay sa kawit. Sa una, usa ra ka kawit ang iyang dad-on; karon, duha na kay

apil na man ang lima ka punoan nga gipuno niya sa iyang sanggutan nga giandam alang sa akong

sustento sa kolehiyo inigbukas sa klase sa Hunyo. Magsunod-sunod kong Tatay sa kada

sanggutan nga dawatan niyag tuba. Abtik siyang mokatkat sa mga hakhak sa lubi; unya hinay

nga manaog dala na ang sugong nga may sulod na nga tuba. Itunol niya nako ang sugong nga

ihuwad ko dayon sa kawit. Ibalik ko kaniya ang sugong, human sudli og tungog, nga iyang isaka

pagbalik sa sanggutan aron itaod ug isalod na sab sa bulok sa lubi nga iyang abisan sa tumoy

aron moagas hinayhinay ang duga kun lina ngadto sa sugong.

Samtang maghuwat kang Tatay nga mosaka-manaog sa kada lubi, madani pod baya ang

akong pagtagad sa palibot. Ang mga lubi daw mga higanting uhong nga tag-as og liog nga

nagpabiling lig-on batok sa hangin sa kabuntagon nga modagpas sa ilang mga palwa ug lukay.

Ubos sa bag-ong sidlak nga adlaw ang ilang mga anino nanagsayaw dinuyogan sa musika sa

kinaiyahan nga gitukar sa hangin. Ug madunggan sab nako nga motugtog usahay si Tatay sa

6 of 25

dala niyang pitlagong nga ihapak paghinay sa sugong, daw nagpadalag mensahe ngadto sa ubang

mga manananggot nga mobalos pod pagpatugtog sa ilang mga pitlagong. (Ang pitlagong ginama

sa mubo nga lipak sa kawayan nga may giringgiring sa tumoy; gamiton kini pagkuskos sa tungog

nga namilit sa sulod sa sugong.)

Ang mga sanggutan ni Tatay nahimutang sa bungtod sa Ilaya duol sa lugot nga bahaan

lang kon mag-ulan. Ang atbang nga bungtod sa Ilaya mao ang Kambaki. Nagpat-ak-pat-ak pod

ang mga punoan sa kawayan sa lugot, diin anha manguha si Tatay og dabong nga isagol ni

Nanay sa kamunggay kon magluto siyag utan-bisaya. May higayon sa akong pangbatyag nga ang

mga punoan sa lubi mokalit pagtuskig, daw mga sundalo nga misaludo sa kalangitan. May

higayon nga ako uhawon ug kay wa man mi balon nga tubig molad-ok kog tuba. Bation ko ang

kainit nga mokuyanap sa akong tiyan ug ang katugnaw sa sayong kabuntagon nga akong gibati

mahanaw. Usahay makit-an sab nako si Tatay nga motungab og tuba gikan sa sugong.

Human manawat sa tuba gikan sa iyang sanggutan mamauli dayon mi si Tatay aron

mamahaw. Sagad hamabaw ang tuba nga sulod sa dakong kawit ni Tatay nga, matod niya, bale

og usa ug tunga sa galon. Ang gamay nga kawit nga akong gisambilay sagad sab may sulod bale

og tulo ka litro.

Human kami mamahaw, si Tatay mangandam dayon aron moadto sa iyang baol sa mais.

Ako motabang kang Nanay nga mohuwad sa tuba gikan sa mga kawit ngadto sa usa ka basiyong

taro sa edible oil ginamit ang ginit nga salahan. Ang taro nga gihuwaran sa tuba lukduon ni

Nanay ug ihatod sa tubaan ni Manong Melyong aron mabayran. Ganahan ko mokuyog kang

Nanay nga maghatod og tuba sa ka-Manong Melyong kay palitan man ko niyag bibingka nga

may latik nga gibaligya ni Manang Ating, asawa ni Manong Melyong.

Nahinumdoman sab nako nga dihay usa ka udto nga may bisita si Tatay. Ika desi-otso

7 of 25

nga sumad kadto sa akong adlawng natawhan. Bisita niya alang sa paniudto sila si Yoyo Pilo,

ang nagkugos nako sa bunyag, ug si Ingko Tomas, suod nga ig-agaw igtagsa ni Tatay. Si Yoyo

Pilo ug si Ingko Tomas mga mananagat. May dala silang kinilaw ug sinugbang mga isda. Si

Nanay nag-ihaw og duha ka dumalagang manok. Sama sa nangaging mga tuig gikrusan niyag

dugo sa manok ang akong agtang. (Nakapahiyom ako nga naghunahuna karon sa maong

tinuhoan gikan sa atong katigulangan. Mahilayo kuno sa kadautan ang bata nga krusan og dugo

sa manok ang iyang agtang matag sumad sa iyang adlawng natawhan.) Ang usa ka manok gitula

ni Nanay, ug ang ikaduha gi-adobo.

Dihang nakap-os na mi sa pagpangaon gidala ni Tatay sila si Yoyo Pilo ug Ingko Tomas

sa kayda ug gidalitan og tuba. Ang tuba bale og usa ka sugong nga gituyo pagbilin ni Tatay

alang sa iyang mga bisita. Si Nanay didto sa kusina, nanghipos sa among gikan-an.

”Yatis, Pre Mesio, mag-endyiner diay ni si Esmer!” matod ni Yoyo Pilo nga midawat sa

usa ka plato nga adobong manok nga akong gitunol aron ilang sumsoman uban sa sinugba ug

kinilawng isda. Tambokon siya nga pagkatawo ug nagsul-ob og abuhon nga dentro ug maong

nga karsones.

“Oo, Pre Pilo. Di man kuno siya mag-paylot!” ni Tatay samtang nag-ayo sa kuwelyo sa

iyang T-shirt nga pula nga giparesan sa purontong nga purol nga pinalit ni Nanay Asion sa ukay-

ukay niadtong miaging pista sa Nayawak.

