Türkçede “Çeviri”yle İlgili Terim ve Kavramlara Tarihsel Bir...

Türkçede “Çeviri”yle İlgili Terim ve

Kavramlara Tarihsel Bir Bakış

Yrd. Doç. Dr. Cemal Demircioğlu

Okan Üniversitesi, Çeviribilim Bölümü [email protected]

http://personals.okan.edu.tr/cemal.demircioglu

Boğaziçi Üniversitesi Çeviribilim Bölümü Semineri

16 Kasım 2011

Temel bir soru:

Bugün “çeviri”den ne anladığımız ile geçmişte anlaşılan aynı şey miydi?

►Çeviri, kültüre ve zamana bağlı bir kavramdır (Paker 2002, 2004; Demircioğlu 2005).

►Kavramların kapsadıkları anlam alanları ile o kavramın işaret ettiği işlev(ler), zamanla değişebilir; kaymalar gösterebilir.

►Kültürümüzün geçmişteki çeviri etkinliği ve uygulamalarına, bugünün çeviri kavramı ve tanım(lar)ından bakarak değil, onları, üretildikleri zamanın çeviri kavram(lar)ı, anlayışları ve beklentilerini yeniden kurgulayarak değerlendirmek gerekir (Demircioğlu 2005, 2006).

Türkçe’de Çeviriyle İlgili Terim ve Kavramlara Tarihsel Bir Bakış

Temel bir soru:

Bugün “çeviri”den ne anladığımız ile

geçmişte anlaşılan aynı şey miydi?

O kültürde, o dönemde düzenli

davranışlar olarak karşımıza

çıkan “norm”ları çalışırız (Toury

1995)

Çeviri üzerine

söylemler

Çeviri

uygulamaları

Çeviri

örtüşmeyebilir


Temel bir soru:

Bugün “çeviri”den ne anladığımız ile

geçmişte anlaşılan aynı şey miydi?

Günümüz Geçmiş

Çeviride gözlemlenen düzenli davranışlar

değişim

Terim ve kavramlar

değişim


Göktürk

Dönemi

6-8.yy

Uygur T.

8-13.yy

Eski Türkçe

Karahanlı T.

11-12. yy

Arapça

Farsça

Harezm T

12-13. yy

Çağatay T.

13-15.yy

Doğu Türkçesi

Eski Anadolu T.

13-15.yy

Osmanlı T.

15-20.yy

Türkiye Türkçesi

1923-

Batı Türkçesi

D B

K

G

Oğuz

Kıpçak Sibirya

Uygur

Turkish from the Pre-Ottoman to Ottoman Periods

Akalın, Mehmet (1988) Tarihi Türk Şiveleri, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü; “Türk Dili”

İslam Ansiklopedisi, MEB.

Johanson, Lars (1998) The Turkic Languages, London: Routledge.


Göktürk

Dönemi

6-8.yy

Uygur T.

8-13.yy

Sanskritçe

Toharca

Sogdca

Çince

Tibetçe

Pehlevice

Eski Türkçe

Doğu Türkçesinde “Çeviri”yi tanımlamak: Uygur Türkçesi


Uygur dizgesi

Turfan ve Tarim bölgesi (Toharlar, Sakalar, Hintliler, Çinliler)

(Budizm, Maniheizm, Hristiyanlık)

Toharca Mani dinine ait parçalar

Budizm’e ait parçalar

Sanskritçe (Hintçe)

Budizm’e ait parçalar

Sakaca

Maytrisimit Körünç Nom Bitig

(Bud.) (8. yy sonu – 9. yy)

Eserin türü:

Nataka (Toh.)

Körünç (Uyg.)

Çince (Tavgaç dili)

(10.-11.yy)

Altun Yaruk

Bişbalıklı Şinku Seli

Tutung

(Bud.) (10.yy)

Altun Yaruk: Uygurların çeviri stratejilerine ışık tutan önemli bir eser.

İkilemeler (sinonim kompozitum): “xyz [yani] abc”

örn.: nom (Soğ.) bitig (Uyg.); bur (Çin.) kan (uyg.); ilig (Uyg.) kan (Uyg.)

