Türkiye’de Okulöncesi Çocuk...
Transcript of Türkiye’de Okulöncesi Çocuk...
Türkiye’de Okulöncesi
Çocuk Edebiyatı
Mübeccel Gönen
Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi,
Okul Öncesi Eğitimi Anabilim Dalı
Çocukların daha iyi ve daha çok bilgi edinmeleri
onlara kitap okumakla ve anlatmakla gerçekleşir.
Çocuklara öykü anlatma ve okuma üç büyük amaca
hizmet eder;
1. İçinde bulundukları kültürün merkezini oluşturan
edebiyatı çocuklara tanıtmak,
2. Bilgilerini pekiştirmek, bilgi çemberlerini
genişletmek ve daha fazla bilgi arayışına
yönlendirmek,
3. Bellek, sıra takibi ve çözümleme gibi terimlerle dile
getirilen dille bağlantılı becerileri çocukta
geliştirmek.
Çocuğun kitapla karşılaşması hem duyarak
öğrendiği sözcükleri görerek tanımasını, hem de
duymadığı sözcükleri öğrenmesini sağlamaktadır.
Çocuğun duydukları ile gördükleri arasında ilişki
kurmaya başlaması düşünmeyi öğrenmeye
başlaması demektir ve öğrendiği dil, buradaki tek
yardımcı araçtır.
Herkes İçin Eğitim Deklarasyonunda belirtilen 2000
yılında dünyanın okumaz yazmazlık oranının yarıya
düşürülmesi hedefi gerçekleştirilememiştir. Ayrıca
Unesco tarafından dünyada bir milyar kişinin hala
çok basit bir yazıyı okuyamayacak düzeyde olduğu
vurgulanmış ve bu sayının iki milyarın üstüne
çıkabileceği belirtilmiştir.
Uzmanlar erken çocuklukta zengin dil, kitap ve şarkı
içeren bir ev çevresinin olması gerektiğini ve çocukları
bu yönde desteklemek için günde en az otuz dakika
okumak gerektiğini belirtmişlerdir.
Çocuklarımız çeşitli nedenlerle kitap dinleme ve okuma
fırsatı bulamadıklarından genelde okumanın eğlendirici
olduğunu öğrenemezler ve okumaları da akıcı değildir.
Türk halkının okur yazarlık oranının istenen düzeyde
olmayışı okuma alışkanlığına sahip olmamamızın en
büyük nedenlerinden birisidir. Bunu etkileyen diğer
faktörler ise Türk toplumunun sözlü kültürden yazılı
kültüre geçmeden görsel kültürün etkisinde kalması,
eğitim sisteminin araştırmaya ve okuma alışkanlığını
geliştirmeye yönelik olmaması, ekonomik sorunlar,
televizyon izleme merakı ve gerek okul gerekse çocuk
ve halk kütüphanelerinin yetersiz çalışmalarıdır.
4-9 yaş dönemini kitaplar arasında geçirmeye
alışmış olan bir çocuk; arkadaşları ve
sevdikleri arasına kitabı da yerleştirmiş olur.
Ailenin okumayı seven kişilerden oluşması, ilk
kitabı ailenin hediye etmesi, hergün kitap
okumaya vakit ayrılması çocuktaki okuma
isteğini artırır. Bu nedenle çocuğun sayfa
çevirmeye başladığı ortalama onsekiz aydan
itibaren görsel nitelikli kitapların çocuklara
verilmesi, okunması gerekir.
Çocuk edebiyatı ders ve oyun kitapları dışında
kalan edebi eserlerden oluşur. Bu eserler okul
öncesi dönemde resime yazı kadar, ya da
yazıdan daha fazla yer ayırdıklarından resimli
kitap adını alırlar. Çocuğun kitapla karşılaşması
önce sadece resimle olmakta, daha sonra
resim-sözcük, resim-cümle, resim-cümleler,
resim-öykü, az resim-çok metin ve nihayet
resimsiz metinlere doğru bir gelişme süreci
izlenmektedir.
Çocuk okul öncesi dönemde hikaye, masal gibi
edebi metinleri dinlemeyi öğrendi ise okul
döneminde de okumayı sabır ve zevkle
öğrenecektir.
