TS. VÖ VÄN TOÀN (Chü biên) TS. LÊ THI PHÜÖNG

h m Ä

G I À I P H Â U , S IN H L Y N G Ü Ö I

V À D Ô N G V Â T

NHÀ XUÁT BÂN GIÁO DUC VIÊT NAM

$ c t¿ n ó i c ta u

Giài phäu, sinh ly nguòi và dóng vät là mön hoc bat hupe cùa nbièu ngành dào tao nhu Sinh hoc, Nòng nghièp và Y khoa ò càc truòng Dai hoc, Cao dang và Day nghè. Dè dáp ùng nhu càu dòi mài chuang trình sách giáo khoa cùa Bó Giào due và Dào tao, chúng tòi bièn soan cuón sách này nhäm cung càp cho nguòi hoc nhùng thóng tin mai nhät lièn quan dèn món hoc, trong dó tàng cuòng vièc trình bay càc kièn thùc thóng qua kènh hình ành.

Dói tuang sù dung cùa sách này là càc sinh vièn dai hoc, cao dang và trung càp chuyèn nghièp ò càc Truòng Dai hoc, Cao dàng và càc Truòng Day nghè dang theo hoc càc ngành Sinh hoc, Nóng nghièp, Y hoc và càc ngành có lièn quan. Nói dung cùa cuón sách giup nguòi hoc nàm vùng các kièn thùc vè càu tao và chúc näng cùa các hè ca quan trong co thè nguòi và dóng vàt, dóng thòi cuón sách cùng dè càp dèn mót so rói loan thóng thuóng ò càc hè co quan trong co thè, giùp nguòi dpc hièu bièt horn vè co thè mình và tù dó van dung nhùng hièu bièt vè món hoc này trong vièc tir rèn luyèn sue khóe thè chàt và tinh thän cho bàn thàn.

Nói dung Giáo trình Giài phäu, sinh ly nguòi và dóng vàt dupc trình bày trong 14 chuang. Tù chuang 1 dèn chuang 14, nguòi hoc se dupc lình hói nhùng kièn thùc vè càu tao và chùc nàng, mói quan hè khàng khit giùa càu tao và chùc phàn trong tùng hè co quan và chung cho cà co thè. Cuòi mói chuong là phàn tóm tat các vàn dè quan trong và hè thóng càu hói dè nguòi hoc có thè òn tap, cùng có nhùng kièn thùc dà hoc. Càc chuong dupc sàp xèp theo trình tir nhàt dinh và lièn quan chàt che vói nhau.

Chircmg 1 trình bày càc kièn thùc chung, co bàn nhàt vè co thè nguòi. Qua chuang này, nguòi hoc se thày dupc dàc dièm càu tao chung co thè, nguyèn tàc hoat dóng và co chè dièu tièt hoat dóng cùa càc bó phàn và co quan trong co thè. Mót só nét vè quy luàt phàt trièn co thè cùng dupc nèu trong phàn này. Nhùng kièn thùc chung dupc trình bày trong chuang này se là co sò dè nguòi hoc có thè hièu và tièp thu tòt càc kièn thùc cùa càc chuang sau.

Chirong 2 trình bày vè mói truòng hoat dóng bèn trong co thè qua càc kièn thùc vè màu và bach huyèt. Chuang này cung càp cho nguòi hoc nhùng khài nièm chung vè mói truòng dàm bào su song và tón tai cùa co thè nhu mót khói thóng nhàt. Màu và bach huyèt vùa làm nhièm vu cung càp chàt dinh duòng, vùa làm nhièm vu dào thài càc chàt dpc hai và bào vè co thè chóng lai su xàm nhàp cùa vi trùng. Nó giup co thè luón duy tri trang thài càn bang nói mói. Màu và bach huyèt tham già dièu tièt càc chùc nàng trong co thè qua con duòng thè dich. Do dó, vièc suy giàm chùc nàng cùa màu và bach huyèt se dàn dèn tình trang bènh ly.

4 (8 ióo lùnA G LAI PHÄU, SINH LŸ NGUÛIVÀ DÔNG VÀT

Chuong 3 cho thây phucrng Ihùc mà ca thê thu nhân câc chât dinh dirông tir môi truàng xung quanh. Thông qua hê tiêu hoâ, cdc chât dinh dirông dirçrc hâp thu và vân chuyên dên tìrng tê bào cùng nhir quâ trinh dào thài câc chât càn bâ qua quâ trinh tiêu hoâ.

