GiớithiệuCÂUHỎIVỀTRẬTTỰTHẾGIỚINăm1961,khicònlàmộthọcgiảtrẻ,tôighéthămTổngthốngHarryS.TrumannhândịptôicóbàiphátbiểuởthànhphốKansas.Khitôihỏiđiềugìtrongnhiệmkỳtổngthốngkhiếnôngtựhàonhất,Trumantrảlời:“Đólàchúngtađãđánhbạihoàntoànkẻthùvàđưahọtrởlạivớicộngđồngcácquốcgia.TôinghĩchỉcóMỹmớicóthểlàmđượcđiềunày.”ÝthứcvềsứcmạnhkhổnglồcủaMỹ,Trumantựhàohơnhếtvềcácgiátrịnhânđạovàdânchủcủanó.ÔngmuốnđượcmọingườinhớđếnvìnhữngcuộchòagiảicủaMỹhơnlàvìcácchiếnthắngcủanó.

TấtcảnhữngtổngthốngkếnhiệmsauTrumanđềunóitươngtựnhưvậycáchnàyhaycáchkhác,vàlấylàmtựhàovềcácđặctínhtươngtựcủanướcMỹ.Vàtronghầuhếtgiaiđoạnnày,cộngđồngcácquốcgiamàhọcốduytrì,phảnánhsựđồngthuậnMỹ–khôngngừngmởrộngkhônggiantrậttựmangtínhhợptáccủacácquốcgiatrongviệctuânthủnhữngquyướcvàchuẩnmựcchung,theođuổihệthốngkinhtếtựdo,phảnđốixâmchiếmlãnhthổ,tôntrọngchủquyềnquốcgiavàápdụnghệthốngnhànướcdânchủvàcósựthamgiacủangườidân.CáctổngthốngMỹcủacảhaiđảng,thườngvớisựmãnhliệtvàthuậthùngbiện,đãtiếptụcthúcgiụccácchínhphủkhácduytrìvàtăngcườngnhânquyền.Trongnhiềutrườnghợp,việcMỹvàcácđồngminhbảovệnhữnggiátrịnàyđãkhởiđầunhữngthayđổiquantrọngtrongđiềukiệnsốngcủaconngười.

Tuynhiên,ngàynay,hệthống“dựatrênquytắc”nàyđangphảiđốimặtvớinhữngtháchthức.Nhữnglờikêugọithườngxuyên,yêucầucácnướcthựchiện“phầnviệccôngbằngcủahọ”thamgiatheo“quytắccủathếkỷ21”haylà“cácbênliênquancótráchnhiệm”trongmộthệthốngchung,phảnánhmộtthựctếrằngkhôngcóđịnhnghĩachungvềhệthốngnàyhoặcsựhiểubiếtvềmộtđónggóp“côngbằng”nghĩalàgì.BênngoàithếgiớiphươngTây,cáckhuvực–trướcđâyhầunhưkhôngcóvaitrònàotrongviệchìnhthànhnhữngquytắcnày–đặtcâuhỏivềtínhhợplệcủachúngtronghìnhthứchiệntại,vàthểhiệnrõrằnghọsẽtìmcáchđểthayđổichúng.Nhưvậy,mặcdù“cộngđồngquốctế”cólẽlàcụmtừđượckêugọithathiếtvàolúcnàyhơnbấtkỳthờiđạinàokhác,nókhônghềchothấymộttậphợpcácmụctiêu,phươngpháphaygiớihạnrõrànghoặcđượcthốngnhất.

Thờiđạicủachúngtakhăngkhăngtheođuổimộtkháiniệmvềtrậttựthếgiớiđôikhigầnnhưđếnmứctuyệtvọng.Sựhỗnloạnchựcchờđedọasựtươngthuộcchưatừngcótrướcđây:sựphổbiến củavũkhíhủydiệthàng loạt, sự tan rã của cácquốc gia, sự ảnhhưởng củamôitrườngbịpháhoại,sựtồntạidaidẳngcủanhữnghànhđộngmangtínhdiệtchủng,vàsựlantràncủanhữngcôngnghệmớicónguycơgâyraxungđộtngoàitầmkiểmsoáthaynhậnthứccủaconngười.Nhữngphươngphápmớitrongviệctiếpcậnvàtruyềnđạtthôngtinliênkếtcáckhuvựclạivớinhauhơnbaogiờhếtvàphóngchiếunhữngsựkiệntrênquymôtoàncầu–nhưngbằngcáicáchkhôngđểngườitacóthờigiansuyngẫm,đòihỏicácnhàlãnhđạophảithểhiệnnhữngphảnứngtứcthờiquacáckhẩuhiệu.Liệuchúngtacóđangphảiđốimặtvới

mộtgiaiđoạnmàcáclựclượngquyếtđịnhtươnglailànhữnglựclượngvượtngoàitầmkiểmsoátcủabấtkỳtrậttựnào?

Tínhđadạngcủatrậttựthếgiới

Khôngmột“trậttựthếgiới”mangtínhtoàncầuđíchthựcnàođãtừngtồntại.Nhữnggìtạonên trật tự trong thời đại chúng ta đã được lập ra ở Tây Âu gần bốn thế kỷ trước đây ởWestphaliacủaĐức,tạimộthộinghịhòabìnhđượctổchứcmàhầuhếtcácchâulụchoặccácnềnvănminhkhácđãkhôngđượcthamgiahaythậmchílàkhôngbiếtgìvềnó.MộtthếkỷxungđộtgiáopháivàbiếnđộngchínhtrịtrênkhắpTrungÂuđãlênđếnđỉnhđiểmvớicuộcChiếntranhBamươinăm1(1618-1948)–mộtđạihọatrongđócócảnhữngtranhchấpchínhtrịvàtôngiáo,cácbênthamchiếnphảiviệnđến“chiếntranhtổnglực”đểchốnglạinhữngtrungtâmdânsố;gầnmộtphầntưdânsốcủaTrungÂuchếtvìchiếntranh,bệnhtậthoặcnạnđói.Cácbênthamchiếnkiệtquệ,gặpnhauđểxácđịnhmộtloạtcácthỏathuậnnhằmngănchặnsựđổmáu.SựthốngnhấttôngiáođãbịrạnnứtvớiviệcTinLànhsốngsótvàlanrộng;đanguyênchínhtrịtrởthànhthuộctínhcủamộtsốthựcthểchínhtrịđộclậpđãchiếnđấutớikỳcùng.Vìvậy,ngaytạichâuÂu,nhữngtìnhtrạngcủathếgiớiđươngđạilàgầnnhưtươngđồng:nhiềuthựcthểchínhtrịkhácnhaucùngtồntại,khôngcáinàođủmạnhđểđánhbại tấtcảnhữngcáikhác,nhiềuthựcthểtuântheonhữngtriếtlývàthônglệmâuthuẫn,tìmkiếmnhữngquytắctrunglậpđểđiềuchỉnhhànhvicủahọvàgiảmthiểuxungđột.

HòaướcWestphalia2phảnánhmộtquátrìnhđiềuchỉnhthựcdụngtheosátvớithựctế,chứchẳngphảimộtsựthấuthịvềđạođứcđặcbiệtnào.Nódựatrênmộthệthốngcácquốcgiađộclậpcốgắnghạnchếcanthiệpvàocôngviệcnộibộlẫnnhauvàkiểmsoátthamvọngcủanhauthôngquamộttrạngtháicânbằngchungvềquyềnlực.Trướcđó,trongcáctrậngiaotranhởchâuÂu,chưahềcóbấtkỳtuyênbốkhẳngđịnhchânlýhayquyluậtphổquátnào...Thayvàođó,mỗiquốcgiađượcgiaoquyềnchủquyềntrên lãnhthổcủamình.Mỗiquốcgiasẽ thừanhậnnhữngcơcấunộibộvàthiênhướngtôngiáocủanhữngquốcgiakhácnhưhiệntồnvàkiềmchếtháchthứcsựtồntạicủanhữngquốcgianày.Bằngsựcânbằngquyềnlựchiệnđượccoilàhợptheoquyluậttựnhiênvàđángmongmuốn,thamvọngcủanhữngngườitrịvìlàhọsẽđượcđặttrongthếđốitrọngvớinhau,từđógiớihạnphạmvicủacáccuộcxungđộtítnhấtlàvềmặtlýthuyết.Phânchiavàđadạng,mộtsựngẫunhiêntronglịchsửcủachâuÂu,đãtrởthànhđiểmnổibậtcủamộthệthốngtrậttựquốctếmớivớiquanđiểmtriếthọcriêngbiệt.Trongýnghĩanày,nỗ lựccủachâuÂunhằmchấmdứtđạihọacủanóđãđịnhhìnhvàbáotrướcmộtcảmgiáchiệnđại:nódèdặttrongviệcphánđoánvềtínhtuyệtđốiđểủnghộcáithựctiễnvàĐạikết3;nótìmcáchđúckếttrậttựtừsựđadạngvàkiềmchế.

Nhữngnhàđàmphánthếkỷ17lậpnênHòaướcWestphaliakhônghềnghĩrằnghọđãđặtnềnmóngchomộthệthốngđượcápdụngtoàncầu.HọkhônghềcóýđịnhmờiNgalánggiềng,khiđóđangcủngcốlạitrậttựriêngcủamìnhsau“ThờikỳRốiren”4ácmộngbằngcáchtheođuổicácnguyêntắchoàntoànmâuthuẫnvớisựcânbằngtheoHòaướcWestphalia:mộtnhàcaitrịtuyệtđốiduynhất,mộttôngiáochínhthốngthốngnhấtvàmộtkếhoạchbànhtrướnglãnhthổvềmọihướng.VànhữngtrungtâmquyềnlựclớnkháccũngkhôngcoicácdànxếptrongHòaướcWestphalia(nếuhọbiếtđếnnó)cóliênquanđếncáckhuvựcriêngcủahọ.

Ýtưởngvềtrậttựthếgiớiđãđượccácchínhkháchthờiđóápdụngtrongphạmviđịalýmàhọbiếttới–mộtmôhìnhlặpđilặplạiởnhữngkhuvựckhác.Điềunàyphầnlớnlàdocôngnghệthịnhhànhlúcđókhôngkhuyếnkhíchhoặcthậmchíkhôngchophépmộthệthốngtoàncầuduynhấthoạtđộng.Khôngcónhữngphươngtiệnđểtươngtácvớinhauthườngxuyên,khôngcókhuônmẫuđểđolườngsứcmạnhcủamộtkhuvựcnàysovớikhuvựckhác,mỗikhuvựccoitrậttựriêngcủamìnhlàvôsongvàcoinhữngkhuvựckháclà“mandi,”nhữngkhuvựcbịcaitrịtheocáchthứckhóhiểuđốivớihệthốngđãđượcthiếtlậptừtrước,chẳngliênquangìđếnthiếtkếcủahệthốngnàyngoàiviệclàmộtmốiđedọađốivớinó.Mỗikhuvựctựcoimìnhnhưkhuônmẫuchomôhìnhchínhdanhcủacảnhânloại,vàtưởngtượngrằngbằngviệccaiquảnnhữnggìbàyratrướcmặt,nóđangsắpđặttrậttựthếgiới.

ĐốilậpvớichâuÂu,ởđạilụcÂu-Á,TrungQuốclàtrungtâmtheokháiniệmtôntitrậttựvàphổquátvềmặtlýthuyếtcủariêngmình.KểtừkhiĐếquốcLaMãcaitrịtoànbộchâuÂu,hệthốngnàyđãhoạtđộnghàngthiênniênkỷvàkhôngdựatrênsựbìnhđẳngchủquyềncủacácquốcgia,màdựatrênsựmởrộnglãnhthổđượccoilàvôbiêncủaHoàngđế.Trongkháiniệmnày,chủquyềntheonghĩachâuÂukhôngtồntại,bởiHoàngđếnắmquyềnthốngtrịđốivới“Thiênhạ.”Hoàngđếởtrênđỉnhcủahệthốngtôntitrậttựvềchínhtrịvàvănhóa,riêngbiệtvàphổquát,từtrungtâmthếgiớilàkinhđôcủaTrungQuốctỏachiếutớitấtcảphầncònlạicủanhânloại.Phầncònlạinàyđượcphânloạitheonhữngmứcđộ“mandi”khácnhau,tùythuộcmộtphầnvàosựthôngthạocủahọđốivớichữviếtvàphongtụcvănhóaTrungQuốc(mộtthếgiớiquanđãkéodàitrọnvẹntớikỷnguyênhiệnđại.)Theoquanđiểmnày,TrungQuốcsẽsắpđặttrậttựthếgiớichủyếubằngcáchdùngnềnvănhóavĩđạivàkinhtếdồidàocủamìnhđểlàmchonhữngxãhộikháckhiếpsợ,đưahọvàocáithếcủanhữngkẻcóthểbịcaitrịnhằmmụctiêu“nhấtthốngthiênhạ.”

TrongphầnlớnkhuvựcnằmgiữachâuÂuvàTrungQuốc,kháiniệmphổquátkhácvềtrậttựthếgiớicủaHồigiáođangthốngtrị,vớiquanđiểmriêngvềsựcaitrịduynhấtđượcThượngđếbanchođểthốngnhấtvàbìnhđịnhthếgiới.Trongthếkỷ7,Hồigiáođãbànhtrướngquabachâulụctrongmộtlànsóngvôtiềnkhoánghậunhằmxiểndươngtôngiáovàbànhtrướngđếchế.SaukhithốngnhấtthếgiớiẢ-rập,tiếpquảntàndưcủaĐếquốcLaMãvàhợpnhấtĐếquốcBaTư,HồigiáotiếntớicaitrịTrungĐông,BắcPhi,nhiềudảiđấtlớnởchâuÁ,vàmộtphầnchâuÂu.Dướicáchnhìncủamìnhvềtrậttựthếgiới,Hồigiáocóthiênmệnhlàphảibànhtrướngkhắp“vươngquốcchiếntranh”,cáchmàhọgọitấtcảcácvùngđấtdodânvôthầncưtrú, cho đến khi cả thế giới làmột hệ thốngđơnnhất, không thể chia tách, được lời phántruyềncủaĐấngTiêntriMohammedlàmchohàihòa.KhichâuÂuxâydựngmộttrậttựđaquốcgiacủamình,ĐếquốcOttomanởThổNhĩKỳđãkhôiphụclạituyênbốnàythànhsựcaitrịchínhdanhduynhấtvàbànhtrướnguyquyềntốithượngcủamìnhtrêntoànkhuvựctrungtâmthếgiớiẢ-rập,ĐịaTrungHải,cácquốcgiavùngBalkanvàĐôngÂu.ĐếquốcnàynhậnthứcđượctrậttựgiữacácquốcgiamớihìnhthànhcủachâuÂu,vàcoiđâykhôngphảilàmộtmôhìnhmàlàmộtnguồncơngâychiarẽsẽbịĐếquốcOttomankhaithácđểmởrộnglãnhthổvềphíatây.NhưSultan(VuaHồigiáo)Mehmed-KẻChinhphạtđãphủdụcácthànhbangcủaÝkhihọđangthựchànhphiênbảnđầutiêncủasựđacựcvàothếkỷ17,“Cácngươicóhaimươibang…cácngươibấtđồngvớinhau…Chỉnêncómộtđếchế,mộtđứctinvàmộtchủquyềntrênthếgiới.”

Trongkhiđó,ởbênkiaĐạiTâyDương,mộttầmnhìnkhácbiệtvềtrậttựthếgiớiđangđượcđặtnềnmóngở“TânThếgiới.”KhinhữngxungđộtchínhtrịvàgiáopháiởchâuÂunổravàothếkỷ17,nhữngngườiThanhgiáođãlênđườngđểvãnhồikếhoạchcủaThiênChúavớimột“chuyếnđisứmệnhtớivùnghoangdã,”thứsẽgiảithoáthọkhỏiviệcphảituânthủnhữngcấutrúcuyquyềnmàhọcholàđồibại.NhưThốngđốcJohnWinthropgiảnggiảitrênmộtcontàutớiđịnhcưởMassachusettsvàonăm1630,họsẽxâydựngởđómột“thànhphốtrênđồi,”truyềncảmhứngchothếgiớithôngquasựcôngbằngtrongcácnguyêntắcvàsứcmạnhtừđiểnhìnhcủathànhphốnày.TheoquanđiểmcủaMỹvềtrậttựthếgiới,hòabìnhvàcânbằngsẽdiễnratựnhiên,nhữnghậnthùxaxưasẽđượcgạtquamộtbênmộtkhicácquốcgiakhácđượctraoquyềnphátngôntheonguyêntắctươngtựnhưngườiMỹtrongviệccaiquảnriêngcủahọ.Dođó,nhiệmvụcủachínhsáchđốingoạikhôngthiênvềtheođuổimộtlợiíchMỹđặcbiệtnàomàthiênvềsựgâydựngnhữngnguyêntắcchung.Theothờigian,MỹtrởthànhnướcbảovệkhôngthểthiếuchotrậttựmàchâuÂuđãthiếtkế.Tuynhiên,ngaycảkhiMỹgiatăngảnhhưởngtrongnỗlựcnàythìmộtmâuthuẫnvẫncứtồntạidaidẳng,bởitầmnhìncủaMỹkhôngdựatrênviệctiếpthuhệthốngcân-bằng-quyền-lựccủachâuÂumàdựatrênviệcđạtđượchòabìnhthôngquatruyềnbánhữngnguyêntắcdânchủ.

Khicuốnsáchnàyđượcviết,trongsốtấtcảnhữngkháiniệmvềtrậttựtrên,cácnguyêntắccủaHòaướcWestphalialàcơsởchungduynhấtđượcthừanhậncủamộttrậttựthếgiớiđangtồntại.HệthốngtheoHòaướcWestphalialanrộngtrêntoànthếgiớinhưlàkhuônmẫuchomộttrậttựquốctếdựatrênnềntảngcácquốcgiacóchủquyềntrảidàiquanhiềunềnvănminhvàkhuvực,vìkhicácquốcgiachâuÂumởrộng,họmangtheobảnthiếtkếtrậttựquốctếcủamình.TrongkhicácquốcgiachâuÂuđóthườngphớtlờviệcápdụngkháiniệmchủquyềnđốivớicácthuộcđịavàcácdântộcthuộcđịa,thìcácdântộcnàybắtđầuđấutranhgiànhlạinềnđộclập,dướidanhnghĩacáckháiniệmtrongHòaướcWestphalia.Cácnguyêntắcđộclậpdântộc,vịthếquốcgiađộclậpcóchủquyền,lợiíchquốcgia,khôngcanthiệp[vàocôngviệcnộibộcủanhau]tỏralànhữnglậpluậnhiệuquảchốnglạicácnướcthựcdântrongnhữngcuộcđấutranhgiànhđộclậpvàbảovệchocácquốcgiamớiđượcthànhlậpcủahọtừđóvềsau.

HệthốngtheoHòaướcWestphaliatoàncầuhiệnnay–theothônglệđượcgọilàcộngđồngthếgiới–đãnỗlựchạnchếtínhchấtvôchínhphủcủathếgiớibằngmộtmạnglướirộnglớncáccơcấupháplývàtổchứcquốctếđượcthiếtkếnhằmthúcđẩythươngmạimởcửavàmộthệthốngtàichínhquốctếổnđịnh,thiếtlậpnhữngnguyêntắcđượcchấpnhậnvềgiảiquyếtcáctranhchấpquốctếvàđặtragiớihạnđốivớiviệctiếnhànhchiếntranhkhichúngxảyratrênthựctế.Hệthốngnhữngquốcgianàyhiệnnaybaogồmtấtcảcáckhuvựcvànềnvănhóa.Cácthểchếcủanóđãmanglạikhuônmẫutrunglậpchosựtươngtácgiữacácxãhộiđadạng,hầunhưđộclậpvớicácgiátrịtươngứngcủachúng.

Tuynhiên,cácnguyêntắccủaHòaướcWestphaliađangbịtháchthứctrêntấtcảcácphươngdiện,đôikhicũngdướichínhdanhnghĩatrậttựthếgiới.ChâuÂuđãbắtđầutừbỏhệthốngquốcgiacóchủquyềnmànóthiếtkếvàvượtquacácgiớihạncủahệthốngnàybằngkháiniệmchủquyềnchung.Vànghịch lý thay,mặcdùchâuÂuđã thiếtkếkháiniệmcân-bằng-quyền-lực,nhưngnóđãchủtâmvàquyếtliệthạnchếyếutốquyềnlựctrongcáctổchứcmới

củamình.Dođãhạcấpnănglựcquânsựcủamình,châuÂucórấtítcơhộiđểứngphókhinhữngchuẩnmựcphổquátbịcoithường.

ỞTrungĐông,cácchiếnbinhthánhchiến(jihad)ởcảhaibêncủasựchiarẽhệpháiSunni-Shiaxâuxéxãhộivàhủydiệtcácquốcgiatrongquátrìnhtìmkiếmviễncảnhcáchmạngtoàncầudựatrêntràolưutôngiáochínhthốngcủahọ.Bảnthânquốcgiađộclập–cũngnhưhệthốngkhuvựcdựavàonó–lâmvàotìnhtrạngnguyhiểm,bịtấncôngbởinhữngýthứchệkhôngthừanhậncácđiềucấmcủamìnhlàbấthợpphápvàbởiphiếnquânkhủngbốmàởmộtsốnướccònmạnhhơncảlựclượngvũtrangcủachínhphủ.

Trênmộtsốphươngdiện,châuÁlàkhuvựcthànhcôngnhấttrongcáckhuvựcápdụngkháiniệmvịthếquốcgiađộclậpcóchủquyền,nhưngnóvẫnhoàiniệmcáckháiniệmtrậttựkhácvàchaođảovìnhữngsựkìnhđịchvàyêusáchlịchsửgiốngnhưnhữnggìđãtừngkhuấyđảotrậttựchâuÂuởthếkỷtrước.Gầnnhưtấtcảcácnướcđềucoimình“đanglên,”đẩybấtđồngtớinguycơđốiđầu.

MỹđãđitừviệcbảovệhệthốngtheoHòaướcWestphaliađếnchỗkhiểntráchcáctiềnđềcủanóvềcân-bằng-quyền-lựcvàkhôngcanthiệpvàocôngviệcnộibộ[củanhau]làtráiluânlývàlỗithời,vàđôikhilạivừabảovệvừatráchcứ.Mỹtiếptụckhẳngđịnhcácchuẩnmựccủamìnhcómốiliênquanchungtrongviệcxâydựngmộttrậttựthếgiớihòabìnhvànắmgiữquyềnhậuthuẫncácchuẩnmựcđótrêntoàncầu.Tuynhiên,saukhirútkhỏibacuộcchiếntranhtronghaithếhệ–mỗicuộcbắtđầuvớikhátvọnglýtưởngvàsựủnghộrộngrãicủacôngchúngnhưngđềukếtthúctrongchấnthươngtâmlýquốcgia–Mỹnỗlựcxácđịnhmốiquanhệgiữaquyềnlực(vẫnrộnglớn)vàcácnguyêntắccủanó.TấtcảcáctrungtâmquyềnlựclớnđềuvậndụngcácyếutốcủatrậttựtheoHòaướcWestphaliađếnmứcđộnàođó,nhưngkhôngnướcnàocoimìnhlàngườibảovệđươngnhiêncủahệthống.Tấtcảđềuđangtrảiquanhữngthayđổinộibộquantrọng.Liệucáckhuvựcvớinhữngnềnvănhóa,lịchsửvàlýthuyếttruyềnthốngvềtrậttựkhácnhaunhưvậycóthểbảovệtínhchínhdanhcủabấtkỳhệthốngchungnào?

Thànhcôngtrongmộtnỗlựcnhưvậysẽđòihỏimộtcáchtiếpcậntôntrọngvềcảsựđadạngtrongđiềukiệnsốnglẫncuộctìmkiếmtựdomuônđờicủaconngười.Trậttựtheonghĩanàyphảiđượcgâydựngchứkhôngthểbịápđặt.Điềunàyđặcbiệtđúngtrongthờiđạicủatruyềnthôngtứcthờivàdòngchảychínhtrịcáchmạngliêntục.Bấtkỳhệthốngtrậttựthếgiớinàomuốnbềnvữngcầnphảiđượcchấpnhậnlàchínhđáng–khôngchỉbởicácnhàlãnhđạo,màcònbởicáccôngdân.Nóphảiphảnánhhaisựthật:trậttựmàkhôngcótựdo,dùđượcduytrìtrongsựvuisướngtrongkhoảngthờigianngắnngủi,cuốicùngsẽtạorađốitrọngriêngcủachínhnó;vàtựdokhôngthểđượcbảođảmhayduytrìnếuthiếumộtkhuônkhổđểgìngiữhòabình.Thayvìđôikhiđượcmiêutảnhưlàcáccựcđốilậptrênphổkiếnthức,trậttựvàtựdonênđượchiểulàphụthuộclẫnnhau.Liệucácnhàlãnhđạongàynaycóthểvượtlêntrêntínhcấpthiếtcủacácsựvụhằngngàyđểđạtđượcsựcânbằngnày?

Tínhchínhdanhvàquyềnlực

Mộtcâutrảlờichonhữngcâuhỏitrênphảigiảiquyếtđượcbacấpđộtrậttự.Trậttựthếgiớimôtảkháiniệmđượcmộtkhuvựchaymộtnềnvănminhhiểuvềbảnchấtcủanhữngsắpxếp

chínhđángvàsựphânchiaquyềnlựcđượccholàcóthểápdụngvớitoànthếgiới.Trậttựquốctếlàviệcứngdụngtrongthựctếnhữngkháiniệmnàytrênmộtvùngrộnglớncủathếgiới–đủlớnđểảnhhưởngđếnsựcânbằngquyềnlựctoàncầu.Trậttựkhuvựcliênquanđếnnhữngnguyêntắctươngtựápdụngchomộtkhuvựcđịalýxácđịnh.

Bấtkỳmộthệthốngnàotrongnhữnghệthốngtrậttựnàyđềudựatrênhaithànhphần:mộtbộquytắcđượcchấpnhậnchung,xácđịnhnhữnggiớihạncủahànhđộngđượcphéplàmvàsựcânbằngquyềnlựcbảođảmsựkiềmchếkhinhữngquytắcnàybịphávỡ,ngănngừamộtthựcthểchínhtrịnàykhuấtphụctấtcảcácthựcthểchínhtrịkhác.Mộtsựđồngthuậnvềtínhchínhdanhcủacácthỏathuậnhiệntại–hiệnnayhaytrongquákhứ–dùkhôngloạitrừcạnhtranhhayđốiđầu,nhưngsẽgópphầnđảmbảonếuchúngxảyrasẽchỉnhưnhữngđiềuchỉnhnằmtrongtrậttựhiệntạichứkhôngtrởthànhnhữngtháchthứccănbảnđốivớitrậttựnày.Mộtsựcânbằnggiữacáclựclượngkhôngtựnóbảođảmhòabình,nhưngnếuđượcxâydựngvàápdụngtriệtđể,cóthểgiớihạnphạmvivàtầnsuấtcủanhữngtháchthứccănbảnvàhạnchếcơhộithànhcôngcủanhữngtháchthứcnàykhichúngthựcsựxảyra.

Khôngmộtcuốnsáchnàocóthểhyvọngđềcậpmọicáchtiếpcậnlịchsửđốivớitrậttựquốctếhaymọiquốcgiahiệnđangchủđộngđịnhhìnhcácvấnđềthếgiới.Cuốnsáchnàychỉcốgắngđềcậpnhữngkhuvựcmàkháiniệmtrậttựcủachúngđãđịnhhìnhhầuhếtquátrìnhpháttriểncủakỷnguyênhiệnđại.

Sựcânbằnggiữatínhchínhdanhvàquyềnlựclàvôcùngphứctạp;khuvựcđịalýmàsựcânbằngnàyđượcápdụngcàngnhỏvàniềmtinvănhóabêntrongkhuvựcđịalýđócànggắnkết,thìcàngdễdàngđạtđượcmộtsựđồngthuậnhoàntoànkhảthi.Nhưngtrongthếgiớihiệnđạihômnay,cầncómộttrậttựthếgiớitoàncầu.Việcsắpxếpcácchủthểkhôngliênquanvềlịchsửhaycácgiátrị(ngoạitrừviệccácchủthểnàychỉgầnnhauvềmặtđịalý)vàvềcănbảntựxácđịnhbởigiớihạnnănglựccủamìnhcónguycơsẽgâyraxungđộtchứkhôngphảitrậttự.

Năm1971,trongchuyếnthămBắcKinhđầutiêncủatôinhằmtáilậpquanhệvớiTrungQuốcsauhaithậpkỷthùđịch,tôiđãđềcậpvấnđềnày,rằngvớipháiđoànMỹ,TrungQuốclàmột“vùngđấtbíẩn.”ThủtướngChuÂnLaitrảlời:“CácanhsẽthấyTrungQuốckhônghềbíẩn.Khicácanhđãtrởnênquenthuộcvớinó,nósẽkhôngcóvẻrấtbíẩnnhưtrước.”Theoquansátcủaông,có900triệungườiTrungQuốcvàhọdườngnhưcócuộcsốngbìnhthườngnhưai.Trongthờiđạichúngta,cuộctìmkiếmtrậttựthếgiớisẽđòihỏiphảiđưatớinhậnthứcvềnhữngxãhộimàtrênthựctếphầnlớnbịkhépkín.Bíẩncầngiảimãởđâylàbíẩnmàmọidântộccùngchiasẻ:nhữngkinhnghiệmvàgiátrịlịchsửđadạngcóthểđượcđịnhhìnhtrongmộttrậttựchungnhưthếnào.

1ChủyếudiễnratạivùngnaylàĐứcvàbaogồmhầuhếtcáccườngquốccủachâuÂulụcđịabấygiờ.MặcdùtrêndanhnghĩađólàcuộcxungđộttôngiáogiữanhữngngườiTinLànhvànhữngngườiThiênChúagiáo,nhưngthậtra,độngcơchínhcủacuộcchiếnbắtnguồntừcuộctranhgiànhquyềnlựcgiữagiatộcHabsburgvàcáccườngquốckhácởchâuÂu.(ND)2ĐềcậpđếnhaihòaướcOsnabrückvàMünsterđượclầnlượtkýngày15thángNămvà24thángMườinăm1648,kết thúccuộcChiến tranhBamươinămởĐứcvàChiến tranhTám

mươinămgiữaTâyBanNhavàHàLan.CáchòaướcnàyliênquantớiHoàngđếLaMãThầnthánh,FerdinandIII(Habsburg),VuaTâyBanNha,PhápvàThụyĐiển,CộnghòaHàLanvàcácđồngminhriêngrẽtrongsốcáchoàngtửcủaĐếquốcLaMãThầnthánh.HòaướcWestphaliađạtđượctừmộthộinghịngoạigiaohiệnđạivàđãđưađếnmộttrậttựmớiởTrungÂudựatrênýniệmquốcgiavàchủquyền.(ND)3PhongtràoĐạikếtđượcphátsinhtừcácGiáohộiTinLànhđầuthếkỷ20,nhằmnỗlựcliênkết,cảithiệntìnhtrạnghiệpthônggiữacácKi-tôhữuthuộccácGiáohộiTinLành,ThiênChúagiáo,ChínhThốnggiáo–nhằmcổvũsựthốngnhấtđứctinvàhiệpthônggiữacáccộngđồngKi-tôgiáobịchiarẽ.(ND)4MộtgiaiđoạnloạnlạccủaNgavàođầuthếkỷ17,khinướcnàybịThụyĐiển,Lithuania,Đức,vàBaLanthốngtrịtrong15năm(1598-1613).(ND)

CHƯƠNG1ChâuÂu:trậttựquốctếđanguyên

TínhđộcđáocủatrậttựchâuÂu

Lịchsửcủahầuhếtmọinềnvănminhlàcâuchuyệnvềsựthăngtrầmcủacácđếchế.Trậttựđượcthiếtlậpbởisựcaitrịnộibộcủacácđếchếnàychứkhôngphảibởitrạngtháicânbằnggiữacácquốcgia:Trậttựvữngchắckhichínhquyềntrungươngcốkết,trậttựlỏnglẻokhinhàcaitrịyếu.Trongcáchệthốngđếquốc,chiếntranhthườngnổraởnhữngvùnggiápranhbiêngiớicủađếquốcnàyhoặccáccuộcnộichiếnsâutrongnộiđịa.Hòabìnhđượcxácđịnhtrongphạmviquyềnlựcđếquốccóthểvươntới.

ỞTrungQuốcvàthếgiớiHồigiáo,cáctranhchấpchínhtrịnổranhằmkiểmsoátmộtkhuônkhổtrậttựđượcthiếtlập.Cáctriềuđạithayđổi,nhưngmỗinhómcaitrịmớilạitôvẽmìnhnhưlàngườikhôiphụcmộthệthốngchínhdanhđãđổnát.ỞchâuÂuđãkhôngdiễnraquátrìnhtiếntriểnnàonhưvậy.KhisựthốngtrịcủaĐếquốcLaMã5kếtthúc,tínhđanguyênđãtrởthànhđặcđiểmxácđịnhcủatrậttựchâuÂu.ÝtưởngvềmộtchâuÂuhiệnralờmờnhưlàchỉdấuvềvịtríđịalý,nhưlàbiểutượngcủaKitôgiáohaycủatầnglớpquýtộc,nhưlàtrungtâmkhaisángcủamộtcộngđồngnhữngngườicóhọcthứcvàhiệnđại.Tuynhiên,dùđượchiểunhưlàmộtnềnvănminhduynhất,châuÂuchưabaogiờcómộtchủthểcaiquảnduynhất,haymộtbảnsắcthốngnhấtcốđịnh.Lụcđịanàythayđổicácnguyêntắcmànhândanhcác nguyên tắc đó, các thực thể khác nhau ở lục địa này thường luân phiên tự trị, và thửnghiệmmộtkháiniệmmớivềtínhchínhdanhchínhtrịhaytrậttựquốctế.