“Unsay mag-paylot, Gaw?” misalga si Ingko Tomas kansang gidak-on susama ra sa kang

Tatay nga bus-ok ang dughan ug mga bukton. Nagsul-ob siyag T-shirt nga asul ug kaki nga

purol.

“Ay, paylot. Piloto ba sa lubi!” ni Tatay nga dako kaayog ngisi. “Di siya gustong

mananggot!”

8 of 25

Wa ko kauyon sa iyang gisulti, bisan nahibalo ko nga pasiaw lang kadto niya sa iyang

mga bisita. Mora man god og giyaga-yagaan niya ang akong pangandoy nga mahimong

electrical engineer ugma damlag atubangan sa akong ninong ug sa akong uyoan.

“Aw, di karong pila ka tuig may kinugos na kong endyiner!” ni Yoyo Pilo nga mipikpik

sa akong bukton ug mikilo nga nagngisi.

“Maayo na, Gaw, nga nakahunahuna si Esmer nga mag-endyiner,” ni Ingko Tomas nga

mitan-aw nako nga nagpahiyom. “Sa ato ra bang mga paryente, wa pay endyiner. Dunay usa nga

nag-maestra ug tua na sa Canada, anak ni Agaw Apolonia. Ang anak sab nga lalaki sa akong

igsuong si Basilia, nikuhag nautical ug nakasakay na sa usa ka inter-ocean nga barko. Si Esmer

na unya ang unang endyiner sa atong mga paryente.”

Gibiyaan ko sila ug mikanaog sa silong. Gihinlit ko ang akong gisul-ob nga taas nga

karsones nga maong nga giparesan og dalag nga T-shirt nga pinalit ni Nanay sa ukay-ukay sa

lungsod nianang miaging adlaw isip akong inadlawan. Milingkod ko sa lantay nga kawayan

ilawom sa punoan sa nangka diha sa tugkaran sa among balay. Sa tiilan sa lantay nakita ko ang

pipila ka mga basiyong sugong nga nagpasad sa yuta. Mitindog ko ug gipamunit ang mga

sugong aron balhinon ilawom sa punoan sa tambis sa luyo sa among balay diin adto ko

manghugas sa mga sugong. Didto sa kayda nagpadayon ang kasadya nilang Tatay Mesio, Yoyo

Pilo ug Ingko Tomas. Nahiapil na gani si Nanay Asion.

Naputol na sab ang akong paghandom sa nangagi dihang mihunong sa dakbayan sa

Carcar ang bus ug nagsibaw ang singgit sa mga namaligyaay og mga pagkaon. Ang drayber ug

ang konduktor nanganaog ug mipaingon sa usa ka karenderiya aron motimo. Nanganaog sab ang

ubang pasahero kay tingali manimo sab o di ba, moadto sa CR.

9 of 25

Sir, itlog, orange!” matod sa usa dalagita nga misaka sa bus. Ako ang iyang gitan-aw kay

ang akong tupad nanaog man.

“Wa kay bingka, Day?” sukot ko.

“Siya, Sir, duna,” tubag sa dalagita nga milingi sa niwangon nga babaye nga nagsunod

niya. “Bingka iya, Nang.”

Mipalit kog usa ka putos bibingka (baleg duha ka buok) pero way latik, dili parehas sa

linatikang bibingka ni Nang Ating nga akong gikahidlawan. Gipalitan sab nakog usa ka

botelyang ‘orange’ ang dalagita nga mibalhin sa sulod niini ngadto sa usa ka plastik nga

sudlanan nga may estro.

Dihang nahibalik na ang drayber ug ang konduktor sa bus, nanganaog ang namaligyaay

og pagkaon. Mingulob ang sakyanan sama sa usa ka liyon dihang gipaandar sa drayber.

NAHIPUGWAT ko gikan sa padayon kong paghandom sa nangagi dihang may pasahero

nga misinggit og ‘Para! Para!’ Kalit nga mipiliik ang mga ligid sa bus dihang gitumban pagkalit

sa drayber ang brake sa sakyanan.

“O, Nayawak na ni, Sir. Asa man diay ka manaog?” sukot sa konduktor kanako.

“Sa unahan, sa sityo Panukdokan, Bay,” giingnan ko ang konduktor samtang mitan-aw

sa pasahero nga nanaog sa Balatik, usa ka sityo sa Nayawak.

Pag-abot sa Panukdokan mipito ang konduktor. Gipahunong sa drayber ang bus tungod

Nayawak Elementary School, diin ako nakatapos sa akong elementarya. Mikawas ko. Gikanaog

sa konduktor ang akong bagahe. Milakaw ko daplin sa karsada nga nagaguyod sa akong bagahe

paingon sa das-uganan og tuba ni Manong Melyong. Dihay pipila ka mga tawo nga nagtapok sa

tayakan. Nanglingi sila nako dihang nahiduol ko kanila. Nakaila ko sa uban.

10 of 25

“Uy, si Esmer miabot!” hulbaw ni Manong Melyong nga dako kaayog ngisi kanako. Siya

ang unang nakatawag sa akong ngalan sa akong pag-abot.

“Si Engr. Esmeraldo Carza bitaw kana!” matod ni Ernesto sa tuno sa sinultihan sa taga

Dalaguete. Siya akong ig-agaw igtagurha kay anak ni Ingko Tomas. Miduol siya nako ug giilog

ang akong bagahe. “Akoy dala niini, Agaw.”