Mau và bach huyêt duac vân chuyên qua hê tuân hoàn, dirçrc trinh bày à chuong 4. Hç tuân hoàn bao gôm tim và hê thông câc mach mau tao thành mot mang lirai chäng chjt, len lòi giùa tât cà câc tô chùc, câc ca quan. Hê tuân hoàn là con diràng vân chuyên câc chât dinh diràng và oxy tôi câc tê bào trong ca thê.

Chirong 5 dê câp tôi vân dê hô hâp và câc phuang thùc trao dôi khi, là diêu kiên không thê thiêu duac dôi vài sir ton tai cùa ca thê. Trong chirang mô tà chi tiêt quâ trinh trao dôi khi xày ra à phôi và à câc tê bào.

Chirong 6 trinh bày quâ trinh bài tiêt câc sàn phâm cùa quâ trinh trao dôi chât. Nhà quâ trinh bài tiêt mà ca thê luôn à trang thâi cân bâng, câc sàn phân không cân thiêt dôi vói ca thê së duac loc bô qua ca quan chuyên hoâ là thân, ngoài ra da cüng tham gia vào quâ trinh bài tiêt.

Trong ca thê, câc hê ca quan và ca quan hoat dông mot câch nhip nhàng và dông bô vói nhau. Quâ trinh này nhà vai trò cùa hê nôi tiêt duçrc trinh bày à chuong 7, câc tuyên nôi tiêt trong ca thê tiêt ra câc hoocmon và câc hoocmon theo mâu dên tùng tê bào dê diêu hoà và chi phôi câc hoat dông. Mot sô bênh phô bien do rôi loan nôi tiêt cùng dirac nhàc tôi trong chuang này.

Hê vân dông là bô phân thuc thi câc phân xa, là diràng ra thê hiên hiêu quâ hoat dông cùa câc bô phân và câc ca quan trong ca thê duac trinh bày trong chirong 8. Trong chuang mô tà câu tao và chùc nàng cùa xuang và ca, ngoài ra cùng di sâu vào ca chê hoat dông cùa ca, dây là ca sà cho su vân dông.

Chirong 9 trinh bày ca chê bào vê ca thê truac câc tâc nhân gây bênh, trong do dê câp dên quâ trinh miên djch bâm sinh và miên djch thich ùng. Hê thông miên dich dông mot vai trò quan trong trong viêc giù gin suc khôe, bao gôm mot mang luôi câc ca quan bach huyêt, câc mô và câc tê bào cüng nhu câc sàn phâm cùa câc tê bào, bao gôm cà khâng thê và câc nhân tô diêu hoà.

Chirong 10 mô tâ quâ trinh trao dôi chât và nàng luang cùa ca thê. Nôi dung chuang mô tâ vai trò cùa câc chât dinh duâng quan trong nhu protein, gluxit, lipit, vitamin và câc chât khoâng. Ngoài ra cùng dê câp dên quâ trinh chuyên hoâ qua lai giùa câc chât dinh duông cùng nhu vai trò cùa nuóc dôi vói ca thê.

Chirong 11 trinh bày quâ trinh sinh sàn ó nguài và dông vât. Qua chirang này, nguói hoc nâm duac câu tao và chùc nàng cùa ca quan sinh sàn, dâc biêt là quâ trinh thu tinh và phât triên phôi thai tù giai doan hop tù thành mot co thê hoàn chinh. Ngoài ra, chuang này cùng dê câp dên câc bênh à duàng sinh duc, dây là nhùng kiên thùc ca bàn giùp nguài doc hiêu biêt dê dê phông cho bàn thân.

Sinh lÿ hê thân kinh dirac trinh bày à chuong 12, vi muôn hiêu duac ca chê diêu tiêt thân kinh phâi nam vüng câu tao cùa tât cà câc bô phân và câc ca quan

LÒI NÓI DÀU 5

khàc trong co thè. Chuang này cung càp cho rigirai hoc càc kièn thùc ca bàn vè càu tao, chùc nàng và càc nguyèn ly hoat dóng cùa he thàn kinh. Mói lièn quan giùa he thàn kinh vai càc bò phàn và càc ca quan trong ca thè dugc thuc hièn qua 12 dòi dày thàn kinh so nào và 31 dói day thàn kinh tuy sóng cùng dugc trình bày trong chuang này. Ngoài ra, trong chuang cùng trình bày chi tièt càu tao và chùc nàng cùa vò nào trong hoat dòng tu duy trùu tugng.