Ởnhữngkhuvựckháctrênthếgiới,mộtgiaiđoạnmànhữngngườitrịvìtranhgiànhquyềnlực,vốnđượchậuthếcoilà“thờikỳrốiren,”thờikỳnộichiến,hay“thờiđạilãnhchúa”–làgiaiđoạntanrãđượcthươngtiếcquámức.ChâuÂupháttriểnmạnhmẽtrênsựtanrãấyvàbaobọclấynhữngphầnbịphântranhđócủamình.Cáctriềuđạivàdântộckhácnhautranhgiànhquyềnlựckhôngbịcoilàmộthìnhthức“hỗnloạn”phảibịxóabỏ,màtheoquanđiểmlýtưởnghóacủacácchínhkháchchâuÂu,lúccóchủýlúckhông,lạiđượccoilàmộtcơchếphứctạpcóxuhướnghướngtớisựcânbằngđểbảođảm,gìngiữquyềnlợi,tínhtoànvẹnvàtựchủcủamỗidântộc.Trảiquahơnmộtnghìnnăm,trongxuthếchủđạovềnghệthuậtquảnlýnhànướcởchâuÂuhiệnđại,trậttựbắtnguồntừtrạngtháicânbằngvàbảnsắcbắtnguồntừsựkhángcựđốivớisựcaitrịphổquát.Vềlýthuyết,đókhôngphảilàdocácvịvuachâuÂukhôngcònhammuốnvinhquangchiến trậnvàchinhphạtnhưcácvịvuaởnhữngnềnvănminhkhác,cũngkhôngphảilàdohọhướngtớimộtlýtưởngvềsựđadạng,màđólàdokhôngvịvuanàođủmạnhđểdứtkhoátápđặtýchícủamìnhlêncácvịvuakhác.Theothờigian,tínhđanguyênkhoác chomìnhnhữngđặc tínhcủamộtmôhìnhvề trật tự thếgiới. Liệu châuÂutrongthờiđạichúngtađãvượtquaxuhướngđanguyênnày,haynhữngcuộctranhđấunộibộởLiênminhchâuÂukhẳngđịnhxuhướngđó?

Trongkhoảngthờigian500năm,sựthốngtrịcủaĐếchếLaMãđãđảmbảochosựtồntạicủamộtbộluậtduynhất,mộthệthốngphòngthủchungvàmộttrìnhđộvănminhưutrội.KhiLa

Mãsụpđổ,nhưvẫnquyướclàvàonăm476,đếchếnàytanrã.TrongthờikỳmàcácsửgiagọilàThờikỳTămtối,nỗiluyếntiếcvềsựhợpnhấttoànthểđãlắngđibỗnglạirộlên.ViễncảnhvềsựhòahợpvàthốngnhấtngàycàngtậptrungvàoGiáohội.Trongthếgiớiquanđó,nhữngnướctheoKi-tôgiáo làxãhộiđơnnhấtđượcquản lýbởihaichínhquyềnbổtrợ lẫnnhau:chínhphủdânsự,những“ngườikếvịcủaCaesār”6duytrìtrậttựtrongphạmvithếtục;vàGiáohội,nhữngngườikếvịThánhPeter7hướngtớinhữngnguyêntắccứurỗiphổquátvàtuyệtđối.KhiLaMãsụpđổ,ThánhAugustinethànhHippo8,khiđóđangởBắcPhi,kếtluậnvềmặtthầnhọcrằngchínhquyềnthếtụclàchínhdanhchừngnàonócòntiếptụcthúcđẩysựmưucầumộtcuộcsốngkínhsợThiênChúavàcùngvớiđólàsựcứurỗiconngười.Năm494,GiáohoàngGelasiusIviếtthưchoHoàngđếAnastasiuscủaĐếquốcĐôngLaMã9:“Thếgiớinàyđượccaitrịbởihaihệthống,quyềnlựcthầnthánhcủacáclinhmụcvàquyềnlựchoànggia.Tronghaihệthốngnày,sứcnặnglớnhơnnằmtrênvaicáclinhmụcvìhọsẽphảitrảlờitrướcChúa,thậmchívềcảcácvịvua,trongNgàyPhánxétCuốicùng.”Theonghĩađó,trậttựthếgiớithựcsựkhôngphảilàởthếgiớinày.

Kháiniệmbaoquáttrênvềtrậttựthếgiớiđãvấpphảisựbấtthườngngaytừđầu:ởchâuÂuthờikỳhậuLaMã,hàngchụcnhàcaitrịthếtụcthựcthiquyềnđộclậptốicaomàkhôngcótônticấpbậcrõrànggiữahọ;tấtcảđềuviệndẫnsựtrungthànhvớiChúaKi-tô,nhưngliênkếtgiữahọvớiGiáohộivàthẩmquyềncủaGiáohộilàmơhồ,khôngrõràng.NhữngcuộctranhluậngaygắttậptrungvàoviệcphânđịnhthẩmquyềncủaGiáohội,trongkhicácvươngquốcvớiquânđộiriêngvàchínhsáchđộclậpđiềukhiểnquanđộiđểgiànhlợithếcủamìnhmàkhôngquantâmtớiThànhphốThầnthánhcủaAugustine.

NguyệnvọngthốngnhấttrởthànhhiệnthựctrongkhoảngthờigianngắnvàoNgàyGiángsinhnăm800,khiGiáohoàngLeoIII10làmlễđăngquangchoCharlemagne11–vịvuacủatộcngườiFrank12 và là người chinhphụcphần lớn lãnh thổmàngàynay là Pháp vàĐức, ImperatorRomanorum(HoàngđếLaMã)–vàbanchoôngtướcvịdanhnghĩađốivớinửaphíađôngcủaĐếquốcLaMãtrướcđây,vàothờiđiểmđólàvùngđấtByzantium13.HoàngđếcamkếtvớiĐứcGiáohoàng“vềmọimặtsẽbảovệnhàthờthánhcủaChúaKi-tôkhỏisựxâmnhậpngoạigiáovàsựtànphácủanhữngkẻkhôngtheođạoởnướcngoài,cũngnhưởtrongnướcđểtăngthêmsứcmạnhchođứctinbằngcáchthừanhậnnó.”

NhưngđếchếcủaHoàngđếCharlemagneđãkhônghoànthànhđượcnhữngướcnguyệnđó:trênthựctếnóđãbắtđầusụpđổgầnnhưngaykhivừađượckhởiđầu.Charlemagne,bộnbềvớinhữngcôngviệcxungquanhnướcmình, chưabaogiờcốgắng trịvìvùngđấtĐếquốcĐôngLaMãmàtrướckiaGiáohoàngLeoIIIđãphânphóchoông.ỞphíaTây,ônghầunhưkhôngđạtđượctiếnbộnàotrongviệcgiànhlạiTâyBanNhatừnhữngkẻchinhphạtMorroco.SaucáichếtcủaCharlemagne,ngườikếnhiệmôngtìmcáchcủngcốđịavịtheokiểutruyềnthốngbằngcáchđặttêntoànbộthuộcđịacủamìnhlàĐếquốcLaMãThầnthánh14.Nhưngchưatớimộtthếkỷsaukhithànhlập,đếchếcủaCharlemagnebịsuytànbởinộichiếnvớitưcáchmộtthựcthểchínhtrịcốkếtđãbiếnmất(dùtêncủanóvẫnđượcdùngtrongsuốthàngloạtcáclầnchuyểngiaovùnglãnhthổchođếnnăm1806).

TrungQuốccóHoàngđế;HồigiáocóCaliph15–lãnhtụđượccôngnhậntrongcácvùngđấtcủa

Hồigiáo;châuÂucóHoàngđếLaMãThầnthánh.NhưngHoàngđếLaMãThầnthánhcaiquảnmộtnềntảngyếuhơnnhiềusovớicácđồngnhiệmcủaôngởnhữngnềnvănminhkhác.Ôngkhôngcóbộmáyhoànggiađểtùynghisửdụngtrongviệccaitrị.Quyềnlựccủaôngphụthuộcvàosứcmạnhcủaôngtạinhữngvùngôngcaiquảntrongkhảnăngvươngtriềucủamình,vềcơbảnlàthuộcdònghọcủaông.Địavịcủaôngkhôngđượcchínhthứcchatruyềnconnối,màdobảyvàsaunàylàchínvịhoàngthânbầulên;nhữngcuộcbầucửnàynóichungthườngngãngũsauhàngloạtnhữngthủđoạnchínhtrị,nhữngđánhgiávềlòngmộđạovànhiềukhoảnđútlótkếchxù.Vềlýthuyết,HoàngđếcóthẩmquyềnkhiđượcGiáohoàngphongchức,nhưngnhữngcânnhắcchínhtrịvàtổchứcthườngloạibỏyếutốnày,đểôngtrịvìtrongnhiềunămnhưmột“Hoàngđếđượcbầumàchưađượctấnphong.”Tôngiáovàchínhtrịchưabaogiờhợpthànhmộtcấutrúcduynhất,khiếnVoltaire16phảichếgiễukhôngngoarằngĐếquốcLaMãThầnthánh“khôngphảiThầnthánh,chẳngphảiLaMãvàcũngchẳnglàmộtđếquốc.”KháiniệmtrậttựquốctếcủachâuÂuthờiTrungcổphảnánhmộtquátrìnhđiềuchỉnhtừngtrườnghợpcụthểgiữaGiáohoàngvàHoàngđếvàmộtloạtnhữngkẻtrịvìphongkiếnkhác.Mộttrậttựphổquátdựatrêntriểnvọngvềmộttriềuđạiduynhấtvàmộtbộnguyêntắcduynhấtđượchợppháphóangàycàngtrởnênthiếuthựctế.

KháiniệmtrậttựthếgiớithờiTrungcổchỉthậtsự“đơmhoakếttrái”trongmộtthờigianngắn, khi nó hiển hiện cùng với sự lên ngôi của Hoàng tử Charles thuộc hoàng tộcHabsburg17vàothếkỷ16(1500-1558);sựtrịvìcủaôngcũngdẫnđếnsựtanrãkhôngthểvãnhồicủanó.HoàngtửngườixứFlanders18nghiêmkhắcvàmộđạonàyđượcsinhrađểcaitrị;ngoạitrừsởthíchcácmónănnêmgiavịđượcnhiềungườibiếtđến,nhìnchungôngđượccoilàkhôngcótậtxấunàovàkhôngdễbịphântâm.ÔngthừakếngôibáucủaHàLankhicònnhỏvàngôibáucủaTâyBanNhacùngvớimộtloạtthuộcđịarộnglớn,khôngngừngmởrộngcủanướcnàyởchâuÁvàchâuMỹvàonăm16tuổi.

Không lâusauđó,năm1519,ôngthắngthếtrongcuộcbầucửvàongôivịHoàngđếLaMãThầnthánh,trởthànhngườikếnhiệmchínhthứccủaCharlemagne.SựtrùnghợpcủanhữngtướcvịnàycónghĩarằngviễncảnhthờiTrungcổdườngnhưsắpthànhhiệnthực.MộtngườitrịvìmộđạoduynhấtcaitrịvùnglãnhthổtươngđươngvớicácnướcÁo,Đức,miềnBắcItaly,CộnghòaSéc,Slovakia,Hungary,miềnĐôngPháp,Bỉ,HàLan,TâyBanNha,vàphầnlớncácnướcchâuMỹngàynay.(SựtíchtụquyềnlựcchínhtrịhàngloạtnàyđượcthựchiệnhầunhưhoàntoànthôngquanhữngcuộchônnhânchiếnlượcvàđãdẫnđếnchâmngôncủahoàngtộcHabsburg“BellagerantAlii; tu, felixAustria,nube!”– “Hãyđểviệcgâychiếnchonhữngkẻkhác;ngươi,nướcÁohạnhphúc,hãykếthôn!”)NhữngnhàthámhiểmvàchinhphạtngườiTâyBanNha–Magellan19vàCortés20giongbuồmdướisựbảotrợcủaCharles–lúcbấygiờđangtrongquátrìnhtiêudiệtnhữngđếchếcổxưaởchâuMỹvàmangtheocácbítíchKi-tôgiáocùngvớiquyềnlựcchínhtrịchâuÂuđếnkhắpTânThếgiới.QuânđộivàhảiquâncủaCharlesthamgiavàoviệcbảo vệ Ki-tô giáo chống lại một làn sóng xâm lượcmới của người Turk21 thuộc Đế quốcOttoman22vànhữngkẻđạidiệncủahọởĐôngnamchâuÂuvàBắcPhi.CharlesthânchinhcầmquântiếnhànhmộtcuộcphảncôngởTunisia,vớimộthạmđộiđượcgầydựngbằngvàng

từTânThếgiới.Bịcuốnvàonhữngcuộctấncôngácliệtnày,Charlesđượcnhữngngườiđươngthờicangợilà“hoàngđếvĩđạinhấtkểtừkhiđếchếbịphânchiavàonăm843”vớiđịnhmệnhđưathếgiớivề[dướisựcaitrịcủa]“mộtngườichănchiên23duynhất.”

TheotruyềnthốngcủaCharlemagne,tronglễđăngquangcủamình,Charlesthềsẽlà“ngườibảohộ và bảo vệGiáohội LaMãThần thánh” vàdân chúng xưng tụngông là “Caesār” và“Hoàngđế”;GiáohoàngClementquảquyếtCharleslàsứcmạnhthếtụcđể“đảmbảohòabìnhvàtrậttựđượctáilập”trongKi-tôgiáo.

MộtdukháchTrungQuốchayThổNhĩKỳđếnchâuÂuvàothờiđiểmđócólẽcũngnhậnthấymộthệthốngchínhtrịdườngnhưquenthuộc:mộtlụcđịadomộttriềuđạiduynhất,thấmnhuầnýthứcthiênmệnh,trịvì.GiánhưCharlesđãcóthểcủngcốquyềnlựccủamìnhvàđiềukhiểnđượcviệckếvịtuầntựtrongkhốilãnhthổrộnglớnthuộchoàngtộcHabsburg,thìchâuÂuđãcóthểđượcđịnhhìnhbởimộtchínhquyềntrungươngthốngtrịnhưĐếquốcTrungQuốchaycácvươngtriềuHồigiáo24.

Điềuđóđãkhôngxảyra;hayCharlescũngkhôngcốgắngthửlàm.Cuốicùng,ônghàilòngvớiviệcđặttrậttựdựatrêncơsởtrạngtháicânbằng.Quyềnbáchủcóthểlàthừakếnhưngkhôngphảimụctiêucủaông,nhưôngđãchứngminhkhithảVuaPhápFrancisI–đốithủchínhtrịthếtụccủaông,ngườiđãbịôngbắtgiữtrongTrậnPavianăm1525–trảtựdochoPhápđểtiếptụcmộtchínhsáchngoạigiaoriêngbiệtvàđốilậpngaygiữatrungtâmchâuÂu.VuaPhápkhướctừcửchỉcaoquýcủaCharlesbằngviệcđimộtnướccờkhácthường,đầymâuthuẫnvớikháiniệmtrịnướcthờiTrungcổcủaKi-tôgiáokhiđềxuấthợptácquânsựvớiSuleiman–vịSultancủaĐếquốcOttoman–ngườikhiđóđangxâmlượcĐôngÂuvàtháchthứcsứcmạnhcủahoàngtộcHabsburgtừphíađông.

TínhnhấtthốngcủaGiáohộimàCharlestìmcáchchứngminhđãkhôngtồntại.ÔngchothấykhôngthểngănchặnđượchọcthuyếtmớivềTinLànhlanquacácvùngđấtlàcơsởquyềnlựcchínhcủamình.Cảsựthốngnhấttôngiáovàthốngnhấtchínhtrịđềuđangđứtgãy.Nỗlựcthựchiệnnguyệnvọngvốngắnliềnvớingôivuacủaôngđãvượtrangoàikhảnăngcủamộtcánhânđơnlẻ.BứcchândungđầyámảnhdoTitian25vẽtừnăm1548đượctreotạiBảotàngMỹthuậtAltePinakothekởMunichchothấysựđaukhổcủamộtngườiởngôi caođãkhông thểđạt tới sựhoàn thiện tâm linhhoặcvậndụngnhữngđònbẩybáquyềncănbảnthiếtyếuđốivớimình.Charlesquyếtđịnhtừbỏcácngôivịcủamìnhvàchianhỏđếchếrộnglớncủaôngra,vàôngthựchiệnviệcđótheocáchchỉtríchcáitínhđamangkiêmnhiềungôivịđãkhiếnmưucầuhợpnhấtcủaôngthấtbại.ÔngtruyềnlạiVươngquốcNapolivàSicilyvàsauđólàngôivuaTâyBanNhacùngđếchếtoàncầucủanướcnàychocontrailàPhilip.Năm1555,trongmộtbuổilễxúcđộngởBrussels,ôngđiểmlạithànhtíchcủamình,khẳngđịnhrằngnhờsựsiêngnăngmàôngđãhoànthànhnhiệmvụvàtraoNghịviệnHàLan26choPhilip.Cùngnămđó,CharleskýmộthiệpướcmangtínhbướcngoặtlàHòaướcAugsburg27,côngnhậnđạoTinLànhtrongĐếquốcLaMãThầnthánh.Từbỏnền tảng tâm linh của đế chế củamình, Charles đã cho các hoàng tử quyền lựa chọnđịnhhướnggiảitộitronglãnhthổcủahọ.Khônglâusauđó,ôngtừbỏngôivịHoàngđếLaMãThần

thánh,chuyểngiaođếquốcchoemtraicủaông làFerdinandcùngvớinhữngbiếnđộngvàtháchthứcbênngoàicủanó.CharlesluivềsốngẩndậttrongmộttuviệnởvùngnôngthônTâyBanNha.ÔngtrảiquanhữngngàycuốiđờibênđứcchaxưngtộicủamìnhvàmộtnhàchếtạođồnghồngườiItaly,ngườicónhữngtuyệttáctreođầytườngmàCharlescốgắngtheohọcnghề.KhiCharlesquađờinăm1558,trongdichúccủamình,ôngtỏratiếcnuốivềsựrạnvỡcủađứctinđãdiễnratrongthờiôngtrịvìvàbuộctộicontraimìnhvìđãtănggấpđôisốtòaándịgiáo28.

Basựkiệnđãlàmtanrãhoàntoànlýtưởngcũvềmộtsựhợpnhất.KhiCharlesVquađời,nhữngthayđổimangtínhcáchmạngđãnângviễncảnhcủachâuÂutừmộtliênminhkhuvựclênthànhliênminhtoàncầuvàđồngthờilàmphânrãtrậttựtôngiáovàchínhtrịthờiTrungcổ:khởiđầukỷnguyênkhámphá,phátminhvềinấnvàphongtràolykhaitrongGiáohội.

TheocáchhiểucủanhữngngườichâuÂucóhọcthứcthờiTrungcổ,mộtbảnđồmiêutảvũtrụsẽchothấyBắcvàNamBáncầutrảidàitừẤnĐộởphíađôngđếnBánđảoIberiavàcácđảocủaVươngquốcliênhiệpAnhởphíatây,ởgiữalàJerusalem.TheocáchnhìnnhậnthờiTrungcổ,đâykhôngphảimộtbảnđồchodukháchmàlàmộtsânkhấuthầnthánhchovởkịchvềsựcứurỗiconngười.KinhThánhchorằngthếgiớicó6/7làđấtvà1/7lànước.DocácnguyêntắccứurỗilàcốđịnhvàcóthểđượcápdụngbằngnhữngnỗlựcởcácvùngđấtquenthuộccủaKi-tôgiáo,khôngcósựtưởngthưởngnàochoviệcmạohiểmvượtquanhữnglằnranhcủanềnvănminh.TrongcuốnĐịangục,DantemiêutảsựkiệnUlyssesgiongbuồmquacácCộttrụtrờicủaHercules29 (MỏmGibraltar vànhữngđỉnh cao gầnđóởBắcPhi,mépphía tây củaĐịaTrungHải)đểtìmkiếmtrithức,đãbịtrừngphạtvìphạmtộichốnglạikếhoạchcủathầnlinhbởimộtcơngióxoáylàmđắmcontàucủaôngcùngtấtcảthủythủđoàn.

Thờihiệnđạixuấthiệnkhicácxãhộimạnhdạnkhámpháđạidươngvàbấtkỳđiềugìphíaxasauchúngđểtìmkiếmvinhquangvàgiàucó.Vàothếkỷ15,châuÂuvàTrungQuốcđãgầnnhưcùnglúcmạohiểmtiếnvềphíatrước.NhữngcontàuTrungQuốc,khiđólàlớnnhấtvàtiêntiếnnhấtthếgiớivềmặtcôngnghệ,đãthựchiệnnhữngchuyếnhảitrìnhthámhiểmtớiĐôngNamÁ,ẤnĐộvàbờbiểnphíađôngchâuPhi.Họtraođổitặngphẩmvớicácchứcsắcđịaphương,ghidanhcáchoàngthânvào“hệthốngtriềucống”chođếquốcnày,mangvềnướcnhữngtậpquánvănhóakháclạvàđộngvậtquýhiếm.Tuynhiên,saucáichếtcủanhàthámhiểmhànghảiTrịnhHòa30vàonăm1433,HoàngđếTrungQuốcchấmdứtnhữngcuộcphiêulưuởnướcngoài,vàcácđộitàubịbỏhoangphế.TrungQuốctiếptụcnhấnmạnhsựthíchhợpchungtrongcácnguyêntắccủanướcnàyvềtrậttựthếgiới,nhưngtừđóvềsauchỉápdụngởtrongnướcvàvớicácdântộcdọctheobiêngiớicủanó.Kểtừđó,nướcnàychưabaogiờcốgắnglặplạimộtnỗlựchànghảitươngtự,cólẽchođếntậnthờiđạicủachúngta.

60nămsauđó,cáccườngquốcchâuÂuđãkhởihànhtừmộtlụcđịa,nơicácthếlựcđangtranhgiànhchủquyền;mỗivịvuatàitrợthámhiểmhànghảichủyếuvìhyvọnggiànhđượclợithếvềmặtthươngmạihaychiếnlượcsovớicácđốithủcủamình.NhữngcontàucủaBồĐàoNha,HàLanvàAnhmạohiểmđếnẤnĐộ;tàuTâyBanNhavàAnhkhởihànhtớiTâyBáncầu.Cảhai[hướngđinày]bắtđầuthaythếnhữngđộcquyềnthươngmạivàcơcấuchínhtrịhiệnhữu.ThờiđạimàảnhhưởngthốngtrịcủachâuÂuđốivớicácvấnđềthếgiớikéodàibathếkỷđã

bắtđầu.Cácmốiquanhệquốctếtừnggóigọntrongmỗikhuvực,từđóvềsautrởthànhvấnđềtoàncầuvớitrọngtâmởchâuÂu,nơikháiniệmtrậttựthếgiớiđượcxácđịnhvàviệcthựcthikháiniệmnàyđượcquyếtđịnh.

Tiếptheođólàmộtcuộccáchmạngtưduyvềbảnchấtcủathếgiớiquanchínhtrị.Ngườitalàmthếnàomàhìnhdungrađượcsựtồntạicủacáccưdânởnhữngvùngchưaaitừngbiếtđến?LàmthếnàođểhọphùhợpvớithếgiớiquanthờiTrungcổvềĐếquốcvàGiáohoàng?MộthộiđồngcácnhàthầnhọcdoVuaCharlesVtriệutậpvàocácnăm1550-1551ởthànhphốValladolid,TâyBanNhađãkếtluậnrằngnhữngngườisốngởTâyBáncầulànhữngconngườicólinhhồnvàdođóđủđiềukiệnđểđượccứurỗi.Tấtnhiên,kếtluậnthầnhọcnàycũnglàmộtcáchbiệnminhchoviệcchinhphạtvàcảiđạo.CácnướcchâuÂuđượcphépgiatăngcủacảivàxoadịulươngtâmcủahọcùnglúc.Sựtranhgiànhkiểmsoátlãnhthổtrêntoàncầucủahọlàmthayđổibảnchấtcủatrậttựquốctế.ViễncảnhcủachâuÂuđượcmởrộngchođếnkhicácnướcchâuÂukhácnhaulầnlượtnỗlựcthựcdânhóathànhcônghầuhếtmọinơitrênđịacầuvàcáckháiniệmvềtrậttựthếgiớihợpnhấtvớisựvậnhànhcáncânquyềnlựcởchâuÂu.

Sựkiệnthứhaicóảnhhưởngsâuxavềsaulàsựphátminhkỹthuậtindiđộngvàogiữathếkỷ15,giúpviệc truyềnbákiến thứcđược thựchiệnởquymô lớn tớimứcbấygiờkhông thểtưởngtượngđược.XãhộithờiTrungcổlưugiữkiếnthứcbằngcáchghinhớhaytỉmẩnchéptaycácvănbảntôngiáo,hoặcbiếtvềlịchsửquasửthi.Trongthờiđạikhámphánày,nhữnggìđượcpháthiệncầnđểchongườitabiếtđến,vàinấnchophépcáctàiliệuđượcphổbiến.Sựkhámphánhữngthếgiớimớicũngtruyềncảmhứngđểtìmkiếmvàtáikhámpháthếgiớicổđạivànhữngsựthựccơbảnvềnó,đặcbiệtnhấnmạnhvàotínhtrungtâmcủatừngcánhân.Việcngườitangàycàngsửdụnglýluậnnhưmộtnguồnlựckháchquanđểsoisángvàlýgiảiđãbắtđầulàmrungchuyểnnhữngthểchếhiệnhành,baogồmcảGiáohộiThiênChúagiáomàchođếnbấygiờlàkhôngthểbịcôngkích.

SựkiệncótínhcáchmạngthứbalàcuộcCảicáchTinLành31,đượckhởixướngvàonăm1517khiMartinLuther–giáosưthầnhọc,nhàcảicáchtôngiáongườiĐức–niêmyết95luậnđềnơicửaNhàthờLâuđàiWittenberg,nhấnmạnhvàomốiquanhệtrựctiếpcủatừngcánhânvớiThiênChúavàdođólươngtâmcủatừngcánhân–chứkhôngphảitínhchínhthốngvốnđãđượccủngcốchắcchắn–đượcđưaranhưlàchìakhóacủasựcứurỗi.MộtsốnhàcaitrịphongkiếnchớplấycơhộinàyđểcủngcốquyềncaitrịcủahọbằngcáchtiếpnhậnTinLành,ápđặtnólênngườidânvàtịchthuđấtđaicủaGiáohộiđểgiatăngcủacảichobảnthân.Mỗibêncoibênkianhưdịgiáo,vànhữngbấtđồngbiếnthànhnhữngcuộcchiếnđấusốngcònkhitranhchấpchínhtrịxenlẫnvớitranhchấpgiáophái.Ràocảnngăncáchtranhchấptrongnướcvànướcngoàikhôngcònkhicácquốcvươnghậuthuẫnnhữngphepháiđốiđịchtrongcáccuộcchiếntôngiáonộibộthườnglàđẫmmáuởcácnướclánggiềngcủahọ.CảicáchTinLànhphábỏkháiniệmvềmộttrậttựthếgiớiđượcduytrìbởi“haithanhkiếm”làGiáohoàngvàđếchế.Ki-tôgiáobịchiarẽvàthùđịchvớichínhnó.

ChiếntranhBamươinăm:tínhchínhdanhlàgì?

MộtthếkỷnhữngcuộcchiếntranhliênmiênchứngkiếnsựnổilênvàtruyềnbásựphêpháncủangườitheoTinLànhđốivớiuyquyềncủaGiáohội:cảĐếquốcHabsburgvàGiáohoàng

đềutìmcáchdậptắtsựtháchthứcnàyđốivớiquyềnlựccủamình,khiếnnhữngngườitheođạoTinLànhphảnkhángnhằmbảovệđứctinmớicủahọ.

SựhỗnloạnnàylêntớiđỉnhđiểmtronggiaiđoạnmàsaunàyđượcgọilàcuộcChiếntranhBamươinăm(1618-1648).KhiFerdinand–vịvuaThiênChúagiáothuộctriềuđạiHabsburgcủaBohemia–nổilênnhưứngviênsánggiánhấttrongcuộctruyềnngôisắptới,giớiquýtộctheođạoTinLànhởBohemiađãgắngthửhànhđộng“thayđổichếđộ,”traovươngmiệnvàquyềnbỏphiếuquyếtđịnhcủahọchomộthoàngtửĐứctheođạoTinLành,mộtkếtquảlàmchoĐếquốcLaMãThầnthánhsẽkhôngcònlàmộttổchứcThiênChúagiáo.CácthếlựchoànggiađãhànhđộngđểđèbẹpcuộcnổiloạnởBohemiavàsauđótranhthủlợithếnàyđểtrấnápđạoTinLànhnóichung,châmngòichomộtcuộcchiếntranhtànphácảTrungÂu.(CáchoàngtửtheođạoTinLànhthườngởphíabắcnướcĐức,thờiđóbaogồmnướcPhổtươngđốinhỏbé;khutrungtâmThiênChúagiáolàphíanamcủaĐứcvàÁo.)

Vềlýthuyết,cáchoàngthânThiênChúagiáocủaHoàngđếcónghĩavụphảiđoànkếtđểchốnglạinhữngdịgiáomớinày.Tuynhiên,khiphảiđốimặtvớilựachọngiữatinhthầnhợpnhấtvàlợithếchiếnlược,khôngítngườiđãlựachọnvếthứhai.ĐứngđầutrongsốhọlàPháp.

Thôngthườngtronggiaiđoạnbiếnđộng,mộtlãnhđịavẫnduytrìquyềncaitrịsẽởvàovịthếlợidụngtìnhtrạnghỗnloạntạicácquốcgialâncậnchonhữngmụctiêuquốctếlớnhơn.MộtnhómnhỏnhữnggiáosĩPhápthứcthờivànhẫntâmđãnhậnthấycơhộicủamìnhvàquyếtđịnhhànhđộngdứtkhoát.VươngquốcPháptạochoriêngmìnhmộtmôhìnhcaitrịmớiđểbắtđầuquátrìnhhànhđộngnày.Trongnhữngchếđộphongkiến,quyềncaitrịlàcánhân;sựcaitrịphảnánhýchícủangườicaitrịnhưngcũngbịgiớihạnbởitruyềnthống,hạnchếcácnguồn lựcsẵncóchonhữnghànhđộngquốcgiahoặcquốc tếcủamộtđấtnước.Tể tướngPháp trong giai đoạn 1624-1642, Armand-Jean du Plessis – Hồng y Richelieu32 – là chínhkháchđầutiênkhắcphụcđượcnhữnghạnchếnày.

Làngườitronggiớitănglữchìmđắmtrongnhữngmưuđồtriềuchính,Richelieuđãthíchnghihoàntoànvớigiaiđoạnbiếnđộngtôngiáovànhữngthểchếđượcthiếtlậptừlâuđangdầnsụpđổ.Làconúttrongbangườicontraicủamộtgiađìnhquýtộcnhỏ,banđầuôngtheođuổibinhnghiệp,nhưngsaukhianhtraiôngbấtngờtừchứcgiámmụcLuçon33vốnđượccoilàquyềnlợicănbảncủagiađình,ôngchuyểnsangthầnhọc.TươngtruyềnrằngRichelieuhoànthành nghiên cứu tôn giáo củamình sớm tớimức ông ít tuổi hơn độ tuổi tối thiểu thôngthườngđểđượcbổnhiệmlinhmục;vàôngđãvượtquaràocảnnàybằngcáchđếnLaMãvàtựmìnhnóidốiĐứcGiáohoàngvềđộtuổicủamình.Khiđãcóđượcủynhiệmthư,ônglaovàochínhtrịphepháitrongtriềuđìnhhoànggiaPháp,banđầutrởthànhphụtáthâncậnchoTháihậuMariedeMedici,vàsauđólàcốvấnđángtincậychođốithủchínhtrịchính,vàcũnglàcontraicònnhỏcủabàlàVuaLouisXIII.CảhaitỏrarấtkhôngtintưởngvàoRichelieu,nhưngdobịđiêuđứngbởinhữngcuộcxungđộtnộibộvớicáctínđồTinLànhHuguenot34củaPháp,họkhôngthểchốibỏtàinăngthiênbẩmvềchínhtrịvànghệthuậtcaitrịcủaôngta.MưuđồcủagiáosĩtrẻnàygiữavịấuvươngvàtháihậuđãmanglạichoôngsựtiếncửvớiLaMãđểđượctraochiếcmũhồngy;vàkhiđượcbanchứcấy,ôngtrởthànhthànhviêncaocấpnhấttrongHộiđồngCơmậtcủaNhàvua.Nắmvịtrínàytronggầnhaithậpniên,“ĐứcHồngy”(đượcgọinhưvậyvìchiếcáochoàngmàuđỏdàilướtthướtcủaông)đãtrởthànhtểtướngcủaPháp–

quyềnlựcchỉsaungaivàng–vàlàthiêntàinổibậtcủamộtkháiniệmmớivềthuậttrịquốctậpquyềnvàchínhsáchđốingoạidựatrênsựcânbằngquyềnlực.

KhiRichelieuthựchiệncácchínhsáchtrênđấtnướcmình,luậnthuyếtcủaMachiavelli35vềthuậttrịquốcđangđượctruyềnbá.KhôngbiếtliệuRichelieucóthôngthuộcluậnthuyếtvềquyền lực trênquanđiểmchính trịnàyhaykhông,nhưngchắc chắnôngđã thựchànhcácnguyêntắccănbảncủachúng.Richelieuxâydựngmộtphươngpháptiếpcậncấptiếnvềtrậttựquốctế.Ôngphátminhraýtưởngrằngnhànướclàmộtchủthểtrừutượngvàvĩnhviễntồntạitheođúngnghĩacủanó.Nhữngyêucầucủanhànướcđượcxácđịnhkhôngphảibởinhâncáchcủangườicaitrị,lợiíchcủagiatộchaynhucầuchungcủatôngiáo.Kimchỉnamcủanólàlợi íchquốcgia theonhữngnguyên tắcđođếmđược, saunàyđượcbiếtđếnnhư là raisond’état36.Dođónóphảilàđơnvịcơbảncủacácquanhệquốctế.