Nanglakaw mi si Ernesto lagpas sa tubaan ni Manong Melyong. Milugsong mi paingon

sa sapa-sapa kansang tubig nagagikan sa tubod sa Ilaya. Gikan sa tubod migaka mi sa bungtod sa

Ilaya diin ang unang balay nga makita mao ang among balay nga karon ginama na sa tabla ang

bungbong ug sin ang atop. Mao kini ang mipuli sa daan namong balay kansang bungbong

amakan lamang ug ang atop pawod (linala nga lukay sa nipa). Sa unang tuig sa akong panarbaho

sa Saudi gipadalhan ko sila si Tatay Mesio ug Nanay Asion og allotment para ipausab sa among

balay, lakip na ang para sa ilang inadlaw nga gastohan. Wala sab ko malimot nilang Nang

Conching ug Nong Pedring; gipadad-an sab nako silag kuwarta isip akong pagbalanosan.

“Kumusta diay ikaw, Agaw?” gibuak ni Ernesto ang kahilom tali namong duha samtang

nagsubay mi sa dalan sa gakahon nga bungtod. Kababata ko siya ug klasmeyt sa elementarya ug

hayskol.

Mao gihapon kining dalana ang namat-an kog mahayag, daw agi sa dinahikan sa

higanting sawa nga nag-ikis-ikis gikan sa tubod hangtod na sa kinatumyan sa bungtod sa Ilaya ug

lagpas sa gamayng datag nga nahimutangan sa among balay ug sa mga balay sa tulo namo ka

silingan nga mga magbabaol. Sa tuo nga habig sa dalan ang mga lubi daw nanagsayaw

dinuyogan sa sonata sa hangin nga mohapuhap sa mga dahon ug palwa sa ilang ulohan. Sa wala

nga bahin naglambungay ang kasungotan sa mga lagnob ug tulog-tulog ug ubang ihalas nga mga

tanom nga mipatighulog ngadto sa lugot nga bahaan lang kon kusog ang ulan sa bukid. Nagkainit

11 of 25

na ang adlaw sa kaudtohon. Gipaningot ko. Si Ernesto gipaningot sab nga nagbala sa akong

bagahe. Giablihan ko ang akong bag ug gipagawas ang duha ka labakara. Gitunol ko ang usa

kang Ernesto. Gipahiran ko ang akong nawong sa daghang singot nga nanggusod niini. Gibati

sab nako ang kahahayay inighasmag, karon ug unya, sa hangin sa akong nawong.

Giusab ni Ernesto ang iyang pagpangumosta kanako.

“Okey ra man ko, Gaw. Mipauli ko kay dako kunong masakiton si Tatay Mesio,”

giingnan ko si Ernesto.

“Bitaw, Agaw. Kanunay man gani si Papa Tomas moduaw kaniya sa inyo. Dad-an niya si

Tiyo Mesio og lab-as nga isda.” Milingi si Ernesto nako.

“Sa tanang mga ig-agaw, sila man ang suod, kaniadto pa,” matod ko.

“Hangtod karon, Gaw, suod gihapon silang tulo si Yoyo Pilo, si Papa ko ug si Tatay mo.

Ugaling lamang, di na makainom og tuba si Tiyo Mesio kay gidid-an sa doktor tungod sa iyang

sakit sa atay,” mahinuklugon nga miasoy si Ernesto.

Daw nagsadya sa akong paghiabot ang kalanggaman nga namatog sa kakahoyan nga

among nalabyan ni Ernesto. Naminaw ko sa mga twit-twit sa mga tamsi ug baliala ug ang

maganayong awit sa siloy (tuhi-tuhi/tuhi-tuhi) nga gihangop sa akong mga dalunggan. Ug sa

panahon sa kagabhion nahinumdoman ko ang pagsangpit sa ngiwngiw gikan sa punoan sa duldol

sa tampi sa lugot: hotihooo/ hotihooot/…hotihooo! Gikahidlawan ko kini kay didto sa Saudi ang

dinahunog sa makinarya maoy akong mabati matag adlaw, bisan na sa mga gabii. Nahinumdom

sab ko nga niadtong mga gagmay pa mi si Ernesto manirador mig langgam dinhi. Hingigo siya

ug daghan ang iyang makuhang langgam kay sa akoa. Karon wa koy nakitang bata nga nanirador

og langgam, kay may ordinansa na man ang lungsod nga nagdili sa pag-tirador o pag-pusil sa

12 of 25

mga langgam ug ubang ihalas nga mga mananap sa kakahoyan o bisan diing dapita sa lungsod.

Dihay duha ka dalagita ug duha ka bayong-bayong nga among nasugatan sa dalan. Ang

mga dalagita may gilukdong mga planggana nga may mga bulingong mga sinina sa sulod. Ang

mga bayong-bayong nagbala og mga sag-ob nga kawayan sa ilang abaga. Nasayod ko nga

manglaba ang mga dalagita sa tubod ug ang mga bayong-bayong magkawos og tubig. Sadya sila

nga milabay kanamo ni Ernesto. Ug nahinumdom ko kang Aniceta, akong klasmet sa

elementarya ug hayskol. Anak siya ni Noy Bentong, usa ka mananagat, ug ni Manay Rosa,

mananahi sa among barangay. Maanyag si Aning bisan may pagka niwangon kini.

“Kumusta diay si Aning, Gaw?” matod ko nga mitan-aw sa nawong ni Ernesto.

“Ah, si Aniceta ba, Agaw?” ni Ernesto.

“Duna pa bay laing Aning dinhi sa ato?” mingisi ko.

“Maestra na man siya. Naa magtudlo sa eskuylahan nato dinhi sa Nayawak.”

“Pila nay iyang anak?”

“Anak? Ha-ha-ha!” mikatawa si Ernesto. “Manganak ba diay siya nga wa may bana?”

“Dalaga pa siya?” May kahimuot nga milakdop sa akong galamhan.

“Dalaga pa kaayo ug misamot kaguwapa kay mitambok og diyutay. Di ba uyab mo

niadto sa hayskol pa ta, Agaw?”