Chuong 13 cung càp cho nguói hoc nhùng kièn thùc chung vè phàn xa, phàn xa khòng dièu kièn và phàn xa có dièu kièn. Càc quan nièm vè ca chè hoat dóng thàn kinh càp cao nhir hình thành duóng lièn hè thàn kinh tam thcri dugc xét dua vào càc hoc thuyèt hièn dai trèn ca sà sinh hoc phàn tù. Phàn ùc chè phàn xa có dièu kièn dugc trình bày khà ky vi nó lièn quan vói vièc rèn luyèn tinh kièn tri nhàn nai, rèn luyèn sue chju dung vè mat thàn kinh. Trong chuang cùng dè càp dèn vàn dè tri nhó, trong dó có vai trò cùa vò bàn càu dai nào, thè luói, hè limbic dói vói su hình thành tri nhó.

Sau chuang hoat dòng thàn kinh càp cao, chuong 14 se giùp nguói hoc hièu biét càc giàc quan cùa ca thè. Hoat dòng cùa càc giàc quan là càu nói giùa ca thè vai mói truóng. Mói lièn quan chàt chè giùa ca thè và mói truóng thè hièn .qua hoat dóng cùa càc giàc quan là ca sà khoa hoc cho thày tàm quan trong cùa vièc bào vè mói truóng sóng.

Toàn bò Giào trình ngoài kènh chù con dugc minh hoa và chù thich dày dù qua trén 250 hình vè và càc bàng bièu. Sau phàn nói dung cùa tùng chuang có phàn tóm tàt dè hè thóng lai càc kièn thùc và hè thóng càc càu hòi dè nguói hgc có thè tu kièm tra kièn thùc cùa mình.

Phàn cóng bièn soan: TS. Vò Vàn Toàn, Truóng Dai hoc Quy Nhan bièn soan càc chuang 1, 2, 3, 4, 5, 6, 8, 10, 13 và 14; TS. Lè Thj Phugng, Truóng Dai hgc Ky thuàt Y tè Hài Duang bièn soan càc chuang 7, 9, 11 và 12.

Dè hoàn thành cuón sàch này dó là su no lue cùa càc tàc già và Nhà xuàt bàn, tuy nhièn cùng có thè con có thièu sót. Chung tói rat mong su dóng góp y kièn cùa tàt cà càc ban doc dè làn tài bàn sau sàch dugc hoàn thièn han.

Mgi y kièn dóng góp xin gùi vè: Cóng ty Có phàn Sàch Dai hgc - Day nghè, Nhà xuàt bàn Giào due Vièt Nam, 25 Hàn Thuyèn, Hà Nói.

Xin tràn trgng càm an.Thay màt nhóm tàc già

SO LIKJC VE GIÀI PHÄU SINH LY NGl/ÒI VÀ DÓNG VÀT_______________________________________________•_____________•____

Giài phàu hoc là món khoa hoc nghièn càu càu tao cùa co thè, vi du, giài phàu hoc mò tà hình dang và kich thuóc cùa xuomg, co...; giài phàu hoc xem xét mòi quan h? giùa càu trüc và chùc nàng - càu trüc mót phàn ca thè nào dó dè thuc hièn mòt chùc nàng cu thè, vi du, xuomg tao ra bò khung cho ca thè và giüp co thè vàn dóng và du trù khoàng; giài phàu có thè duac nghièn cùu à nhièu càp dò khàc nhau; giài phàu hoc phàt trièn nghièn cùu càc thay dói càu trüc cùa ca thè tù qua trình thu thai dèn truàng thành.

Sinh ly hoc là khoa hoc nghièn cùu càc qua trình hoàc chùc nàng cùa ca thè sóng. Càc ca thè sòng luón luòn vàn dòng, do dó sinh ly hpc nghièn cùu, dy doàn càc phàn ùng cùa ca thè vai càc kich thich tù mòi truóng.

Giòng nhu giài phàu hoc, sinh ly hoc có thè duac xem xét à nhièu càp dò khàc nhau: Sinh ly hoc tè bào nghièn cùu càc quà trình xày ra trong tè bào; sinh ly hoc hè thóng nghièn cùu chùc nàng cùa co quan; sinh ly hoc thàn kinh nghièn cùu hè thóng thàn kinh; sinh ly hoc tim mach nghièn cùu quà trình hoat dóng cùa tim và càc mach màu...