Tekin, Şinasi (1995) “Eski Türklerde Tercüme Faaliyetleri”: an inaugural paper presented in the Ph.D.

seminars arranged by Saliha Paker in 1995 on “History of Translation in Ottoman/Turkish Society”,

Department of Translation and Interpreting, Boğaziçi University (unpublished).

Doğu Türkçesinde “Çeviri”yi tanımlamak: Uygur Türkçesi


Maytrisimit Körünç Nom Bitig (Bud.) (8.yy sonu veya 9. yy?) Toh. - Uyg. Tekin, Şinasi (1995) “Eski Türklerde Tercüme Faaliyetleri”.

Eserin Ketebe kaydından:

“Aryaçintri Bodhisattva Kşi Açarı Enetkek tilintin Tohrı tilince

yaratmış, Pratnarakşiti Açari Tohrı tilintin Türk tilince evirmiş

Maytrisimit nom bitig”.

(Aryaçintri Bodhisattva Kşi Açarı created it in Tohri from Sanskrit, and

Pratnarakşiti Açari translated it into Turkish from Tohri)

An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Sir Gerard Clauson (1972)

Uyg.:

“enetkek tılıntın tavğaç tılınça evirmiş”

(s/he translated from Sanskrit into Chinese) (Clauson 1972: 14).

“tavğaç tılıntın ikileyu türk tılınça axtarmış” (in the second place translated it from Chinese into Turkish) (Clauson 1972: 81).


Doğu Türkçesinde (Uygurca) “Çeviri”yi tanımlamak

Mensur eserlerin “paratext”lerinde “Çeviri”:

8 – 13. yüzyıllar

evirmek

(tevürmek)

aktarmak

(axtarmak)

yaratmak

“Çeviri”

Küçük Asya’da Türkçenin “kültürlerarası örtüşük alanı” (Pym 1998; Paker 1998)

Farsça

Türkçe

Arapça

Grekçe

(Bizans İmp.)

Süryanice

Grekçe


http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Anatolia_composite_NASA.png&filetimestamp=20050106193622

Batı Türkçesinde “Çeviri”yi tanımlamak: EAT ve sonrası

Mensur eserlerin paratext’lerindeki bulgular:

Çeviri: Döndermek (14, 15, 16. yy’lar)

Kısas-ı Enbiya (14.yy)

“...kitabın Tâzi dilinden Türk diline döndürem”

(Let me translate the book from Arabic into Turkish) (TTS 1965, vol. 1: 1238).

Tezkiretü’l-Evliya [Tercümesi] (14. yy)

“Kısas-il-Enbiya kitabın Arap dilinden Türki diline döndürdüğümden sonra

ben zaife işaret olundu kim Tezkiret-ül-Evliya kitabın dahi Farisi dilinden

Türkiye döndürdüm”

(After I translated Kısas-il-Enbiya from Arabic into Turkish, it was suggested that I, a

humble man, translate Tezkiret-ül-Evliya from Persian into Turkish.) (1965, vol. 1:

1238).

Cevahirü’l-Ahbar (15 -16. yy)

“Arabiden Türkîye döndermeklik Resûl Aleyhisselâmın işaretiyle olundu

(Its translation from Arabic into Turkish was done in the sign of the prophet)

(T.Tarama Söz. 1965, vol. 2: 1238).



Çeviri: Nakl, Terceme/tercüme (14, 15. yy’lar)

Marzubân-nâme [Tercümesi] (14.yy) (Şeyhoğlu Mustafa, Germiyanoğlu Beyliği,

Farsça – Türkçe, Süleyman Şah’ın isteğiyle)

“Parsî kitâblardan ki pâdişâhlar içün idüb-dururlar ve bu kitâbdan yig kitâb

görmedüm. Her çend Kelîle meşhûr ve mukaddemdür, lîkin himmet ve

fâ’ide bunda artukdur; ammâ ibâret derin, degme kişi andan fâ’ide dutmaz,

pes bu za’îf revâ görmedüm kim bu nâzânî (?) fâ’idelerden bu zemâne

pâzişâhları mahrûm kala. Pes ol müşkilliginden Türkî diline nakl eyledüm ki

fâ’idesi dükeline irişe.” (Korkmaz 1973: 71)