Richelieutrưngdụngnhànướcnontrẻnàylàmmộtcôngcụcủachínhsáchđốingoại.ÔngtậptrungquyềnlựcởParis,đặtranhữngvịtrígọilàthambiệnhayủyviênquảntrịchuyênnghiệpđểphóngchiếuthẩmquyềncủachínhphủtớitừngđịahạtcủavươngquốc,khiếnviệcthucácloạithuếtrởnênhiệuquả,vàquyếtliệttháchthứcchínhquyềnđịaphươngtruyềnthốngcủagiớiquýtộccũ.Cácvịvuavẫntiếptụcthựcthivươngquyềnnhưbiểutượngcủaquốcgiacóchủquyềnvàlàmộtbiểuhiệncủalợiíchquốcgia.

RichelieunhậnthấytìnhtrạnghỗnloạnởTrungÂukhôngphảilàlờihiệutriệuvũtrangđểbảovệGiáohộimàlàmộtphươngtiệnđểkiềmchếsựưutrộicủađếchếHabsburg.MặcdùVuaPhápđãđượcgọilàRexCatholicissimushay“VuaThiênChúagiáoTốicao,”từthếkỷ14,Phápbanđầuâm thầmsauđó côngkhai chuyển sangủnghộ liênminhTinLành (của cáchoàngthânThụyĐiển,PhổvàmiềnBắcĐức)trêncơsởlạnhlùngtínhtoáncáclợiíchquốcgia.

Đốivớinhữnglờichỉtríchgiậndữrằng,làmộthồngy,ôngcóbổnphậnđốivớiGiáohộiThiênChúagiáophổquátvàvĩnhcửu,ngụýmộtsựliênkếtchốnglạicáchoàngthântheođạoTinLành nổi loạn ởmiền Bắc và Trung Âu, Richelieu nhắc đến bổn phận củamình làmột bộtrưởngtrongmộtthựcthểchínhtrịthếtụcdễbịtổnthương.Sựcứurỗicóthểlàmụctiêucánhâncủaông,nhưnglàmộtchínhkháchôngchịutráchnhiệmđốivớimộtthựcthểchínhtrịkhôngcólinhhồnvĩnhcửuđểmàcứurỗi.Ôngnói,“Conngườilàbấttử,sựcứurỗicủaanhtađếnsauđó.Nhànướckhôngbấttử,sựcứurỗicủanólàbâygiờhoặckhôngbaogiờ.”

SựtanrãởTrungÂuđượcRichelieunhìnnhậnnhưlàđiềucầnthiếtvềchínhtrịvàquânsự.MốiđedọacơbảnđốivớiPhápmangtínhchiếnlược,màchẳngphảisiêuhìnhhaytôngiáo:mộtTrungÂuthốngnhấtsẽởvịthếthốngtrịphầncònlạicủalụcđịachâuÂu.Vìvậy,lợiíchquốcgiacủaPháplàphảingănchặnsựhợpnhấtcủaTrungÂu:“Nếuphe[TinLành]đóbịtiêudiệthoàntoàn,sứcmạnhchủlựccủahoàngtộcHabsburgsẽtấncôngPháp.”BằngviệctrợgiúprấtnhiềucácquốcgianhỏởTrungÂuvàlàmsuyyếunướcÁo,Phápđãđạtđượcmụctiêuchiếnlượccủamình.

MưuđồcủaRichelieukéodàisuốtquátrìnhvớinhữngbiếnđộnglớnsauđó.Trongvònghaithếkỷrưỡi,từkhiRichelieuxuấthiệnvàonăm1624đếnkhiThủtướngBismarck37tuyênbố

thànhlậpĐếquốcĐứcvàonăm1871,mụctiêugiữchoTrungÂu(gồmcáclãnhthổcủaĐức,ÁovàmiềnBắcItalythờiđó)chiarẽvẫnlànguyêntắcchỉđạotrongchínhsáchđốingoạicủaPháp.ChotớichừngnàokháiniệmnàycònlàbảnchấtcủatrậttựchâuÂu,Phápvẫnlàưuviệtởlụcđịanày.Khikháiniệmnàysụpđổ,vaitròthốngtrịcủaPhápđãcùngchungsốphận.

BakếtluậncóthểrútratừsựnghiệpcủaRichelieu.Thứnhất,yếutốkhôngthểthiếucủamộtchínhsáchđốingoạithànhcônglàmộtkháiniệmchiếnlượcdàihạndựatrênsựphântíchcẩnthậntấtcảcácyếutốliênquan.Thứhai,chínhkháchphảicôđọngtầmnhìnđóbằngviệcphântích và định hìnhmột chuỗi những áp lựcmơ hồ, thườngmâu thuẫn lẫn nhau thànhmộthướngđimạchlạc,cómụcđích.Ôngtaphảibiếtchiếnlượcnàysẽdẫnđếnđâuvàvìsao.Vàthứba,ôngtaphảihànhđộngbênngoàigiớihạncủađiềucóthể,thuhẹpkhoảngcáchgiữakinhnghiệmvàthamvọngcủaxãhộimàôngtasống.Bởisựquenthuộclặpđilặplạisẽdẫnđếntrìtrệvàhầunhưkhôngcầnđếnmộtsựtáobạonào.

HòaướcWestphalia

Trongthờiđạichúngta,HòaướcWestphaliađãtạoramộttiếngvangđặcbiệtnhưsựmởđườngchomộtkháiniệmmớivềtrậttựquốctếmàđãlanrộngtrêntoànthếgiới.Thờiđiểmđó,cácđạibiểunhómhọpđểđàmphán,tậptrungnhiềuvàonhữngcânnhắcvềvịthếvànghithứcngoạigiao.

KhicácđạidiệncủaĐếquốcLaMãThầnthánhvàhaiđốithủchínhcủanólàPhápvàThụyĐiểnđồngývềnguyêntắcđểtriệutậpmộthộinghịhòabình,cuộcxungđộtđãkéodàihơn23năm.Giaotranhcòndiễnrathêmhainămnữa,cácpháiđoànđàmphánmớithựcsựgặpgỡnhau;trongthờigianđó,mỗibênđềucốgắngcủngcốđồngminhvàcáckhuvựcbầucửtrongnước.

KhônggiốngcáchiệpđịnhlịchsửkhácnhưHộinghịthànhVienna38 tronggiaiđoạn1814-1815hayHòaướcVersailles39năm1919,HòaướcWestphaliakhôngphảilàkếtquảcủamộtcuộchọpduynhất,vàbốicảnhkhôngphảinhưtathườnghìnhdungvềviệcnhómhọpcủacácchínhkháchsuyngẫmtừngcâuhỏisiêunghiệmvềtrậttựthếgiới.Docónhiềuđịchthủgiaotranhtrongmộtcuộcchiếntrảidài từTâyBanNhađếnThụyĐiển,nênhòabìnhđạtđượcthôngquamộtloạtthỏathuậnriêngrẽdiễnraởhaithịtrấnkhácnhauthuộcWestphalia.CáccườngquốcThiênChúagiáo,trongđócó178đạibiểuriêngbiệttừcácquốcgiakhácnhautrongĐếquốcLaMãThầnthánh,nhómhọpởthànhphốThiênChúagiáoMünster.CáccườngquốcTinLànhtậptrungởthànhphốOsnabrücknơimàtheocảGiáohộiLuthervàThiênChúagiáo,cáchđókhoảng48km.235pháiviênchínhthứcvàđộingũnhânviêncủahọđãtrúởbấtkỳphòngnàohọcóthểtìmthấyởhaithịtrấnnhỏnày,nơichưatừngđượccoilàthíchhợpchomộtsựkiệnquymôlớnchứchưanóigìđếnmộthộinghịcủatấtcảcáccườngquốcchâuÂu.PháiviênThụySĩ“trúngụởcửahàngcủamộtthợdệtlen,trongmộtcănphòngnồngnặcmùixúcxíchvàdầucá,”trongkhipháiđoànxứBavariachỉcó18giườngcho29thànhviêncủahọ.Khôngcóchủtọahayngườiđiềuphốihộinghịchínhthứcvàkhôngcónhữngphiênhọptoànthể,cácđạidiệnnhómhọpđộtxuấtvàđilạitrongvùngtrunglậpgiữahaithịtrấnđểtìmkiếmthỏahiệp,đôikhigặpgỡkhôngchínhthứctạicácđịađiểmởgiữahaithịtrấnnày.Mộtsốcườngquốccửđạidiệncómặtởcảhaithịtrấn.Giaotranhvẫntiếptụcởnhữngvùng

khácnhaucủachâuÂutrongsuốtcáccuộcđàmphán,vớitìnhhìnhchiếnsựliêntụcthayđổitácđộngđếnquátrìnhđàmphán.

Hầuhếtcácđạibiểuđếndựđềumangtheonhữngchỉthịrấtthựctếdựatrênlợiíchchiếnlược.Trongkhihọsửdụngnhữngcụmtừcaothượnggầnnhưgiốnghệtnhauvềviệcđạtđượcmột“nềnhòabìnhchoKi-tôgiáo,”quánhiềumáuđãđổđểthainghénviệcđạtđượcmụctiêucaocảnàythôngquasựthốngnhấtvềtínlýhaychínhtrị.Giờđâyaicũngcholàđươngnhiên,hòabình(nếucó)sẽđượcxâydựngthôngquasựcânbằngcáclựclượngđốiđịch.

CólẽHòaướcWestphalianổilêntừnhữngthảoluậnphứctạpnàylàtàiliệungoạigiaođượctríchdẫnnhiềunhấttronglịchsửchâuÂu,dùtrênthựctếkhônghềcóhiệpướcduynhấtnàođểthểhiệncácđiềukhoảncủanó.Vàcácđạibiểucũngchưatừngnhómhọptrongmộtphiênhọptoànthểđểphêchuẩnnó.Trênthựctế,Hòaướclàkếthợpcủabahiệpđịnhbổsunglẫnnhauđượckýkếtriêngbiệttạinhữngthờiđiểmkhácnhauởcácthịtrấnkhácnhau.TrongHòaướcMünsterthángMộtnăm1648,TâyBanNhacôngnhậnnềnđộclậpcủaCộnghòaHàLan,khéplạicuộcnổidậykéodài80nămcủangườiHàLan,cuộcnổidậyđãhợpnhấtvớicuộcChiếntranhBamươinăm.ThángMườinăm1648,cácnhómriêngbiệtcủacáccườngquốcđãkýHòaướcMünster vàHòaướcOsnabrück, với nhữngđiềukiện tương tựnhau cũngnhưthamchiếuvàhợpnhấtnhữngđiềukhoảnchủyếu.

Cảhaihòaướcquốctếđaphươngquantrọngnàytuyênbốýđịnhlà“mộtnềnhòabìnhvàtìnhbằnghữuKi-tôgiáo,phổquát,bấtdiệt,đíchthựcvàchânthành”cho“vinhquangcủaThiênChúavà anninh củaKi-tô giáo.”Cácđiềukiện cóhiệu lựckhôngkhácbiệtđángkể sovớinhữngvănkiệnkháccủathờikỳnày.Tuynhiên,nhữngcáchthứcđểđạtđượchaihòaướcnàylàchưatừngcó.Cuộcchiếntranhđãlàmtanvỡnhữngkỳvọngvềtínhphổquáthaysựđoànkếtgiảitội.BắtđầunhưlàmộtcuộcđấutranhcủatínđồThiênChúagiáochốnglạiTinLành,nhấtlàsaukhiPhápđốiđầuvớiĐếquốcLaMãThầnthánhtheoThiênChúagiáo,cuộcchiếnđãtrởthànhmộtcuộchỗnchiếncủanhữngliênminhthườngxuyênthayđổivàđốilậpnhau.CũnggiốngnhưnhữngcuộcxungđộtlớnởTrungĐôngtrongthờiđạichúngta,nhữngliênkếtgiáopháiđượcviệndẫnđểđoànkếtvàlàmđộnglựctrongtrậnchiếnnhưngthườngxuyênbịgạtbỏbởicácxungđộtlợiíchđịachínhtrịhoặcđơngiảnlàthamvọngcủanhữngnhânvậttêntuổi.Mỗibênđãbịnhữngđồngminh“đươngnhiên”bỏrơitạimộtsốthờiđiểmtrongcuộcchiến;khôngbênnàokývàonhữngvănbảnnàymàkhôngảotưởngrằngnóchẳnglàmđượcbấtkỳđiềugìngoàiviệcthúcđẩylợiíchvàuytíncủahọ.

Nghịchlýthay,sựmệtmỏivàyếmthếchungnàychophépcácbênthamgiabiếnđổinhữngphươngtiệnthựctếđểkếtthúcmộtcuộcchiếntranhcụthểthànhnhữngkháiniệmchungvềtrậttựthếgiới.Vớihàngchụccácbêndàydạntrậnmạcnhómhọpđểbảovệnhữnglợiíchphảirấtkhókhănmớigiànhđược,nhữnghìnhthứcxưacũvềquanhệtônticấpbậcbịlặnglẽvứtbỏ.Sựbìnhđẳngvốncógiữacácquốcgiacóchủquyềnđượcxâydựng,bấtkểquyềnlựchayhệthốngtrongnướccủacácquốcgianàyrasao.Nhữngcườngquốcmớixuấthiện,chẳnghạnnhưThụyĐiểnvàCộnghòaHàLan,đãđượctraonghithứcngoạigiaongangbằngvớicácsiêucườngđãđượcthiếtlậptừlâunhưPhápvàÁo.Tấtcảcácvịvuađượcxưngtụnglà“hoàngthượng”vàtấtcảcácđạisứlà“quýngài.”Kháiniệmmớilạnàyđượcđẩyđếnmứcmàcácđoànđạibiểukhiyêucầusựbìnhđẳngtuyệtđốiđãnghĩramộtquytrìnhtiếnđếnđịađiểm

đàmphánquacáccửaravàoriêngbiệt(dẫnđếnnhiềulốivàophảiđượcxâydựng)vàcùngtiếntớichỗngồicủamìnhởtốcđộngangnhauđểkhôngaisẽphảichịuđựngnỗinhụcchờđợingườikhácthongdongđếnchỗcủahọ.

HòaướcWestphaliađãtrởthànhmộtbướcngoặttronglịchsửcủacácquốcgia,vìnhữngđiềukhoảnmàhòaướcnàythiếtlậpvừađơngiảnvừacóảnhhưởngsâurộng.Cácquốcgia–chứkhôngphảiđếchế,triềuđạihaycộngđoàntôngiáo–đãđượcxácđịnhnhưmộtkhốitrậttựchâuÂuđanghìnhthành.Kháiniệmchủquyềnquốcgiađượcthiếtlập.Quyềncủamỗibênkýkếtvềviệc lựachọncấutrúctrongnướcvàđịnhhướngtôngiáomàkhôngbịcanthiệpđãđượckhẳngđịnh,trongkhinhữngđiềukhoảnmớiđảmbảorằngcácgiáopháithiểusốcóthểthựchànhđứctincủahọtronghòabìnhvàkhôngcònámảnhvềsựcảiđạobằngvũlực.Vượtxanhữngnhucầutrướcmắtcủathờiđiểmđó,cácnguyêntắccủamộthệthống“quanhệquốctế”đangđượcđịnhhình,đượcthúcđẩybởimongmuốnchungnhằmtránhmộtsựtáidiễncủachiếntranhtổnglựctrênlụcđịachâuÂu.Traođổingoạigiao,baogồmcảviệcđồntrúcủacácđạidiệnthườngtrúởcácthủđôcủanhữngquốcgiađồngcấp(mộtthônglệmớichỉđượccácbangthànhVeniceápdụngthờiđó),đượcthiếtkếđểđiềuchỉnhcácmốiquanhệvàthúcđẩynghệthuậthòabình.CácbênthamgiakýkếtđãhìnhdungvềviệcnhữnghộinghịvàthamvấntrongtươnglaitrênmôhìnhHòaướcWestphaliasẽlàdiễnđànđểgiảiquyếttranhchấptrướckhi dẫn đến xung đột. Luật pháp quốc tế, được những nhà du thuyết như Hugo deGroot40(Grotius)xâydựngtrongchiếntranh,đượccoinhưphầnmởrộngcủahọcthuyếtđãđược đồng thuận nhắm tới việc gieo trồng sự hòa hợp, với trọng tâm là các hòa ướcWestphalia.

Sựtàitìnhcủahệthốngnàyvàlýdonólanratoànthếgiớinằmởchỗcácđiềukhoảncủanóchỉlàhìnhthứcchứkhôngphảithựcchất.Nếumộtquốcgiachấpnhậnnhữngyêucầucơbảnnày,nócóthểđượccôngnhậnlàmộtcôngdânquốctếcóthểduytrìvănhóa,chínhtrị,tôngiáovàchínhsáchnộibộriêngcủamình,đượchệthốngquốctếbảovệkhỏisựcanthiệptừbênngoài.Lýtưởngvềsựthốngnhấtđếquốchaytôngiáo–tiềnđềđangcóhiệulựccủacáctrậttựlịchsửởchâuÂuvàhầuhếtcácvùngkhác–đãngụýrằng,vềmặtlýthuyết,chỉcómộttrungtâmquyềnlựcmớicóthểlàhoàntoànchínhdanh.KháiniệmcủaHòaướcWestphalialấysựđadạngnhưlàđiểmkhởiđầucủanóvàđãthuhútnhiềuxãhội(mỗixãhộiđượcchấpnhậnnhưhiệntồn)vàocôngcuộctìmkiếmchungvềtrậttự.Chotớigiữathếkỷ20,hệthốngquốctếnàyđãxuấthiệntrênmọilụcđịa;nóvẫnlàrườngcộtcủatrậttựquốctếnhưđangtồntạihiệnnay.

HòaướcWestphaliakhôngủynhiệmmột sự sắpxếpcụ thể các liênminhhaymột cơcấuchínhtrịchâuÂulâudàinào.VớisựchấmdứtcủaGiáohộiphổquátnhưlànguồntốithượngvềtínhchínhdanhvàsựsuyyếucủaHoàngđếLaMãThầnthánh,kháiniệmtrậttựchâuÂuđãtrởthànhsựcânbằngquyềnlực,màtheođịnhnghĩabaogồmtínhchấttrunglậpvềtưtưởngvàđiềuchỉnhđốivớinhữnghoàncảnhđangtiếntriển.LordPalmerston41–chínhkháchthếkỷ19củaAnh–trìnhbàynguyêntắccănbảncủanónhưsau:“Chúngtakhôngcóđồngminhvĩnhviễnvàkhôngcókẻthùvĩnhviễn.Lợiíchcủachúngtalàvĩnhviễnvàbấtdiệtvànhữnglợiíchnàylànhiệmvụchúngtatheođuổi.”Khiđượchỏivềviệcxácđịnhnhữnglợiíchnàytheocáchcụthểhơndướihìnhthứccủamột“chínhsáchngoạigiao”chínhthức,ngườilèolái

đượccatụngcủacườngquốcAnhthúnhận,“Khimọingườihỏitôi…nhữnggìđượcgọilàmộtchínhsách,câutrả lờiduynhất làchúngtôisẽ làmnhữnggìcó lẽ làtốtnhấtdựatrêntìnhhuốngnóphátsinh,vớilợiíchquốcgialànguyêntắcchỉđạo.”(TấtnhiênkháiniệmtưởngnhưđơngiảnnàyphùhợpvớiAnhmộtphầnvìgiaicấpcầmquyềncủanướcnàyđãđượcđàotạo trongmộtnhận thức chung, gầnnhư trựcgiác vềnhữnggì là lợi íchvữngbền củađấtnước.)

Ngàynay,nhữngkháiniệmnàycủaHòaướcWestphalia thườngbịbêuxấunhư làmộthệthốngthaotúngquyềnlựcyếmthế,khônghềquantâmđếncácyêucầuvềđạođức.Tuynhiên,cơcấuđượcthiếtlậptrongHòaướcWestphaliađạidiệnchonỗlựcđầutiênđểthểchếhóamộttrậttựquốctếtrêncơsởcácquytắcvàgiớihạnđượcđồngthuận,căncứtrênsốđôngcáccườngquốchơnlàsựthốngtrịcủamộtquốcgiaduynhất.Nhữngkháiniệmvềraisond’état(lợiíchquốcgia)lầnđầutiênxuấthiện,thểhiệnkhôngphảilàmộtsựđềcaosứcmạnhmàlànỗlựcđểhợplýhóavàhạnchếsửdụngnó.QuânđộiđãtuầnhànhtrênkhắpchâuÂutrongnhiềuthếhệdướingọncờcủanhữngtuyênbốđạođứcphổquát(vàmâuthuẫnnhau);cácnhàtiêntrivànhữngkẻchinhphạtđãgâyrachiếntranhtổnglựctrongviệctheođuổinhữngthamvọngcánhânxenlẫnnhữngthamvọngvềtriềuđại,đếchếvàtôngiáo.Sựănkhớpcótínhlogicvềmặtlýthuyếtvàcóthểtiênliệuđượcvềnhữnglợi íchquốcgiađượcdựkiếnkhắcphụcnhữnghỗnloạnđangdiễnrakhắpnơitrênlụcđịachâuÂu.Nhữngcuộcchiếntranhcógiớihạntrêncácvấnđềcóthểtínhtoánđượcsẽthaythếthờiđạicủanhữngthuyếtphổđộmâuthuẫnnhau,vớisựtrụcxuấtvàcảiđạobắtbuộccủanóvàcuộcchiếntranhkhônggiớihạnlàmthiệthạivôsốnhânmạng.

Vớitấtcảsựmơhồcủanó,cânbằngquyềnlựcđượccholàbướctiếnbộsovớinhữngđòihỏikhắtkhecủacáccuộcchiếntranhtôngiáo.Nhưngcânbằngquyềnlựcsẽđượcthiếtlậpnhưthếnào?Vềlýthuyết,nóđượcdựatrênthựctiễn;dođómỗibênthamgiasẽnhìnnhậnnótươngtựnhau.Nhưngnhậnthứccủamỗixãhộiđềubịảnhhưởngbởicấutrúctrongnước,vănhóavàlịchsửcủanóvàbởithựctếquantrọngrằngcácyếutốcủaquyềnlựcdùkháchquanđếnđâuvẫnluônthayđổiliêntụckhôngngừng.Dođócânbằngquyềnlựccầnphảiđượchiệuchỉnhlạitheothờigian.Nódẫnđếnnhữngcuộcchiếntranhmàquymôcủachúngcũngbịnógiớihạn.

SựvậnhànhcủaHệthốngtheoHòaướcWestphalia

VớiHòaướcWestphalia,GiáohoàngđãbịgiớihạntrongcácchứcnăngthuộcvềGiáohộivàhọcthuyếtvềbìnhđẳngchủquyềntrởnênthịnhhành.Khiđó,lýthuyếtchínhtrịnàocóthểgiảithíchđượcnguồngốcvàbiệnminhchocácchứcnăngcủatrậttựchínhtrịthếtục?NhàtriếthọcnổitiếngngườiAnhThomasHobbes42đãđưaramộtlýthuyếtnhưthếtrongcuốnLeviathancủaôngđượcxuấtbảnnăm1651,banămsauHòaướcWestphalia.Ônghìnhdungmột“trạngtháitựnhiên”trongquákhứkhichưacóchínhquyềnđãdẫnđếnmột“cuộcchiếntranhcủatấtcảchốnglạitấtcả.”Đểthoátkhỏisựbấtankhôngthểchấpnhậnnhưvậy,ôngđưaragiảthuyếtrằngmọingườisẽgiaoquyềncủahọchomộtquyềnlựctốicaođểđổilấysựantoàndongườicầmquyềntốicaomanglạichotấtcảnhữngaibêntrongbiêngiớiquốcgia.Độcquyềnvềquyềnlựccủanhànướccóchủquyềnđượcthiết lậpnhưlàcáchduynhấtđểvượtquanỗisợkhôngngừngvềchếtchóc,bạolựcvàchiếntranh.

KhếướcxãhộinàytrongphântíchcủaHobbeskhôngápdụngởbênngoàibiêngiớicácquốcgia,vìkhôngcóchủthểsiêuquốcgianàotồntạiđểápđặttrậttự.Dođó:

Liênquanđếnnhiệmvụcủamộtthựcthểquốcgiađốivớithựcthểkhácđượcbaohàmtrongluậtmàthườngđượcgọilàluậtquốctế,tôikhôngcầnphảinóibấtkỳđiềugìởđâybởivìluậtquốctếvàluậttựnhiênlànhưnhau.Vàmỗithựcthểquốcgiađềucóquyềnnhưnhautronghànhđộngtheođuổisựantoànchongườidâncủamình,màbấtkỳcánhânnàocũngcóthểcó,trongviệcmuasựantoàncủachínhbảnthânmình.

Đấutrườngquốctếvẫnởtrongtrạngtháitựnhiênvàhỗnloạnbởikhôngcómộtchủquyềntầmcỡthếgiớinàotồntạiđểđảmbảochosựantoàncủanó,vàcũngkhôngcóchủquyềnnàonhưvậycóthểđượchìnhthànhtrênthựctế.Vìvậy,mỗinhànướcsẽphảiđặtlợiíchquốcgiacủamình lên trên hết trongmột thế giới mà quyền lực là yếu tố tối quan trọng. Hồng yRichelieucólẽcũngsẽrấttánđồngđiềunày.

HòaướcWestphaliatrongnhữngngàyđầuđượcápdụngđãhàmývềmộtthếgiớitheotriếtlýchínhtrịcủaHobbes.Sựcânbằngquyềnlựcmớinàysẽđượchiệuchuẩnnhưthếnào?Cầncósựphânbiệtgiữacânbằngquyềnlựcnhưlàmộtthựctếvàcânbằngquyềnlựcnhưlàmộthệthống.Bấtkỳtrậttựquốctếnàođểđượcxứngđángvớicáitênnàykhôngsớmthìmuộnphảiđạtđượcmộttrạngtháicânbằng,nếukhôngnósẽrơivàotrạngtháichiếntranhliênmiên.DothếgiớithờiTrungcổgồmhàngchụccôngquốc,nênđúnglàcómộtsựcânbằngquyềnlựcthườngxuyêntồntạitrênthựctế.SauHòaướcWestphalia,sựcânbằngquyềnlựcnàyxuấthiệnnhưlàmộthệthống;nghĩalà,cácquyềnlựcđượccânbằngđượcchấpnhậnnhưlàmộttrongnhữngmụcđíchchínhtrongchínhsáchđốingoại;phávỡsựcânbằngnàysẽdẫnđếnhìnhthànhmộtliênminhnhândanhtrạngtháicânbằng.

Đầuthếkỷ18,sựnổilêncủaAnhnhưlàmộtđạicườngquốchảiquânkhiếnnướcnàycóthểbiếncácdữkiệnthựctếcủasựcânbằngquyềnlựcnàythànhmộthệthống.ViệcnắmquyềnkiểmsoátcácvùngbiểnchophépAnhtínhtoánthờiđiểmvàquymôcủamìnhkhiđóngvaitròởlụcđịachâuÂunhưlàtrọngtàicủacáncânquyềnlực,vàthựcsựlànướcbảođảmrằngchâuÂuhẳnphảicómộtsựcânbằngquyềnlực.Dođó,chừngnàomàAnhcònđánhgiáchínhxáccácyêucầuchiếnlượccủamình,nósẽvẫncóthểbảovệbênyếuhơnởlụcđịachâuÂuchốnglạibênmạnhhơn,ngănngừabấtkỳquốcgiaduynhấtnàođạtđượcvịthếbáquyềnởchâuÂu,vàtừđóhuyđộngcácnguồnlựccủalụcđịachâuÂuđểtháchthứcquyềnkiểmsoátcácvùngbiểncủaAnh.ChođếnkhiThếchiếnIbùngnổ,nướcAnhđãhànhđộngnhưnướctạothếcânbằngcủatrạngtháicânbằng.HọphảichiếnđấutrongcáccuộcchiếnởchâuÂunhưngvớinhữngliênminhkhácnhau,khôngvìtheođuổinhữngmụctiêuquốcgiacụthểthuầntúymàbằngcáchxácđịnhlợi íchquốcgiađólàduytrìsựcânbằngquyềnlực.NhiềutrongsốnhữngnguyêntắcnàycũngápdụngđốivớivaitròcủaMỹtrongthếgiớiđươngđại,nhưsẽđượcthảoluậnvềsau.

Trên thực tế có hai sự cân bằng quyền lực diễn ra ở châu Âu sau dàn xếp của Hòa ướcWestphalia:Cânbằngtổngthể,trongđónướcAnhhànhđộngnhưmộtngườigiámhộvàlàngườibảovệsựổnđịnhchung.CânbằngTrungÂuvềcơbảndoPhápkiểmsoátnhằmngănchặnsựnổilêncủamộtnướcĐứcthốngnhấtởvịthếquốcgiahùngmạnhnhấttrênlụcđịa

châuÂu.Tronghơn200năm,nhữngcânbằngquyềnlựcnàygiữchâuÂukhôngbịxéthànhnhiềumảnhnhư thờikỳChiến tranhBamươinăm; chúngkhông thểngăncảnchiến tranhnhưngđãhạnchếtácđộngcủanó,vìmụctiêulàtrạngtháicânbằngchứhoàntoànkhôngphảisựchinhphục.

Sựcânbằngquyềnlựcnàycóthểbịthửtháchítnhấtlàtheohaicách:Cáchthứnhấtlàkhimộtnướclớncủngcốsứcmạnhcủamìnhtớimộtngưỡngđedọađoạtbáquyền.Cáchthứhaixảyrakhimộtnướctừtrướcđếnnayvẫnlàthứyếutìmcáchđượcđứngvàohàngngũcủanhữngđạicườngquốcvàbắtđầuyêucầucáccườngquốckhácphảithihànhmộtloạtnhữngđiềuchỉnhbùtrừvớicácquốcgiakhácchođếnkhimộtcânbằngmớiđượcthiết lập,hoặcmộtxungđộtlớndiễnra.Trongthếkỷ18,hệthốngtheoHòaướcWestphaliavượtquađượccảhaitháchthứcnày,đầutiênbằngviệcngăncảncuộctấncôngđểđoạtbáquyềncủaVuaLouisXIV43củaPháp,vàsauđóbằngviệcđiềuchỉnhhệthốngtheosựnhấtquyếtđòivịthếbìnhđẳngcủaFriederickĐạiđế44ởnướcPhổ.

Năm1661,VuaLouisXIVđãkiểmsoáttoànbộhoànggiaPhápvàkhaitriểnkháiniệmtrịquốccủaRichelieutớimứcchưatừngthấy.Trongquákhứ,vịvuaPhápnàyđãcaitrịthôngquacáclãnhchúaphongkiếnvớiquyềntựtrịriêngcủahọtheochếđộ“chatruyềnconnối.”Louiscaitrịthôngquamộtbộmáyhànhchínhhoànggiaphụthuộchoàntoànvàoôngta.Ônghạcấpnhữngcậnthầncódòngmáucaoquývànângcấpquýtộcchocácviênchứctriềuđình.Điềuđược xét đến ở đây là công lao phụng sự nhà vua chứ không phải dòng dõi xuất thân. BộtrưởngTàichínhxuấtsắcJean-BaptisteColbert–contraicủamộtngườibánvảitỉnhlị–đượctraoquyềnthốngnhấthệthốngquảnlýthuếvàtàitrợchiếntranhliênmiên.TronghồikýcủaSaint-Simon–mộtcôngtướcchatruyềnconnốivàlàmộtbậcvănsĩ–cóchứađựngnhữnglờicayđắngvềsựbiếnđổixãhộinày:

Ôngta[Louis]nhậnthứcrõrằng:dùkhikhônghàilòng,ôngtacóthểnghiềnnátmộtnhàquýtộcnhưngkhôngthểtiêudiệtngườiđóhaydòngdõicủangườiđó,trongkhimộtngoạitrưởnghaycácbộtrưởngkháctươngtựcóthểbịhạcấpcùngvớitoànbộgiađìnhxuốngtớisựvôgiátrịtậncùngmàôngtađãnânghọlêntừđó.Khiđó,bấtkỳsựgiàucóhaylượngcủacảinàocũngkhôngthểgiúpíchgìđượchọ.Đócũnglàmộtlýdovìsaoôngtathườngtraoquyềnchocácbộ trưởnghơn là chonhữngngườidòngdõinhấtởvươngquốcvà thậmchíkể cả cáchoàngtửhayhoàngthân.

Năm1680,Louisnângbảnchấtsựcaitrịrộnglớncủamìnhthànhbiểutượngkhiđặtdanhhiệu“Đạiđế”đicùngvớidanhhiệutựxưngtrướcđócủaônglà“VuaMặttrời.”Năm1682,cáclãnhthổkhuvựcBắcMỹcủaPhápđượcđặttênlà“Louisiana.”Cùngnămđó,triềuđìnhcủaVuaLouischuyểnđếnđiệnVersailles,nơinhàvuagiámsátkỹlưỡngviệcxâydựngmột“rạpháthoànggia”màtrênhếtdànhriêngchoviệcthểhiệnsựuynghiêmcủaông.

Vớimộtvươngquốc thốngnhấtkhôngbị tànphábởinội chiến, sởhữumộtbộmáyhànhchínhchuyênnghiệpvàmộtquânđộivượttrộihơnbấtkỳnướclánggiềngnào,trongmộtgiaiđoạnngắnngủi,PhápởvịthếcóthểkiếmtìmsựthốngtrịởchâuÂu.TriềuđạicủaVuaLouiskiênquyếttiếnhànhmộtloạtcáccuộcchiếntranhgầnnhưliêntục.Cuốicùng,nhưvớitrườnghợpcủatấtcảnhữngnướcsaunàycóthamvọngtrởthànhbáchủchâuÂu,mỗicuộcchinh

phụcmớilạidẫnđếnsựliênkếthìnhthànhmộtliênminhcácquốcgiađốilập.Banđầu,cáctướngcủaVuaLouisthắngtrậnởkhắpnơi;nhưngrốtcuộc,họbịđánhbạihoặckhốngchếởkhắpnơi,đángchúýnhấtlàtrong10nămđầutiêncủathếkỷ18bởiJohnChurchill45,ngườisaunàylàCôngtướcxứMarlboroughvàlàôngtổmấyđờicủavịThủtướngvĩđạithếkỷ20WinstonChurchill.QuânđoàncủaVuaLouisđãkhôngthểvượtquasựkhángcựcơbảncủahệthốngtheoHòaướcWestphalia.