“Puppy love ra to, uy!” nako pa. Nahinumdom ko sa usa ka higayon kanus-a nasundan ko

si Aniceta sa koridor sa among eskuylahan. Third year pa mi adto. Nagkinto ko nga mipaduol

kaniya. Gikablit ko siya sa ulo dihang dinha na ko sa iyang luyo. Kalit siyang milingi ug wa

namo damha nga nagkaabot ang among mga ngabil. Nanghugyaw ug namakpak ang mga

estudyanteng nakakita sa hitabo. Mao to ang sinugdanan nga nabaniog sa school campus nga

13 of 25

uyab mi si Aniceta.

“Mangumosta gyud to siya nimo kon magkahibalag mi sa dalan o sa simbahan ma-

Dominggo. Kanunay mangutana kon minyo ka na ba didto sa Saudi. Basin kunog nakahibalag

kag Pinay nga OFW.” Mikagiki pagkatawa si Ernesto.

Wala na nako tubaga si Ernesto. Nagpadayon mi paggaka sa bungtod.

Dihang didto na ko sa dakbayan sa Sugbo ug nagtungha na isip estudyante sa BSEE kun

Bachelor of Science in Electrical Engineering, nakasinati ko og tumang kalisod sa kinabuhi.

Diha ko magpuyo sa balay sa usa ka paryente ni Nanay Asion nga nahimutang sa Pasil. Maayo

man gani kay buotan si Nang Conching (paryente ni Nanay) ug ang bana niyang si Nong

Pedring, drayber og dyip pasaheroan. May duha sila ka anak nga nagtungha pa sa hayiskol, lalaki

ug babaye. Nabatyagan nako nga si Jojo daw wala makagusto sa akong pag-estar sa ilang balay.

Si Jane okey ra, maayog tinagdan nako.

Bahin sa mga libro nga gikinahanglan sa akong kurso, adto ko sa library magtuon.

Magpa-seroks lang ko sa mga importante kaayong mga topic. Usahay manghuwam kog libro sa

akong gikasuod na nga mga klasmeyt. Usa kanila mao si Rodrigo Luna nga wala maghinakog

pagpahulam sa libro nga dili pa niya gamiton.

Sa Sugbo University diin ako nagtungha nakahigala kog working student. Dyanitor iyang

trabaho ug Commerce ang iyang kurso. Taga Bohol si Mariano ug gitug-anan ko niya unsaon

pag-aplay sa pagka working student. Kinahanglan nga tapuson ko una ang unang semester, ayha

pa ko makaaplay ug kinahanglan pasado ko sa tanang subject nga akong gikuha. Niining

panahona pagkalisod gyud sa akong kinabuhi isip estudyante! Ang kuwarta nga gipadala nilang

Tatay ug Nanay pinaagi kang Manong Melyong nga may suking gisuplayan og tuba sa Pasil,

igo-igo ra gyud nga ibayad sa twisyon ug ipalit sa mga gikinahanglang materyales sa akong

14 of 25

kurso, sama sa papel, bolpen, lapis ug mga drawing materials. Dili gani ko kapalit og libro. Wa

gani ko makatunol kang Nang Conching bisag pesos na lang, kay apil god ko sa kuwenta sa ilang

pagkaon, bisan og anha ra ko magkatulganan sa sopa sa gamay nilang sala. Sa akong pangbatyag

mihugo ang akong panglawas. Hinuon, kay sa gabii man ang akong klase, mag-konduktor ko sa

dyip ni Nong Pedring gikan sa kaadlawon hangtod sa alas dose sa udto. Mao kiniy giisip kong

bayad-bayad sa pagpuyo ko sa ila ug sa pagtingalaw sa akong pagkaon. Hatagan man sab ko ni

Nong Pedring kada adlaw og ‘pang coke’ (matod pa niya), pang-esnak. Sagad trayenta pesos

iyang itunol nako; apan kon dako-dako ang iyang kita human niya kabayri ang boundary sa dyip,

singkuwenta pesos ang iyang isulod sa akong bulsa. Ako kining gimion-mion kun gidaginot.

Panahon sa ting-esnak kon di kaayo ko bation og kagutom, mopalit lang kog taho balig singko

pesos sa gawas sa unibersidad nga akong gitunghaan; dayon mopalit kog singkuwenta sentabos

nga ice water nga giputos sa selopin nga plastik aron makainom og tubig. Di ko makagasto og

plete sa dyip kay maglakaw ra man ko paingon ug gikan sa eskuylahan nga nahimutang sa dalan

Colon. Wa kaabot og usa ka kilometro ang distansiya sa Sugbo U ug sa Pasil.

Dihay usa ka Sabado sa gabii nga may mga bisita si Nong Pedring, iyang higalang mga

drayber sab. Nag-inom silag usa ka galong tuba sa sala. Nagtan-aw ko sa TV uban ni Nang

Conching ug Jane. Si Jojo wa pa moabot. Nagtuo ko nga tua ni uban sa iyang mga kabarkada.

“Dia lagiy napuno sa inyo, Bay Pedring?” matod sa usa ka bisita ni Nong Pedring.

“Ah, si Esmer, anak sa iyaan sa pag-agawan ni Conching,” ni Nong Pedring nga mitan-

aw nako nga milingi kanila pagkabati ko sa akong ngalan. “Dia mopuyo kay nagkuhag electrical

engineering.”

“Unsa diay trabaho sa iyang amahan?” misalga pagpangutana ang laing bisita.

15 of 25

“Manananggot man kuno,” ni Nong Pedring.

“Mananggot lang?” mitimang ang laing bisita sa tuno nga nagkantalita. “Kan apord diay

ang manananggot pagpa-eskuyla sa kolehiyo sa iyang anak?”

“Tingali. Kay nganong nia man si Esmer mag-eskuyla sa siyudad sa Sugbo?” ni Nong

Pedring. “Di ba, Mer?”