Çocuğun ilk kitapları, ABC kitapları denilen ve
çocuğun çevresindeki insan, hayvan ve eşya
resimlerinin bulunduğu kitaplardır. Bir-üç
yaşlarında kullanılan bu kitapların resimleri
sade hatlı, gerçekçi ve parlak renklidir.
Bil Bakalım Bu Nedir? – Kari Çağatay
Redhouse Yayınevi, 1985? İstanbul
Dört-beş yaş grubu için hazırlanmış olanlarda ise
metin önem kazanmaya başlamıştır. Konu basittir
ancak bir hikaye özelliği taşımaktadır. Bu yaş için
hazırlanmış resimli kitaplarda metin kısa, ciltleme
sağlam olmalıdır.
Altı-yedi yaş grubu için hazırlanmış olan resimli
kitaplar ise kavram ve dil yönünden öncekilere
göre daha gelişmiş hikaye veya masallar içerirler.
Çocuğun dikkat süresi uzadığından uzun kitapları
bile kısım kısım dinleyebilirler. Konu mutlaka bir
tema içerir, hareketlidir. Karakterler; çocuklar,
yetişkinler, gerçek ya da kişilik verilmiş hayvanlar,
makineler ya da eşyalar olabilir. Sonuç mutlaka
başarı ile bitmelidir.
Dürüstlük ve Konfüçyus, - Nilüfer Kahveci ve Sonnur Işıtan,
Resimleyen: Elif Ergen, ODTÜ Uygulamalı Etik Araştırmaları Merkezi, Ankara, 2006
Resimli kitaplarda resimlendirme çok
önemlidir. Çünkü okul öncesi çağı çocuğu,
kitabı resimle değerlendireceğinden, resimlerin
pastel renkte ve öyküyü anlatacak güçte olması
gerekir. Resim mutlaka ait olduğu metnin
yanında yer almalıdır.
Tavşan Peter’in Maceraları isimli kitap dizisi
Beatrix Potter tarafından 1902-1930 yılları
arasında İngiltere’de yazılıp resimlenmiştir.
The Tale of the Flopsy Bunnies – Beatrix Potter, 1909, England
Yüzyıllarca Divan Edebiyatı ve Halk Edebiyatı
olarak iki ana kaynaktan beslenen köklü edebiyat
geleneğimizde genel olarak çocuklara yer
verilmemiştir.
Dünyada çocuk haklarının önem kazanması,
çocukla ilgili diğer alanlarda olduğu gibi çocuk
kitapları alanında da gelişmeye yol açmıştır.
Batıda çocuk edebiyatı ninni ve masallarla
başlamıştır ancak bu masallar büyükler içindi.
1697 yılında Fransa’da Charles Perrault halkın
ağzında dolaşan masalları toplayıp kısaltarak
çocuklar için bastırmıştır. Bunlar daha sonra
İngiltere ve Almanya’da basılmıştır (Kül Kedisi,
Parmak Çocuk, Kırmızı Başlıklı Kız, Çizmeli Kedi,
Uyuyan Güzel...).
Yani, çocuk kitaplarında gelişme 19. yy’a kadar
çok yavaş olmuştur denilebilir.
20. yy’da ise her tür çocuk kitabı gelişmiştir, ör:
fen kitabı, müracaat eseri, resimli kitap,
biografi, masal, çizgi roman gibi.
Çocuklar için yapılan yayınların sayısı ülkelerin
gelişmişlik düzeyinin göstergesi olabilir.
Okuma yazma sorunlarını azaltmış ülkelerdeki
çocuk kitabı sayısı diğer ülkelerden daha
fazladır.
Yurdumuzda çocuklar için kitap hazırlanması konusu
ancak Tanzimat döneminde (1839-1876) ele alınmıştır.
Yazılı çocuk edebiyatının gelişmesine kadar; bütün dünya
çocukları gibi Türk çocukları da tekerlemeler, bilmeceler,
masallar, efsaneler, destanlar gibi sözlü edebiyat
ürünlerinden yararlanmışlar bu arada Nasrettin Hoca
fıkralarını da dinlemişlerdir. XIX. yüzyıldan önce çocukla
ilgili olarak basılmış “Hayriyye” ve “Lütfiyye” dil ve anlatım
bakımından çocukların anlayabileceği düzeyde değildir.