Tarih-i İbn-i Kesîr [Tercümesi] (15. yy başı) (Mahmud-ı Şirvani, Osmanlı Beyliği

(Sultan II. Murat, Arapça – Türkçe)

“Lâkin merhamet-i ‘âmmesinden ve şafakat-ı şâmilesinden emr itdi kim

Türkî diline tercüme olına… Pes emr-i şerîfe imtisal idüp mümkin oldukça

ahzar-ı ‘ibârat-ıla tercüme olundı.” (Yelten 1998: 125).



Çeviri: Tasnif (14, 15. yy’lar)

Kitab-ı Güzide (14.yy) (Muhammed bin Bali, Harezm Türkçesi – Eski Anadolu Türkçesi; lehçeler arası çeviri)

“Sakim ibaretlerden sarîh ve fasîh ve rûşen türkiceye dönderdüm…

ümiddür kim tasnif ideni ve bu ibareti tagyir ideni unutmayalar kim mutâlaasından hidâyet ve kerâmet bulalar” (Tekin 2000: 167)

Gülistan (15. yy) (Mahmûd bin Kâdî-i Manyâs, muhtasar mensur terceme, Farsça – Türkçe)

“… bir Gülistan tasnîf idem ki, bâd-ı hazân anun varakına el uzatmaya ve gerdiş-i zamâne anun ‘ıyş-ı rebî΄in mübeddel kılmaya (Özkan1993: 4a-7) … Beytler ki her hikâyetün münâsebeti-le Hoca Sa´dî getürmişdür, fikr itdüm ki ber vech-ile tercüme idem. Gördüm ki Türkî dili galîz dildür, ebyât-ı ‘Acem katında bârid düşer, nesr vechi-le tercüme kılmagı evlî gördüm” (Özkan 1993: 5b-8)



Çeviri: Tasnif (14, 15. yy’lar) TEZ: Tasnif çeviri yollu metin üretiminin [o dönemlerde “telif” veya “terceme” olarak

sunulan] önemli bir kavramı ve uygulamasıdır.

Kenzü’l-Küberâ ve Mehekkü’l-Ulemâ (14.yy sonu) (Şeyhoğlu Mustafa, Germiyan Beyliği)

“Mütâla’a kılanlar bileler ki bu kitâb egerçi Türk Dili’nce te‘lifdür ve illâ garîb tasnîfdür. Zînhâr ma‘rifet ‘âşıkları… bu surete ikrâh-ıla nazar bırakmayalar” (Yavuz 1991: 150)

*Bu eserin, Necmeddin Razi’nin Mirsadü’l-İbad’ı (Farsça) ile çevrimsel ilişkisi bulunuğu ileri sürülüyor (Çetin Varlık 1979: 547; Orhan Şaik Gökyay 1979: 37-51)

Cevher-name (15. yy başları) (Muhammed b. Mahmûd-ı Şirvânî, Aydınoğlu Beyliği)

“Bende bir ‘arabî cevher-nâme-ı kitâb vardur, dilerüz sizden ol kitâbı bizüm-içün türkîye döndüresiz”

“Bir kaç kerre bunun bigi kitâb yazmaga ikdâm itdüm, yine ‘avârız mâni’ oldu. Lîkin ol tatvîlât ve tekrârlar ve fâyidesüz hikâyetler kim asılda var-ıdı, cemî’sin tarh idüp giderdüm, yirine mu’teber kitâblardan ve bu kitâbumuza envâ’-ı fevâyide ve letâyif derc itdüm” (Argunşah 1999: 13-14).