Gilingi ko si Nong Pedring, “Oo, Nong. Gipun-an man ni Tatay Mesio og pipila ka

punoan ang iyang sanggutan nga gigahin alang sa akong pagtungha dinhi. Basin ganig kanang

tuba nga inyong giinom gikan na ni Tatay kay may suki man si Manong Melyong dinhi nga

suplayan niyag tuba.”

“Bitaw, Dring, Di ba, kanang inyong tuba pinalit sa tindahan ni Nang Sima?” gikan ni

Nang Conching nga milingi kang Nong Pedring gikan nga nagtan-aw sa TV.

“Oo, ngaman?” ni Nong Pedring.

“Ang tuba ni Nang Sima gikan na sa Nayawak. Si Manong Melyong ang suplayer ana!”

pahayag ni Nang Conching.

“Diay ba?” ni Nong Pedring.

Miyango si Nang Conching ug mibalik pagtan-aw sa TV. Nagpadayon sa ilang panag-

inom sila si Nong Pedring ug ang iyang mga bisita.

Dihay usa ka higayon dihang nahiuli ko gikan sa tunghaan may gitunol si Nang Conching

nako. Usa ka sulat gikan ni Nanay Asion.

“Gibilin na ni Manong Melyong sa ka-Nang Sima nga mitunol nako ana paglabay ko

ganina gikang nagpalit og isda,” matod ni Nang Conching.

“Salamat, Nang,” giingnan ko si Nang Conching. Milingkod ko sa sopa ug gibasa ang

16 of 25

sulat ni Nanay.

“Dong Esmer, nagsulat ko nimo aron ka mahibalo nga morag gitak-an na si Tatay mo

pagpananggot sa gipuno niyang mga sanggutan nga gigahin alang sa imong pag-eskuyla.

Gikapoy na kuno siya. Kon mahimo kuno, undang na lang pag-eskuyla aron motabang

pagpananggot kaniya. O, dili ba, pag-atiman sa atong kamaisan. Niay dos mil pesos para sa

imong twisyon. Binaylo namo kang Melyong. Hinaot paigo ni,” mao kini ang unod sa sulat ni

Nanay Asion ngari nako. Kalit ako nga nahisagmuyo. Hapit na ang final exams ug may bayranan

kong balanse bale og tres mil pesos. Kulang og usa ka libo ang gipadalang kuwarta ni Nanay.

Diha-diha gibalosan ko ang sulat ni Nanay. “Nay, hapit na ang finals namo. Kulang og

usa ka libo ang kuwartang imong gipadala. Duola si Manang Titang ug si Inse Bada. Pamaylo

nila. Siyarog di sila kapahulam nimo. Total bayran man na nato. Bahin sa sugyot ni Tatay nga

paundangon ko pagtungha aron motabang pagpananggot ug pagbaol, di ko kini mahimo.

Nakasugod na ko ug tapuson ko kini, apan nagkinahanglan gyud ko sa inyong tabang ug suporta.

Ingna si Tatay nga mag-antos lang una. Total kon makatapos na ko, makabayad ra ko sa iyang

kahago.” Ang sulat gisulod kog sobre ug gihatod sa ka-Nang Sima aron ipalihog pagpadala kang

Manong Melyong.

Paglabay sa duha ka adlaw nakadawat kog balos nga sulat gikan ni Nanay. May gisukip

nga usa ka libo ug lima ka gatos ka pesos. Ang usa ka libo binaylo ni Nanay kang Manang

Titang; ang lima ka gatos hinatag ni Inse Bada nga dili lang pabayran kay iyang amot alang sa

akong inadlaw nga gasto. Sa sulat ni Nanay may pahimangno siya nga di ko magpatental sa

pagpanigarilyo, labi na gayod sa paghithit og marijuana ug shabu, kay nagsunog lang kini sa

salapi nga hinagoan ni Tatay. Gipahinumdoman sab ko niya sa nahitabo kang Oking, anak sa usa

namo ka silingang magbabaol. Si Oking na-adik sa marijuana ug shabu ug gikadenahan sa iyang

17 of 25

amahan sa suwambi sa silong sa ilang balay, kay nahurot pagpamaligya ang ilang kanding nga

binuhi ug nangawat na sa mga manok sa among mga silingan. Si Tatay namasangil sab kang

Oking nga motangway usahay sa iyang sanggutan. Sa akong balos giingnan ko si Nanay nga wa

ko mosulod ning mga bisyoha, bisan nakasuway ko kausa paghithit og marijuana uban kang

Mariano.

Pagka human sa among mga final exam, nagkasultianay mi si Mariano kabahin sa akong

pag-aplay isip working student sa unibersidad. Giubanan ko niya ngadto sa Scholarship Office

diin gipa-pil-ap kog application form. Miingon ang officer-in-charge nga pabalikon ko inigka

sunod semana, dala na ang akong mga grado, kay motan-aw siya niini ug isukip sa akong

application form. Gisultihan sab ko ni Mariano nga may usa ka working student nga mogradwar

pagka Oktubre, busa mabakante ang usa ka kuwarto sa bunkhouse nga gipuy-an sa mga working

student gikan sa probinsiya. Angay nga aplayan ko kini kon maaprobahan ang akong aplikasyon

para mag-working student.

Pagka sunod semana human ko makuha ang akong mga grado gikan sa opisina sa Dean

of College of Engineering, gipresentar ko kini gilayon sa Scholarship Office. Nagpahiyom ang

officer-in-charge nga mi-aprobar sa akong aplikasyon. Giaplayan ko sab ang pagpuyo sa

kuwarto nga nabakante tungod sa pagradwar sa nag-ukopar niini nianang Oktubre.