Nhiều thậpkỷ sau cái chết củaRichelieu, tínhhiệuquảđược chứngminhvềmộtquốcgiathốngnhấtvàtậpquyềnkhitheođuổimộtchínhsáchngoạigiaothếtụccùngsựcaitrịtậptrungđãtruyềncảmhứngchonhiềunướccùngnoitheođểđốitrọngvớicườngquốcPháp.Anh,HàLan,vàÁohìnhthànhĐạiLiênminh,saunàycóthêmsựthamgiacủaTâyBanNha,Phổ,ĐanMạchvàmộtvàicôngquốcĐức.Theobảnchất,sựđốilậpvớiVuaLouiskhôngphảilàýthứchệhaytôngiáo:tiếngPhápvẫnlàngônngữcủangoạigiaovàvănhóađẳngcấptrênhầuhếtchâuÂu,vàsựchiarẽgiữaThiênChúagiáovàTinLànhdiễnrahầukhắptrongpheđồngminh.Thayvàođó,sựđốilậpnàylàcốhữutronghệthốngtheoHòaướcWestphaliavàkhôngthểthiếuđểduytrìtínhđanguyêntrongtrậttựchâuÂu.Bảnchấtcủanóđượcxácđịnhbằngcáitênmàcácnhàquansátthờiđóđặtra:ĐạiỔnđịnh.VuaLouiskiếmtìmnhữngđiềuchẳngkhácgìbáquyềndướidanhnghĩavinhquangcủaPháp.ÔngđãbịđánhbạibởimộtchâuÂutìmkiếmmộttrậttựtrongtínhđadạng.

***

Nửađầuthếkỷ18đãbịthốngtrịbởikhátkhaokiềmtỏaPháp;nửasauthếkỷnàyđượcđịnhhìnhbởinỗlựccủanướcPhổnhằmtìmkiếmmộtvịtrígiữacácđạicườngquốc.BấtkỳnơinàoVuaLouisđãchiếnđấuđểchuyểnquyềnlựcthànhbáquyền,thìnơiđóVuaFrederickIIcủanướcPhổcũngchiếnđấuđểchuyểnbiếnđiểmyếutiềmtàngthànhvịthếđạicườngquốc.NằmtrênđồngbằngmiềnBắcĐứckhắcnghiệtvàtrảidàitừsôngVistula46ratoànnướcĐức,nướcPhổgâydựng,khaitháctínhkỷluậtvàdịchvụcôngđểthaythếchodânsốvànguồnlựclớnhơncủanhữngnướcđượctrờiphú.Chiathànhhaiphầnkhôngliềnkềnhau,nướcnàylaođaokhirơivàovùngảnhhưởngcủaÁo,ThụyĐiển,Nga,vàBaLan.Dâncưtươngđối thưathớt;sứcmạnhcủanướcnàylàtínhkỷluậtmànhờđónócóthểhuyđộngnguồnlựchạnchếcủamình.Tàisảnlớnnhấtcủanướcnàylàýthứccôngdân,mộtbộmáyhànhchínhhiệuquảvàmộtđộiquânđượchuấnluyệntốt.

KhiFrederickIIlênngôinăm1740,ôngdườngnhưlàứngviênkhôngngờđốivớisựvĩđạimàlịchsửđãbanchoông.Nhậnthấyđịavịtháitửphảituânthủkỷluậtquákhắtkhe,ôngđãcốchạytrốnsangAnhcùngvớimộtngườibạntênlàHansHermannvonKatte.Haingườibịbắt.NhàvuaralệnhchặtđầuvonKattengaytrướcmặtFrederick,saukhiđưaramộttòaánquânsựdochínhNhàvuađứngđầu.Nhàvuachấtvấncontraimìnhbằng178câuhỏimàFrederickđãtrảlờikhônkhéotớimứcđượcvuachaphụcchức.

Fredericksốngsótqua lần trảinghiệmsinh tửnàychỉcó thểbằngcáchápdụng tinh thầntráchnhiệmkhắckhổcủavuachavàhìnhthànhmộttháiđộbấttínxãhộinóichungđốivớiđồngloại.Frederickchorằngquyềncánhâncủamìnhlàtuyệtđối,nhưngcácchínhsáchcủaôngbịbócứngtrongkhuônkhổcácnguyêntắcraisond’état(lợiíchquốcgia)màRichelieuđã

đềratừmộtthếkỷtrướcđó.Cươnglĩnhcủaôngchorằng“Nhữngngườicaitrịlànôlệchocácnguồnlựccủahọ,lợiíchquốcgialàluậtcủahọvàluậtnàybấtkhảxâmphạm.”Dũngcảmvàlãng tử (Fredericknóivàviếtbằng tiếngPháp, sáng tácnhữngbài thơ tình lãngmạnbằngtiếngPhápngaycảkhiđangtrongcácchiếndịchquânsự,đặtphụđềchomộttrongnhữngtácphẩmvănchươngcủamìnhlà“Pasmaltroppourlaveilled’unegrandebataille”(Khôngquátệtrướcmộttrậnđấulớn),ônglàhiệnthânchothờiđạimớivềquảnlýnhànướcKhaisángquachếđộđộctàinhântừ,cóđượcsựchínhdanhnhờtínhhiệuquảcủanóchứkhôngphảidoýthứchệ.

FrederickkếtluậnrằngvịthếđạicườngquốcđòihỏisựliêntụcvềlãnhthổđốivớinướcPhổvàsauđólàbànhtrướng.Khôngcầnthiếtphảicóbấtkỳbiệnminhchínhtrịhayđạođứcnàokhác.“Tínhưuviệtcủaquânđộicủachúngta,tínhsẵnsànghànhđộngmànhờđóchúngtacóthểđưaquânvàochiếnđấungay,nóitómlại,lợithếhiểnnhiênmàchúngtahơnhẳncácnướclánggiềngcủachúngta”làtấtcảsựbiệnminhmàFrederickcầnđếnđểthôntínhtỉnhSilesiagiàucóvàgiàutruyềnthốngcủanướcÁovàonăm1740.Xửlývấnđềnàynhưmộtvấnđềđịachínhtrịchứkhôngphảivấnđềhợppháphayđạođức,FredericktựsánhmìnhvớiPháp(quốcgiacoiPhổnhưmộtđốitrọngvớiÁo)vàgiữlạiSilesiatrongđàmphánhòabìnhnăm1742,tănggầngấpđôilãnhthổvàdânsốcủanướcPhổ.

Trongquátrìnhnày,FrederickđãmangkhóilửachiếntranhtrởlạihệthốngÂuchâuvốnvẫntồntạitronghòabìnhkểtừnăm1713khiHiệpướcUtrechtđặtdấuchấmhếtchothamvọngcủaVuaLouisXIV.Tháchthứcnàyđốivớisựcânbằngquyềnlựcđượcthiếtlậptừlâukhiếnhệthống theoHòaướcWestphaliaphảibắtđầuhoạtđộng.Cáigiáđểđược thừanhận làmộtthànhviênmớivàotrậttựÂuchâuhóaralàbảynămchiếntranhthảmkhốc.Giờđâycácliênminhbịđảongược,khimàcácđồngminhtrướcđâycủaFredericktìmcáchdậptắtcácchiếndịchcủaôngta,còncácđịchthủcủahọthìnỗlựckhaitháclựclượngchiếnđấukỷluậtcủanướcPhổchomụcđíchriêngcủamình.Xaxôivàbíẩn,Ngalầnđầutiênbướcvàomộtcuộcchiếnvì sự cânbằngquyền lựcở châuÂu.KhiquânđộiNgađãởngay trước cửangõ củaBerlin,FrederickđangmấpmébênbờchiếnbạiđãđượccứuthoátvìNữSahoàngElizabethcủaNgađộtngộtbănghà.LàngườihâmmộFredericktừlâu,vịSahoàngmớilênngôiđãrútkhỏicuộcchiến.(KhibịvâyhãmởBerlinthángTưnăm1945,Hitlermongđợimộtsựkiệntương tự có thể so với cái gọi là Phép màu của Gia tộc Brandenburg47, và được JosephGoebbels48thôngbáorằngđiềuđóđãxảyrabởiTổngthốngFranklinD.Roosevelttừtrần.)

ĐếquốcLaMãThầnthánhchỉcònlàcáimãbênngoài,khôngmộtquốcgiakìnhđịchnàoởchâuÂuđứnglênđòiquyềnlựctốithượng.Hầunhưtấtcảnhữngngườitrịvìkhẳngđịnhrằnghọcaitrịbởiquyềnthầnthánh,mộttuyênbốkhôngbịbấtkỳđạicườngquốcnàotháchthức,nhưnghọchấpnhậnrằngThiênChúacũngbanchonhiềuvịvuakhácđiềutươngtự.Dođó,cáccuộcchiến tranhchỉxảyravìnhữngmục tiêu lãnh thổhạnchế,khôngnhằm lậtđổnhữngchínhphủvàtổchứchiệncóvàcũngkhôngphảiđểápđặtmộthệthốngmớitrongquanhệgiữacácquốcgia.Truyềnthốngđãngăncảnnhữngngườitrịvìcưỡngépthầndâncủahọđilínhcũngnhưhạnchếviệctăngthuế.TácđộngcủanhữngcuộcchiếnnàylêndânsốkhônglàgìkhisovớinỗikinhhoàngcủacuộcChiếntranhBamươinămhaynhữnggìmàcôngnghệvàýthứchệgâyrahaithếkỷsauđó.Trongthếkỷ18,sựcânbằngquyềnlựcvậnhànhnhưmột

sânkhấumàởđó“cuộcsốngvàgiátrịđượcphôbàygiữanhữngnéttránglệ,taonhã,hàohoavàkhuếchtrươnglòngtựtintuyệtđối.”Sựvậnhànhquyềnlựcđóbịkiềmchếbởinhậnthứcrằnghệthốngnàysẽkhôngdungthachonhữngkhátvọngbáquyền.

Nhữngtrậttựquốctếổnđịnhnhấtcólợithếvềnhậnthứcđồngnhất.CácchínhkháchđiềuhànhtrậttựÂuchâuởthếkỷ18lànhữngnhàquýtộcdiễngiảinhữngkháiniệmtrừutượngnhưdanhdựvànghĩavụtheocùngmộtcáchvànhấttrívềnhữngđiềucănbản.Họđạidiệncho một xã hội tinh hoa duy nhất nói cùng một ngôn ngữ (tiếng Pháp), thường đến cácsalon49vàtheođuổinhữngmốiquanhệlãngmạnởcácthủđôcủanhau.Tấtnhiên,cáclợiíchquốcgialàkhácnhau,nhưngtrongmộtthếgiớimàmộtngoạitrưởngcóthểphụcvụmộtquốcvươngkhácquốctịch(chođếnnăm1820, tấtcảcácngoại trưởngcủaNgađềuđượctuyểndụngtừnướcngoài),hoặckhimộtlãnhthổcóthểthayđổiliênminhquốcgiacủanóvìmộthiệpướchônnhânhoặcmộtsựthừakếngẫunhiên,sẽluôncómộtcảmgiácgiốngnhaubaotrùm.Nhữngtínhtoánquyềnlựctrongthếkỷ18diễnratrongbốicảnhtốtđẹpnàycủamộtýthứcchungvềtínhchínhdanhvànhữngquytắcbấtthànhvăntrongứngxửquốctế.

Sựđồngthuậnnàykhôngchỉlàvấnđềxãgiao;nóphảnánhnhữngniềmtintinhthầnvữngchắcvềmộttriểnvọngchungchâuÂu.ChâuÂuchưabaogiờtừngđoànkếthaytựgiáchơntronggiaiđoạnđượcnhìnnhậnlàThờikỳKhaisángnày.NhữngthànhtựumớivềkhoahọcvàtriếthọcbắtđầuthaythếnhữngđiềutừngđượcđoanchắcvềtruyềnthốngvàđứctinđangbịrạnnứtcủachâuÂu.Sựtiếnbộnhanhchóngvềtrítuệtrênnhiềulĩnhvực–vậtlý,hóahọc,thiênvănhọc,lịchsử,khảocổhọc,vẽbảnđồ,lýluận–thúcđẩymộttinhthầnkhaisángthếtụcmớichorằngsựkhámphátấtcảcáccơchếtiềmtàngtrongtựnhiênsẽchỉcònlàvấnđềthờigian.“Hệthốngthựcsựcủathếgiớinàyđãđượccôngnhận,pháttriểnvàhoànthiện,”nhàbáchọcxuấtchúngngườiPhápJeanLeRondd’Alembertđãthểhiệntinhthầncủathờiđạikhiviếtnhữngdòngsauvàonăm1759:

Tómlại,từTráiđấttớisaoThổ,từlịchsửcácthiênthểtớilịchsửcácloàicôntrùng,triếthọctựnhiênđãđượccáchmạnghóa;vàgầnnhưtấtcảcáclĩnhvựckiếnthứckhácđãkhoáclênmìnhnhữnghìnhthứcmới…Sựpháthiệnvàứngdụngmộtphươngpháplậpluậntriếthọcmới,kiểunhiệttìnhđicùngvớinhữngkhámphá,niềmvuisướngvớinhữngýtưởngmàcảnhtượngvũtrụbaolatạoratrongchúngta,tấtcảnhữngnguyênnhânnàyđãmangđếnmộtsựsụcsôitâmtrísốngđộng.Nhưmộtdòngsôngbịvỡđập,nướctrànvềmọihướng,sựsụcsôinàyđãcuốnđitấtcảmọithứcảnđườngnóvớichútbạolực.

Bảnthânsự“sụcsôi”nàydựatrênmộttinhthầnphântíchmớivàsựkiểmnghiệmchặtchẽtấtcảcácgiảthuyết.Trongmộtnỗlựcđượcbiếnthànhbiểutượngbởi28tậpBáchkhoaToànthưmàd’Alembertđồngchủbiêntrongkhoảngthờigiantừnăm1751đếnnăm1772,việcthămdòvàhệthốnghóatấtcảcáckiếnthứcchothấymộtvũtrụphithầnthánhhóamàconngườicóthểnhậnthứcđượcvớitưcáchnhânvậttrungtâmvàlàngườidiễngiảivũtrụ.DenisDiderot–đồngnghiệpcủad’Alembert–viếtrằngkiếnthứcphithườngsẽđượckếthợpvới“nhiệthuyếtvìlợiíchcaonhấtcủaloàingười.”Sựhữulýsẽđốiđầuvớisựgiảdốibằngnhững“nguyên tắc cứng rắn [để] làm nền tảng cho những sự thật hoàn toàn ngược lại,” theo đó“chúngtasẽcóthểlàmsụpđổtoànbộkiếntrúcbảothủ,lạchậuvàvứtbỏđốngbụivuvơ,khôngcăncứ”vàthayvàođólà“đưaconngườiđiđúnghướng.”

Chắcchắn,cáchtưduyvàphântíchmớinàyđượcápdụngchocáckháiniệmvềquảnlýnhànước,tínhchínhdanhchínhtrịvàtrậttựquốctế.NamtướcxứMontesquieu50vàlànhàtriếthọcchínhtrịCharles-LouisdeSecondatápdụngcácnguyêntắccủasựcânbằngquyềnlựcvàochínhsáchđốinộibằngcáchmiêutảmộtkháiniệmkiểmsoátvàcânbằngmàsaunàyđượcthểchếhóatrongHiếnphápMỹ.Ôngtiếptụcpháttriểnquanđiểmđóthànhmộttriếtlývềlịch sử và về các cơ chế thay đổi xã hội. Nghiên cứu lịch sử của nhiều xã hội khác nhau,Montesquieukếtluậnrằngcácsựkiệnkhôngbaogiờdiễnrangẫunhiên.Luônluôncómộtcănnguyênsâuxamàsựhữulýcóthểtìmravàsauđóđịnhhìnhthànhlợiíchchung:

Khôngphảilàsựgiàucócaitrịthếgiới…Cónhữngnguyênnhândễhiểumangtínhquyluậttựnhiêntrongmọichếđộquânchủdẫnđếnsựtrỗidậy,duytrìvàsụpđổcủanó.Tấtcảnhữngđiều[cóvẻ]ngẫunhiêntuântheonhữngnguyênnhânnày,vàbấtkỳkhinàomộttrậnchiếnxảy ra ngẫu nhiên, nghĩa làmột nguyên nhân cụ thể, xóa sổmột quốc gia, đồng thờimộtnguyênnhânchungcũngtồntạidẫnđếnsựsụpđổcủaquốcgiađónhưlàhậuquảcủamộttrậnchiếnduynhất.Tómlại,chínhnhịpđộtiếntriểnchungcủamọithứđãkéotheotấtcảcácsựkiệnđặcbiệtcùngvớinó.

LànhàtriếthọcvĩđạinhấtcủathờikỳKhaisáng,ImmanuelKant51đãđixahơnMontesquieumộtbướcnữakhipháttriểnkháiniệmvềmộttrật tựthếgiớihòabìnhmãimãi.TừcốđôKönigsbergcủanướcPhổ,ôngsuyngẫmvềthếgiới,chútâmvàonhữnggiaiđoạncuộcChiếntranhBảynăm,ChiếntranhCáchmạngMỹvàcuộcCáchmạngPháp,đểnhìnthấytrongcuộcbiếnđộngchungnhữngkhởiđầumongmanhcủamộttrậttựquốctếmới,hòabìnhhơn.

Kant lý luận: nhân loại đượcđặc trưngbởimột “tínhhòađồngphi xã hội”, “tuynhiên, xuhướngđếnvớinhautrongcùngmộtxãhộiluônđikèmvớinólàmộtsựkhángcựliêntụcluônđedọaphátungxãhộinày.”Vấnđềvềtrậttự,nhấtlàtrậttựquốctế,làvấnđề“khókhănnhấtvàcóthểđượcloàingườigiảiđápsaucùng.”Conngườithànhlậpcácnhànướcđểgiớihạnnhữngcảmxúcmạnhmẽcủahọ,nhưngcũnggiốngnhưcáccáthểtrongtrạngtháitựnhiên,mỗinhànướctìmcáchbảovệtìnhtrạngtựdotuyệtđốicủanó,thậmchíphảitrảcáigiábịmangdanh“mộtnhànướctànbạo,vôluật.”Nhưng“sựtànphá,biếnđộng,vàthậmchítìnhtrạngkiệtsứchoàntoànbêntrongcủacáccườngquốc”nảysinhtừnhữngcuộcđụngđộgiữacácnướctheothờigiansẽbắtbuộcconngườisuyngẫmvềmộtgiảiphápthaythế.Nhânloạiphảiđốimặtvớihoặcnềnhòabìnhcủa“mộtnghĩađịakhổnglồcủaloàingười”hoặcnềnhòabìnhdựatrênbảnthiếtkếhữulý.

Kantkếtluận:Câutrảlờilàmộtliênbangtựnguyệncủacácnềncộnghòacamkếtvềhànhvinộibộvàquốctếminhbạch,khôngthùđịch.Khônggiốngnhưnhữngkẻcaitrịchuyênchế,cáccôngdâncủahọsẽvunđắphòabình,vìkhixemxéthànhđộngchiếntranh,họsẽcânnhắcvề“việcbản thânmìnhphải gánh chịu tất cảnhữngkhổđau của chiến tranh.”Qua thời gian,nhữngđiểmhấpdẫncủakhếướcnàysẽtrởnênrõràng,mởđườnghướngtớisựmởrộngdầndầncủanóthànhmộttrậttựthếgiớihòabình.MụcđíchcủaTựnhiênlànhânloạitheolýtrírốtcuộcsẽhướngvề“mộthệthốngquyềnlựcthốngnhất,dođólàmộthệthốngquốctếvềanninhchínhtrịchung”và“mộtkếthợpdânsựhoànhảocủanhânloại.”

Sựtựtingầnnhưxấcxượcvàoquyềnnăngcủalýtríphầnnàophảnánhmộthìnhtháimà

ngườiHyLạpgọi làngạomạn,mộtkiểu tinh thần tựhàomangsẵn trongmìnhnhữnghạtgiốngcủasựhủydiệt.CácnhàtriếthọcthờikỳKhaisángbỏquamộtvấnđềchính:Liệunhữngtrậttựchínhphủđượccácnhàtưtưởngthiếtkếtừconsốkhông,haylàmộtphạmvilựachọnbịnhữngthựctạivàvănhóacănbảnhạnchế(quanđiểmcủaBurke)?Liệucómộtkháiniệmvàcơchếduynhấtthốngnhấtlogictấtcảmọithứ,theocáchmàcóthểđượcpháthiệnvàdiễngiải(nhưd’AlembertvàMontesquieuđãlậpluận),haylàthếgiớiquáphứctạpvànhânloạiquáđadạngtớimứckhôngthểchỉtiếpcậnlogicnhữngcâuhỏinàymàphảicầnđếnmộtkiểutrựcgiácvàmộtyếutốgầnnhưbítruyềnvềthuậttrịquốc?

CácnhàtriếthọcKhaisángởlụcđịachâuÂuthườngchọnchủnghĩaduylýhơnlàquanđiểmhữu cơ của tiến trình chính trị. Trong tiến trìnhđó,một cáchkhông chủý và trên thực tếngượchẳnvớichủđịnhcủamình,họđãgópphầntạoramộtbiếnđộngđãgiằngxéchâuÂutrongnhiềuthậpkỷvàhậuquảcủanóvẫncònchođếnngàynay.

CáchmạngPhápvàhậuquảcủanó

Cáccuộccáchmạnglàđánglongạinhấtkhigầnnhưlàkhôngthểđượcđoántrước.TươngtựnhưvậyvớicuộcCáchmạngPháp,cuộccáchmạngtuyênbốmộttrậttựtrongnướcvàthếgiớikhácvớihệthốngtheoHòaướcWestphalianhưnóđánglẽphảivậy.Từbỏsựtáchbiệtgiữachínhsáchđốinộivàđốingoại,nólàmsốnglại–vàcólẽphóngđạilên–nhữngcảmxúcmạnhmẽcủacuộcChiếntranhBamươinăm,mộtcuộcthậptựchinhthếtụcthaychosựthôithúctôngiáocủathếkỷ17.Nóchothấynhữngthayđổinộibộtrongcácxãhộicóthểlàmrungchuyểntrạngtháicânbằngquốctếsâusắchơnmộtcuộcxâmlượctừnướcngoàinhưthếnào,mộtbàihọccóthểđượcrútratừnhữngbiếnđộngcủathếkỷ20,nhiềutrongsốđóđượcrútrarõràngtừnhữngkháiniệmmàthoạtđầuđãđượcCáchmạngPhápthúcđẩy.

Nhữngcuộccáchmạngnổrakhihàngloạtnhữngnỗioánhậnthườnglàkhácnhauhợpnhấtlạiđểtấncôngmộtchếđộkhôngphòngbị.Liênminhcáchmạngcàngrộnglớn,khảnăngpháhủycácmôhìnhquyềnlựchiệncócủanócànglớn.Nhưngthayđổicàngsâurộngcàngcầnnhiềubạolựcđểtáithiếtquyềnlựcmàthiếunóxãhộisẽtanrã.Sựngựtrịcủanỗikhiếpsợkhôngphảilàngẫunhiênmàlàcốhữutrongphạmtrùcáchmạng.

CuộcCáchmạngPhápxảyraởquốcgiagiàucónhấtcủachâuÂu,dùchínhphủnướcnàylúcđóđangtạmthờibịphásản.Sựthúcđẩybanđầucủanócóthểtruynguyêntớinhữngngườilãnhđạocáchmạng–chủyếu lànhữngnhàquýtộcvàgiaicấptưsảnthượng lưu–nhữngngườitìmcáchđưaviệccaiquảnđấtnướccủahọvàokhuônkhổcácnguyêntắccủathờikỳKhaisáng.Nóđạtđượcđàthắngthếmànhữngnhàcáchmạngkhông lườngtrướcđượcvàtầnglớptinhhoacầmquyềnthịnhhànhkhiđócũngkhôngthểhìnhdungđược.

TạitrungtâmcủanólàsựsắpxếplạitrậttựtrênmộtquymôchưatừngcóởchâuÂukểtừkhichấmdứtnhững cuộc chiến tranh tôn giáo.Đối với nhữngnhà cáchmạng, trật tự của conngườikhôngphảnánhkếhoạch thần thánh trong thếgiớiTrungcổ, cũngkhôngphảnánhnhữnglợiíchănkhớpnhaucủacáctriềuđạilớnởthếkỷ18.Giốngnhưhậuduệcủahọtrongcácphongtràođộctàitoàntrịởthếkỷ20,nhữngnhàtriếthọccủaCáchmạngPhápđánhđồngcơchếlịchsửvớisựvậnhànhtrọnvẹncủaýchínguyệnvọngchungcủadânchúng,màtheođịnhnghĩakhôngthểchấpnhậnmộtgiớihạncốhữuhaytheohiếnphápnàovàhọtựdành

chobảnthânsựđộcquyềnxácđịnh(ýchínguyệnvọngchungđó).ÝchínguyệnvọngchungcủadânchúngđượchìnhthànhtheocáchnàyhoàntoànkhácbiệtvớikháiniệmvềnguyêntắcđasốphổbiếnởnướcAnh,hoặckháiniệmvềkiểmsoátvàcânbằngtrongmộtbảnhiếnphápthànhvănnhưởMỹ.Những tuyênbố của cácnhà cáchmạngPhápvượt xakháiniệmcủaRichelieuvềthẩmquyềncủanhànướcbằngcáchtraoquyềnlãnhđạotốicaochomộtkháiniệmtrừutượng–khôngphảimộtcánhânnàomàlàtoànthểnhândânnhưnhữngchủthểkhôngthểtáchrờiđòihỏitínhthốngnhấtvềtưtưởngvàhànhđộng–vàsauđótựchỉđịnhmìnhlàngườiphátngônvàtrênthựctếlàhiệnthâncủanhândân.

Jean-JacquesRousseau52–lãnhđạotinhthầncủacuộcCáchmạng–trìnhbàytuyênbốchungnàymộtcáchhệthốngtrongmộtloạttácphẩmvớisựuyênbácvàhấpdẫnlàmlumờnhữngtácđộngsâurộngcủachúng.Dẫndắtngườiđọctừngbướcđiquamộtphântích“hợplý”vềxãhộiloàingười,Rousseaulênántấtcảnhữngthểchếhiệncó–quyềnsởhữu,tôngiáo,cácgiaitầngxãhội,cơquanchínhphủ,xãhộidânsự–làhãohuyềnvàgianlận.Thaythếchúngsẽlàmột“nguyêntắcquảnlýmớitrongtrậttựxãhội.”Quầnchúnghoàntoàntuântheonguyêntắcnàybằngsựphụctùngmàkhôngmộtngườitrịvìnhândanhquyềnthầnthánhnàocóthểhìnhdungđược,ngoạitrừSahoàngNga,đốivớiôngtathìtoàndânkhôngthuộcgiớiquýtộcvànhữngcộngđồngởbiêngiớikhắcnghiệtngoàidãyUralsđềulànôngnô.Nhữnglýthuyếtnàybáotrướcchếđộđộctàitoàntrịhiệnđại,trongđóýchínguyệnvọngchungcủadânchúngsẽchuẩnthuậncácquyếtđịnhđãđượcloanbáotừtrướcbằngcáchìnhthứcbiểutìnhdoquầnchúngtạodựngnên.

Theođuổiýthứchệnày, tấtcảcácchếđộquânchủđúngnghĩabịcoinhưkẻthù;vìhọsẽkhôngtừbỏquyềnlựcmàkhôngkhángcựlại,dođóđểthắngthế,cáchmạngphảitựbiếnnóthànhmộtphongtràoquốctếcósựvậnđộnglớnđểđạtđượchòabìnhthếgiớithôngquaviệcápđặtnhữngnguyêntắccủanó.NhằmthúcđẩyhệthốngtrậttựmớinàytrênkhắpchâuÂu,toànbộnamgiớitrưởngthànhcủaPhápphảithựchiệnnghĩavụquânsự.CáchmạngdựatrênmộtđềxuấttươngtựnhưđềxuấtcủaHồigiáomộtthiênniênkỷtrướcvàcủachủnghĩacộngsảntrongthếkỷ20:Việckhôngthểchungsốnglâudàigiữacácquốcgiacónhữngquanniệmchânlýtôngiáohaychínhtrịkhácnhauvàsựbiếncácvấnđềquốctếthànhmộtcuộcđốiđầuýthứchệtoàncầuđượcchiếnđấubằngbấtkỳphươngtiệnsẵncónàovàhuyđộngtấtcảcácyếutốcủaxãhội.Bằngcáchnhưvậy,mộtlầnnữacáchmạnghợpnhấtchínhsáchđốinộivàđốingoại,tínhchínhdanhvàquyềnlực,màsựphântáchrõràngcácyếutốnàytrongdànxếpcủaHòaướcWestphaliađãhạnchếquymôvàcườngđộcủacáccuộcchiếntranhởchâuÂu.Kháiniệmvềmộttrậttựquốctếvớinhữnggiớihạnquyđịnhhànhđộngcủanhànướcđãbịvứtbỏvàbịthaythếbằngmộtcuộccáchmạngtrườngkỳhoặcthắnglợihoặcthấtbạihoàntoàn.

ThángMườimột năm 1792, Nghị viện Pháp thách thức châu Âu bằng hai nghị quyết bấtthường.NghịquyếtđầutiênthểhiệnmộtcamkếtkhônggiớihạnđểmởrộngsựhỗtrợquânsựcủaPhápđốivớicáchmạngquầnchúngởbấtkỳnơinào.Nghịquyếttuyênbố:Saukhiđãtựgiảiphóng,Pháp“sẽmangtìnhhuynhđệvàsựhỗtrợtớitấtcảcácdântộcmuốnkhôiphụctựdocủahọ.”Nghịviệnđãtăngtầmquantrọngchonghịquyếtnàybằngđiềukhoảnrằngvănkiệnđósẽđược“dịchvàpháthànhbằngmọingônngữ.”Nghịviệnđoạntuyệtvớitrậttựthế

kỷ18nàytheocáchkhôngthểvãnhồikhiđưanhàvuabịphếtruấtcủaPháplênmáychémvàituầnsauđó.NócũngtuyênchiếnvớiÁovàxâmlượcHàLan.

ThángMườihainăm1792,mộtnghịquyếtthậmchícấptiếnhơnđượcbanhànhvớiphạmviápdụngcònrộngkhắphơnnhiều.Bấtkỳphongtràocáchmạngnàochorằngnghịquyếtnàycóthểápdụngđượcđốivớinósẽđượcmời“điềnvàochỗtrống”củamộtvănkiệnghi“NhândânPhápgửiNhândân...”,vănkiệnnàytánthànhcuộccáchmạngtìnhhữunghịanhemsắptớivàcamkếthỗtrợcho“việctrấnáptấtcảnhữngchínhquyềndânsựvàquânsựđãcaitrịcácbạnchotớingàyhômnay.”Ngụýcóphạmvivôhạn,quátrìnhnàylàkhôngthểđảongược:“QuốcgiaPháptuyênbốsẽcoinhưkẻthùnhữngaichốibỏquyềntựdovàquyềnbìnhđẳnghoặckhôngchấpnhậnnhữngquyềnnày,nhữngkẻmongmuốngiữ,gợinhớlại,hoặcthươnglượngvớihoàngtửvànhữnggiaicấpđặcquyền.”Rousseauđãviếtrằng“bấtkỳaitừchốituântheoýchínguyệnvọngchungcủadânchúngthìsẽbịbuộcphải(toàntâmtoàný)làmnhưvậy…Anhtasẽbịépbuộc(bằngvũlực)trướckhiđượctựdo.”Cáchmạngmởrộngđịnhnghĩavềtínhchínhdanhnàychotấtcảnhânloại.

Đểđạtđượcnhữngmụctiêurộnglớnvàphổquátnhưvậy,cácnhàlãnhđạocủacuộcCáchmạngPhápcốgắngthanhtrừngmọikhảnăngđốilậptrongnước.“TriềuđạiKhủngbố”đãgiếthàngnghìnngườithuộctầnglớpcaitrịcũvàtấtcảcácđốithủtìnhnghitrongnước,thậmchícảnhữngngườiủnghộmụctiêucủaCáchmạngnhưnghoàinghimộtsốphươngphápcủanó.Haithếkỷsau,nhữngđộngcơtươngtựlàcơsởchocáccuộcthanhtrừngởNgavàonhữngnăm1930vàcuộcCáchmạngVănhóaTrungQuốctrongnhữngnăm1960và1970.

Cuốicùng,trậttựđãđượcvãnhồi,nhưnóphảivậynếumộtquốcgiakhôngbịtanrã.Mộtlầnnữa,môhìnhnàylạibắtnguồntừ“nhàlậpphápvĩđại”Rousseau.VuaLouisXIVđãtrưngdụngnhànướcnàyphụcvụchoquyềnlựchoànggia;Cáchmạngcưỡngbứcngườidânủnghộthiếtkếcủanó.Napoleon,ngườitựxưnglà“TổngtàiĐệnhấtsuốtđời”sauđólàHoàngđế,đạidiệnchomộtkiểumới:“Đạiđế”làmlaychuyểnthếgiớibằngsứcmạnhýchícủamình,tựchomìnhsựchínhdanhbằngsứcquyếnrũlôicuốnvàthànhcôngcánhântrongchỉhuyquânsự.ĐiềucốtyếucủavịĐạiđếnàylàviệcôngtừchốithừanhậnnhữnggiớihạntruyềnthốngvànhấtquyếtsắpxếplạitrậttựthếgiớibằngthẩmquyềnriêngcủamình.Năm1804,vàothờiđiểmcaotràotronglễđăngquangHoàngđếcủamình,khôngnhưCharlemagne,Napoleonkhitừchốiđượcchínhdanhhóabởimộtquyềnlựckháchơnlàchínhmình,đãgiậtlấyvươngmiệntừtayGiáohoàng,tựđộilênđầuvàxưngHoàngđế.

Cáchmạng không còn làm nên người lãnh đạo;mà chính người lãnh đạo định nghĩa Cáchmạng.KhichếngựCáchmạng,Napoleoncũngđãtựbiếnmìnhthànhngườibảođảmchonó.Tuynhiên,ôngcũngthấymình–màkhôngphảilàvôcớ–làđỉnhcaocủaThờikỳKhaisáng.ÔnghợplýhóahệthốngchínhquyềnPháp,thiếtlậphệthốngcáctỉnhmàthôngquađóhệthốnghànhchínhcủaPhápvậnhành,vàvẫnđangvậnhànhngaycảkhinhữngdòngchữnàyđangđượcviết.