Tanzimat döneminde dünya çocuk klasiklerinin Türkçe’ye
çevrilmesine başlanmıştır.
Bu alanda çok yönlü ve yoğun ürünler ise İkinci Meşrutiyet
(1908-1923) döneminde görülür. Bu dönemde, eğitimci Satı
Bey ve onun çağrısına uyan şairlerimiz bilinçli olarak
çocuk edebiyatımızın temellerini atmışlardır.
1928 yılında yeni Türk harflerinin kabulü ile
başlayan okuma-yazma seferberliği basın-yayın
alanını da olumlu etkilemiştir. Bir yandan genç
yazarların kitapları basılırken bir yandan da
eskiden basılmış eserler yeni harflerle tekrar
basılmıştır. 1928-1935 döneminde alfabe ve okuma
kitabı türünden yapıtlar ortaya çıkmıştır.
1930’lardan sonra tanınmış ozan ve yazarlarımızın
çocuklar için yazmaya başlamaları, çocuk
edebiyatımız için büyük bir kazanç olmuştur. Bu
alandaki gelişme 1950’den sonra daha da artmış,
bu dönemde; Kurtuluş Savaşımız, Cumhuriyetin
önemi, fakirlik-zenginlik gibi konular çocuk öykü
ve romanlarının merkezini oluşturmuştur.
1940’dan sonra bazı yazarlarımızın masal ve
halk öykülerimizi çocuklar için derleyip
yeniden yazdığı görülür (Dede Korkut Masalları
gibi, Eflatun C. Güney). Bu eserler genç
nesillere masal zevkinin aşılanmasında önemli
yere sahiptir.
1948-49 yıllarında tanınmış şairimiz Orhan Veli
Kanık’ın şiir diline uyarladığı La Fontaine
Masalları ile Nasrettin Hoca Hikayeleri çocuk
edebiyatımız yönünden önemli eserlerdir.
1960’dan sonra çocuğa yönelik şiir, roman ve
öykü kitapları sayısında artış görülür. Yayınevleri
artık çocuk kitaplarına önem verirler. Türk Dil
Kurumu, Kültür Bakanlığı, Doğan Kardeş Yayınları
yarışmalar düzenlerler. 1973-74 yıllarında Arkın
Yayınevinin çeşitli dallarda açtığı çocuk edebiyatı
yarışmaları alana canlılık getirir. Bu canlılık çocuk
edebiyatı sorunlarını da gündeme oturtur. Çocuk
yayınlarının nitelikleri, çizgi romanların özellikleri,
çocuk ve toplumsal sorunlar üzerinde tartışmalar
yapılır. 1970’den sonra çocuk yazını, roman, öykü,
masal, resimli kitap, şiir türünde büyük bir gelişme
başlamış, kitapların sayıca çoğaldığı, fiziksel ve
içerik özellikleri yönünde de zenginleştiği
görülmüştür (Şenalp, Şan 1981).
Küçük İspanyol Kızı Maria – Dost Yayınevi, 1960, Ankara
Çing Ling ile Ting Ling, Dost Çocuk Yayınları, 1961, Ankara
Aynı yıllarda, gelişmiş ülkelerdeki çocuk kitabı
sayısının bizden çok, ayrıca fiziksel, içerik,
resimleme özellikleri yönünden de bizden çok
daha iyi durumda olduğu görülür.
My Puppy – Patsy Scarry / Eloise Wilkin, Golden Press, New York, 1955
I’m a Bunny – Richard Scarry / Ole Risom, Golden Press, New York, 1963
Selim ile Susanne – Ursula Kirchberg, Ellerman, 1978, Germany
Canavarlar Ülkesinin Kralı – Maurice Sendak, Redhouse Yayınevi, 1985,
İstanbul (1964 Caldecott ödülü)
Bu arada 1964 yılında Amerikan Bord Neşriyat
Dairesi İstanbul’da otuz kadar çeviri resimli kitap
yayımlamıştır. “Uykucu Sami”, “Önce Emek Sonra
Dilek” gibi.