Nhièm vu cùa sinh ly hoc là mò tà càc hièn tuomg, giài thich co chè, phàt hièn quy luàt dièu khién su sòng cùa nguói và dòng vàt. Tù càc nghièn cùu trèn dua ra càc bièn phàp nhäm du doàn, ngàn ngùa, chay chùa càc rèi loan, hoàc tàc dóng lèn càc chùc nàng theo huóng có lai cho con nguói.

Nghièn cùu vè ca thè con nguói phài bao góm cà hai màt giài phàu và sinh ly hoc bài vi càu trüc, chùc nàng có lièn quan chàt chè vói nhau. Giài phàu và sinh ly hoc con là co só cho càc khoa hoc khàc nhu bènh hoc và sinh ly hoc thè due thè thao...

1.1. CÀC Mire BÖ CÀU TAO CQ THE NGl/ÒI

Co thè nguói có 6 càp dò càu trüc khàc nhau: Hoà hoc, tè bào, mó, co quan, hè thóng co quan và ca thè (Hình 1.1).

8 fïitU ï lùnA GIÀIPHÂU, SINH LŸ NGÜÙIVÀ DÔNG VÀT

Nguyên for

Hinh 1.1. Câc câp dç> eau t$o co thê

1.1.1. Cap dô hoâ hoc

Câp dô hoâ hoc liên quan dên tuang tâc giùa câc nguyên tù. Câc nguyên tùr cô thê kêt hop voi nhau dê tao thành câc phân tù nhu diràng, nuac, chat béo và protein. Câc chùc nàng cùa mot phân tù cô liên quan mât thiêt voi câu truc cüa n6. Vi du, câc phân tù collagen là câc soi protein cho da chàc và dàn hôi. Khi vê già, câu truc cùa collagen thay dôi làm cho da trô nên mong manh và dê bj ton thucmg.

1.1.2. Cap dô té bào

Tê bào là don vj câu trüc và chùc nàng cùa moi co thê sông. Câc phân tù cô thê kêt hop tao thành câc bào quan, dô là câc câu trüc thành phân tao nên câc té bào. Vi du, màng tê bào tao thành ranh giori ngoài cùa tê bào và nhân tê bào chùa thông tin di truyên cùa tê bào... Môi loai tê bào dêu cô chùc nàng nhât dinh, tuy nhiên, chüng cüng cô nhùng dàc diém chung.

1.1.3. Câp dô mô

Mô là tâp hop nhôm câc tê bào cô chùc nàng chung. Trong co thê cô 4 loai mô co bàn: Biêu mô, mô liên kêt, mô co và mô thân kinh.

1.1.4. Cap c c quan

Mot co quan bao gôm hai hoàc nhièu mô, thtre hiên mot hoàc nhièu chùc nàng khâc nhau. Vf du nhu tim, da, mât, bàng quang.

'êk u vn p /. S Ü L Ü O C VÊ G LAI PHÄU SINH LŸ NGLfÒI VÀ BÔNG VÀT 9

1.1.5. He co> quanHe co quan là mot nhóm càc co quan có mot chuc nàng chung. Vi du, hê bài

tiêt bao gôm thân, niêu quàn, bàng quang và niêu dao. Thân sàn xuât ra nuóc tiêu, nuóc tiêu dupe vân chuyên dên bàng quang qua hê thông niçu quàn, bàng quang hru trù nuóc tiêu và thài ra ngoài qua niêu dao. Co the nguói có 11 hê co quan chinh: Hç da, hê xuong, hê co, thân kinh, nói tiêt, tuân hoàn, miên dich huyêt, hô hâp, tiêu hoâ, tiêt niêu và hê sinh sàn (Hình 1.2).

H ç mien djeh

, ¿ / r j .

u wi l l l

Hç hê hâp Hç tiêu hoâ Hç b ii tiêt H« sioh dçc m m Hç sinh dfc n*

Hinh 1.2. Câc hç co quan trong co thé

1.1.6. Cap dô ccy thêMôi co thê là mot hê thông hoàn chinh bao gôm câc hê co quan. Câc co quan

liên kêt và phu thuôc lân nhau. Vf du, khi co hoat dông, hê tuân hoàn tâng cuông cung câp mâu, hê hô hâp tàng cuông trao dôi oxygen...

1.2. CÄU TAO VÀ C H Û t NÄNG CÀC LOAI MÔ OÔNG VÂT

Mô là tâp hop câc tê bào và câc câu truc không phài tê bào liên kêt vôi nhau dê tao ra mot câu trüc cô câu tao, nguôn gôc phât sinh chung nhàm thuc hiên mot chirc nâng nhât dinh. Co thê nguôi cô 4 loai mô co bân: Biêu mô, mô liên kêt, mô co và mô thân kinh (Hlnh 1.3).