ÔngtạoraBộluậtNapoleon,màcácbộluậtthịnhhànhởPhápvàcácnướcchâuÂukhácđềudựa trênđó.Ông chấpnhận tínhđadạng tôngiáovàkhuyếnkhích chủnghĩaduy lý trongchínhphủ,nhằmmụcđíchcảithiệnsốphậnngườidânPháp.

Nó như thể vừa là hiện thân của Cáchmạng, vừa là biểu hiện của Thời kỳ Khai sángmàNapoleonkhởiđầuđểgiànhđượcđịavịthốngtrịvàthốngnhấtchâuÂu.Chotớinăm1809,dướisựlãnhđạoquânsựtàitìnhcủaông,quânđộicủaNapoleonđãnghiềnnáttấtcảnhữngđốithủởTâyvàTrungÂu,chophépôngvẽlạibảnđồlụcđịachâuÂunhưmộtbảnthiếtkếđịachínhtrị.ÔngsápnhậpnhữnglãnhthổquantrọngvàoPhápvàthànhlậpnhữngnềncộnghòavệtinhởnhữngnơikhác,nhiềutrongsốđódongườithâncủaônghaycáctướnglĩnhPhápcaitrị.MộtbộluậtthốngnhấtđượcđưavàosửdụngởkhắpchâuÂu.Hàngngànchỉthịvềcácvấnđềkinhtếvàxãhộiđãđượcbanhành.LiệuNapoleoncótrởthànhngườithốngnhấtmộtlụcđịabịchiacắtkểtừkhiLaMãsụpđổ?

Haitrởngạivẫncònđó:AnhvàNga.ThốngtrịcácvùngbiểnkểtừsauđạithắngcủaPhóĐôđốcNelson53ở trậnhải chiếnTrafalgar54 năm1805, lúcbấygiờAnh làbấtkhảxâmphạmnhưngkhôngđủmạnhđểphátđộngmộtcuộcxâmlượcđángkểquaEobiểnAnh.Cũngnhưmộtthếkỷrưỡisauđó,nướcAnhđơnđộcởTâyÂu,nhậnthứcđượcrằngmộthiệpướchòabìnhvớikẻchinhphạtsẽtạođiềukiệnchomộtcườngquốcduynhấthợpnhấtcácnguồnlựctrêntoànlụcđịavàsớmhaymuộnsẽápđảosựthốngtrịcủanướcnàytrêncácđạidương.Núpsaueobiểnnày,nướcAnhchờđợiNapoleon(vàmộtthếkỷrưỡisaulàHitler)mắcmộtsailầmmàsẽchophépnótáixuấttrênlụcđịachâuÂuvềmặtquânsựnhưngườibảovệsựcânbằngquyềnlực.(TrongThếchiếnII,AnhcũngchờMỹthamgiavàodanhsáchnày.)

Napoleonđãlớnlêndướihệthốngtriềuđạiởthếkỷ18,vàthậtkỳlạ,chấpnhậntínhchínhdanhcủanó.Theođó,làmộtngườiđảoCorsecóđịavịnhỏbénơiquênhà,theođịnhnghĩathìôngkhôngchínhdanh,điềuđócónghĩarằngítnhấttrongtâmtríông,sựtrịvìcủaôngcóchínhdanhhaykhôngphụthuộcvàosựtrườngkỳ,vàtrênthựctếlàquymô,củanhữngcuộcchinhphụccủaông.Khinàovẫncònmộtngườikhônglệthuộcvàoýchícủaông,Napoleoncòncảmthấybắtbuộcphảitruyđuổingườiđó.Khôngbịkháiniệm,tínhkhíhaykinhnghiệmkiềmchế,ôngtungquânvàoTâyBanNhavàNga,dùkhôngnướcnàocầnthiếtchomộtbảnthiếtkếđịachínhtrị.Napoleonkhôngthểchấpnhậnmộttrậttựquốctế;thamvọngcủaônglàmộtđếchếrộnglớnítnhấtbằngcảlụcđịachâuÂuvàvìthếôngchorằngquyềnlựccủamìnhvẫnchưađủ.

VớinhữngcuộcchiếntranhCáchmạngvàchiếntranhNapoleon,thờiđạichiếntranhtổnglực–huyđộngtoànbộnguồnlựccủamộtquốcgia–đãđến.Cảnhmáuchảy,đầurơivàquymôtànphátươngtựnhưcuộcChiếntranhBamươinăm.QuânđộichủlựccủaNapoleon(GrandeArmée)giờđâyđượchuyđộngbằngcáchcưỡngbứctòngquân,kểcảtừnhữngvùnglãnhthổbịsápnhập,tựcungtựcấpvàduytrìdựatrênnhữngtàisảncủakẻthùvàngườidânbịchinhphục,baogồmcảnhữngkhoản“cốngnạp”tiềnbạckhổnglồ.Kếtquảlàmộtsựgiatăngrấtlớnquymôđộiquânnàyvàsựkhuấtphụccủatoànbộkhuvực.KhôngphảiđếntậnkhiNapoleonkhôngcưỡngnổisựcámdỗxâmnhậpnhữngvùnglãnhthổcónguồnlựctạichỗkhôngđủđểcungcấpchomộtđộiquânkhổnglồ(TâyBanNhavàNga)thìôngmớiphảiđốimặtvớithấtbại;ôngtừngthấtbạilầnđầutiêndokhônglượngsứcmìnhởNgavàonăm1812,vàsauđólàkhiphần còn lại của châuÂu liênkếtđể chống lại ông trong sự xácminhmuộnmàng củanhữngnguyêntắccủaHòaướcWestphalia.Năm1813,trongChiếntranhLiênminhthứsáuởLeipzig55,quânđộichungcủacácnướcchâuÂucòntồntạiđãgiángchoNapoleonthấtbạilớn

đầutiênvàmangtínhquyếtđịnhtrongmộttrậnđánh.(ThấtbạiởNgalàdobịtiêuhaobinhlực.)SauChiếntranhLiênminhthứsáu,Napoleoncựtuyệtnhữngdànxếpmàlẽrađãchophépônggiữlạimộtsốđấtđaimàôngđãchinhphụcđược.Ônglongạirằngbấtkỳsựchấpnhậnchínhthứcnàovềnhữnggiớihạnsẽtriệttiêutuyênbốchínhdanhduynhấtcủaông.Nhưthế,ôngđãbịlậtđổbởichínhsựbấtancủamìnhcũngnhưbởicácnguyêntắccủaHòaướcWestphalia.KẻchinhphạthùngmạnhnhấtchâuÂukể từCharlemagneđãbịđánhbạikhôngchỉbởimộttrậttựquốctếnổidậychốnglạiôngmàbởicảchínhôngta.

GiaiđoạnNapoleonđánhdấuđỉnhcaocủathờikỳKhaisáng.LấycảmhứngtừnhữngvídụcủaHyLạpvàLaMã,cácnhàtưtưởngthờikỳnàyđãđánhđồngsựkhaisángvớisứcmạnhcủalýtrí,ngụýmộtsựphântánuyquyềntừGiáohộichogiớitinhhoathếtục.Giờđâynhữngkhátvọngnàyđãđượccôđọnghơnnữavàtậptrungvàomộtlãnhđạonhưlàbiểutrưngcủaquyềnlựctoàncầu.MộtcâuchuyệnminhhọachoảnhhưởngcủaNapoleonxảyravàongày13thángMườinăm1806,mộtngàytrướctrậnJena,nơiquânPhổbịđánhbại.Khiôngđitrinhsáttrậnđịavớivịtướngthammưucủamình,GeorgWilhelmFriedrichHegelkhiđócònlàmộtgiảngviênđạihọc(ngườisaunàyviếtcuốnTriếthọcLịchsử,truyềncảmhứngchohọcthuyếtcủaMarx),đãmiêutảcảnhtượngnàyvớinhữnglờitándươngkhinghetiếngvóngựavangtrênđường:

TôithấyHoàngđế–linhhồnthếgiớinày–cưỡingựarakhỏithànhphốđitrinhsát.Thậttuyệtvờikhiđượcthấymộtcánhânxuấtchúngđếndườngnày,ngườicómặtởđâytạimộtthờikhắcduynhất,cưỡingựađikhắpthếgianvàlàmchủthếgiới.

Nhưngrốtcuộc,linhhồnthếgiớinàyđãkéotheovàochâuÂumộtcườngquốcmớirộngvôbiênởchâuÂunhưngcótớibaphầntưlãnhthổbaolaởchâuÁlànướcNgađếquốc;quânđộicủanướcnàyđãtruyđuổilựclượngbịtổnthấtnặngnềcủaNapoleontrởlạilụcđịachâuÂuvàchiếmđóngPariskhicuộcchiếntranhnàykếtthúc.SứcmạnhcủacườngquốcnàylàmdấylênnhữngvấnđềcơbảnvềsựcânbằngquyềnlựcởchâuÂuvànhữngthamvọnglớncủanókhiếnchosựquaytrởlạivớitrạngtháicânbằngtrướccáchmạnglàđiềudườngnhưkhôngthể.

5LàthờikỳhậuCộnghòacủanềnvănminhLaMãcổđại.LaMãtừnglàmộtđếquốcrộnglớntồntạitừkhoảngthếkỷ1TCNchođếnkhoảngthếkỷ5haythếkỷ6,gồmphầnđấtnhữngnướcxungquanhĐịaTrungHảingàynay.ĐếquốcLaMãkiểmsoátgần6,5triệukm2.Nócóảnhhưởngmạnhmẽđếnsựpháttriểncủangônngữ,tôngiáo,kiếntrúc,triếthọc,luậtpháptrongnhữngvùngmànócaitrị,đặcbiệtlàchâuÂu,vànhờvàochủnghĩabànhtrướngcủachâuÂumàsaunàylanratoànthếgiớihiệnđại.(ND)6GāiusJūliusCaesār(100-44TCN)làmộtlãnhtụquânsựvàchínhtrịcủaLaMã.ÔngđóngvaitròthenchốttrongsựchuyểnđổiCộnghòaLaMãthànhĐếchếLaMã.Mộttrongnhữngchiếntíchquangvinhnhấtcủaông-cuộcchinhphụcxứGaules(baogồmPháp,BắcÝ,Bỉ,TâyThụySĩ,...ngàynay)mởchoLaMãconđườngtiếpcậnĐạiTâyDương.Sauđó,CaesārđãphátđộngcuộcxâmlăngcủaLaMãvàoxứBritannia(Anhngàynay)cũngnhưđãchoxâycầusôngRheinvàonăm55TCN,trởthànhngườiLaMãđầutiênvượtquaEobiểnManchecũngnhưquabờphảisôngRhein.Caesārđượcxemlàmộttrongnhữngnhàquânsựlỗilạcnhất,chínhtrịgia

xuấtsắcnhấtvàlàmộttrongnhữnglãnhtụvĩđạinhấtcủalịchsửthếgiớithờiLaMãcổđại.(ND)7ThánhPeter(khoảngnăm1-64sauCN)làTôngđồtrưởngtrongsốcáctôngđồcủaJesus,đượcChúatraoquyềncaiquảnHộiThánh.ÔnglàGiámmụcLaMãvàlàGiáohoàngđầutiên.(ND)8TứcThánhAugustino(354-430),mộttrongnhữngnhânvậtquantrọngnhấtđónggópchosựpháttriểncủaKi-tôgiáophươngTây.TrongcộngđồngTinLành,nhiềungườixemthầnhọcAugustinelàmộttrongnhữngnhântốkhởinguyêncủahệtưtưởngnềntảngchocuộcCảicáchTinLành,đặcbiệtlàtronggiáolýcứurỗivàânđiển.Augustinecũnglànhàthầnhọcxâydựngcáckháiniệmvềnguyêntộivàchiếntranhchínhđáng.KhiĐếquốcLaMãbắtđầusuysụpởphươngTây,ôngpháttriểnkháiniệmHộiThánhnhưlàThànhphốThầnthánh(CityofGod)củaThiênChúađểphânbiệtvớiThànhphốThếtục(TheCityoftheWorld)củaconngười.(ND)9CũnggọilàĐếquốcByzantine:tồntạitừnăm330đếnnăm1453.Trướckhithànhlập,phạmvicủaĐếquốcĐôngLaMãnằmtronglãnhthổcủaĐếquốcLaMã.Năm330,khiConstantinusInắmquyềntrịvìvàdờiđôtừthànhLaMãvềConstantinopolis,đượcxemlàthờiđiểmthànhlậpĐếquốcĐôngLaMã.Khiôngquađời,đếquốcbịcáccontraiôngphânchiathànhĐôngvàTây.Saukhihoàngđếcuốicùngcủađếquốcphíatây làRomulusAugustusbịmộtthủ lĩnhngườiGermanhạbệ,ĐếquốcTâyLaMãsụpđổ.NhưngđếquốcphíaĐôngvẫntiếptụcpháttriển,trởthànhmộtcườngquốccóvaitròquantrọngởchâuÂuvàđượcxemlàmộttrongnhữngtrungtâmKi-tôgiáolúcbấygiờ.(ND)10LàGiáohoàngthứ96củaGiáohội.NiêngiámTòathánhnăm1806chorằngôngđắccửGiáohoàngvàonăm795vàcaiquảnGiáohộitronghơn29năm.Ôngđãđượcphongthánhsaukhiquađời.(ND)11Charlemagne(742hoặc747-814)làHoàngđếđầutiêncủaĐức.ÔngđãchinhphụcÝvàlấyvươngmiệnsắtcủaLombardianăm774.ÔnglàmộtQuốcvươngvĩđạicủaVươngquốcFrank,mộttrongnhữngHoàngđếvĩđạinhấtcủaĐức.LàmộtHoàngđếLaMãThầnthánh,triềuđạihuyhoàngcủaôngkéodài14năm,manglạisựphụchưngchoĐếquốcLaMãcổđạivàGiáohộiLaMã.TrongdanhsáchcácvuaĐức,PhápvàĐếquốcLaMãThầnthánh,ôngđượcghilàCharlesI(theotiếngPháp)hayKarlI(theotiếngĐức).(ND)12NgườithuộcnhữngdântộcởdọcthunglũngRhinetrướckhitiếnsangphíaTâyvàothếkỷ4(cácdântộcnàychiếmđượcnhiềuvùngởTâyÂu,thôntínhxứGaules,vàlàmchủmộtvùngrộnglớnứngvớimiềnTâynướcĐứcngàynay.)(ND)13ThànhphốHyLạpcổđại(Istanbulngàynay),hìnhthànhtừthếkỷ7TCN,bịLaMãchinhphụcnăm196,rồiđượcConstantineItáithiếtnăm330vàđổithànhConstantinople,kinhđôcủaĐếquốcĐôngLaMãchođếnnăm1453.(ND)14CũngđượcgọilàThánhchếLaMã,hìnhthànhnăm962từVươngquốcFrankĐôngthuộcdònghọKarolingerdướiquyềncaitrịcủaHoàngđếOttoIĐạiđế(962-973)thuộcdònghọ

Liudolfinger.Vàothờikỳthịnhvượngtrongthếkỷ12,đếquốcnàybaogồmlãnhthổrộnglớncủacácnướcĐức,Áo,ThụySĩ,miềnĐôngnướcPháp,Bỉ,HàLan,miềnTâyBaLan,CộnghòaSécvàÝhiệnnay.Trongthếkỷ15vàthếkỷ16danhhiệuđượcbổsungthêmdòngDântộcĐức,trởthànhĐếquốcLaMãThầnthánhDântộcĐức.ĐếquốcLaMãThầnthánhDântộcĐứctanvỡkhiHoàngđếFranzII(1792-1806)thuộcdònghọHabsburgtừbỏvươngmiệnđếchếnăm1806,trởthànhhoàngđếđầutiêncủaĐếquốcÁo.(ND)15 Caliph: phẩm chức tôn giáo tối cao củaHồi giáo. Trongnhiều thế kỷ, Caliph giữ vai tròHoàngđếchungcủa tất cả cácquốcgiaHồigiáo.TừCaliphcónghĩa là “ngườikế tục,” chỉngườikếtụcĐấngtiêntriMuhammadcủaHồigiáo.(ND)16Voltaire(1694-1778)tênthườnggọicủaFrançoisMarieArouet.ÔnglànhàtưtưởngdânchủPháp,thườngdùngngòibútchâmbiếmđểchỉtríchGiáohộivàNhànướcPhápthờiđó.(ND)17HabsburglàmộttrongnhữnghoàngtộccóthếlựcnhấttronglịchsửchâuÂuthờicậnđại.DòngdõiHabsburgđãcaitrịÁo,BohemiavàHungarytrongnhiềuthếkỷ.RấtnhiềuthànhviêncủagiatộcnàyđãlầnlượtcaitrịBohemia,Anh,Đức,Hungary,Croatia,Ireland,BồĐàoNha,TâyBanNhavàcảcácquốcgianhỏđộclậptạiHàLanvàItaly.(ND)18FlanderslàxứthuộcVươngquốcBỉ,cómậtđộdânđôngbậcnhấtchâuÂu.(ND)19FerdinandMagellan(1480-1521)lànhàthámhiểmhànghảingườiBồĐàoNhanhưngnhậpquốctịchTâyBanNhanhằmmụcđíchphụcvụchoVuaCarlosIcủaTâyBanNhatrongviệctìmkiếmsựhỗtrợchochuyếnđivềhướngtâyđến“QuầnđảoGiavị”(naylàquầnđảoMalukuởIndonesia).DùMagellankhônghoànthànhchuyếnđidobịgiếttrongTrậnchiếnMactanởPhilippines,chuyếnhảihànhtrongkhoảngthờigian1519-1522củaMagellanđãđivàolịchsửnhưlàchuyếnđiđầutiênbằngđườngbiểncủaconngườitừĐạiTâyDươngđếnTháiBìnhDươngvàlàchuyếnđiđầutiênvòngquanhTráiĐấtthànhcông.(ND)20HernánCortésdeMonroyyPizarro,ĐệnhấtHầutướcValledeOaxaca(1485-1547)làmộtConquistador(từchỉngườiTâyBanNhađixâmchiếmTrungvàNamMỹ)phụcvụchoTâyBanNha,ngườiđãchỉhuymộtđoànthámhiểmgâyrasựsụpđổcủađếchếAztecvàđãchiếmđượcphầnlớnđấtđaiMexicochoQuốcvươngCastillatrongnhữngnămđầuthếkỷ16.CortéslàmộttrongnhữngngườiđiđầucủathếhệthựcdânTâyBanNhađầutiênđãthựchiệncuộcthuộcđịahóachâuMỹ.(ND)21CáctộcngườiTurkđượccácsửliệuTrungQuốccổgọichunglàrợĐộtQuyết,làcácdântộcnóinhómngônngữTurk,thuộchệdânÁ-Âu,địnhcưởmiềnBắc,TrungvàTâylụcđịaÁ-Âu.Cácdântộcnàycóchungnhiềuđặctrưngvănhóavàbốicảnhlịchsửởcácmứcđộkhácnhau,baogồmngườiKazakh,Uzbek,Kyrgyz,Uyghur,Azerbaijan,Turkmen,Tatar,Qashkai,Bashkir,Chuvas,AfsharvàngườiThổNhĩKỳ,cũngnhưcácdântộctừngtồntạitronglịchsửnhưHung,Bulgar,Kuman,Avar,Seljuk,Khazar,Ottoman,MamlukvàcóthểcảHungNô.(ND)22LàmộtquốchiệucủaThổNhĩKỳđãtồntạitừnăm1299-1923.ĐếquốcOttomanchiếmmộtvùngcódiệntíchkhoảng5,6triệukm²,dùvùngảnhhưởngthựctếcủađếquốcrộnghơn

nhiềunếutínhcảcácvùnglâncậndocácbộlạcdumụccaiquản,nơiquyềnbáchủcủađếquốcnàyđượccôngnhận.Thờiđỉnhcaoquyềnlựcởthếkỷ16vàthếkỷ17,cáclãnhthổcủaĐếquốcOttomangồmcácvùngTiểuÁ,TrungĐông,nhiềuphầnởBắcPhivàđaphầnĐôngnamchâuÂu.(ND)23Nguyênvăn ‘shepherd’(ngườichăncừu,mụctử):ThiênChúagiáocoiChúaTrời làĐấngchănchiênvàtínđồThiênChúagiáolàcácconchiêncủaChúa.Shepherdcònđượcdùngđểchỉcáclinhmục,mụcsư.(ND)24Nguyênvăn‘caliphate’:thểchếHồigiáođượclãnhđạobởimộtlãnhtụtôngiáo(vàthườngcả chính trị) tối cao là Caliph. Do Caliph là chúa tể củamột đế quốc Hồi giáo, thuật ngữcaliphatetronglịchsửthườngdùngđểchỉcácđếquốcnhưvậyởTrungĐôngvàTâyNamÁ.(ND)25 TứcTizianoVecelli hay còn gọi làTizianoVecellio (khoảng1490-1576): danhhọa Italy,ngườilãnhđạotrườngpháiVenicethếkỷ16củaphongtràoPhụchưngởItaly.(BT)26 Nguyên văn ‘StatesGeneral of theNetherlands’: cơ quan lập pháp củaHà Lan, bao gồmThượngviệnvàHạviện.(BT)27HòaướcAugsburgnăm1555doCharleVkýkếtvớiLiênminhSchmalkaldiccủacáchoàngthântheoGiáohộiLuther;theohiệpướcnàymỗihoàngthânđềucóquyềnchọnlựatôngiáocholãnhthổcủamình,Ki-tôgiáo,hoặcGiáohộiLuther,hoặcThầnhọcCalvintheonguyêntắccuiusregio,eiusgiáocholãnhthổcủamình,Ki-tôgiáo,hoặcGiáohộiLuther,hoặcThầnhọcCalvintheonguyêntắccuiusregio,eiusreligio–‘lãnhthổcủaaitôngiáocủangườiđó’.(ND)28Nguyênvăn‘Inquisition’:tổchứcdoGiáohộiThiênChúagiáoLaMãthànhlậptừthếkỷ13,chuyênđiềutra,thẩmvấnvàkếtánnhữngaikhôngtheotínngưỡngmànócoilàchínhthống.(ND)29Nguyênvăn‘thePillarsofHercules’:chỉhaimũiđấtởbênđầuphíađôngEobiểnGibraltarvàcửaĐịaTrungHải,tươngtruyềnlàcáccộtchốngtrờidoHerculestạoratrênđườngđếnkhuvườntáovàngcủacáctiênnữHesperides,đượccholàMỏmGibraltar(thuộcđịacủaLiênhiệpVươngquốcAnhvàBắcIreland)vànúiJebelMusaởMorroco,châuPhi.(ND)30TrịnhHòa(1371–1433):nhàhànghảivànhàthámhiểmnổitiếngngườiTrungQuốc.ÔnggốcngườiHồi,bịquânMinhbắtrồihoạnđưavàocunglàmtháigiámtriềuMinhtừlúccònbé,sauôngphụngchỉ củaMinhThànhTổbảy lầnxuất sứxuốngTâydương, cácchuyến thámhiểmnàyđượcgọichunglà“TháigiámTamBảohạTâydương”tức“Tháigiám[TrịnhHòa]đếnbiểnTây”từnăm1405đếnnăm1433.TạpchíLifexếpTrịnhHòađứngthứ14trongsốnhữngngườiquantrọngnhấttrongthiênniênkỷvừaqua.(ND)31CảicáchTinLành(ProtestantReformation)làphongtràokhởiphátvàothếkỷ16nhưmộtchuỗicácnỗlựcnhằmcảicáchGiáohộiThiênChúagiáoLaMã.Phongtràođượckhởixướngvới95luậnđềcủaMartinLuther(phêphánGiáohộivàGiáohoàng,tậptrungvàoviệcbánphépânxá,quanđiểmcủaGiáohộivềLuyệnNgục,nhữnghiệntượnggâybấtmãntrongThiên

Chúagiáo…)vàkếtthúcvớiHòaướcWestphalianăm1648.(ND)32HồngyRichelieu(1585-1642)đượccoi làmộttrongnhữngchínhtrịgia lỗi lạcnhấtcủaPhápvàlàngườicócôngđầutrongviệcthốngnhấtPháp.ÔngđượcbổnhiệmlàmHồngyvàonăm1622vàThủtướngcủaVuaLouisXIIIvàonăm1624.Bằngcáchhạnchếquyềnlựccủagiớiquýtộc,ôngđãđưaPháptrởthànhmộtnhànướctậpquyềncaođộ.MụctiêutrọngtâmcủachínhsáchđốingoạidoôngđưaralàlàmđưaPháptrởthànhmộtnhànướctậpquyềncaođộ.MụctiêutrọngtâmcủachínhsáchđốingoạidoôngđưaralàlàmsuyyếuquyềnlựccủatriềuHabsburgđangcaitrịÁovàTâyBanNha.SựkiệnquantrọngnhấttrongsựnghiệpcủaônglàviệccanthiệpvàoChiếntranhBamươinămvốnđãnhấnchìmchâuÂutrongcảnhloạnlạc.(ND)33MộtthịtrấnởmiềnTrungtâynướcPháp,thuộctỉnhVendée,xứLoire.34Huguenot:trongthếkỷ16-17,chỉnhữngngườithuộcGiáohộiCảicáchTinLànhtạiPháp,lànhữngngườiPhápchấpnhậnnềnthầnhọcCalvin.(ND)35NiccolòdiBernardodeiMachiavelli(1469-1527)lànhàngoạigiao,nhàtriếthọcchínhtrị.ÔnglànhânvậttrungtâmcủabộmáychínhtrịItalythờiPhụcHưng.Ôngđượcbiếtđếnvớicácluậnthuyếtvềchủnghĩahiệnthựcchínhtrị(tácphẩmQuânVương)vàchủnghĩacộnghòa(tácphẩmĐàmluậnvềLivy).Ôngđượcxemlàmộttrongnhữngngườisánglậpranềnkhoahọcchínhtrịhiệnđại.(ND)36Raisond’état(tiếngPháp):lợiíchquốcgia.(ND)37OttoEduardLeopoldvonBismarck(1815-1898) làchínhkháchPhổ,ThủtướngĐếquốcĐức(1871-1890),ngườiđãchiphốitìnhhìnhĐứcvàchâuÂuvớichínhsáchbảothủkểtừnhữngnăm1860chođếnnăm1890.Vàonăm1871,sauthắnglợitoàndiệncủaPhổtrongcáccuộcchiếntranhvớiĐanMạch(1864),Áo(1866)vàPháp(1870-1871),ôngđãthốngnhấtĐức(ngoạitrừÁo)thànhmộtĐếquốcĐứchùngmạnhdướisựlãnhđạocủaPhổ.Sauđó,ônghìnhthànhmộtcụcdiệncânbằngquyềnlực,duytrìsựổnđịnhcủaĐứcvàgìngiữthànhcôngnền hòa bình ở châu Âu kể từ năm 1871 cho đến năm 1914. Gần đây, trong cuốn tiểu sửBismarck:ALife,sửgiaMỹJonathanSteinbergnhìnnhậnônglà“thiêntàichínhtrịvĩđạinhấtcủathếkỷ19.”(ND)38LàmộthộinghịcủacácđạisứcácquốcgiachâuÂudướisựchủtrìcủaKlemensWenzelvonMetternichđượctổchứctạiVienna(thủđôÁo)từthángChínnăm1814đếnthángSáunăm1815.MụctiêucủanónhằmgiảiquyếtnhiềuvấnđềphátsinhtừcuộcchiếntranhCáchmạngPháp,cáccuộcChiếntranhNapoleonvàsựgiảithểcủaĐếchếLaMãThầnthánh.Mụctiêunàydẫn đến việc vẽ lại bản đồ chính trị của châu lục, thiết lập ranh giới của Pháp, Công quốcWarsawcủaNapoléon,HàLan,cácLiênbangsôngRhine,tỉnhSaxonyvànhữngkhuvựckháccủaÝvàtạothànhcáckhuvựcảnhhưởng,thôngquađóPháp,Áo,NgavàAnhlàmtrunggianchocácvấnđềđịaphươngvàkhuvực.HộinghịthànhViennalàmộtmôhìnhchoHộiQuốcLiênvàLiênHợpQuốcdomụctiêucủanónhằmtạothànhhòabìnhcủatấtcảcácbên.(ND)39LàhòaướcchínhthứcchấmdứtThếchiếnIgiữaĐứcvàcácquốcgiathuộcpheHiệpước.

NộidungHòaướcđượcsoạnthảobởiGeorgesClemenceauThủtướngPháp,cùngvớiMỹvàAnhlàbanướcthắngtrận.NóđặtranhữngđiềukhoảnkhekhắtlênĐứcbạitrận.SaukhiNhànướcĐứcQuốcxãđượcthànhlậpvớisựlãnhđạocủaAdolfHitler,nóđãbịHitlerxóabỏvàonhữngnăm1930.(ND)40HugoGrotius(1583-1645)làluậtgiaHàLan.Từnhỏđãnổitiếnglàmộtthầnđồng;vìthamgiavàocáctranhchấptrongnộibộpháiCalvincủanướcCộnghòaHàLan,ôngđãbịbắtgiamvàsauđótrốnthoát.ÔngđãviếthầuhếtcáctácphẩmlớncủamìnhkhilưuvongởPháp.CùngvớiAlbericoGentilivàFranciscodeVitoria,ôngđãđặtnềnmóngchoLuậtquốctếdựatrênLuậttựnhiên.(ND)41HenryJohnTemple,TửtướcPalmerston(1784-1865) làmộtchínhkháchAnhđãhai lầnlàmThủtướngvàogiữathếkỷ19.ÔngđượcnhớđếnnhiềunhấtvềsựchỉđạocủamìnhđốivớichínhsáchđốingoạicủaAnhkhiquốcgianàyởđỉnhcaoquyềnlực.Mộtsốhànhđộnghiếuchiếncủaông,giờđâyđôikhiđượcgọilàchủnghĩacanthiệptựdo,đãgâynhiềutranhcãivàothờiđiểmđóvàchođếntậnngàynay.(ND)42ThomasHobbes(1588-1679)lànhàtriếthọclỗilạccủanướcAnhthờiPhụchưng.(ND)43LouisXIV(1638-1715)lênngôikhiđượcbốntuổi,làvuacủaPhápvàcủaNavarre,cònđượcgọilàLouisĐạiđếhayVuaMặtTrời.Triềuđạicủaôngkéodài72năm,dàinhấttronglịchsửPháp.ÔngđượcxemlàmộttrongnhữngnhàchinhphạtlớntronglịchsửPháp.(ND)44FriedrickII(1712-1786) làthànhviêncủaHoàngtộcHohenzollern,vịvuanổitiếngcủaPhổ,trịvì46năm(1740-1786).ÔnglàvịthốngsoáivànhàchínhtrịkiệtxuấtnhấttronglịchsửchâuÂuởthờiđạimình,mộttrongnhữngngườigópphầnkiếnlậpnướcĐứchiệnđại.(ND)45JohnChurchill(1650-1722)làlãnhđạoquânsựvàchínhkháchAnhmàsựnghiệptrảiquanămtriềuđại.XuấtthântừngườihầutrongHoàngtộcStuart,ôngphụcvụCôngtướcJamesxứYorktrongnhữngnăm1670vàđầunhữngnăm1680,nhanhchóngthăngtiếntrongcảquânđộilẫnchínhtrườngnhờlòngquảcảmvànănglựcngoạigiao.VaitròcủaChurchilltrongviệcđánhbạicuộcKhởinghĩaMonmouthnăm1685đãgiúpđảmbảongaivàngchoJames,nhưngchỉ3nămsauôngtừbỏnhàbảotrợtheoThiênChúagiáonàyđểphụtámộttínđồTinLànhHàLanlàWilliamxứOrange.ĐượctưởngthưởngbằngdanhhiệubátướcvùngMarlboroughvìđãgiúpWilliamđăngquang,ôngphụcvụvới thành tíchxuất sắcnhữngnămđầuChiếntranhChínnăm,nhưngnhữngcáobuộcôngtheopháiJacobiteđãkhiếnôngmấtchứcvàbịtạmgiamtạiThápLuânĐôn.ChỉđếnkhiNữhoàngAnne lênngôinăm1702,bátướcvùngMarlboroughmớitrởlạiđỉnhcaoquyềnlựcvàđảmbảođượcdanhvị.TrởthànhtổngchỉhuytrênthựctếcủaquânđộiLiênminhtrongChiếntranhKếvịTâyBanNha,nhữngchiếnthắngcủaôngtạimộtloạtcáctrậnchiếnquantrọngđưaônglênhàngnhữngvịtướngvĩđạinhấtcủalịchsửchâuÂu.(ND)46MộttrongnhữngconsôngdàivàquantrọngnhấtởBaLan,bắtnguồntừBaraniaGóramiềnNamBaLan,cóđộcao1.220méttrênmựcnướcbiểnởvùngBeskidSilesia(phầnbắccủadãynúiCarpath),vớichiềudài1.047km.Diệntíchlưuvựclà194.424km²,trongđó168.699km²nằmtronglãnhthổBaLan(baophủtrênmộtnửadiệntíchquốcgia).(ND)

47GiatộcBrandenburgchỉdònghọWilhelmcủaVuaFriedrichWilhelmđượcđềcậpởtrên,nhiềuthếhệchatruyềnconnốitướcTuyểnhầuxứBrandenburg.(ND)48TiếnsĩPaulJosephGöbbels(1897–1945)làBộtrưởngBộThôngtinQuầnchúngvàTuyêntruyềncủaĐứcQuốcxã.SaukhiHitlertựsát,ônggiữchứcThủtướngĐứctrongmộtngày,chấpthuậnviệchạsátsáuđứaconcủamìnhrồitựsát.GöbbelsgópcôngrấtlớnchosựđilêncủaQuốcxã,nhờnghệthuậttuyêntruyềncủaôngquaviệcápdụng“Chânlýlàhàngngànlầnnóidối”.(ND)49Phòngkháchlớntrongmộtdinhthự,nơicácchínhkháchhoặcvănnghệsĩthườngtụhọp.(ND)50Nam tướcvùngLaBrèdevàxứMontesquieu (1689-1755) lànhàbình luậnxãhội và tưtưởngchínhtrịPháptrongthờiđạiKhaisáng.Ôngnổitiếngvớilýthuyếttamquyềnphânlập.(ND)51 ImmanuelKant(1724-1804)đượcxemlàmộttrongnhữngtriếtgiaquantrọngnhấtcủaĐức,và làmột trongnhữngtriếtgia lớnnhấtcủa thờicậnđại.Sựnghiệptriếthọccủaôngđượcbiếtđếnquahaigiaiđoạn“tiềnphêphán”vàsaunăm1770là“phêphán.”Họcthuyếttriếthọcsiêunghiệm(Transzendentalphilosophie)củaKantđãđưatriếthọcĐứcbướcvàomộtkỷnguyênmới.“Danhtiếngcủaôngđãđẩylùinhữnggìđitrướcvàobóngtốivàtoảsánglêntrênnhữnggìđisau,”nhưnhậnxétcủatriếtsửgiaJ.Hirschberger.(ND)52Jean-JacquesRousseau(1712-1778):nhàtưtưởngdânchủthuộctràolưuKhaisángởPháp.(ND)53PhóĐôđốcHoratioNelson,tửtướcNelsonthứnhất(1758-1804)làmộtđôđốcngườiAnh,trởnênnổitiếngtrongcuộcChiếntranhNapoleon,đặcbiệtlàtrậnchiếnTrafalgar,mộtchiếnthắngquyếtđịnhcủaAnh,đồngthờicũnglànơiônghysinhnăm1805.Nelsontrởthànhanhhùngdântộcvàđượcđưatangtheonghilễquốcgia.(ND)54TrậnTrafalgar(21/10/1805) làmột trậnhảichiếngiữaHảiquânHoànggiaAnhvà liênhạmđộiHảiquânPhápvàTâyBanNha,làmộtphầncủacuộcchiếntranhLiênminhthứba,mộttrongnhữngcuộcchiếntranhcủaNapoleon.ChiếnthắnglừnglẫytrongtrậnTrafalgarđãmởrathờikỳbáquyềncủanướcAnhtrênbiểncảvàmởđườngchocảdântộclênđỉnhcaovinhquangtrongtriềuđạiNữhoàngVictoriasaunày.(ND)55TrậnLeipzighaycòncótêngọikháclàTrậnLiênQuốcgia(16-19/10/1813),làmộttrậnđánhlớntrongnhữngcuộcchiếntranhcủaNapoléon,giữamộtbênlàLiênminhthứsáudoĐại tướngBarklay-de-Tolli,Bá tướcvonBennigsen,CôngtướcSchwarzenberg,Thái tửKarlJohanvàThống chếGebhardvonBlücher chỉhuy, vàmộtbên làQuânđộiĐế chếPhápdoHoàngđếNapoleonBonapartechỉhuy.Vớihơn60vạnquânlínhcủakhoảng10quốcgiathamchiến,đâyđượcxemlàtrậnđánhcóquymôlớnnhấttrướcThếchiếnI.(ND)

CHƯƠNG2HệthốngcânbằngquyềnlựcởchâuÂuvàkếtthúccủanó

BíẩnnướcNga

KhikỷnguyêncủaCáchmạngPhápvàNapoleonchấmdứt,quânđộiNgađangchiếmđóngParistrongmộtsựđảochiềulịchsửđángkinhngạc.Nửathếkỷtrước,NgamớilầnđầutiênbướcvàocáncânquyềnlựcởTâyÂukhithamgiacuộcChiếntranhBảynăm56vàđãchothấybảnchấtcaitrịđộcđoáncủaSahoàngkhiđộtnhiêntuyênbốtrunglậpvàrútkhỏicuộcchiến,vì Sa hoàngmới đăng quang ngưỡngmộ FrederickĐại đế. Cuối thời kỳNapoleon,một SahoàngkháclàAlexandertiếptụcquyếtđịnhtươnglaichâuÂu.TựdocủachâuÂuvàhệthốngtrậttựđicùngvớinóđòihỏisựthamgiacủamộtđếquốclớnhơnnhiềusovớitoànbộphầncònlạicủachâuÂuvàchuyênquyềnđếnmứcđộchưatừngcótronglịchsửchâuÂu.