Mensur eserlerin “paratext”lerinde “Çeviri”:


döndermek tercüme olunmak / itmek / kılmak

tasnif itmek nakl eylemek

“Çeviri”



Nazm nakl eylemek “Çeviri”

Be-tazmin getürmek

Mütercem itmek Rumi libası geymek

Türki suretinde söylemek

Türkiye dönmek

Türkiye getürmek

Türkice şerh eylemek

Türkçe nazm inşa eylemek

Türkçe kılmak

Arap dilinden ihraç itmek

Diba-yı Rumi giyürmek

Türkice dibac giyürmek

Manzum eserlerin (“Mesnevi”ler) “paratext”lerinde “Çeviri”:




Manzum – Mensur eserlerin “paratext”lerinde “Çeviri”:


Nazm nakl eylemek “Çeviri”

Be-tazmin getürmek

Mütercem itmek Rumi libası geymek

Türki suretinde söylemek

Türkiye dönmek

Türkiye getürmek

Türkice şerh eylemek

Türkçe nazm inşa eylemek

Türkçe kılmak

Arap dilinden ihraç itmek

Diba-yı Rumi giyürmek

Türkice dibac giyürmek

döndermek

tercüme olunmak/itmek/kılmak

nakl eylemek

tasnif itmek



Sözlüklerde “Çeviri”:

18. – 19. yüzyıllar

Vankulu Lügati, Mehmed Vani Efendi (Cevherî’s Arabic dictionary, el-Sihah)

“ala-vezn el-derceme bir kelamı lisan-ı aherle tefsir etmek”

(1755-1756: 408)

El-Okyanûs el-basît fi tercemeti’l-kâmûs el-muhît, Mütercim Asım (Ebu Tahir

Muhammed b. Yakub Firuzabadi)

“dehrece vezninde bir lisanı âheriyle tefsir ve beyan eylemek

manasındadır” (1817-1818)





Vankulu Lügati, Mehmed Vani Efendi (Cevherî’s Arabic dictionary, el-Sihah)

“ala-vezn el-derceme bir kelamı lisan-ı aherle tefsir etmek”

(1755-1756: 408)

El-Okyanûs el-basît fi tercemeti’l-kâmûs el-muhît, Mütercim Asım (Ebu Tahir

Muhammed b. Yakub Firuzabadi)

“dehrece vezninde bir lisanı âheriyle tefsir ve beyan eylemek

manasındadır” (1817-1818)

Arapça’dan Osmanlıca’ya tercüme edilen sözlüklerde:



18. – 19. yüzyıllar Osmanlıca sözlüklerde:

Kâmus-ı Türkî, Şemseddin Sami

“bir lisandan diğer bir lisana çevirme; nakl. Harfiyyen terceme: Hiçbir

kelimesini bırakmaksızın. Mealen terceme: Yalnız mealini alıp, diğer

tabiratla ifade” (1899-1900 : 395)

Lügat-i Ebüzziya, Ebüzziya Tevfik

“bir lisanı aheriyle tefsir ve beyan etmek; bir lisandan aher lisana nakl

olunan makal ve meal.” (1888-1889: 319)

Kâmus-ı Osmânî, Mehmed Salahi

“bir lisanı diğer lisan ile beyan etmek; bir lisana ait kelam ve makali

âher lisana nakl” (1895-1896: 66, vol. II)

İlaveli Müntehabat-ı Lügat-ı Osmaniye, Hüseyin Hüsnü

“kelimenin mealini diğer lisan üzere ifade etmek” (1880-1881: 121).





çevirme

“Çeviri” beyan

nakl

tefsir ve beyan etmek

diğer tabiratla ifade

ifade etmek

tefsir etmek

nakl eylemek

tefsir ve beyan eylemek

bir mevzie iletmek

aher yere geçirmek

terceme / tercüme

başka lisana çevirme

tebdil etmek suretini çıkarmak



İç kapak, önsöz, başlıklarda… “Çeviri”: 19. yüzyıl

Galatât-ı Terceme, Kemal Paşazade Saîd, 1888-1889, 2nd Notebook.

“Terceme demek ‘harf zarfest ve meâni hemçü âb’ [harf kılıftır ve mana su gibidir]

medlulunca âb makamında olan manayı, bir lisanın elfazı tarafından diğer lisanın

zurûf-ı elfâzına nakl etmek demek olup tecviz olunan tezyinât, zarf-ı cedidin suyı

bozması ihtimaline mebnî muhafazaten bazı eczâ-yı kimyevîye katmak kabilindendir.”