1967 yılında çeviri “Ayşegül” kitaplarının
basılmasıyla büyük boy, sayfanın ortalama ¾’ünün
resime ayrıldığı renkli resimli kitap basma fikri
Türkiye’ye de girmiştir. Okul öncesi ve ilkokulun ilk
yıllarındaki çocuklara hitap eden bu kitaplar
piyasada önemli bir boşluğu doldurmuştur.
Ayşegül dizisi piyasaya girmiş ancak, yayımcıların
çocuk kitapları alanını iyi tanımamaları ve editörlük
sisteminin olmayışı nedeni ile her zaman iyi kitaplar
basılamamış, basılanlarda ise dil, resim, baskı
hataları görülmüştür (ör: “Küçük Kowboy” gibi)
Önce Emek Sonra Dilek – Elsa Beskow, Amerikan Bord Neşriyat Dairesi,
İstanbul, 1960
1974 yılında ressam ve yazar Can Göknil okul
öncesi çocuklarına hitap eden ilk resimli çocuk
kitabımız diyebileceğimiz “Kirpi Masalı” isimli
eserini yayımlamıştır.
Daha sonra 1979 yılında ressam ve yazar Serpil
Ural “Top Tavşan” adlı resimli kitabını
yayımlamıştır.
Kirpi Masalı – Can Göknil, Redhouse Yayınevi, İstanbul, 1974
Top Tavşan – Serpil Ural, Redhouse Yayınevi, İstanbul, 1979
1979 yılının Unesco tarafından Dünya Çocuk Yılı
ilan edilmesi bu alandaki yayın ve etkinlikleri
genişletmiş, çeşitli yayımevleri çocuk
yayımlarına yönelmişlerdir. Böylelikle kitap
sayısı ve kalitesi zenginleşmiştir. Ruhsar Barım,
Gülçin Alpöge, Fatih Erdoğan, Şükran Oğuzkan
gibi çocuk kitapları alanında eğitim almış
yazarlar resimli kitap yazmış ve resimlemişlerdir.
Bazı yayınevleri de gelen talepler doğrultusunda
ressam-yazar işbirliği kurulmasına dikkat etmeye
başlamıştır.
Üç Küçük Tombul Bulut – Ruhsar Barım Belen, YKB Yayınları, İstanbul, 1978
Anneme Neler Oluyor? – Özlem Mumcuoğlu / Huban Korman,
Mavi Bulut Yayınları, İstanbul, 1995
Ülkemizde çocuk yayınlarının ayrı bir uzmanlık dalı haline
gelmesi, çocuk kitabevleri, çocuk kütüphaneleri, çocuk
kitabı fuarlarının, çocuklara yönelik yayın yapan
yayımevlerinin açılıp, sayısının artması çocuklara daha iyi
kitaplar iletilmesini sağlamak açısından olumlu
gelişmelerdir. Bugün Zeynep Bassa, Aytül Akal, Ayla
Çınaroğlu, Feridun Oral, Behiç-Sevim Ak, Ümit Öğmel
başarılı resimli çocuk kitabı yazarlarımızdandır. Ülkemizde
resimli kitaplar çoğunlukla özel sektörce yayımlanmaktadır.
Olumlu örneklerin yanında çoğu yayımevleri içerik,
resimleme ve fiziksel özellikler yönünden olumsuz örnekler
yayımlamaya devam etmektedirler. Bu kitaplar bilgi verici,
estetik, ve eğlendirici olmaktan uzak olduğu gibi çocuğun
yaratıcı hayal gücüne de hiçbir katkıda bulunmazlar.
Genelde konuyla ilgili bilgisi olmayan yayınevi yöneticileri
tarafından ticari amaçla piyasaya sürülürler, edebi tarafları
da yoktur, dolayısı ile çocuğa okuma alışkanlığı ve kitap
sevgisi verecek güce sahip değillerdir.