Kểtừđó,Ngađãđóngmộtvaitròđộcnhấttrongcácvấnđềquốctế:làmộtphầncủacáncânquyềnlựcởcảchâuÂuvàchâuÁnhưnglạichỉđónggópthấtthườngvàotrạngtháicânbằngcủatrậttựquốctế.Nướcnàyđãtiếnhànhnhiềucuộcchiếntranhhơnsovớibấtkỳcườngquốclớnđươngthờinàokhác,điềuđãngăncảnkhảnăngmộtcườngquốcduynhấtthốngtrịchâuÂu,kiênđịnhchốnglạiCharlesXII57củaThụyĐiển,NapoleonvàHitlerkhicácyếutốchủchốtđảmbảocânbằngởlụcđịabịphávỡ.Chínhsáchcủanướcnàyđãtheođuổimộtnhịpđiệuđặcbiệtcủariêngmìnhquanhiềuthếkỷ,mởrộngtrênmộtkhuvựcrộnglớntrảidàigầnnhưmọimiềnkhíhậuvànềnvănminh,đôikhibịgiánđoạndonhucầucầnphảiđiềuchỉnhcơcấunộibộtheothamvọngtolớncủakếhoạchđó,chỉđểquaylạinhưcơnthủytriềurútvàobờ.TừPeterĐạiđế58chođếnVladimirPutin,dùhoàncảnhthayđổinhưngnhịpđiệuđóvẫnđặcbiệtnhấtquán.

NổilêntừnhữngbiếnđộngcủathờikỳNapoleon,cácnướcTâyÂukínhnểvàlosợkhichứngkiếnmộtđấtnướccólãnhthổvàlựclượngquânđộivượttrộilãnhthổvàquânđộicủacảlụcđịachâuÂu,mộtđấtnướcmàtầnglớptinhhoacủanướcnàydùcókhéoléo,biếtngoạigiaonhưngdườngnhưkhócóthểchegiấumộtthếlựcnguyênthủytrướcnềnvănminhphươngTâyvàxahơnthế.TừgócnhìncủamộtnướcPhápbịkiềmchếvàmộtchâuÂubịcườngquốcNgađịnhhìnhlại,lữhànhngườiPhápMarquisdeCustine59tuyênbốnăm1843:NgalàmộtsựlaitạpmangsứcsốngcủathảonguyênđếntrungtâmchâuÂu:

MộtsựphatrộnkỳquáigiữasựtaonhãlặtvặtcủaByzantiumvàsựtànbạocủabộlạcducưmiềnsamạc,mộtcuộcđấutranhgiữaphépxãgiaocủaĐếquốcHạvùng[Byzantine]vàsựhoangdạicủachâuÁ,đãsảnsinhramộtnhànướchùngmạnhmàchâuÂuhiệnchứngkiếnvàtạoranhữngảnhhưởngmàtừnaytrởvềsaulụcđịanàycólẽsẽcảmthấynhưngkhôngthểnàohiểuđượcsựvậnhànhcủanó.

TấtcảmọiđiềuvềNga–sựchuyênchế,diệntích,nhữngthamvọngtrảidàiđịacầuvàsựbấtancủanướcnày–rõrànglàsựtháchthứcđốivớiquanniệmtruyềnthốngvềtrậttựquốctếcủachâuÂuvốnđượcxâydựngtrênsựcânbằngvàkiềmchế.

VịthếcủaNgaởtrongvàđốivớichâuÂutừlâuđãmơhồ.TrongkhiđếchếcủaCharlemagneđãtanvỡtrongthếkỷ9thànhnhữngvùngsaunàytrởthànhcácquốcgiahiệnđạilàPhápvàĐức,cácbộtộcSlavcáchđóhơnmộtngàndặmvềphíađôngđãliênkếtthànhmộtliênbangởxungquanhthànhphốKiev(hiệnlàthủđôvàtrungtâmđịalýcủaUkraine,dùhầuhếtngườiNgađềunhậnthứcđólàmộthợpphầnkhôngthểtáchrờitrongđấtđaicủachaônghọ).Miền“đấtcủangườiNga”nàylànơigiaonhaucủarấtnhiềunềnvănminhvànhữngtuyếnđườngthươngmại.VớingườiViking60ởphíabắc,ĐếquốcẢ-rậpđangbànhtrướngởphíanamvàcácbộtộcngườiThổNhĩKỳcướpbócởphíađông,Ngathườngxuyênchịusựchiphốicủanhữngcámdỗvànỗisợhãitrộnlẫn.Ởphíađông,quáxađểcótrảinghiệmvớiĐếquốcLaMã(mặcdùcácSahoàngtuyênbốnhững“Caesar”làtổtiênchínhtrịvànguồngốctừ“czar”củahọ),ngườiKi-tôgiáotìmthấyquyềnlựctôngiáonơiNhàthờChínhThốngởConstantinoplechứkhôngphảiởLaMã,NgađủgầnvớichâuÂuhơnđểcócùngmộtvốntừvănhóachungnhưnglạiluônlệchphavớinhữngxuhướnglịchsửcủalụcđịanày.KinhnghiệmnàykhiếnNgatrởthànhmộtcườngquốc“Âu-Á”độcnhất,trảidàitrênhailụcđịanhưngchưabaogiờhoàntoàncoilụcđịanàolànhà.

SựphântáchsâusắcnhấtxuấthiệncùngvớicáccuộcxâmlượccủangườiMôngCổvàothếkỷ13,nhữngcuộcxâmlượcđãkhuấtphụcmộtnướcNgabịchiarẽvềchínhtrịvàsanbằngKiev.HaithếkỷrưỡidướiáchthốngtrịcủangườiMôngCổ(1237-1480)vàcuộcđấutranhsauđónhằmkhôiphụcmộtnhànướccốkếtdựatrênCôngquốcMoscow,đãápđặtlênNgamộtđịnhhướngvềphươngĐông,cũngnhưTâyÂuđangvạchranhữngviễncảnhcôngnghệvàtrithứcmớimàsẽhìnhthànhnênkỷnguyênhiệnđại.TrongkỷnguyênchâuÂukhámpháđườngbiển,Ngarấtvấtvảđểtáithiếtthànhmộtquốcgiađộclậpvàcủngcốbiêngiớichốnglạinhữngmốiđedọatừmọihướng.KhicuộcCảicáchTinLànhthúcđẩysựđadạngchínhtrịvàtôngiáoởchâuÂu,Ngađãbiếnsựsụpđổcủangôisaodẫnđườngvềtôngiáocủamình(ConstantinoplevàĐếquốcĐôngLaMãbịsụpđổtrướcsựxâmlượccủangườiHồigiáonăm1453)thànhmộtniềmtingầnnhưthầnbírằng(nhưgiáosĩFilofeiviếtchoIvanIII61vàokhoảngnăm1500)Sahoànggiờđâylà“HoàngđếduynhấtcủatấtcảnhữngngườitheoKi-tôgiáotrongtoànvũtrụ”vớilờikêugọicủaChúacứuthếđểgiànhlạithủđôByzantinechođạoKi-tô.

ChâuÂuđangđiđếnviệcchấpnhậnsựđacựccủanónhưlàmộtcơchếnhằmđảmbảocânbằng,nhưngNgađanghọcđượcýnghĩacủađịachínhtrịtừtrườngđờikhắcnghiệtcủathảonguyên,nơivôsốbộlạcdumụctranhgiànhcácnguồntàinguyêntrênmộtđịahìnhmởvớirấtítbiêngiớicốđịnh.Ởđónhữngcuộccướpbócvàbắtngườicủabộlạckháclàmnôlệdiễnrađịnhkỳ,điềumàđốivớimộtsốngườiđólàlẽsống;ởđây,độclậpđồngnghĩavớilãnhthổmàmộtdân tộccó thểbảovệđượcmình.Ngakhẳngđịnhmối liênhệcủanóvớivănhóaphươngTây,nhưngngaycảkhibànhtrướngtheocấpsốnhân,nướcnàytựcoilàmộttiềnđồncủanềnvănminhđangbịvâyhãmmàchỉcóthểđảmbảođượcbằngcáchápđặtýchíchuyênchếcủanólêncácnướclánggiềng.

TrongkháiniệmtrậttựtheoHòaướcWestphalia,cácchínhkháchchâuÂuđịnhnghĩaanninhlàsựcânbằngquyềnlựcvàkiềmchếsửdụngquyềnlực.TheokinhnghiệmlịchsửcủaNga,kiềmchếsửdụngquyềnlựcđồngnghĩavớithảmhọa:theoquanđiểmnày,việcNgakhôngthốngtrịđượcnhữngvùngxungquanhmìnhđãkhiếnnướcnàybịMôngCổxâmlượcvàrơi

vào“ThờikỳRốiren”ácmộng(khoảngthờigian15nămtrongtìnhtrạngvôchínhphủtrướckhitriềuđạiRomanov62đượcthànhlậpvàonăm1613,khiđónhữngcuộcxâmlược,nộichiếnvànạnđóiđãlàmthiệtmạngmộtphầnbadânsốcủaNga).HòaướcWestphaliacoitrậttựquốctếnhưmộtcơchếcânbằngphứctạp;Ngacoitrậttựquốctếlàcuộcchiếnýchívĩnhviễn,trongcuộcchiếnđóNgabànhtrướnglãnhthổcủamìnhởtừnggiaiđoạntớigiớihạntuyệtđốicácnguồnlựcvậtchấtcủanó.Vìthế,khiđượchỏivềchínhsáchđốingoạicủaNga,BộtrưởngNashchokindướithờiSahoàngAlexei63vàogiữathếkỷ17đãmiêutảthẳngthắn,“MởrộngnhànướcvềmọihướngvàđâylàcôngviệccủaBộNgoạigiao.”

QuátrìnhnàypháttriểnthànhmộtquanđiểmquốcgiavàthúcđẩyCôngquốcMoscowmộtthờimởrộngtrênkhắpchâuÂuvàchâuÁđểtrởthànhđếquốccódiệntíchlớnnhấttrênthếgiới,trongsựthôithúcbànhtrướngchậmrãinhưngdườngnhưkhôngthểcưỡnglạiđược,vàsẽvẫnkhônghềsuygiảmchotớitậnnăm1917.Dođó,năm1903,họcgiảngườiMỹHenryAdams64ghilạiquanđiểmcủađạisứNgaởWashington(thờiđiểmđóNgađãvươntớiTriềuTiên):

Triếtlýchínhtrịcủaôngta,giốngnhưcủatấtcảngườiNga,dườngnhưcốđịnhtrênýtưởngduynhấtrằngNgaphảilăn–vớiquántínhkhôngthểcưỡnglạiđược,nghiềnnátbấtkỳcáigìngăncảnnó…KhiNgacánquamộtdântộclánggiềng,nướcnàyđãhấpthụnănglượngcủahọvàoxuhướngphongtụcvàchủngtộccủariêngnómàcảSahoànglẫnngườinôngdânkhôngthểchuyểnđổi,haymuốnchuyểnđổi,thànhbấtkỳđiềugìtươngđươngvớiphươngTây.

KhôngcóbiêngiớitựnhiênnàongoạitrừBắccựcvàTháiBìnhDương,Ngaởvịthếphảihàilòngvớisựthôithúcnàytrongnhiềuthếkỷ,liêntụctiếnvàoTrungÁ,sauđólàvùngCaucasus,rồiđếnkhuvựcBalkan,ĐôngÂu,ScandinaviavàBiểnBaltic,chotớiTháiBìnhDươngvàcácvùngbiêngiớicủaTrungQuốcvàNhậtBản(vàtrongmộtkhoảngthờigiangiữathếkỷ18vàthếkỷ19băngquaTháiBìnhDươngtiếnvàocáckhuđịnhcưởAlaskavàCalifornia).Mỗinăm,nướcnàymởrộngmộtdiệntíchlớnhơntoànbộlãnhthổcủanhiềuquốcgiachâuÂu(trungbình100.000km2mỗinămtừnăm1552đếnnăm1917).

Khihùngmạnh,Ngahànhxửvớisựchắcchắnđộcđoáncủamộtsiêucườngvànhấtquyếtyêucầucácnướckhácphảichínhthứcbàytỏlòngtônkínhđốivớivịthếcủanó.Khisuyyếu,nướcnàychegiấusựdễbịtổnthươngcủamìnhthôngquaviệcviệndẫnđếnnguồnlựcdựtrữtolớnở trong nước. Trong cả hai trường hợp, đó làmột thách thức đặc biệt đối với các thủ đôphươngTâyvốnquenứngphóvớimộtphongcáchcóphầnlịchsựhơn.

Đồngthời,nhữngchiếncôngbànhtrướngđángsợcủaNgadiễnratrênmộtcơsởnhânkhẩuhọcvàkinhtếmànếutheotiêuchuẩnphươngTâylàkhôngtiêntiến,vớinhiềukhuvựcdâncưthưathớtvàdườngnhưkhôngđượctiếpcậnvớivănhóavàcôngnghệhiệnđại.Vìvậy,đếquốcchinhphụcthếgiớinàyvẫnbịgắnliềnvớimộtcảmgiácdễbịtổnthươngđầynghịchlý,nhưthểhànhquânnửavòngTráiĐấtđãtạothêmnhiềukẻthùtiềmnănghơnlàcóthêmsựđảmbảoanninh.Từquanđiểmđó,đếchếcủaSahoàngcóthểđượccholàđãmởrộngbởivìviệcbànhtrướngcóvẻdễtiếptụchơnlàngừnglại.

Trongbốicảnhnày,mộtkháiniệmriêngbiệtcủaNgavềtínhchínhdanhchínhtrịđượcđịnh

hình.TrongkhichâuÂuởthờikỳPhụchưngtáikhámpháquákhứnhânvăncổđiểncủanóvàgọtgiũanhữngkháiniệmmớicủachủnghĩacánhânvàtựdo,Ngatìmkiếmsựtrỗidậycủanótrongđứctinthuầnkhiếtvàtrongsựgắnkếtcủamộtquyềnlựcthầnthánhduynhấtchếngựtấtcảnhữngsựchiarẽ,Sahoànglà“biểutượngsốngcủaThiênChúa,”nhữngmệnhlệnhcủaônglàkhôngthểchốnglạivàđươngnhiênlàchínhđáng.MộtđứctinKi-tôvàmộtngônngữtinhhoachung(tiếngPháp)nhấnmạnhsựtươngđồngquanđiểmvớiphươngTây.Tuynhiên,nhữngdukháchchâuÂuđầutiêntớinướcNgacủaSahoàngthấymìnhnhưđangởmộtvùngđấtcủanhữngtháicựcgầnnhưsiêuthựcvànghĩrằngđằngsauvẻngoàicủamộtchếđộquânchủphươngTâyhiệnđại,họđãthấymộtchếđộchuyênquyềntheotậpquáncủangườiMôngCổvàTartar–“kỷluậtchâuÂuhỗtrợchosựđộctàicủachâuÁ”–theonhậnxétkhắtkhecủaMarquisdeCustine.

NgađãgianhậphệthốngquốcgiachâuÂuhiệnđạidướithờiPeterĐạiđếtheocáchkhônggiốngnhưbấtkỳxãhộinàokhác.Ởcảhaibên,sựgianhậpnàylàsựchấpnhậnthậntrọng.Petersinhnăm1672khiNgavềcơbảnvẫnởthờiTrungcổ.Vàolúcđó,TâyÂuđãpháttriểnquathờikỳKhámphá,PhụchưngvàCảicách;vàđangđứngtrướcngưỡngcửacủacuộccáchmạngkhoahọcvàthờikỳKhaisáng.Làngườicaolớn(tới2m03)vàtrànđầysinhlực,vịSahoàngtrẻ tuổibắtđầubiếnđổiđếchếcủamìnhtrongmột triềuđại thểhiệncựcđoanrấtnhiềuđặcđiểmvàkhátvọngcủaNga.

QuyếttâmkhámphánhữngthànhquảcủahiệnđạivàsosánhchúngvớinhữngthànhtựucủaNga,PeterthườngxuyênghéthămcáccửahàngvànhàmáytrongkhuvựccủangườiĐứclưuvongởMoscow.Làmộtvịvươngtrẻ,ôngđikhắpthủđôcácnướcphươngTâyđểđíchthânthửnghiệmcáckỹthuậthiệnđạivàcácmônhọcchuyênngành.KhithấyNgalạchậusovớiphươngTây,Petertuyênbốmụctiêucủamình,“cắtđứtngườidânkhỏinhữngphongtụcchâuÁtrướcđâyvàhướngdẫnhọtheocáchxửsựcủatấtcảnhữngngườiKi-tôgiáoởchâuÂu.”

Mộtloạtsắcchỉđượcbanhành:NgasẽápdụngcáchxửsựvàkiểutócphươngTây,tìmkiếmcôngnghệnướcngoài,xâydựngquânđộivàhảiquânhiệnđại,mởrộngbiêngiớibằngcáccuộcchiếnvớihầuhếtcácnướclánggiềng,vượtquaBiểnBalticvàxâydựngmộtthủđômớiởSt.Petersburg.Cuốicùng,“cửasổraphươngTây”củaNgađượcmộtlựclượnglaođộngcưỡngbức,bịlínhđánhđậpvàchịunhiềuthươngvong,xâydựngbằngtaykhôngtrênmộtvùngđầmlầyhoangdãdođíchthânPeterchọn,khiôngđâmthanhkiếmcủamìnhxuốngđấtvàtuyênbố: “Nơinàysẽ làmột thànhphố.”Khinhữngngười theochủnghĩa truyền thốngnổi loạn,PeterđãdẹptanhọvàítnhấtlàtheocáccâuchuyệnđếnđượcvớithếgiớiphươngTây,ôngđãđíchthântratấnvàchặtđầunhữngngườilãnhđạocuộcnổiloạn.

ThànhtựuxuấtsắccủaPeterđãbiếnđổixãhộiNgavàđưađếchếcủaônglênhàngđầucáccườngquốcởphươngTây.Tuynhiên,sựbiếnđổiđộtngộtnàyđểlạichoNganhữngbấtancủamột“gãnhàgiàumớinổi.”Khôngởmộtđếquốcnàomàngườitrịvìtuyệtđốicảmthấycầnphảinhắcnhởthầndâncủamìnhbằngvănbảnrằng“NgalàmộtquốcgiachâuÂu.Điềunàyđượcchứngminhrõràngbởinhữngnhậnđịnhsau”nhưngườikếvịPeterlàCatherineĐạiđế65đãlàmvậyởnửathếkỷsauđó.

Những cải cách củaNga luôn được những nhà chuyên chế tàn nhẫn thực hiện trên những

ngườidândễsaikhiến,vớiướcmuốnvượtquaquákhứcủanóhơnlàđượcthúcđẩybởiniềmtinvàotươnglai.Tuynhiên,nhưnhữngnhàcảicáchvànhàcáchmạngkếvịcủamình,khitriềuđạicủaôngtađãqua,thầndâncủaôngvàconcháucủahọghicôngôngvìđãthúcđẩyhọ,dùtànnhẫnđếnđâu,đểđạtđượcnhữngthànhtựumàbảnthânhọđãhầunhưkhôngkiếmtìm.(Theocáccuộcthămdògầnđây,StalincũngđượcghicôngnhưvậytrongsuynghĩcủangườiNgađươngđại.)

CatherineĐạiđế–nhàcảicáchchuyênchếcủaNgatừnăm1762đếnnăm1796vàlàngườigiámsátmộtthờikỳ lịchsửcủathànhtựuvănhóavàmởrộnglãnhthổ(baogồmcảcuộcchinhphụcHãnquốcCrimeacủaNgavàkhuấtphụcZaporizhianHost,vươngquốcCossacktựtrịxưakiaởvùngngàynaylàmiềnTrungUkraine)–biệnminhchochếđộchuyênchếcựcđoancủaNganhưlàhệthốngchínhquyềnduynhấtcóthểđảmbảosựthốngnhấtcủamộtvùnglãnhthổrộnglớnđếnvậy:

Quymôcủalãnhthổtựtrịđòihỏimộtquyềnlựctuyệtđốiđượctraochongườicaitrịnó.Điềunàylàthíchhợpkhicáccôngvăndùđượcnhanhchónggửiđitừnhữngmiềnxaxôi,cóthểphảisửađổirấtnhiềudođếnchậmvìkhoảngcáchquáxa.

BấtkỳhìnhmẫuchínhquyềnnàokhácsẽkhôngchỉgâyphươnghạitớiNgamàthậmchícòndẫnđếnsựsụpđổtoàndiện.

Dođó,nhữnggìphươngTâycoilàđộctàichuyênchếđượcNgacoinhưmộtđiềucầnthiếtcănbản,điềukiệntiênquyếtchosựcaitrịthànhcông.

NhưHoàngđếTrungHoa,Sahoàng làngườicai trị tuyệtđối theotruyềnthống,đượctraonhữngquyềnnănghuyềnbívàgiámsátmộtlãnhthổrộnglớncấpchâulục.Tuynhiên,vịtrícủaSahoàngkhácvớiHoàngđếTrungHoaởmộtkhíacạnhquantrọng.TheoquanđiểmcủaTrungQuốc,Hoàngđếtrịvìkhắpthiênhạthôngquasựcaitrịanhminh;theoquanđiểmcủaNga,sựlãnhđạocủaSahoàngchủyếuthôngquakhảnăngápđặtýchícủamìnhthôngquaviệckhẳngđịnhquyềnlựckhôngthểbịtháchthứcvàgâyấntượngvớitấtcảmọingườivềsứcmạnhápđảocủanhànướcNga.HoàngđếTrungHoađượccoilàhiệnthânvềtínhưuviệtcủanềnvănminhTrungHoa,truyềncảmhứngchonhữngngườikhác“hãyđếnvàđượcthayđổi.”SahoàngđượccoilàhiệnthâncủaviệcbảovệNgatrướckẻthùxungquanhnótừmọihướng.Dođó,trongkhicáchoàngđếđượccatụngvìlòngnhântừkhôngthiênvịcủabậcbềtrên,nhàsửhọcthếkỷ19NikolaiKaramzin66thấytrongsựhàkhắccủaSahoàngmộtdấuhiệuthểhiệnôngđangthựcthisứmệnhđíchthựccủamình:

ỞNga,ngườicầmquyềntốicaolàluậtphápsống.Ôngưuáingườitốtvàtrừngphạtkẻxấu…[Một]tráitimnhântừởmộtquốcvươngchỉđượccoilàđứctínhtốtkhinóđượctôiluyệnvớitráchnhiệmsửdụngsựnghiêmkhắcmộtcáchhợplý.

KhôngnhưMỹtrongquátrìnhmởrộngvềphíatây,Ngaluônbiệnminhvềmặtđạođứcchonhữngcuộcchinhphạtcủamình,rằngnướcnàyđangmởrộngtrậttựvàkhaisángtớinhữngvùngđấtngoạiđạo(trongđó,việcbuônbánlôngthúvàkhoángchấtsinhlợibéobởlàlợiíchphụ).Tuynhiên,trongkhitầmnhìncủaMỹtruyềncảmhứnglạcquanvôbờbến,kinhnghiệmcủaNgarốtcuộcdựatrênsựchịuđựngkhắckỷ.Mắckẹt“tạiđiểmgiaocủahaithếgiớirộng

lớnvàkhôngthểhòahợp,”Ngathấybảnthânmìnhcósứmệnhđặcbiệtlàkếtnốihaithếgiớinày,nhưnglạiphảiđốiphóởkhắpmọihướngvớinhữnglựclượngchốngđốimàđãkhônghiểu được sứmệnh này. Nhà văn vĩ đại và nhà dân tộc chủ nghĩa nhiệt thành người NgaFyodorDostoevsky67việndẫn“luôncốhữutrongngườidânNgamộtniềmkhaokhátkhôngngừngvềmộtnhàthờchungvĩđạitrênTráiĐất.”SựtándươngvềviệcNgatổnghợpcácnềnvănminhtrêntoànthếgiớigợilênmộtsựtuyệtvọngtươngứngvềvịthếcủaNga(theolờicủamộtbàiphêbìnhcóảnhhưởngvàothếkỷ19)một“đứatrẻmồcôibịtáchrờikhỏigiađình nhân loại…Đểmọi người chú ý đến chúng ta, chúng ta đã phải trải rộng từ Eo biểnBering68tớisôngOder69.”

Trong“tâmhồnNga”bànhtrướngvàkhổđau(nhưcácnhàtưtưởngNgacólẽgọinhưvậy),vẫntồntạimộtniềmtinrằngmộtngàynàođótấtcảnhữngnỗlựclớnlaovàmâuthuẫncủaNgasẽgặtháikếtquả,cuộchànhtrìnhcủanướcnàysẽđượcminhoan;nhữngthànhtựucủanó sẽ được khen ngợi và sự khinh thị của phương Tây sẽ biến thành nỗi kính sợ và lòngngưỡngmộ;Nga sẽkếthợpsứcmạnhvà sự rộng lớncủaphươngĐôngvới sự tinh tế củaphươngTâyvàvớicảsứcmạnhtinhthầncủatôngiáođíchthực;kếthợpMoscow–“LaMãthứba”kếthừavaitròquantrọngcủathànhByzantiumsụpđổ–vớiSahoànglà“ngườikếnhiệmcủanhữngvịcaesarscủa(đếquốc)ĐôngLaMã,củanhữngngườitổchứcGiáohộivàcáchộiđồngcủanómàđãđịnhhìnhchínhtínngưỡngcủađứctinKi-tô”sẽđóngvaitròquyếtđịnhtrongviệcmởramộtkỷnguyênmớicủacônglývàtìnhhuynhđệtoàncầu.

ỞchâuÂunhưngkhônghoàntoànthuộcvềlụcđịanày,chínhNgavớisựbaolarộnglớnvàbíẩncủanóđãkhiếnNapoleon thèmmuốn;vàchínhsự thảmbạicủaông ta (giốngnhưcủaHitlermộtthếkỷrưỡisauđó)khinhândânNga,đượctôiluyệntronggiannanthửthách,đãchứngminhkhảnăngchịuđựngsựthiếuthốnhơnquânđộichủlựccủaNapoleon(hayquânđoàncủaHitler).KhinhữngngườidânNgathiêurụibốnphầnnămMoscowđểngănNapoleonchinhphạtthànhcôngvàquânđộicủaôngtamấtnguồnlươngthực,Napoleon,vớichiếnlượcvĩđạigiờđãthấtbại,đượckểlàđãphảithốtlên,“Thậtlàmộtdântộc!NhữngngườiScythia70!Thậtcươngquyết!Lũngườimanrợ!”Giờđây,khinhữngkỵbinhCossackuốngrượusâmbanhởParis,nhànướcđộctàikhổnglồnàyhiệnratrướcmộtchâuÂucốgắnghiểuthamvọngvàphươngphápvậnhànhcủanó.

KhiHộinghịthànhViennadiễnra,NgacólẽlàquốcgiahùngmạnhnhấttrênlụcđịachâuÂu.ĐíchthânđạidiệnNgatạihộinghịhòabìnhVienna,SahoàngAlexanderrõrànglàngườitrịvìchuyênchếnhấtcủanướcnày.LàngườicóniềmtinsâusắcvànếucóthayđổithìdochẳngquaôngvừalàmmớiđứctintôngiáocủamìnhsaukhiđọcrấtnhiềutàiliệuvềKinhThánhvàcónhữngthamvấntâmlinh.Nhưôngđãviếtchomộtngườibạntâmgiaovàonăm1812,ôngtinrằngchiếnthắngtrướcNapoleonsẽmởramộtthếgiớimớivàhàihòadựatrêncácnguyêntắctôngiáo,vàôngthề:“TôinguyệnhiếndângtấtcảvinhquangcủamìnhtrênthếgiớinàyđểđẩynhanhsựngựtrịđíchthựccủaChúaJesus.”Tựcoimìnhlàmộtcôngcụcủathánhý,SahoàngđếnthànhViennanăm1814vớimộtbảnthiếtkếchomộttrậttựthếgiớimớixéttrênmộtsốkhíacạnhcòntriệtđểhơnsovớicủaNapoleonvềđộphổquát:Một“LiênminhThầnthánh”củacáchoàngthânchegiấunhữnglợiíchquốcgiacủamìnhthànhviệccùngkiếmtìmhòabìnhvàcônglý,thềtừbỏcânbằngquyềnlựcđểđổilấycácnguyêntắcvềtìnhhuynhđệ

củaThiênChúagiáo.NhưAlexandernóivớinhàtríthứcvàcũnglànhàngoạigiaohoànggiaPhápChateaubriand71:“KhôngcòntồntạimộtchínhsáchcủangườiAnh,mộtchínhsáchcủaPháp,Nga,PhổhayÁonữa;hiệngiờchỉcómộtchínhsáchchungduynhất,đólàvìphúclợicủatấtcả,vàchínhsáchnàyphảiđượctấtcảcácquốcgiavàdântộcthựcthi.”ĐólàtưtưởngđitrướckháiniệmcủaTổngthốngMỹWilsonvềbảnchấtcủatrậttựthếgiới,dùnhândanhcácnguyêntắcđingượclạitầmnhìncủaWilson.

Khỏiphảinóirằng,mộtthiếtkếnhưvậy,đượcthúcđẩybằngsứcmạnhquânsựcủakẻchiếnthắngmàcácbinhđoàngiờđangsảibướctrênlụcđịachâuÂu,đãđặtramộttháchthứcđốivớikháiniệmcủachâuÂuvềtrạngtháicânbằnggiữacácquốcgiacóchủquyềntheoHòaướcWestphaliarasao.Donhândanhtầmnhìnmớicủanướcnàyvềtínhchínhdanh,Ngađãmangđến sức mạnh quá mức cần thiết. Sa hoàng Alexander chấm dứt các cuộc Chiến tranhNapoleonbằngviệcdẫnđầuđoànquâncủamình tiếnvàoParis,và trong lễkỷniệmchiếnthắngôngđãduyệtbinhmộtlựclượnglớnchưatừngcótới160.000binhlínhNgatrênvùngđồngbằngbênngoàithủđôPháp,mộtsựphôtrươngkhôngthểkhôngkhiếnchocácnướclongại,kểcảcácquốcgiađồngminh.Saukhithamkhảoýkiếncủacốvấntôngiáo,Alexanderđềxuấtmộtdựthảotuyênbốchungtrongđócácnướcthắngtrậnsẽtuyênbốrằng“tiếntrìnhquanhệgiữacáccườngquốctrướcđâycầnphảithayđổimộtcáchcănbản,vàđiềucấpbáchhiệnnaylàphảithaythếnóbằngmộttrậttựdựatrênnhữngchânlýđượccatụngcủatôngiáovĩnhcửucủaĐấngCứuthếcủachúngta.”