“Wa kay bayranan sa imong pagpuyo sa bunkhouse,” matod sa officer-in-charge, ”apan

ikaw ang mogasto sa imong pagkaon ug ubang mga personal nga mga kinahanglanon. Motabang

ka pagbantay sa seguridad sa mga property sa unibersidad, labi na sa kagabhion.”

Unya gihatagan ko niyag assignment sa akong bulohaton matag adlaw. Upat ka klasrum

ang gi-asayin kanako sa ikaupat nga andana sa bilding, nga limpiyohan nako kada adlaw: sa alas

18 of 25

singko ngadto sa alas siyete sa buntag, limpiyohan pinaagi sa binasa nga mop ang salog ug ilabay

ang basura sa waste basket, ablihan ang mga jalousie ug dasteran ang teacher’s desk; sa alas

dose sa udto, silhigan ang mga kuwarto sa mga papel ug sagbot nga binilin sa mga estudyante,

papason pinaagi sa board eraser ang blackboard kon malimtan kini sa magtutudlo pagpapas,

dasteran ang lamesita sa magtutudlo; human sa katapusang klase sa gabii (alas nuybe), serad-an

ang mga jalousie ug pawongon ang mga sugang dagitabnon. Ug sa panahon nga may activity ang

unibersidad, motabang ko sa pagpanghakot sa mga armchair gikan sa mga klasrum ngadto sa

quadrangle ug sa paghakot niini balik sa klasrum inigkahuman sa activity.

Gipaagi ko gihapon sa sulat ang akong pagpahibalo kang Nanay Asion ug Tatay Mesio

nga nadawat ako nga working student sa unibersidad nga akong gitunghaan, kay wa man koy

selpon ug sila sab wa may ingon ining bag-ong himan sa high-tech nang komunikasyon. Ako

nang gipaagi sa post office ang akong sulat kay may extension office man ang Philpost sa among

tunghaan. Ako silang giingnan nga wa nay problema sa twisyon, apan nagkinahanglan gihapon

ko sa ilang sustento aron ipalit og mga libro ug ubang materyales nga gikinahanglan sa akong

kurso. Ug alang sab sa akong adlaw-adlaw nga personal nga panginahanglan sama sa bugas ug

sud-an, sabon, ubp. Nalipay sila niini ug dili na sila pigado nga mopadala og pihong kantidad

para sa twisyon. Ang ilang gipadala nga salapi akong gimion-mion; nagdaginot ko aron dili

mahutdan og sensiyo ang akong bulsa. Ingon ini ang akong kinabuhi isip kabos nga estudyante

sa kolehiyo hangtod migradwar ko sa akong kurso nga BSEE paglabay sa lima ka tuig.

Mitambong si Nanay ug si Tatay sa akong gradwasyon. Ako silang giingnan nga

kinahanglan mokuha pa kog board exam aron mahatagan kog lisensiya isip electrical engineer.

“Diyutay na lang pag-antos, Tay,” giingnan ko si Tatay Mesio.

Nagngisi siya nga mitubag, “Diyutay na lang akong pag-antos aron ikaw ma-santos,

19 of 25

anak. Oo, Esmer, unya na ko moundang pagpananggot kon makapasar ka na sa board.”

Nakita ko nga may milugok nga mga luha sa iyang mga mata bisag nagkatawa siya

human mamulong.

“Salamat, Tay!” malimbation kong tubag kaniya.

Mihangyo ko sa Scholarship Office nga mopadayon ko pagka working student samtang

nag-rebyu alang sa board exam. Gitugotan ko sa officer-in-charge. Miabot ang adlaw sa board

exam. Ang Sugbo University maoy usa ka venue nga gitugotan sa Professional Regulation

Commission (PRC) diin anha himoa ang eksamin sa taga Central Visayas. Human sa usa ka

semana gipagawas sa PRC ang resulta. Mora kog gibayaw sa langit tungod sa dakong kalipay

dihang nabasa ko sa SUN.STAR CEBU ang akong ngalan sa mga pasado sa grupong letra “C”:

CARZA, ESMERALDO G. Si Rodrigo Luna maoy top three. Siya ang nasuod kong klasmeyt

nga hulamanan kog libro kaniadto. Wa man ko mangandoy nga mo-top; igo na kanako nga

nakapasar. Miadto dayon ko sa simbahan sa Santo Rosario ug nagpasalamat sa Ginoo nga

nakapasar ko. Midagkot kog tulo ka kandela para sa Diyos Amahan, Diyos Anak, ug Diyos

Espiritu Santo. Nagpasalamat sab ko sa Inahan sa Kanunayng Panabang.

Nabaniog dayon sa Nayawak ang akong pagka pasar sa board exam, ilabi na didto sa

among sityo sa Ilaya. Tulo ka adlaw human gi-release sa PRC ang resulta nakadawat kog sulat

gikan ni Nanay nga hilabihang lipaya ni Tatay nga nakapasar ko. Nag-selebrar si Tatay. Giihaw

ang usa ka kanding nga binuhi ug gi-kalderita. Nag-inom og tuba sila Tatay Mesio, Yoyo Pilo ug

Ingko Tomas, uban sa among silingan nga mga magbabaol. Diha pod sila si Manang Titang ug

Manoy Dodoy, si Inse Bada ug si Nong Lino nga nagdalag mga pagkaon.

Kay nakapasar na man ko sa board exam gi-abisohan ko sa Scholarhip Office nga mobiya

20 of 25

na sa bunkhouse kay dunay bag-ong working student nga mopuyo sa gi-ukopahan kong kuwarto.

Mibalik kog puyo sa ilang Nang Conching sa Pasil samtang nangitag trabaho. Nangayo gihapon

kog suporta pinansiyal gikan nilang Nanay Asion ug Tatay Mesio alang sa gikinahanglang

galastohan kalabot sa akong pagpangaplay og trabaho. Gitugotan sab ko ni Nong Pedring nga

mo-konduktor sa iyang dyip pasaheroan, miyentras wa pa koy trabaho ug nagpaabot pa sa bawos

sa mga kompaniya nga akong giaplayan og trabaho. Hinuon, nagpanuko siya pagsugot sa akong

hangyo.