Bir Başa Tek Göz Yeter – Zekai Eryalaz, Kandil Yayınları, Ankara, 1984
Canavar Karınca – Muzaffer Örkçüoğlu, Örkçüoğlu Yayınları, Ankara, 1974
Saçımı Kestirmem – Zeynep Bassa, Kültür Bakanlığı Çocuk Kitapları,
Ankara, 2001
Babaannemin Gözü Ağrıdı – Ayla Çınaroğlu / Ayşin Eroğlu,
Uçanbalık Yayınları, İstanbul, 2006
Kirpi ile Kestane – Feridun Oral, Redhouse Yayınevi, İstanbul, 1990
Önceki yıllarda Kültür Bakanlığı, şimdi ise Milli
Eğitim Bakanlığı’nın “Yayımlar Dairesi” çocuk
kitapları yayımlamış ve yayımlamaktadırlar.
Uzun yıllar yayımevleri daha ucuza mal olduğu
için çeviri kitapları basmışlar ve hala da basmaya
devam etmektedirler. Bu durum da resimli çocuk
kitabı yazan ve resimleyenlerin alandan uzak
kalmasına neden olmuştur. İstenilmeyen
özelliklere sahip bu kitaplar ucuz olduklarından
ve anne-babaların alandaki bilgi eksikliğinden
dolayı bol miktarda satılmaktadırlar.
Yurdunu Seven Çocuk – Serpil Ural, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1993
İlk Başbakan – Serpil Ural, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1994
1974-1993 arası Türkiye’de çıkan resimli
kitapları incelediğimiz çalışmada (Çakmak,
Gönen 1994) resimli çocuk kitaplarının yıllarla
doğru orantılı olarak sayıca arttığı, fiziksel
özelliklerinin ise genelde istenilen düzeyde
artmadığı görülmüştür. Kitapların genelde
gerçekçi resimlere sahip olduğu bulunmuştur.
1970-1993 arasında basılmış Türkçe ve İngilizce
resimli öykü kitaplarının konu yönünden incelendiği
çalışmada ise (Uzmen, 1993); Türk resimli çocuk
kitaplarının 1. sırada “sosyal ilişkiler”, 2. sırada “doğa-
çevre”, 3. sırada “ben” konusu üzerine yazıldığını,
İngilizce resimli çocuk kitaplarının ise; 1. sırada “ben”,
sonra “sosyal ilişkiler”, 3. sırada ise “hayvanlar”
konuları üzerine yoğunlaştığını bulmuştur. Türk
resimli çocuk kitapları “ölüm”, “doğum”, “hastalıklar”,
“din-tanrı” gibi konuları çocukların yaş, gelişim
düzeyi, ilgi ve ihtiyacına göre incelememektedir. Bu da
çocuklar üzerinde olumsuz etkilere sebep olmaktadır.
“Cinsiyet”, dünya ülkeleri” ile ilgili kitaplar çeviridir.
Türk resimli çocuk kitaplarında; ev, makineler,
taşımacılık, iletişim, zaman, doğum, ölüm, kutlamalar
gibi konuların yeterince işlenmediği bulunmuştur.
Tüm bu anlatılanlar doğrultusunda etik
değerler ve Cumhuriyet’in Türk toplumu için
önemini anlatan resimli kitapların basılmasına
bilhassa yeniden ağırlık verilmelidir.
Ayrıca (Tuncer, 2000) 1982-1996 yılları arasında
yaptığı çalışmada çocuk kitaplarının basımında
ilk dört sırayı zaman zaman yer değiştirmekle
birlikte “resimli kitap”, “roman”, “hikaye” ve
“masal” türlerinin oluşturduğunu belirtmiştir.
Bunlar basılı eserlerin %80’ini oluştururken
“biyografi”, “fen kitabı” gibi türlerde çok az
esere rastlanmaktadır, demiştir.
Çocuklara yönelik e-kitaplar da son yıllarda oldukça
yaygınlaşmıştır. Çağımızın teknoloji ve bilgisayar çağı
olduğu, çocukların da bilgisayarı ve bilgisayar
oyunlarını çok sevdiği düşünüldüğünde çocuklar için
hazırlanan e-kitapların bu kitle tarafından yoğun bir
kullanım görebileceği tahmin edilmektedir.