Nhiệmvụcủacácnhàđàmphántại thànhVienna làbiếntầmnhìncứutinhcủaAlexanderthànhmộtthứtươngthíchvớisựtiếptụctồntạiđộclậpcủacácquốcgiacủahọvàchàođónNgavàotrậttựquốctếnàymàkhôngbịnónghiềnnát.

HộinghịthànhVienna

CácchínhkháchtềtựutạiViennađểthảoluậncáchthứcthiếtkếmộttrậttựhòabìnhđãtrảiquamộtcơnlốcnhữngbiếnđộngtronggầnnhưtừnggiaiđoạnthiếtlậpcấutrúcquyềnlực.Trongkhoảngthờigian25năm,họđãchứngkiếnsựhữulýcủathờikỳKhaisángbịthaythếbởinhữngcảmxúcmạnhmẽcủathờikỳKhủngbố;tinhthầntruyềngiáocủaCáchmạngPhápbịbiếnđổibởikỷluậtcủađếchếBonapartexâmlược.QuyềnlựcPhápthịnhrồisuy.NóđãtrànquabiêngiớixaxưacủaPháp,chinhphụcgầnnhưtấtcảlụcđịachâuÂu,rồichỉđểgầnnhưbịtiêuvongtrongsựrộnglớncủaNga.

BảnthâncôngsứPháptạiHộinghịthànhViennalàhiệnthânchonhữngbiếnđộngdườngnhưvôbờcủathờiđại.Charles-MauricedeTalleyrand-Périgord(thườngđượcbiếtđếndướicáitênTalleyrand)dườngnhưcómặtởkhắpnơi.Banđầu,ônglàTổngGiámmụcAutun,sauđóôngrờiGiáohộiđểủnghộCáchmạng, rồi từbỏCáchmạngđểgiữchứcngoại trưởngchoNapoleon,rồiôngtừbỏNapoleonđểđàmphánvềviệckhôiphụclạivươngtriềuBourbonsvàxuấthiệnở thànhVienna trêncươngvịngoại trưởngcủaVuaLouisXVIII.NhiềungườigọiTalleyrandlàmộtkẻcơhội.TalleyrandbiệnluậnrằngmụctiêucủaônglàsựổnđịnhtronglòngnướcPhápvàhòabìnhởchâuÂu,vàrằngôngđãnắmlấybấtkỳcơhộisẵncónàođểđạtđượcnhữngmụctiêunày.Ôngchắcchắnđãnỗlựcgiànhđượcnhữngvịtrícóthểnghiêncứunhữngyếutốkhácnhaucủaquyềnlựcvàtínhchínhdanhtrongphạmvicủamìnhmàkhôngbị

quáràngbuộcbởibấtcứvịtrínào.Chỉcómộttínhcáchrấtmạnhmẽmớicóthểđưaôngvàotrungtâmcủarấtnhiềusựkiệnlớn,đầymâuthuẫnnhưvậy.

TạiVienna,đónggópcủaTalleyrandlàgiànhđượcchoPhápmộtnềnhòabìnhmàtrongđó“biêngiớixaxưa”tồntạikhinướcnàymớibắtđầunhữngcuộcphiêulưurabênngoàiđượcgiữnguyên.Vàtrongvòngchưađầybanăm,vàonăm1818,ôngđãxoayxởđểPhápgianhậpĐồngminhBốnnước72.KẻthùbạitrậntrởthànhmộtđồngminhđểbảovệtrậttựchâuÂutrongmộtliênminhvốnđượcthiếtlậpđểkiềmchếnó–mộttiềnlệđượctiếpnốisaukhiThếchiếnIIchấmdứt,khiĐứcđượcchấpnhậngianhậpvàoLiênminhphòngthủBắcĐạiTâyDương(NATO).

TrậttựđượcthiếtlậptạiHộinghịthànhViennalàtrậttựgầnnhấtmàchâuÂuđangtiếnđếnsựcai trịchungkểtừsựsụpđổcủaĐếquốcCharlemagne.Trật tựnàytạoramộtsựđồngthuậnrằngnhữngtiếntriểnhòabìnhtronglòngtrậttựhiệncólàthíchhợphơnsovớinhữnglựachọnthaythế;rằngviệcduytrìhệthốnglàquantrọnghơnbấtkỳtranhchấpnàocóthểphátsinhbêntrongnó;vàrằngnhữngkhácbiệtcầnđượcgiảiquyếtthôngquathamvấn,chứkhôngphảibằngchiếntranh.

SaukhiThếchiếnIđặtdấuchấmhếtchoquanđiểmnày,việcchỉtríchnótrởnênphổbiếnkhichorằngtrậttựđượcthiếtlậptạiHộinghịthànhViennalàđãquádựatrênsựcânbằngquyềnlựcvốnđầynhữnghànhđộngkhôngtintưởnglẫnnhauđãđẩythếgiớivàochiếntranh.(PháiđoànAnhyêucầunhàsửhọcvềngoạigiaoC.K.Webster–ngườiđãviếtvềHộinghịthànhVienna–viếtmộtchuyênluậnvềcáchlàmthếnàođểtránhnhữngsailầmđó.)Nhưngđiềuđó,nếucóđúng,thìchỉxảyratrongthậpkỷtrướcThếchiếnI.Giaiđoạntừnăm1815đếnkhichuyểngiaothếkỷnàylàthờikỳyênbìnhnhấtcủachâuÂuhiệnđạivànhữngthậpkỷtiếpngaysauHộinghịthànhViennađượcđặctrưngbởimộtsựcânbằngđặcbiệtgiữatínhchínhdanhvàquyềnlực.

CácchínhkháchgặpnhautạiViennavàonăm1814ởtrongmộttìnhhuốnghoàntoànkhácvớinhữngvịtiềnnhiệmcủahọ,nhữngngườiđãsoạnthảoHòaướcWestphalia.Mộtthếkỷrưỡitrướcđó,mộtloạtnhữngdànxếpcủanhiềucuộcchiếntranhkhácnhaulàmnêncuộcChiếntranhBamươinămđãđượckếthợpvớimộtbộnguyêntắcứngxửchungvềchínhsáchđốingoại.TrậttựchâuÂumớinổisửdụngnhữngthựcthểchínhtrịhiệncónhưngđãthoátkhỏiảnhhưởngcủatôngiáolàmđiểmkhởiđầu.Khiđó,việcápdụngcácnguyêntắccủaHòaướcWestphaliađượckỳvọngsẽtạoramộtsựcânbằngquyềnlựcđểngănchặnhayítnhấtlàgiảmthiểuxungđột.Trongsuốtmộtthếkỷrưỡitiếptheo,hệthốngnàyđãnỗlựckiềmchếnhữngkẻtháchthứctrạngtháicânbằngthôngquasựthànhlậpítnhiềumangtínhtựphátcủacácliênminhđốikháng.

CácnhàđàmphántạiHộinghịthànhViennaphảiđốimặtvớisựđổvỡcủatrậttựnày.SựcânbằngquyềnlựcđãkhôngthểngănđượcchiềuhướngquânsựcủacuộcCáchmạnghaycủaNapoleon.Tínhchínhdanhcủachínhquyềnvươngtriềuđãbịchônvùibởinhiệt tìnhcáchmạngvànghệthuậtcầmquântàibacủaNapoleon.

MộtsựcânbằngquyềnlựcmớiphảiđượcxâydựngtừđốngđổnátcủahệthốngnhànướcnàyvàcủaĐếquốcLaMãThầnthánh–nhữngtàntíchcủanóđãbịNapoleonphábỏvàonăm

1806,đặtdấuchấmhếtchonhữngthểchếđãkéodàimộtngànnăm–vàgiữanhữngtràolưumớicủachủnghĩadântộcbùngnổkhiquânđộiPhápchiếmđónghầuhếtlụcđịachâuÂu.SựcânbằngđóphảicókhảnăngngănchặnsựxuấthiệntrởlạicủachủnghĩabànhtrướngPháp,thứchủnghĩađãđưaPháptớivịthếgầnnhưbáchủởchâuÂu,ngaycảkhisựxuấthiệncủaNgamanglạimốinguyhiểmtươngtựtừphíaĐông.

Dođó,sựcânbằngởTrungÂucũngphảiđượcxâydựnglại.TừnglàtriềuđạithốngtrịtrênlụcđịachâuÂu,giờđâygiatộcHabsburgchỉ trịvì trênnhữngvùng lãnhthổcủatổtiênhọtừVienna.Nhữngvùnglãnhthổnàyrộnglớnvànhiềuthứtiếng(baogồmhầuhếtÁo,Hungary,Croatia,SloveniavàmiềnNamBaLanngàynay)vàhiệnkhôngcósựgắnkếtvềchínhtrịrõràng.NhữnghànhđộngcơhộichủnghĩacủamộtsốbangnhỏhơncủaĐứcđãtạoranhữnglinhhoạtnhấtđịnhtronghoạtđộngngoạigiaocủahệthốngHòaướcWestphaliavàothếkỷ18,vàcáccuộcchinhphạtcủaNapoleonđãxóasạchcácnướcnày.Lãnhthổcủahọbịphânchialạitheocáchtươngthíchvớitrạngtháicânbằngmớitìmlạiđược.

Phương thức tiếnhànhngoạigiao tạiHộinghị thànhViennakháccănbảnsovới tậpquántrongthếkỷ21.Nhữngnhàngoạigiaongàynaycósựliênhệngaylậptứcvớithủđôcủahọ.Họnhậnđượcnhữngchỉthịtỉmỉ,chitiếttớitừngcâuchữtrongcácbàiphátbiểucủamình;họđượcyêucầutưvấnvềtìnhhìnhnướcsởtạivàđôikhivềnhữngvấnđềchiếnlượclớn.Còncácnhàngoạigiao tạiViennacách thủđôcủahọhàng tuầnđi lại.PhảimấtbốnngàymộtthôngđiệptừViennamớitớiBerlin(nhưvậyphảimấtítnhấttámngàyđểnhậnđượccâutrảlờichobấtkỳlờixinchỉthịnào),batuầnchomộtthôngđiệptớiParis;vàtớiLondonlâuhơnthếmộtchút.Dođó,cácchỉthịđãđượcsoạnthảotheonhữngngônngữđủchungchungđểcóthểápdụngchonhữngthayđổitrongtìnhhìnhmới,vìvậycácnhàngoạigiaonhậnchỉthịchủyếuvềnhữngkháiniệmchungvàlợi íchtrongdàihạn;cònliênquanđếnchiếnthuậthằngngày, họhoàn toàn chủđộng. Sa hoàngAlexander I cách thủđô củamìnhhai thángđi lại,nhưngôngtakhôngcầnmộtchỉthịnào;ýtưởngtùyhứngcủaôngtalàmệnhlệnhcủaNga,vàông takhiếnchoHộinghị thànhViennabận rộnvới trí tưởng tượngphongphúcủamình.NgoạitrưởngÁoKlemensvonMetternichcólẽlàchínhkháchsắcsảovàkinhnghiệmnhấttạiVienna,nóirằngAlexander“quáyếuđuốichothamvọngthựcsự,nhưngquámạnhchosựhưdanhthuầntúy.”NapoleonnóirằngAlexandercónhữngtàinănglớnnhưngluônthiếu“cáigìđó”trongbấtkỳđiềugìôngtalàm.Vàdokhôngaicóthểđoántrướcđượcđiềucònthiếulàgìtrongbấtkỳtrườnghợpnào,nênôngtahoàntoànkhôngthểđoántrướcđược.Talleyrandnóithẳnghơn:“CólýdođểtinrằngôngtachínhlàcontraicủaSahoàngPaul[điênrồ].”

CácthànhviênkháctạiHộinghịthànhViennađồngývềnhữngnguyêntắcchungcủatrậttựquốctếvàvềsựcấpthiếtphảiđưachâuÂutrởlạimộttrạngtháicânbằngnàođó.Nhưnghọkhôngthốngnhấtvềviệctrạngtháicânbằngsẽnhưthếnàotrênthựctế.Nhiệmvụcủahọlàđạtđượcthỏahiệpgiữacácquanđiểmđãđượcđịnhhìnhbởinhữngkinhnghiệmlịchsửkhácnhauvềbảnchất.AnhđịnhnghĩatrậttựtrêncơsởnhữngmốiđedọabáquyềnởlụcđịachâuÂu.Nhưngcácnướctronglụcđịanhậnthứcvềmốiđedọaởmứcthấphơn;anninhcủahọcóthểbịsuyyếubởinhữngđiềuchỉnhlãnhthổchứkhôngcầnđếnbáquyềntrênlụcđịa.Quantrọnghơncả,khôngnhưAnh,cácnướcchâuÂucảmthấydễbịtổnthươngtrướcnhữngbiếnđộngtrongnộibộcácnướclánggiềng.

HộinghịthànhViennatươngđốidễdàngthốngnhấtmộtđịnhnghĩavềsựcânbằngchung.Ngay trongchiến tranh,năm1804,Thủ tướngAnhkhiđó làWilliamPittđãđưaramộtkếhoạchđểkhắcphụcnhữnggìôngcoi làđiểmyếu trongHòaướcWestphalia.CácđiềuướcWestphaliađãkhiếnTrungÂubịchiarẽđểlàmgiatăngảnhhưởngcủaPháp.Đểngănchặnnhữnghammuốnthôntính,Pittlậpluậnphảitạora“đámđôngquầnchúng”ởTrungÂuđểhợpnhấtvùngnàybằngcáchsápnhậpmộtsốbangnhỏhơn.(“Hợpnhất”làmộtthuậtngữtươngđối,vìnóvẫnđểlại37bangtrongkhuvựcthuộcĐứcngàynay).ỨngviênhiểnnhiêncóthểsápnhậpđượccáccôngquốcbịbãibỏnàylàPhổ.NướcnàybanđầumongmuốnsápnhậpthêmxứSaxonylánggiềng,nhưngthayvàođóđànhchấpnhậnxứRhinelanddonướcÁovàAnhkhẩnkhoảnyêucầu.SựmởrộngnàycủaPhổđặtmộtcườngquốcđángkểcạnhbiêngiớicủaPháp,tạoramộtthựctếđịachiếnlượcchưahềtồntạikểtừHòaướcWestphalia.

37bangcònlạicủaĐứcđượctậphợplạithànhmộtchủthểgọilàLiênbangĐức,LiênbangnàysẽmangđếncâutrảlờichotìnhtrạngtiếnthoáilưỡngnanliênquanđếnchâuÂucủaĐức:KhiĐứcyếu,nómờigọisựcanthiệptừbênngoài(chủyếulàtừPháp);khithốngnhất,nướcnàytrởnênđủmạnhđểcóthểmộtmìnhđánhbạicácnướclánggiềng,khiếnhọthấycầnkếthợpvớinhauđểchốnglạimốiđedọanày.Theoýnghĩađó,trongphầnlớnlịchsử,ĐứchoặcquáyếuhoặcquámạnhchonềnhòabìnhởchâuÂu.

LiênbangĐứcquáchiarẽđểcóhànhđộngtấncông,nhưngđủcốkếtđểchốnglạinhữngcuộcxâmlượccủanướcngoàivàolãnhthổcủamình.SựsắpxếpnàytạoramộttrởngạichonhữngcuộcxâmlăngvàoTrungÂumàkhôngtạoramốiđedọađốivớihaicườngquốclớnởhaibênsườncủanó,NgavềphíađôngvàPhápvềphíatây.

Đểbảovệtoànbộnhữngdànxếpmớinàyvềlãnhthổ,Anh,Phổ,Áo,vàNgađãhìnhthànhLiênminhBốnnước.Mộtsựđảmbảolãnhthổ–vốnlàýnghĩacủaLiênminhBốnnước–khôngcótầmquantrọngnhưnhauđốivớimỗibênkýkết.Mứcđộcấpbáchcủamỗimốiđedọađượcnhậnthứckhácnhauđángkể.Anh,vớisựthốngtrịtrênbiển,cảmthấytựtinkhitừchốinhữngcamkếtcụthểtrướccáctìnhhuốngbấttrắcvàmuốnđợiđếnkhimộtmốiđedọalớntừchâuÂuđịnhhìnhcụthể.Cácnướctronglụcđịacócáchhiểuhẹphơnvềanninh,cácnướcnàyđánhgiárằngsựsốngcòncủahọcóthểbịđedọatừnhữnghànhđộngítnghiêmtrọnghơnnhiềusovớinhữnghànhđộngcóthểkhiếnAnhphảibáođộng.

Điềunàyđặcbiệtđúngkhiphảiđốimặtvớimộtcuộccáchmạng,đólàkhimốiđedọaliênquanđếntínhchínhdanh.Cácquốcgiabảothủtìmcáchdựnglênnhữngtấmkhiênbảovệchốnglạimộtlànsóngcáchmạngmới;cácnướcnàybổsungcáccơchếgiúpbảotoàntrậttựchínhdanh–tứclàsựtrịvìcủachếđộquânchủtheocáchhiểucủahọ.LiênminhThầnthánhdoSahoàngđềxuấttạoramộtcơchếbảovệsựnguyêntrạngtrongkhắpcácnướcchâuÂu.NhữngngườiđồngnhiệmcủaôngtìmthấytrongLiênminhThầnthánhvốnđượcthiếtkếlạimộtcáchtinhtếmộtcáchthứcđểkiềmchếsựnồngnhiệtcủaNga.Nhưcácđiềukhoảncuốicùngđượcquyđịnh,quyềncanthiệpđượcgiớihạnvìnóchỉcóthểđượcthựchiệnkhicósựđồngthuận;theocáchnày,ÁovàPhổgiữquyềnphủquyếtđốivớinhữngkếhoạchcaohứnghơncủaSahoàng.

Ba tầngcác thểchế làbệđỡcủahệ thốngVienna:LiênminhBốnnướcđểđánhbạinhững

tháchthứcđốivớitrậttựlãnhthổ;LiênminhThầnthánhđểchếngựnhữngmốiđedọađốivới các thiết chế trongnước; vàmột sựđồng thuậncủa các cườngquốcđược thể chếhóathôngquanhữnghộinghịngoạigiaođịnhkỳcủanhữngnhàlãnhđạochínhphủcủacácliênminhđểxácđịnhmụcđíchchunghoặcđểđốiphóvớinhữngcuộckhủnghoảngmớixuấthiện.CơchếđồngthuậnnàyvậnhànhnhưmộttiềnthâncủaHộiđồngBảoanLiênHợpQuốc.Cáchộinghịcủanóđãcóhànhđộngcụthểtrướcmộtloạtcáccuộckhủnghoảng,cốgắngchắtlọcmộttiếntrìnhchung:NhữngcuộccáchmạngởNaplesnăm1820(bịLiênminhThầnthánhdậptắt)vàởTâyBanNhagiaiđoạn1820-1823(bịPhápdậptắt),cuộccáchmạngvàchiếntranhgiànhđộclậpcủaHyLạpgiaiđoạn1821-1832(cuốicùngđượcAnh,Pháp,vàNgaủnghộ). Sựđồng thuận của các cườngquốc khôngđảmbảomột sự thốngnhất về quanđiểm,nhưngtrongtừngtrườnghợpmộtcuộckhủnghoảngchựcchờbùngnổđãđượcgiảiquyếtmàkhôngxảyrachiếntranhgiữacáccườngquốclớn.

MộtvídụtốtvềtínhhiệuquảcủahệthốngViennalàphảnứngcủanóvớicuộccáchmạngBỉnăm1830,khiđótìmcáchtáchnướcBỉngàynaykhỏiVươngquốcliênhiệpHàLan.Tronghầuhếtthếkỷ18,cácđạoquânđãhànhquântrênvùngđấtkhiđó làmộttỉnhcủaHàLannàynhằmtìmkiếmsựthốngtrịởchâuÂu.ĐốivớiAnh,vớichiếnlượctoàncầudựatrênviệckiểmsoátcácđạidương,cửasôngScheldt(tạiđócócảngAntwerpnằmtrêntuyếnđườngxuyênquaEobiểnManche)cầnphảiởtrongtaycủamộtnướcthânthiện,vàtrongmọitrườnghợpkhôngbaogiờđượcthuộcvềmộtnướclớnởchâuÂu.Rốtcuộc,mộthộinghịcủacáccườngquốcchâuÂuởLondonđãxâydựngmộtcách tiếpcậnmới, côngnhậnnềnđộc lậpcủaBỉtrongkhituyênbốquốcgiamớinày“trunglập,”mộtkháiniệmđếntậnkhiđóchưatừngtồntạitrongmốiquanhệgiữacáccườngquốc,ngoạitrừlàmộttuyênbốđơnphươngcóchủđích.Quốcgiamớiđồngýkhôngthamgiacácliênminhquânsựhaychophépquânđộinướcngoàiđóngquântrênlãnhthổnướcmình.Camkếtnàyđếnlượtnóđượccáccườngquốclớnđảmbảo,vàbởivậycáccườngquốccónghĩavụchốnglạinhữnghànhviviphạmtínhtrunglậpcủaBỉ.Trạngtháiđượcquốctếđảmbảonàykéodàigầnmộtthếkỷ;chođếnkhiquânđộiĐứcmởđườngsangPhápqualãnhthổBỉvàkéoAnhvàoThếchiếnI.

Sứcsốngcủamộttrậttựquốctếđượcphảnánhtrongsựcânbằng(mànóduytrìđược)giữatínhchínhdanhvàquyềnlựcvàtầmquantrọngtươngđốicủatừngyếutốđó.Khôngyếutốnàođượcthiếtkếđểngănchặnsựthayđổi;đúnghơn,cảhaiyếutốnàynhằmđảmbảorằngsựthayđổi,nếucó,sẽlàsựtiếnhóachứkhôngphảimộtcuộcđấutrítrầntrụi.Nếusựcânbằnggiữaquyềnlựcvàtínhchínhdanhđượcdànxếphợplý,cáchànhđộngsẽđạtđượcsựtựnhiênởmứcđộnhấtđịnh.Phôtrươngsứcmạnhsẽchỉởvùngngoạivivàphầnlớnmangtínhbiểutượng;vìcácbênnhìnchungđềuhiểucấutrúclựclượngvàkhôngbênnàothấycầnthiếtphảihuyđộngtoànbộlựclượngdựbịcủamình.Khisựcânbằngđóbịpháhủy,nhữngkiềmchếbiếnmấtvàvùngđấtnàyđượcmởrachonhữngđòihỏilãnhthổbànhtrướngnhấtvànhữngkẻthamlamnhất;hỗnloạnsẽtiếpnốichođếnkhimộthệthốngtrậttựmớiđượcthiếtlập.

SựcânbằngđólàthànhtựunổibậtcủaHộinghịthànhVienna.ĐồngminhBốnnướcrănđenhữngtháchthứcđốivớisựcânbằngvềlãnhthổvàkýứcvềNapoleonkhiếnPháp,vẫnđangkiệtquệbởicuộccáchmạng,phảiimlặng.Đồngthời,tháiđộđúngđắnvềhòabìnhđưaPhápnhanhchóngsápnhậptrởlạivàonhómcáccườngquốcvốnđượchìnhthànhđểcảntrởtham

vọngcủaPháp.CònÁo,Phổ,vàNga,màtheonhữngnguyêntắcvềcânbằngquyềnlựcđánglẽphảilàđốithủcủanhau,trênthựctếlạitheođuổicácchínhsáchchung:ÁovàNgatạmgáclạixungđộtđịachínhtrịsắpxảyravìchiasẻlongạichungvềbiếnđộngtrongnước.Chỉđếnkhiyếutốchínhdanhtrongtrậttựquốctếnàybịrungchuyểnbởinhữngcuộccáchmạngthấtbạinăm1848,cânbằngmớiítđượcdiễngiảilàmộttrạngtháidựatrênnhữngđiềuchỉnhchungvàngày càngđượchiểu làmột điều kiệnđể chuẩnbị chomột cuộc đấu giành thế thượngphong.

Khiyếutốquyềnlựcngàycàngđượcnhấnmạnhhơntrongtrạngtháicânbằng,vaitròduytrìsựcânbằngcủaAnhtrởnênngàycàngquantrọng.ChỉdấucủavaitròcânbằngcủaAnhlàviệcnướcnàyđượctựdohànhđộngvàquyếttâmhànhđộngđãđượcminhchứng.Ngoạitrưởng(saunày làThủ tướng)củaAnhLordPalmerstonđưaramộtminhhọakinhđiểnvàonăm1841khiôngbiếtđượcthôngđiệptừSahoàng,ngườiđangtìmkiếmmộtcamkếtdứtkhoátcủaAnhđểchốnglại“khảnăngPháptấncôngnhữngquyềntựdoởchâuÂu.”Palmerstonđáp:Anhcoi“nỗlựccủamộtquốcgianhằmgiànhvàchiếmđoạtmộtlãnhthổcủamộtquốcgiakhác”làmộtmốiđedọa,vì“mộtnỗlựcnhưvậydẫnđếnxáotrộnsựcânbằngquyềnlựchiệntạivàbằngviệcthayđổisứcmạnhtươngđốicủacácquốcgia,nỗlựcđócóchiềuhướngtạoramốiđedọađốivớicáccườngquốckhác.”Tuynhiên,nộicáccủaPalmerstonkhôngthểgianhậpliênminhchínhthứcnàochốnglạiPhápvì“sẽlàkhôngbìnhthườngkhiAnhcandựvàonhữngviệcgiảđịnh–nhữngtrườnghợpchưaphátsinhtrênthựctếhoặckhôngsớmdiễnra.”Nóicáchkhác,cảNgavàPhápđềukhôngthểchắcchắndựavàosựhỗtrợcủaAnhđểchốnglạinhau;cảhainướccũngkhôngthểloạitrừkhảnăngAnhủnghộvũtrangchođốiphươngnếumộttronghainướcđẩysựviệcđếnmứcđedọatrạngtháicânbằngởchâuÂu.

Tiềnđềcủatrậttựquốctế

TrạngtháicânbằngtinhtếcủahệthốngHộinghịthànhViennabắtđầucódấuhiệutanvỡvàogiữathếkỷ19dướitácđộngcủabasựkiện:sựtrỗidậycủachủnghĩadântộc,nhữngcuộccáchmạngnăm1848vàcuộcChiếntranhCrimea73.

DướitácđộngcủacáccuộcchinhphạtcủaNapoléon,nhiềudântộcđãtừngsốngvớinhautừnhiềuthếkỷđãbắtđầucoingườicaitrịhọlà“kẻngoạibang.”NhàtriếthọcngườiĐứcJohannGottfriedvonHerdertrởthànhmộtmônđệcủaxuhướngnàyđãlậpluậnrằngmỗidântộc,đượcxácđịnhbởingônngữ,quêhương,vàvănhóadângian,đềucómộtnănglựcnổitrộibanđầuvàdođócóquyềntựquản.NhàsửhọcJacquesBarzunđãmiêutảnótheocáchkhác:

Đằngsauhọcthuyếtnàylàthựctế,rằngcácđạoquâncáchmạngvàcủaNapoleonđãvẽlạibảnđồtinhthầncủachâuÂu.Thaythếchothếgiớicủacáctriềuđạivàtầnglớpthượnglưuquychiếutheochiềungangvàothếkỷ18,phươngTâygiờđâygồmnhữngthựcthểquychiếutheochiềudọclàcácquốcgia,khônghoàntoàntáchbiệtnhưngkhônggiốngnhau.

Chủnghĩadântộcvềmặtngônngữkhiếnnhữngđếquốctruyềnthống,đặcbiệtlàĐếquốcÁo-Hungdễbịtổnthươngtrướcáplựcnộibộcũngnhưsựoángiậncủanhữngnướclánggiềng,đãtuyênbốcómốiliênhệdântộcvớithầndâncủađếquốcnày.

SựxuấthiệncủachủnghĩadântộccũngảnhhưởngnhấtđịnhđếnmốiquanhệgiữaPhổvàÁo

saukhiHộinghịthànhViennatạoranhững“đámđôngquầnchúng.”SựcạnhtranhgiữahaicườngquốclớnnóitiếngĐứcởTrungÂuđểgiànhlấylòngtrungthànhcủakhoảng35bangnhỏhơntrongLiênbangĐứcbanđầuđượckiểmsoátbởinhucầubảovệTrungÂu.Ngoàira,truyềnthốngđãtạoramộtsựtôntrọngnhấtđịnhđốivớinướccóngườitrịvìlàHoàngđếLaMãThầnthánhtrongmộtnửathiênniênkỷ.HộiđồngLiênbangĐức(gồmđạisứcủa37thànhviênliênbang)gặpnhauởĐạisứquánÁotạiFrankfurtvàĐạisứÁotạiĐứclàchủtọa.

Tronglúcđó,Phổcũngđangnỗlựckhẳngđịnhthếthượngphongcủamình.Vớimụcđíchkhắcphụcnhữngđiểmyếucốhữudodâncưthưathớtvàđườngbiêngiớirộng,nướcPhổnổilênnhưmộtcườngquốcởchâuÂunhờlãnhđạonướcnàycókhảnăngchèoláikhinănglựcquốcgiaởmứccậnbiên tronghơnmột thếkỷ,điềumàOttovonBismarck (lãnhđạoPhổhoànthànhquátrìnhnày)gọi lànhững“quannhiếpchínhmạnhmẽ,quyếtđoánvàkhônngoan,nhữngngườiđãsửdụngquânđộivàcácnguồnlựctàichínhmộtcáchkhônkhéovànắmgiữchúngtrongtayđểnémvàocáncânchínhtrịchâuÂungaykhicơhộithuậnlợixuấthiệnbằngsựquảcảmtớimứctànnhẫn.”

DànxếpởHộinghịthànhViennađãcủngcốcơcấuxãhộivàchínhtrịcủaPhổvớicơhộivềmặtđịalý.TrảidàitừsôngVistulatớisôngRhine74,lầnđầutiêntronglịchsửPhổtrởthànhnơigửigắmniềmhyvọngthốngnhấtđấtnướccủangườiGerman.Trongnhiềuthậpkỷ,sựlệthuộctươngđốicủachínhsáchởPhổvàochínhsáchcủaÁođãtrởnênrấtkhóchịu,vàPhổbắtđầutheođuổimộtconđườngmangtínhđốiđầuhơn.

Cáccuộccáchmạngnăm1848làngọnlửalankhắpchâuÂuvàảnhhưởngđếnmọithànhphốlớn.Khitầnglớptrunglưuđanglênbuộccácchínhphủngoancốphảichấpnhậncảicáchtựdo,trậttựquýtộccũnhậnthấysứcmạnhcủachủnghĩadântộcđangtănglên.Banđầu,cáccuộcnổidậyquétsạchtấtcảnhữnggìcảnđường,trảidàitừBaLanởphíađôngchođếnmiềnviễntâytậnColombiavàBrazil(mộtđếquốcmớigầnđâygiànhđượcđộclậptừBồĐàoNha,saukhigiữvaitròchínhphủlưuvongtrongcáccuộcchiếntranhNapoleon).ỞPháp,lịchsửdườngnhưlặplạikhicháutraicủaNapoleonlênnắmquyềnvàtrởthànhNapoleonIII,banđầulàtổngthốngtrêncơsởmộtcuộctrưngcầudânývàsauđólàhoàngđế.

LiênminhThầnthánhđãđượcthiết lậpchính làđểđốiphóvớinhữngbiếnđộngnhưvậy.NhưngcáighếcủanhữngngườicaitrịởBerlinvàViennađãtrởnênquábấpbênh,nhữngbiếnđộngđãquárộngvàảnhhưởngcủachúngquálớnđểcóthểcómộtsựhợpsức.NgavớinănglựcquốcgiacủamìnhđãcanthiệpchốnglạicuộccáchmạngởHungaryvàngănđượcsựcaitrịcủaÁoởđó.Vớinhữngnướccònlại,trậttựcũtỏrađủmạnhđểvượtquanhữngtháchthứccủacáchmạng.Nhưngnókhôngbaogiờlấylạiđượcsựtựtincủagiaiđoạntrước.

Cuốicùng,cuộcChiếntranhCrimea1853-1856đãchiarẽsựthốngnhấtcủacácquốcgiabảothủ–Áo,PhổvàNga–vốnđãtừnglàmộttronghaitrụcộtquantrọngcủatrậttựquốctếtheoHộinghịthànhVienna.Sựkếthợpnàyđãbảovệnhữngthểchếhiệncótrongcáccuộccáchmạng;nóđãcôlậpPháp,nướctrướcđâylàmrốiloạnnềnhòabình.Giờđây,mộtNapoleonkhácđang thămdò cơhội để khẳngđịnhmình theonhiềuhướng.Trong cuộcChiến tranhCrimea,Napoleontìmthấyphươngsáchđểkếtthúcsựcôlậpcủamình,bằngliênminhPhápvớinỗlựclịchsửcủaAnhđểngănchặnNgavươntớiConstantinoplevàtiếpcậnĐịaTrung

Hải.LiênkếtnàythựcsựđãngănđượcbướctiếncủaNganhưngvớicáigiácủaquanhệbanggiaongàycàngdễđổvỡ.