Müntehabat-ı Teracim-i Meşahir, (Kemal Paşazade Saîd) içinde İbrahim Fehim and

İsmail Hakkı 1889-1890: 3.

“Suver-i gunagun ile arz-ı cemal-i kemal edegelen terakkiyat-ı garbiyeyi bize nakl ve

isal eden şey tercemedir. Darbe-i eyd-i sütunları bir zamanlar cihanı lerzenak eyleyen

bahadıran-ı asakirimizi maarif-i cedide-i askeriye ile arayişyab-ı celal eden şey

tercemedir. Tarik-i maarifperveride tay-yı mesafat ettirerek yevmen-fi-yevmen esbab-ı

temeddünümüzü istikmal eden şey tercemedir. Zuhurat-ı yevmiyeden halkımızı

külliyevmin haberdar eyleyen, telgrafları lisanımıza nakl ile umuma malumat istihsal

eden şey tercemedir. Ulum ve fünun-ı hazıranın vesait-i tatbikiyesini mülkümüze

tamim ile şu’bat-ı umur-ı devlet ve memlekette ıslah-ı ahval eden şey tercemedir.

Gazetelerin havadis ve mebahisi yüzde doksan nisbetinde mahsul-ı himem-i

mütercemin olup halkımızı siyasiyat ve ilmiyat ve fenniyata meyyal eden şey

tercemedir.”




Üç Yüzlü Bir Karı, mütercimler Ahmed Midhat, Ebüzziya Tevfik (1877) [La Femme

aux troix jupons, Paul de Kock]

“Bu hikâye, müellifin bu isimdeki hikâyesinin harfiyyen tercümesi değildir. Çünkü

lisan aşina olanlar bunun muhal derecesinde müşkil olduğunu teslim ile beraber

harfiyyen edilen tercümede --bahusus bir lisana mahsus her türlü şiveyi başka bir

lisana naklde eskisindeki gibi-- letafet olamayacağını dahi itirafa mecbur olmaları

tabiidir.

Mealen dahi tercüme etmedik. Çünkü Pol dö Kok’un eserinde olan letafeti, rumuzu,

nukatı Paris’te yaşamış olanlardan maadası çok temyiz edemez. Binaenaleyh biz

hikâyenin hükmünü Türkçe yeniden kaleme aldık. Aczimizi itiraf ederiz. Dava

eylemekte selahiyetimizi kâil olduğumuz maharet aza-yı vak’anın tavır ve mişvarlarını

asla bozmayıp ebna-yı beşerde renk renk cilveger olan tecelliyat-ı fıtratı bu hikâyenin

dairesini ... Pol dö Kok’un göstermek istediği yolda gösterebilişimizden ibarettir.”




Nedamet Mi? Heyhat!, muktebes roman Ahmed Midhat (1888-1889) [L’Aventuriere,

Guillaume Victor Emile Auiger]

Ya ne kadar hikemiyâne! ne derecelerde ibret-bahş bir hikâye… Şunun tercümesi

hevesine düştük. Fakat tercüme hususundaki mesleğimiz de kârilerimizin malûmudur

ya?...Fransızca bir cümleyi bir kelâmı hatta bir sahifeyi okuruz. Ne anlar isek onu

müstakillen yani yeniden Osmanlıca yazarız. İşte bunun için bizim tercümelerimiz

resen Osmanlıca yazılmış gibi olur. Haydi Emil Öjye’nin Serseri’sini de böyle tercüme

edelim.

Haydut Montari, Ahmed Midhat (1887-1888) [Simon et Marie, ST Author?]

“Biz ki gah Aleksandır Düma’ya gah oğluna gah Oktav Föyye’ye gah Rişburg gah

Gaboryö hatta Pol dö Kok’a varıncaya kadar birçok Avrupalı eazıma peyrev ola ola ve

eserlerini gah tercüme ve gah tanzir ede ede romancılık sanatındaki çalışkanlığımızı

karilerimiz efendilerimize epeyce beğendirmişiz.