“Di ka na angay mag-konduktor, Mer. Lisensiyadong electrical engineer ka na. Maikog

man sab ta nimo,” matod ni Nong Pedring.

Gitubag ko siya nga matiawon, “Okey ra ko, Nong. Tabang pod ni nako nimo. Naa god

ko magpuyo sa inyo! Ikaw ra bitaw nasayod nga ang konduktor nimo engineer.”

Mitingsi si Noy Pedring sa akong tubag, nga nagyango-yango.

Usa ka hapon nakadawat kog sulat gikan sa Real Technology, Inc., usa sa akong gipadad-

an og prospective application letter. Paadtuon ko sa ilang opisina sa Human Resources Dept.

inigka sunod adlaw alang sa interbyu. Pagk augma sayo kong nagmata ug nangandam alang sa

akong interbyu nianang buntaga sa opisina sa Real Technology nga nahimutang sa MEPZ kun

Mactan Export Processing Zone. Nakapasar ko sa interbyu ug gipasugod pagtrabaho pagka

sunod semana. Human sa usa ka bulan nangita kog kaabangan nga kuwarto sa balay nga duol sa

kompaniya nga akong gialagaran. May kauban ko sa trabaho nga sa balay nga iyang gipuy-an sa

barangay Pusok, may usa ka bakanteng kuwarto. Giadto namo ang tag-iya ug dihang

nagkasinabot mi sa abangan gikuha ko dayon ang akong mga biste didto sa Pasil ug nananghid

kang Nang Conching ug Nong Pedring nga motakli na ko pagpuyo sa dakbayan sa Lapu-Lapu.

21 of 25

Tulo pa gani ko ka bulan sa akong pagtrabaho sa Real Technology, may usa ka electrical

engineer nga daan nang empleyado sa kompaniya misulti nako nga may nang-rekrut og mga

trabahador para sa Saudi Arabia. Gawas sa mga skilled worker, ang kompaniya nagkinahanglan

og tulo ka professional electrical engineer. Giingnan ko siya nga wa koy salapi nga ikabayad sa

mga nang-rekrut, labi na sa gastuhon sa pagbiyahe ngadto sa Saudi. “Naay Fly now, pay later.

Bay,” matod niya, “Ang kompaniya nga atong alagaran maoy moabaga una sa atong gastos,

lakip na ang bayad sa recruitment agency. Kuhaon tagi-tagi sa atong suweldo ang gigasto sa

kompaniya sa atong pag-adto didto.”

Nangaplay dayon mi ug dihang naaprobahan ang among application para sa trabaho,

nagdungan mig pang-resayin. Mipauli ko sa Nayawak aron masuta kon duna ba koy mabawong

salapi gikan sa akong mga ginikanan. Dunay duha ka libo ka pesos silang gihatag. Nagpauban ko

ni Nanay Asion sa ka-Manong Melyong aron mohulam og tulo ka libo ka pesos aron mahustong

lima ka libo ang akong bawon.

Kon malingaw ka sa imong trabaho, dili lang hibaw-an taas na diay ang panahon nga

milabay. Sa akong pagtrabaho didto sa Saudi, bisan gimingaw ko sa akong ginikanan ug mga

igsoon ug mga higala sama nilang Ernesto ug Aniceta, gilingaw ko ang akong kaugalingon sa

pagtuman sa akong katungdanan sa tumang pagkugi nga gikahimut-an sa mga tag-iyang Arabo.

Ug karon ania ako mibalik sa Nayawak, ang yuta kong natawhan, tungod lagi sa

nagmasakiton kong amahan.

Paghimuntog namo sa nataran sa among balay nanghimudlay ko. Miginhawa kog

halawom samtang nag-aninaw sa palibot. Nabatyagan ko nga may pipila ka buok sugong nga

buakon nga diha gisandig sa punoan sa nangka sa tugkaran. Gipunit ko ang usa ug milipot sa

22 of 25

luyo. Gibutang ko kini sa tiilan sa punoan sa tambis diin dihay mga basiyong sugong nga sa tan-

aw nako wa na gamita, kay may tungog nga ningbagtok sa ilang mga lawas. Nasabtan nako nga

taudtaod nang wala na mananggot si Tatay Mesio.

Misinggit si Ernesto, “Yuhooo, Nang Asion, Nong Mesio, sugata mi! Dia… miabot na si

Agaw Esmer!”

Ang ulo sa usa ka babaye miguho dayon sa bukas nga bentana sa itaas. Si Nanay Asion.

“Ay, Ginoo! Mesio nia na ang dugay mo nang gipaabot! Ang imong anak nga endyiner!”

Nabati ko ang tingog ni Nanay nga nagkara-karang nanaog sa ubos.

Nabatyagan nako nga wala na ang suwambi sa silong nga gibungbongan og amakan nga

pundohanan sa sinanggi nga mais panahon sa tingsanggi. Kongkreto na ang bungbong sa silong

sa among balay, nagsilbing sala ug kusina. Sa itaas tua ang duha ka lawak katulganan: ang usa

para nilang Tatay ug Nanay; ang ikaduha gi-reserba alang nako.

Giablihan ni Nanay ang pultahan sa ubos ug gipadayon mi si Ernesto. Miamen si Ernesto

sa kamot ni Nanay. Misunod ko ug migakos hugot sa akong inahan nga kadali rang nakapatulo

sa iyang luha..

“Kumusta ka, Nay?” matod ko, ang akong mga mata nanghalang. Gipahiran ko sa

labakara ang akong mga mata ug ang mga luha wa makadaligdig sa akong mga aping.