10 % iâo ¿ÙHÀ GIÀ1PHÂU, SINH LŸ NGÜÔIVÀ DÔNG VÀT

H'mh 1.3. Câc loai mô

1.2.1. Mô biêu bl (biéu mô)Biêu mô bao gôm câc tê bào nàm à bê mât, cà bên ngoài và lân bên trong ca

thê. Biêu mô co dàc diêm là rât it chât gian bào, biêu mô bao phù bê mat cùa câc tuyên và câc c a quan nhir niêm mac hê tiêu hoâ, hê bài tiêt, câc mach mâu và câc xoang ca thê...

Ba sô câc biêu mô dêu c6 mot bê mât tu do không liên kêt vài câc tê bào khâc và mot bê mât liên kêt vôri màng nên. Màng nên là mot câu trüc không phài tê bào hoàc tê bào mô liên kêt, cô vai tr6 gàn kêt biêu mô vào câc mô khâc. Mot sô biéu mô không cô chât nên nhu thành mao mach hoàc câc xoang ca thê. Câc tê bào biéu mô cô khà nâng phân chia nguyên nhiem dê thay thé câc tê bào dà già coi hoâc ton thuang. Mot sô loai biêu mô, châng han nhu à da và duàng tiêu hoâ, câc té bào bj thuang ton hoàc bj chêt liên tue duçrc thay thê bàng câc tê bào moi.

• Bieu mô dim nhiêm nhièu chüc nàng khéc nhau: Chuc nâng bào vê (da, biéu mô cùa khoang miêng...): Da hoat dông nhu mot rào càn dôi vori nuac và ngàn ngùa su mât nuac tù ca thê. Da cüng là mot rào càn ngân chân su xâm nhâp cùa nhiêu phân tù và vi sinh vât dôc hai vào ca thê; trao dôi câc chât nhu oxy và cacbon dioxide duçc trao dôi giùa không khi và mâu bàng câch khuêch tân thông qua câc biêu mô ô phê nang; bài tiêt câc chât nhu câc tuyên mô hôi, tuyên nhày và enzym cùa tuyên tuy, tuyên ruôt; hâp thu câc chât nhu biéu mô à hê tiêu hoâ.

• Co ba loai bieu mô khâc nhau: Biêu mô dan, biêu mô kép và biêu mô tru. Biêu mô dan bao gôm mot lap tê bào duy nhât, moi tê bào kéo dài tù màng nên dén bê màt tu do. Biêu mô kép gôm nhiêu lap tê bào, trong dô lôp dudi cùng duçc gàn

I<£U»V y. SO LUpÇ v é GIAIPHÀU SINH LY NGUÛI VÀ DÔNG VÀT_______ l_l

vói màng ncn. Biêu mô tru là loai biêu mô dan dàc biêt, no bao gôm mot lôp tê bào, tât cà câc tê bào dêu gàn vói màng nên, tuy nhiên, câc tê bào xêp xen kè nhau, mot sô cô bê mât rông cô khà nâng tiêt chât nhày và cô long mao nhu biêu mô ó xoang mài, khi quàn, phê quàn (Hình 1.4).

Bliu mô c$l kép Bleu mô cçt don

Hình 1.4. Câc logi biêu mô

Dua vào hình dang tê bào, nguôi ta phân thành 3 loai tê bào biêu mô khâc nhau: Det, khôi và côt.

Bê m$t tif do

T é bào tlét chat nhày

Nhân

Te bào bieu mô cç t don

M àng nèn

Hình 1.5. Biêu mô cçt don

Trên ca sa dò, nguói ta phân chia rât nhiêu loai biêu mô: Biêu mô det dan gôm niêm mac mach mâu, phê nang, quai Henle ó thân, màng nhï...; biêu mô khôi dan nâm ó ông thân, câc tuyên, câc ông dân, dâm rôi màng mach cùa nâo, niêm mac tiêu phê quàn cuòi phôi và bê mât cùa buông trirng; biêu mô côt dan (Hình I.5) gôm câc tuyên, mot sô ông dân, tiêu phê quàn phôi, ông thinh giâc, tù cung, ông tù cung, da dày, ruôt, tùi mât, ông dân mât và tâm thât cùa nào bô; biêu mô