Çeviri stratejileri, işlevler ve metin türleri bağlamında “Çeviri” kavramının yapısı

Muhavere

(conversation / dialogue)

“Çeviri”

Hulasa (summary)

Taklid (imitation)

Nakl (conveying) tanzir (emulation)

Müsterak (stolen)

İktibas (borrowing)

Tahvil (conversion)

Şerh ve tefsir

(commentary and exegesis)

İzah (explanation)

tasvir (description)

haşiye (annotation)

aynen (literal)

serbest (free) tevsien (expansion)

İç kapak, önsöz, başlıklarda… “Çeviri”:



Günümüzde “Çeviri”:

Yeni araştırmalara duyulan ihtiyaç!!!

Günümüzde “çeviri” kavramının işaret ettiği “tam çeviri”, “kaynak metne

sadakat”, “kaynak metni koruma” gibi işlev ve beklentilerin birer

göstergesi olarak yine bazı güncel çeviri tartışmalarına bakılabilir:

Örneğin, 2006 yılının ilk aylarında gerek Leyla Roksan Çağlar’ın Noel

Baba’dan Mektuplar (2005) adıyla J.R.R. Tolkien’in Letters From Father

Christmas isimli kitabından gerekse Cemal Yardımcı’nın Kayboluş

(2005) adıyla Georges Perec’in La Disparition isimli romanından yaptığı

çeviriler üzerine ileri sürülen görüşler, “tam çeviri”, “sadakat” gibi

normların günümüzde “çeviri” kavramının tanımıyla yakından

ilişkilendirildiğini göstermekte; çevirmenin, “yorumcu”, “yaratıcı”,

“yeniden-yazan kişi” vb. olarak kaynak metne yaptığı müdahaleler

“çeviri”den uzaklaşma olarak algılanmakta ve değerlendirilmektedir.

Bulgular ve sonuçlar:


■ Kültürümüzde “Çeviri”yle ilgili çok çeşitli terim ve kavramlar

bulunmakta…

■ Çeşitlilik, “telif-tercüme”, “muharrir-mütercim”, “aynen-serbest” gibi

“Çeviri”yle ilgili ikili-karşıtlıkları sorunlu hale getirmekte…

■ “Çeviri”yle ilişkili tanımlar da, genişleyebilmekte veya

daralabilmekte…

■ Yani; “Çeviri”yle ilgili işlev, beklenti ve uygulamalar da, tarihsel

süreklilik / süreksizlik ilişkisi bağlamında değişmekte...

“Çeviri” kavramının kendisi, Türkiye-odaklı araştırmalar bakımından kültüre (culture-bound) ve zamana bağlı (time-bound) bir kavramdır (bkz. Paker 2002, 2004; Demircioğlu 2005).

Türkiye-odaklı çeviri [tarihi] araştırmalarında, öncelikle “çeviri” kavramının kendisi sorunsallaştırılmalıdır!!! (Paker 2002, 2004; Demircioğlu 2005)

Dolayısıyla, kültürümüzün geçmişteki çeviri etkinliğine ve uygulamalarına, bugünün çeviri kavramı ve tanım(lar)ından bakarak değil, onları, üretildikleri zamanın çeviri kavram(lar)ı, anlayışları ve beklentilerini yeniden kurgulayarak değerlendirmek gerekir (Demircioğlu 2005, 2006).

Bu bağlamda, Türk dizgesinde günümüzün modern kavramı olan “Çeviri” (translation proper) ile modern Türkiye’nin “öteki kültürel geçmişi” Osmanlıdaki “Terceme” kavramı (imitatio, rewriting-?-) bütünüyle aynı uygulamalara işaret etmiyorlar. O halde bunlar, birbirinin yerine geçen, tamamiyle örtüşen eşdeğer kavramlar olarak düşünülmemelidir. (Paker 2002; Demircioğlu 2005, 2006)

TEZLER, HİPOTEZLER…


Sunum için bakınız: http://personals.okan.edu.tr/cemal.demircioglu

TEŞEKKÜRLER

Türkçede “Çeviri”yle İlgili Terim ve Kavramlara Tarihsel Bir...

Documents

Transcript of Türkçede “Çeviri”yle İlgili Terim ve Kavramlara Tarihsel Bir...