E-kitap (elektronik kitap, dijital kitap) dijital ortamda
üretilmiş metin ve görüntülerden oluşan ve bilgisayar
veya diğer dijital medya araçları aracılığıyla
okunabilen kitaptır. Çoğu e-kitap halihazırda basılı
kitapların elektronik versiyonu olduğu halde sadece
e-kitap olarak oluşturulanlar da son yıllarda hızla
artmaktadır. E-kitaplar satın alınabilir, ödünç alınabilir,
internetten indirilebilir ve hemen kullanılabilir.
Ağustos 2009 tarihi itibariyle dünyada 2 milyon
civarında bedava e-kitap bulunmaktadır.
Son yıllarda, Türkiye’de çocuklara yönelik e-kitaplar
yayınevleri tarafından üretilmeye başlanmış ve kitapçılarda
çocuklara yönelik bu tür kitaplara daha çok rastlanır
olmuştur. İnternetin en bilinen kitap satıcılarından
www.idefix.com’da çocuk kategorisinde 55 e-kitap
mevcuttur. Bu e-kitaplar masallar, hikayeler, şiirler,
okulöncesi çocuklara yönelik boyama kitapları, oyuncak
kitaplar ve beceri geliştirmeye yönelik kitaplardan
oluşmaktadır. İnternetten satış yapan diğer sitelerde de
çocuklara yönelik elektronik etkinlik kitapları yer almaya
başlamıştır.
Sonuç olarak okulöncesi Türk çocuk edebiyatı son 20 yılda
nicelik ve nitelik yönünden oldukça gelişmiş, çocuk
edebiyatı konusundaki bilimsel araştırmalar artmıştır.
Ancak anne-baba ve hizmet içi öğretmen eğitimi ihmal
edilmemeli, çocuğun kitap sevgisi kazanmasında onların
rol model oldukları unutulmamalıdır.
KAYNAKLAR
Çakmak, Havise (1994), “1974-93 Yılları Arasında Türkçe Basılmış
Resimli Öykü Kitaplarının Resimlendirilme ve Fiziksel Özellikler
Yönünden İncelenmesi”, Bilim Uzmanlığı Tezi, Hacettepe
Üniversitesi Çocuk Sağlığı ve Eğitimi Programı, Ankara.
Uzmen, Selay (1993), “1970-93 Yılları Arasında Basılmış Türkçe ve
İngilizce Resimli Hikaye Kitaplarının Konu Yönünden İncelenmesi”,
Bilim Uzmanlığı Tezi, Hacettepe Üniversitesi Çocuk Sağlığı ve
Eğitimi Programı, Ankara.
Gönen, Mübeccel (1988), “Anaokuluna Giden 4-5 Yaş Çocuklarına
Resimli Kitaplarla Yapılan Eğitimin Dil Gelişimine Etkisinin
İncelenmesi”, Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Çocuk Sağlığı
ve Eğitimi Programı, Ankara.
Gönen, Mübeccel (1993), Anaokulu Öğretmenlerinin Beş ve Altı Yaş
Çocukları İçin Kullandıkları Masal ve Hikaye Kitaplarının
Niteliklerinin İncelenmesi. Türk Kütüphaneciliği Dergisi, S:2, 56-58.
Şenalp, L. ve A. Şan (1981), “Çocuk Yılında Çocuk Kitapları”, Onur
Basımevi, İstanbul.
Tuncer, N. (2000), “Cumhuriyetin 75. Yılında Çocuk Yayınlarımızın
Durumu”, Bilgi Dünyası, 1, 1, 133-142.
Neydim, N. (2003), “Çocuk ve Gençlik edebiyatı Tarihine
Sosyolojik Değişimler Açısından Genel Bir Bakış”, Çoluk Çocuk,
Şubat, 30-31.
Ed. Şirin, M.R. (1994), “99 Soruda Çocuk Edebiyatı”, Çocuk Vakfı
Yay., İstanbul.
Raidman, L. (1998), “Reading Reform in the United States”,
Bookbird, 36, 4, 47-50.
Orta Asya Okuma Yazma Forumu (1999), Anne Çocuk Eğitim Vakfı
Haber Bülteni (AÇEV), 17, 6.