“Maayo man ko, Dong Esmer,” ni Nanay, “apan si Tatay mo…”

“Kumusta, Esmer?” Nadungog ko ang tingog ni Tatay Mesio.

Gitan-aw ko siya nga diha na sa hagdanan gikan sa itaas. Nagagunit siya sa barandilya sa

hagdanan. May malimbationg pahiyom mibathay sa iyang mga ngabil. Sa akong tan-aw

migamay si Tatay. Wala na ang kabus-ok ug kaabtik sa panglawas sa manananggot. Wala na ang

kahimsog ug kabisgo sa dughan sa mag-uuma. Mikuyos ang iyang pamayhon. Daw gituslok sa

23 of 25

tumoy sa hait nga sipol ang akong kasingkasing samtang nagtan-aw kaniya.

“Giunhan man ko nimo, Tay. Akoy angay mangumostag una nimo!” Gitingsian ko siya

ug giyangoan sa akong ulo. “Okey ra man ko. Ikaw, kumusta ka man?”

Hinay ug mabinantayon nga milahos si Tatay pagkanaog. Gisugat ko siya ug gisagakay

paingon sa sopa aron makalingkod. Miamen si Ernesto kaniya.

“Dia, Esmer, hapit na pod ko mobiyahe, apan di paingon sa Saudi. Adto ko sa langit. He-

he-he!” mikagiki og katawa si Tatay. Mitokar ang iyang pagka siaw.

“Si Tatay sad! Bisan nia ta sa seryuso nga sitwasyon mosaling-it gyud sa iyang

komedya,” matod ko. Gitan-aw ko ang akong relo. Hapit na alas dose sa udto.

“Hala, maglung-ag sa ko,” ni Nanay nga nakamatikod sa akong pagtan-aw sa orasan sa

akong bukton. “Unsa may atong isula, Mesio? Tua pa hinooy inun-onang barungoy nga pinalit

ko sa tayakan ni Melyong kanihang buntag.”

“Akoy bahala sa sud-an, Tiya,” matod ni Ernesto. “Mobalik ko sa ubos. May naninda na

karon sa tayakan og mga sud-ang linuto daan. Basig makapalit kog adobong manok ug tinap-

anang burod o bariles. Pag-utan, kay basig gisablok na ni si Agaw Esmer og utang

kamunggay…utang Bisaya. Wa na didto sa Saudi, ingon nila.”

“Sige, Gaw,” matod ko nga mikuot sa akong pitaka. “Dad-a ni. Mao niy gamita.” Gitunol

ko kang Ernesto ang tibuok lima ka gatos.

Gidawat ni Ernesto ang kuwarta ug milakaw dayon.

Human sa among paniudto dihang nag-estoryahay kaming upat-- si Tatay, si Nanay, ako

ug si Ernesto-- nahibaw-an nako nga si Noy Dodoy na ang mipuli pagpananggot sa sanggutan ni

Tatay. Ang maisan ni Tatay, si Nong Lino ang misapod pagtikad.

24 of 25

Pagkasunod adlaw mi-insister ko nga dad-on si Tatay Mesio sa dakbayan sa Sugbo aron

ipa-eksamin sa usa ka espesyalista nga mananambal kay ang doktor sa lungsod ra man ang

mihiling kaniya sa una. Gipakuyog ko si Ernesto kanamong Nanay Asion, Tatay Mesio ug nako.

Miingon ang doktor nga stage three na ang kanser ni Tatay sa atay. Usa na lang ka

proseso ang makaluwas kaniya: ang liver transplant, apan nagkinahanglan og dakong kuwarta—

mga duha ka milyon ka pesos. Ug dako usab nga problema ang pagpangita og donor sa atay.

Segun sa tambag sa doktor, wala namo itug-an ni Nanay kang Tatay ang resulta sa konsultasyon.

May bag-ong mga tambal ang gireseta sa doktor alang kang Tatay. May hukom namugna sa

akong alimpatakan. Tiwason ko na lang ang akong kontrata sa Saudi karong tuiga; dili na nako

renyuhon. Gusto kong silbihan ang akong amahan sa nahibilin niyang mga adlaw dinhi sa

kalibotan. Misantop sab sa akong hunahuna si Aniceta. Dalaga pa siya. Nangutana ko sa akong

kaugalingon, ‘Nganong wa pa siya magminyo? Nagpaabot kaha siya kanako?’

Nianang pagka gabii kuyog nako si Ernesto, gibisitahan ko si Aniceta. Husto si Ernesto,

misamot katahom si Aning nga mitambok nag diyutay. Tag-as gihapon ang iyang buhok nga

midunghay lapas og diyotay sa iyang abaga. Malipayon kaayo siyang naghandom niadtong

nagtungha pa sa elementarya sa among barangay ug sa among pagka klasmeyt sa hayskol didto

sa lungsod. Didto sa sala gidalitan mi si Ernesto og tuba ni Noy Bentong. Si Manay Rosa didto

sa kusina nagdigamo kay giimbitar mi si Ernesto nga anha sa ila manihapon.

“Matapos karong Disyembre ang akong kontrata, Ning. Di na nako renyuhon. Anhi na ko

manarbaho sa Sugbo. Mo-aplay kog balik sa MEPZ.” Gitug-anan ko si Aniceta sa akong hukom.

“Maayo hinoon, Mer, aron mahiduol ka nilang Nang Asion ug Nong Mesio, ug sa…” ni

Aniceta nga mitan-aw nako.

“Ug sa unsa…Ning?” sakgaw ko.

“Ug sa atong mga silingan ug mga higala dinhi sa ato,” sumpay ni Aniceta nga mitutok

og pilit kanako. Mibalos ko pagtutok kaniya. Nasabtan ko ang kinidlap sa iyang mga mata.

(KATAPOSAN)

25 of 25