CuộcxungđộtđãbắtđầukhôngphảivìCrimea–màNgađãchinhphụctừmộtnướcchưhầucủaĐếquốcOttomanvàothếkỷ18–màvềnhữngtuyênbốtranhchấpcủaPhápvàNgavềviệcthúcđẩyquyềncủacộngđồngThiênChúagiáođượcưuáiởJerusalem,khiđónằmtrongĐếquốcOttoman.Trongmộttranhcãivềviệctôngiáonào,ThiênChúagiáohayChínhThốnggiáo, sẽ cóquyền tiếp cậnnhững thánhđịa, SahoàngNicholas I yêu cầu côngnhậnông là“ngườibảovệ”củatấtcảthầndânChínhThốnggiáoởĐếquốcOttoman,mộtphầndânsốđángkểtrảidàitrênkhắpnhữnglãnhthổchiếnlược.Yêucầunày–pháttriểnthànhquyềncanthiệpvàocôngviệccủanướckhác–đượcdiễnđạtbằngngôntừcủanhữngnguyêntắcđạođứcphổquátnhưngxâmphạmnghiêmtrọngchủquyềncủaOttoman.KhiĐếquốcOttomankhướctừ,NgalậptứctiếnquânvàokhuvựcBalkanvàgâyranhữngvụđụngđộtrênBiểnĐen.Sausáutháng,longạisựsụpđổcủaĐếquốcOttomanvàcùngvớinólàsựcânbằngchâuÂu,AnhvàPhápđãthamchiếnvàđứngvềphíaOttoman.

Kếtquảlà,cáchệthốngliênminhcủaHộinghịthànhViennađãtanvỡ.Cuộcchiếntranhcótên như vậy vì lực lượng liên minh Pháp-Anh đã đổ bộ ở Crimea để bao vây thành phốSevastopol,nơicóhạmđộiBiểnĐencủaNga;lựclượngNgacầmcựđượccuộcbaovâytrong11thángtrướckhitựđánhchìmtàucủahọ.Phổduytrìtrunglập.ÁođãdạidộtkhiquyếtđịnhtậndụngsựcôlậpcủaNgađểcảithiệnvịtrícủamìnhởkhuvựcBalkan,huyđộngquânđộiÁoởđó.KhiNgayêucầutrợgiúp,ChủtịchHộiđồngBộtrưởngvàlàBộtrưởngNgoạigiao,HoàngtửSchwarzenbergcủaÁođãbìnhluận,“Chúngtasẽkhiếnthếgiớikinhngạctrướcmứcđộvôơncủachúngta.”Thayvàođó,BộNgoạigiaoÁođãhỗtrợnỗlựcchiếntranhcủaAnhvàPhápvềmặtngoạigiao,vớinhữngbiệnphápgầnnhưmangtínhchấtcủamộttốihậuthư.

NỗlựccôlậpNgakếtthúcbằngsựcôlậpÁo.Trongvònghainăm,Napoleonxâmchiếmcácvùngđất thuộcÁo tại Italynhằmủnghộsự thốngnhấtnướcnày trongkhiNgabàngquanđứngngoài.TrongnướcĐức,Phổđạtđượcsựtựdohànhđộng.Trongvòngmộtthậpkỷ,OttovonBismarckbắtđầuconđườngthốngnhấtĐức,loạiÁokhỏivaitròlịchsửlànướcđạidiệnchoquốcgiangườiGerman,mộtlầnnữavớisựchấpthuậncủaNga.Áonhậnramộtbàihọcquámuộnrằngtrongquanhệquốctế,danhtiếngvềmứcđộkhảtínlàtàisảnquantrọnghơnsựphôdiễncủasựkhéoléotrongchiếnthuật.

MetternichvàBismarck

HaichínhkháchlàđònbẩychonhữngthayđổilớnlaonàyởĐứcvàchâuÂu:NgoạitrưởngÁoKlemensvonMetternichvàChủtịchHộiđồngBộtrưởngsaunàylàThủtướngĐứcOttovonBismarck.SựtươngphảngiữanhữngdisảncủahaichínhkháchhàngđầuTrungÂutrongthếkỷđóchothấysựthayđổivềyếutốquantrọngtrongtrậttựquốctếchâuÂu,chuyểntừtínhchínhdanhsangquyềnlựctrongnửasaucủathếkỷ19.Cảhaiđềuđượcnhìnnhậnnhưnguyênmẫucủanhữngngườibảothủ.Cảhaiđềuđượcghinhậnnhưlànhữngbậcthầythaotúngcáncânquyềnlực,màhọđúnglànhưvậy.Nhưnghọcóquanniệmgầnnhưtráingượcvềtrậttựquốctế,thaotúngcáncânquyềnlựcchonhữngmụcđíchhoàntoànkhácnhauvàvớinhữngtácđộngtráingượcđốivớinềnhòabìnhởchâuÂuvàtrênthếgiới.

ChínhsựbổnhiệmcủaMetternichđãchứngthựctínhchấtquốctếcủaxãhộithếkỷ18.ÔngđượcsinhraởRhinelandgầnbiêngiớiPháp,họcởStrasbourgvàMainz.MetternichđếnÁonăm13tuổivàtừnăm17tuổimớisốngởđó.Ôngđượcbổnhiệmlàmngoạitrưởngvàonăm1809vàthủtướngvàonăm1821,tạinhiệmchođếnnăm1848.Địnhmệnhđãđặtôngởvịtríđứngđầuchínhquyềndânsựtrongmộtđếquốccổxưađangởgiaiđoạnđầucủasựsuytàn.TừngđượccoilàmộttrongnhữngnướcmạnhnhấtvàđượcquảntrịtốtnhấtởchâuÂu,ÁogiờđâydễbịtổnthươngvìvịtrítrungtâmcủanóđồngnghĩavớiviệctừngchấnđộngởchâuÂuđềukhiếnmặtđấtởđórungchuyển.Tínhchấtđangônngữkhiếnnướcnàydễbịtổnthươngtrướclànsóngđangdângcaocủachủnghĩadântộc,lựclượngmàmộtthếhệtrướcđógầnnhưchưatừngđượcbiếtđến.ĐốivớiMetternich,sựkiênđịnhvàđộtincậyđãtrởthànhkimchỉnamchochínhsáchcủaông:

Khimọithứđềuđanglunglay,điềutốicầnthiếtlàphảicóđiềugìđó,bấtluậnlàgì,khôngsuychuyển,đểnhữngkẻbịmấtmátcóthểtìmthấysựkếtnốivànhữngngườiđilạctìmđượcnơitrúẩn.

ĐượcsinhratrongthờikỳKhaisáng,nhữngtriếtgiavớisứcmạnhcủalýtríảnhhưởngtớiMetternichnhiềuhơn lànhữngngườiủnghộsứcmạnhcủavũkhí.Metternichbácbỏviệckhôngngừngtìmkiếmcáccáchgiảiquyếtnhữngvấnđềtrướcmắt;ôngcoiviệctìmkiếmchânlýlànhiệmvụquantrọngnhấtcủamộtchínhkhách.Theoquanđiểmcủaông,niềmtinrằngbấtkỳđiềugìhìnhdungđượccũngcóthểđạtđượclàmộtảotưởng.Chânlýphảiphảnánhmộtthựctếcơbảnvềbảnchấtcủaconngườivàcấutrúccủaxãhội.Bấtkỳđiềugìcàngcótầmảnhhưởnglớnhơn,trênthựctếcàngviphạmnhữnglýtưởngmànótuyênbốthựcthi.Theonghĩanày,“phátminhlàkẻthùcủalịchsử,vìnóchỉbiếttớinhữngkhámphávàchỉnhữnggìtồntạimớicóthểkhámpháđược.”

ĐốivớiMetternich,lợiíchquốcgiacủaÁolàmộtphépẩndụvềlợiíchchungcủachâuÂu,đólàlàmthếnàođểgiữđượcnhiềuchủngtộc,dântộcvàngônngữtrongmộtcấutrúctừngtôntrọngsựđadạngvàmộtdisản,đứctinvàphongtụcchung.Theoquanđiểmđó,vaitròlịchsửcủaÁolàchứngthựcchotínhđanguyên,vàdođó,chonềnhòabìnhcủachâuÂu.

SovớiMetternich,BismarcklàngườixuấtthântrongmộtgiađìnhquýtộcPhổởtỉnhlẻ,nghèohơnnhiềusovớitầnglớpquýtộcởphíaTâynướcĐứcvàđượccoilàmangtínhđịaphươnghơn.TrongkhiMetternichcốgắngchứngthựcchotínhliêntụcvàkhôiphụclạiýtưởngphổquátvềmộtxãhộichâuÂu,Bismarcktháchthứctấtcảnhữngquanniệmthôngthườngđãđượcthiếtlậptrongthờikỳcủamình.Chođếnkhiôngxuấthiệntrênvũđài(chínhtrị),ngườitađãđươngnhiênchorằngsựthốngnhấtcủaĐứcsẽdiễnra,vànếudiễnra,sẽthôngquasựkếthợpgiữachủnghĩadântộcvàchủnghĩatựdo.Bismarcknỗlựcchứngminhrằnghaichiềuhướngnàycóthểlàriêngbiệt,rằngkhôngcầnđếncácnguyêntắccủaLiênminhThầnthánhđểduytrìtrậttự,rằngmộttrậttựmớicóthểđượcxâydựngdựatrênlờikêugọihướngtớichủnghĩadântộccủanhữngngườibảothủ,vàrằngmộtkháiniệmvềtrậttựchâuÂucóthểdựahoàntoàntrênđánhgiávềquyềnlực.

Sựbấtđồngtrongquanđiểmcủahainhânvậtcóảnhhưởngnàyvềbảnchấtcủatrậttựquốctếđượcphảnánhsâusắctrongđịnhnghĩacủahọvềlợiíchquốcgia.ĐốivớiMetternich,trật

tựđượcduytrìkhôngphảichủyếutừviệctheođuổilợiíchquốcgiamàlàtừkhảnăngkếtnốilợiíchcủaquốcgiađóvớilợiíchcủacácquốcgiakhác:

Cáctiênđềlớncủakhoahọcchínhtrịxuấtpháttừsựthừanhậnnhữnglợiíchthựcsựcủatấtcả các nước; chính trong lợi ích chungmới tìm thấy sựđảmbảo cho sự tồn tại, trongkhinhữnglợiíchcụthể–màsựnuôidưỡngnhữnglợiíchnàyđượcnhữngkẻthiểncậnluôncoiđólàsựkhônngoanvềmặtchínhtrị–chỉcótầmquantrọngthứyếu.Lịchsửhiệnđạichothấyviệcápdụngnguyêntắcđoànkếtvàcânbằng…vànhữngnỗlựcchungcủacácquốcgia…đểbuộcphảiquaytrởlạivớithôngluật.

Bismarck bác bỏ lập luận rằng quyền lực có thể được hạn chế bởi nguyên tắc tối thượng.Nhữngcáchngônnổitiếngcủaôngủnghộniềmtinrằngchỉcóthểđạtđượcsựđảmbảoanninhbằngcáchđánhgiáđúngcácthànhtốcủaquyềnlực:

Mộtchínhsáchtheocảmtínhkhôngcầnbiếtsựcóđicólại…Mỗichínhphủkhácđềutìmkiếmtiêuchuẩnchonhữnghànhđộngcủamìnhhoàntoàndựatrênlợiíchquốcgia,dẫuchínhphủđócócheđậychúngbằngcácsuydiễnpháplý…Khôngliênminhtheocảmtínhquáiquỷnàonhậnthứcđượcvềviệcthựchiệnmộthànhđộngtốtsẽmanglạiphầnthưởngduynhấtchosựhysinhcủachúngta…Cơsởlànhmạnhduynhấtchochínhsáchcủamộtsiêucường…làtínhíchkỷchứkhôngphảilàsựlãngmạn…Lòngbiếtơnvàsựtintưởngsẽkhôngđưangườitarachiếntrườngchiếnđấuvìchúngta;chỉcónỗisợmớilàmđượcđiềuđó,nếuchúngtasửdụngnómộtcáchthậntrọngvàkhéoléo…Chínhsáchlànghệthuậtcủacáckhảnăng,làkhoahọccủasựtươngđối.

Cácquyếtđịnhcuốicùngsẽphụthuộcchặtchẽvàoviệccânnhắctínhhữudụng.TrậttựchâuÂunhưtừngthấytrongthếkỷ18,nhưchiếcđồnghồtuyệtvờicủaNewtonvớicácbộphậnkhớpnốivàonhau–đãbịthaythếbởithếgiớicủaDarwinnơichỉcókẻmạnhnhấtsốngsót.

Tìnhtrạngtiếnthoáilưỡngnancủacânbằngquyềnlực

ĐượcbổnhiệmlàmChủtịchHộiđồngBộtrưởngnướcPhổvàonăm1862,BismarckbắtđầuthựcthinhữngnguyêntắccủamìnhvàbiếnđổitrậttựchâuÂu.TrướcnhữngchếđộquânchủbảothủởphíađôngbịchiarẽsaucuộcChiếntranhCrimea,PhápbịlụcđịachâuÂucôlậpvìnhữngkýứcmàngườitrịvìnướcnàyđemlại,cònÁongảnghiênggiữavaitròquốcgiavàvaitròchâuÂucủamình,Bismarckđãnhìnthấycơhộiđểmanglạimộtquốcgia-dântộcĐứclầnđầutiêntronglịchsử.Bằngmộtvàihànhđộngtáobạotừnăm1862đếnnăm1870,ôngđãđặtPhổởvịtríđứngđầumộtnướcĐứcthốngnhấtvàĐứcởtrungtâmcủamộthệthốngtrậttựmới.

Disraeli75gọisựthốngnhấtcủaĐứcvàonăm1871là“mộtsựkiệnchínhtrịlớnhơncảCáchmạngPháp”vàkếtluậnrằng“sựcânbằngquyềnlựcđãhoàntoànbịpháhủy.”CáctrậttựchâuÂutheoHòaướcWestphaliavàHộinghịthànhViennađãtừngdựatrênmộtTrungÂubịchiarẽmànhữngáplựccạnhtranh–giữavôsốbangcủaĐứctrongdànxếpởWestphalia,vàgiữaÁovàPhổtrongkếtquảcủaHộinghịthànhVienna–sẽcânbằnglẫnnhau.ĐiềuxuấthiệnsausựthốngnhấtcủaĐứclàmộtquốcgiaquyềnlực,đủmạnhđểđánhbạitừngnướclánggiềngriênglẻvàcólẽlàtấtcảcácnướctrênlụcđịahợpsứclại.Sựràngbuộcbằngtínhchínhdanh

đãbiếnmất.Mọithứbâygiờphụthuộcvàonhữngtínhtoánvềquyềnlực.

ChiếnthắnglớnnhấttrongsựnghiệpcủaBismarckcũngkhiếnchosựvậnhànhcủamộtsựcânbằngquyềnlựclinhhoạtkhókhănhơn,vàcólẽlàkhôngthể.SựthảmbạicủaPháptrongcuộcChiến tranhPháp-Phổ từnăm1870đếnnăm1871màBismarck đã khôn khéo khiêukhích Pháp tuyên chiến, kéo theo đó là sự sáp nhậpmiền Alsace-Lorraine,một khoản bồithườngchiếntranhvàsựtuyênbốthẳngthừngvềĐếchếĐứctrongĐạisảnhGươngcủaĐiệnVersaillesvàonăm1871.TrậttựmớicủachâuÂugiờchỉnằmtrongtaynămcườngquốclớn,haitrongsốđólàPhápvàĐứcghẻlạnhvớinhautớimứckhôngthểvãnhồi.

BismarckhiểurằngmộtcườngquốccókhảnăngthốngtrịngaygiữatrungtâmchâuÂusẽluônphảiđốimặtvớinguycơđươngđầuvớimộtliênminhcủatấtcảcácnướccònlại,giốngnhưliênminhchốnglạiVuaLouisXIVtrongthếkỷ18vàNapoleonvàođầuthếkỷ19.Chỉcónhữnghànhxửkiềmchếnhấtmớicóthểtránhdẫnđếnsựphảnkhángtậpthểcủacácnướclánggiềng.TấtcảnhữngnỗlựccủaBismarcksauđóđềulàthựcthimộtloạtnhữnghànhvithaotúngtinhtếđểngănchặn“cauchemardescoalitions”(cơnácmộngcủanhữngliênminh)này,nhưcáchônggọibằngcụmtừtiếngPháp.Bismarckkhuyếnnghịrằngtrongthếgiớicủanămnước,sẽluônlàtốthơnkhiởtrongnhómbanước.Điềunàydẫnđếnhàngloạtcácliênminh,nhữngliênminhvừachồngchéovừamâuthuẫntớimứchoamắtchóngmặt(vídụ,liênminhvớiÁovàHiệpướcTáiđảmbảovớiNga)nhằmđểcáccườngquốclớnkhác(ngoạitrừPhápkhôngthểhòagiải)thấycólợikhicộngtácvớiĐứchơnlàliênkếtchốnglạinướcnày.

SựtàitìnhcủahệthốngtheoHòaướcWestphaliamàHộinghịthànhViennađãđiềuchỉnhlàtínhlinhhoạtvàthựcdụngcủanó;phổquáttrongnhữngtínhtoáncủamình,hệthốngnàytrênlýthuyếtcóthểmởrộngtớibấtkỳkhuvựcnàovàcóthểgiúphợpnhấtbấtkỳnỗlựcliênkếtnàogiữacácquốcgia.VớiĐứcđượcthốngnhấtvàPháplàmộtđốithủcốđịnh,hệthốngnàymấtđitínhlinhhoạtcủanó.PhảicầnmộtthiêntàinhưBismarckđểduytrìmạnglướicáccamkếtđốitrọngvớinhau,giữđượctrạngtháicânbằngthôngquakhảnăngđiêuluyệnđểngănchặnxungđộtlớntrongnhiệmkỳcủamình.Nhưngmộtđấtnướcmàsựđảmbảoanninhcủanóphụthuộcvàoviệccómộtthiêntàitrongmỗithếhệ,thìđấtnướcđóđãtựđặtrachomìnhmộtnhiệmvụmàchưaxãhộinàotừngthựchiệnđược.

SaukhiBismarckbịépphảitừchứcvàonăm1890(saumâuthuẫnvớiKaiserWilhelmIIvềphạmvithẩmquyềncủamình),hệthốngcácliênminhchồngchéocủaôngchỉđượcduytrìmộtcáchyếuớt.LeovonCaprivi–Thủtướngkếnhiệm–phànnànrằngtrongkhiBismarckcóthểtunghứngnămquảbóngtrênkhôngcùngmộtlúc,thìôngcảmthấykhókhănngaycảkhichỉkiểmsoáthaiquả.HiệpướcTáiđảmbảovớiNgakhôngđượcgiahạnvàonăm1891vớilýdonócóphầnkhôngtươngthíchvớiliênminhvớiÁo,màtheoquanđiểmcủaBismarck,đâychínhlàtácdụngcủanó.Gầnnhưkhôngthểtránhkhỏi,PhápvàNgabắtđầuthămdòkhảnăngthànhlậpmộtliênminh.NhữngđiềuchỉnhlạinhưvậyđãxảyranhiềulầntrướcđâytrongsựthayđổiliêntụctrậttựởchâuÂu.Điềumớigiờđâylànhữnggìthườngxuyêndiễnrađãđượcthểchếhóa.Ngoạigiaođãmấtđikhảnăngrút lạinhữnggìđãthựchiện,ngoạigiaođãtrởthànhmộtvấnđềsốngcònchứkhôngphảilàsựđiềuchỉnhdầndần.Bởivìmộtsựthayđổiliênminhcóthểlàmộtthảmhọaquốcgiachobênbịbỏrơi,mỗiđồngminhcóthểgiànhđượcsựhỗtrợtừđốitáccủamìnhbấtkểđốitácđótinvàođiềugì,dođódẫnđếnsựleothangcủa

tấtcảcáccuộckhủnghoảngvàliênkếtchúngvớinhau.Ngoạigiaotrởthànhmộtnỗlựcnhằmthắtchặtliênkếtnộibộtrongtừngphe,dẫnđếnviệckéodàivàcủngcốtấtcảnhữngnỗibấtbình.

YếutốlinhhoạtcuốicùngđãbịmấtkhiAnhtừbỏ“sựbiệtlậphuyhoàng”củamìnhvàgianhậpEntenteCordiale(ĐồngminhHữunghị)củaPhápvàNgasaunăm1904.Nướcnàyđãkhôngthựchiệnđiềuđómộtcáchchínhthứcmàtrênthựctếthôngquacáccuộcđàmpháncấpchuyênviên,tạoramộtnghĩavụđạođứcđểchiếnđấubêncạnhcácnướcđốitác.Anhđãgạtsangmộtbênchínhsáchlâunaycủamìnhlàduytrìsựcânbằng–mộtphầndochínhsáchngoạigiaocủaĐứcmàtrongmộtloạtcáccuộckhủnghoảngliênquanđếnMoroccovàBosnia,ĐứcđãtìmcáchphávỡliênminhPháp-Ngabằngcáchlầnlượtlàmbẽmặttừngthànhviêncủaliênminhnày(vớiPhápvềMoroccovàocácnăm1905và1911,vớiNgavềBosniavàonăm1908).Bằngcáchlàmnhưvậy,Đứchyvọnggâyấntượngvớicácnướcrằngđồngminhcủahọkhôngđángtincậy.Cuốicùng,cácchươngtrìnhquânsựcủaĐứcđãmanglạimộtlựclượnghảiquânlớnvàngàycànglớnmạnh,tháchthứcsựthốngtrịcủaAnhtrênbiển.

Kếhoạchquânsựtạorasựcứngnhắc.KểtừHộinghịthànhVienna,chỉcómộtcuộcchiếntranhlớnởchâuÂulàChiếntranhCrimea.(CuộcChiếntranhPháp-Phổchỉgiớihạnởhaiquốcgiathamchiến.)Cuộcchiếnđóđượctiếnhànhtrênmộtvấnđềcụthểvàphụcvụnhữngmụcđíchhạnchế.Bướcsangthếkỷ20,dựatrênnhữngđiềuhọcholàcácbàihọcvềcơgiớihóavàphươngphápđiềuđộngquân,cácnhàhoạchđịnhquânsựbắtđầunhắmtớimụctiêutoànthắng trong cuộc chiến tranh tổng lực.Một hệ thống đường sắt cho phép sự chuyển quânnhanhchóng.Vớilựclượngdựbịlớnởtấtcảcácbên,tốcđộhuyđộngquântrởthànhđiềucốttử.ChiếnlượccủaĐức–KếhoạchSchlieffen76nổitiếng–dựatrênđánhgiárằngĐứccầnđánhbạimộttrongnhữngnướclánggiềngcủanótrướckhinướcđócóthểkếthợpvớinhữngnướckháctấncôngĐứctừphíađôngvàphíatây.Từđó,đánhphủđầuđãđượcđưavàocáckếhoạchquânsựcủanướcnày.CácnướclánggiềngcủaĐứcbuộcphảithảoluậnvớinhau;họphảităngtốcsựhuyđộngquânvàphốihợphànhđộngđểgiảmtácđộngcủađòntấncôngcủaĐức.Lịchtrìnhhuyđộngquânchiphốihoạtđộngngoạigiao;nếucácnhàlãnhđạochínhtrịmuốnkiểmsoátnhữngcânnhắcquânsự,thìngoạigiaođángraphảichiphốiquânsự.

Ngoạigiao,vốnvẫntheonhữngphươngpháptruyềnthốngphầnnàothongdongcủamình,đãkhôngnắmbắtđượccôngnghệmớinổivàhìnhthứcchiếntranhdotácđộngcủacôngnghệnày.CácnhàngoạigiaochâuÂuvẫntiếptụcchorằnghọđangthamgiavàomộtnỗlựcchung.Cáchtiếpcậnđócủahọđượccủngcốvìkhôngmộtcuộckhủnghoảngngoạigiaonàotrướcđócủathếkỷmớitừngđưavấnđềtớiđiểmđổvỡ.TronghaicuộckhủnghoảngvềMoroccovàmộtcuộckhủnghoảngvềBosnia,lịchtrìnhhuyđộngquânkhôngcótácđộngnàovềmặtquânsự,vìdùviệcsắpđặtquâncócăngthẳngđếnđâu,cácsựkiệncũngkhôngbaogiờleothangtớiđiểmsựđốiđầusẽxảyra.Nghịch lý thay, chính thànhcông trongviệcgiảiquyếtcáccuộckhủnghoảngnàydẫnđếnmộthìnhthứcchấpnhậnrủirothiểncậnmàkhôngtínhđếnbấtkỳlợi íchnào thực sựbịđedọa.Mọingườinghiễmnhiêncho rằngnhữngnỗ lựcgiànhchiếnthắngmangtínhchiếnthuậtvốnđượcbáochítheochủnghĩadântộccổvũlàmộtphươngphápthôngthườngđểthựcthichínhsách.Cũngđượccoilàđươngnhiênkhicáccườngquốccó thểbuộcnhauphải lùibướcsauhàng loạtnhữnggiằngcovềcác tranhchấpkhông liên

quanđếnnhaumàkhôngbaogiờdẫnđếnmộtsựđốiđầumangtínhquyếtđịnh.

Nhưnglịchsửkhôngsớmthìmuộnsẽtrừngphạtsựthiếunghiêmtúcvềmặtchiếnlượcnày.ThếchiếnIbùngnổvìcácnhàlãnhđạochínhtrịmấtkiểmsoátchiếnthuậtcủariêngmình.Gầnmột thángsauvụmộtkẻdân tộcchủnghĩangườiSerbiaámsátThái tửnướcÁovàothángSáunăm1914,ngoạigiaođượctiếnhànhtheohìnhthứclềmềcủanhiềucuộckhủnghoảngkhácđãđượckhắcphụctrongnhữngthậpkỷtrướcđó.BốntuầntrôiquakhiÁochuẩnbịchomộttốihậuthư.Cácthamvấndiễnra;vìlàgiữahènêncácchínhkháchđangđinghỉ.NhưngkhitốihậuthưcủaÁođượcđệtrìnhvàothángBảynăm1914,hạnchótcủanókhiếnviệcraquyếtđịnhtrởthànhđiềuvôcùngcấpthiết,vàtrongvòngchưađầyhaituần,châuÂubướcvàomộtcuộcchiếnmàkểtừđónóchưabaogiờhồiphục.

Tấtcảnhữngquyếtđịnhnàyđượcthựchiệnkhisựkhácbiệtgiữacáccườngquốctỉlệnghịchvớisựphôdiễnsứcmạnhcủahọ.Mộtkháiniệmmớivềtínhchínhdanh–sựphatrộngiữaquốcgiavàđếchế–đãxuấthiện,vàkhôngnướcnàocoithểchếcủanhữngnướckháclàmốiđedọacơbảnđốivớisựtồntạicủahọ.Cáncânquyềnlựchiệncócứngnhắcnhưngkhôngmangtínhápđặt.Quanhệgiữacácquốcvươnglàthânthiện,thậmchíthânmậtvànhưtronggiađình.NgoạitrừPhápcamkếtgiànhlạimiềnAlsace-Lorraine,khôngmộtquốcgialớnnàocónhữngđòihỏivềlãnhthổcủanướclánggiềng.Tínhchínhdanhvàquyềnlựcđạtđượcsựcânbằngthựcchất.NhưngởvùngBalkangiữanhữngtàndưcủacácvùngđấtthuộcĐếquốcOttoman, cónhữngnướcmàSerbiaở tuyếnđầu,đedọanướcÁobằngnhững tuyênbốvềquyềntựquyếtdântộcchưađượcthỏamãn.Nếubấtkỳnướclớnnàoủnghộmộttuyênbốnhưvậy,mộtcuộcchiếntranhlớncóthểxảyravìÁocóquanhệliênminhvớiĐứcnhưNgavớiPháp.MộtcuộcchiếntranhmànhữnghậuquảcủanóchưatừngđượccânnhắcđãgiángxuốngnềnvănminhphươngTâyvìmộtlýdohoàntoànmangtínhđịaphương–vụámsátTháitửÁobởimộtkẻdântộcchủnghĩangườiSerbia,giángchochâuÂumộtđònnặngnề,xóasạchmọithànhquảcủamộtthếkỷhòabìnhvàtrậttự.

Trong40nămsaudànxếptạiHộinghịthànhVienna,trậttựchâuÂuđãngănchặncácxungđột.Trong40nămsausựthốngnhấtcủaĐức,hệthốngnàylàmtấtcảcáctranhchấpthêmtrầmtrọng.Khôngmộtnhàlãnhđạonàothấytrướcđượcquymôcủathảmhọasắptớigần.Hệthốngcủanhữngsựđốiđầutrởnênthườngxuyêngiữahọcùngvớimáymócquânsựhiệnđạikhiếnthảmhọanàykhôngsớmthìmuộnsẽxảyra.Vàtấtcảhọđềugópphầngâyrathảmhọanày,nhưng lạikhôngnhậnthứcđượctrênthựctếhọđangphávỡmộttrật tựquốctế:PhápvớiquyếttâmgiànhlạivùngAlsace-Lorraine,đồngnghĩavớiviệccóchiếntranh;ÁovớisựlưỡnglựgiữacáctráchnhiệmquốcgiavàtráchnhiệmTrungÂucủamình;Đứcvớinỗlựcvượtquanỗisợbịbaovâybằngviệc liêntụcsămsoiPhápvàNga,đồngthờixâydựnglựclượnghải quân, dườngnhưbỏquanhữngbài học lịch sử rằngAnh chắc chắn sẽphảnđốicườngquốclớnnhấttrênlụcđịachâuÂu,nếucườngquốcđóđồngthờihànhđộngnhưthểđedọasựvượttrộicủahảiquânAnh.Nga,bằngviệcliêntụcthămdòtấtcảcáchướng,đồngthờiđedọaÁovànhữngnướcnằmtrongĐếquốcOttomantrướcđây.VàAnh,bằngsựmơhồđãchegiấuviệcnướcnàygia tăngcamkếtvớipheĐồngminh,dẫnđếnsựbất lợi trongtừngbướcđi.SựủnghộcủanướcnàykhiếnPhápvàNgathêmkiênquyết;chínhsáchbàngquancủanókhiếnmộtvàinhàlãnhđạoĐứctinrằngAnhcóthểgiữvịtrítrunglậptrongmộtcuộc

chiếntranhởchâuÂu.

Suyngẫmvềnhữnggìcóthểđãxảyranếulịchsửdiễnbiếnkhácđithườnglàmộtviệclàmvôích.NhưngcuộcchiếnlàmđảolộnnềnvănminhphươngTâynàykhôngphảilàmộtsựcầnthiếtkhôngthểtránhkhỏi.Nónảysinhtừmộtloạtnhữngtínhtoánsailầmcủacácnhàlãnhđạonghiêmtúc,nhữngngườikhônghiểuđượchậuquảcủanhữngkếhoạchcủamình,vàvòngxoáycuốicùngbởimộtcuộctấncôngkhủngbốlạixảyratrongcáinămmàđasốđềucoilàkhoảngthờigianyênbình.Cuốicùng,kếhoạchquânsựđãchiphốingoạigiao.Đâylàmộtbàihọcmàcácthếhệtiếptheokhôngđượcphépquên.

TínhchínhdanhvàquyềnlựcgiữacácThếchiến

ThếchiếnIđượcchàođónbởicôngchúngnhiệttìnhvàcácnhàlãnhđạophấnkhích,nhữngngườihìnhdungmột cuộc chiếnvinhquang,ngắnngủi vớinhữngmục tiêuhạn chế. Cuộcchiếnđãgiếtchếthơn25triệusinhmạngvàlàmsụpđổtrậttựquốctếđangchiếmưuthếkhiđó.NhữngtínhtoánkhônngoanvềđiềuchỉnhlợiíchcủacáncânchâuÂuđãbịvứtbỏ,thaybằngngoạigiaođốiđầugiữahailiênminhcứngnhắc,vàsauđóbịthiêurụibởichiếntranhnơichiếnhào,gâyrathươngvongchưatừngcótừtrướcđếnnay.Trongthửtháchcamgonày,cácĐếquốcNga,Áo,vàOttomanhoàntoànbiếnmất.ỞNga,mộtcuộcnổidậycủangườidânnhândanhhiệnđạihóavàcảicáchtựdođãbịgiớitinhhoacóvũtrangthâutómvàtuyênbốmộthọcthuyếtcáchmạngphổquát.Saukhirơivàonạnđóivànộichiến,NgavàcácvùngthuộcđịacủanướcnàytrởthànhLiênbangXô-viết,vàkhátkhaocủaDostoevskyvề“mộtgiáohộichungvĩđạitrênTráiĐất”biếnthànhphongtràocộngsảntrêntoànthếgiớidoMoscowdẫndắt,bácbỏtấtcảnhữngkháiniệmhiệncóvềtrậttự.Bismarckđãcảnhbáo“Bấthạnhthaychonhữngchínhkháchkhilậpluậnchoviệcthamchiếnlúcchiếntranhđãkếtthúc,khôngcònmangtínhthuyếtphụcnhưkhinóbắtđầu.”KhôngnhàlãnhđạonàobịcuốnvàochiếntranhtrongthángTámnăm1914sẽlàmnhưvậynếuhọcóthểthấytrướcthếgiớivàonăm1918.

Bànghoàngtrướccuộctànsát,cácchínhkháchchâuÂucốgắngtạonênmộtthờikỳhậuchiếnkháccàngxacàngtốtvớicuộckhủnghoảngmàhọnghĩlàđãdẫnđếncuộcChiếntranhVĩđại,nhưđượcgọikhiđó.Họxóanhòakhỏitâmtrígầnnhưmọibàihọctừnhữngnỗlựctrướcđóđểhìnhthànhnênmộttrậttựquốctế,đặcbiệtlànhữngbàihọctừHộinghịthànhVienna.Đókhôngphảilàmộtquyếtđịnhvuivẻ.HòaướcVersaillesnăm1919từchốichấpnhậnĐứctrởlạitrậttựchâuÂunhưHộinghịthànhViennađãtừngchấpnhậnmộtnướcPhápthuatrận.ChínhphủcáchmạngtheochủnghĩaMarxLeninmớicủaLiênbangXô-viếttuyênbốkhôngbịràngbuộcbởinhữngkháiniệm,hayhạnchếcủamộttrậttựquốctế,mànướcnàyđãđoántrướcsựsụpđổcủanó;chínhphủnàythamgiaởbênrìangoạigiaochâuÂuvàchỉđượccáccườngquốcphươngTâycôngnhậnmộtcáchchậmchạpvàmiễncưỡng.TrongnămnướctạonênsựcânbằngchâuÂu,ĐếquốcÁokhôngcòn;NgavàĐứcbịloạitrừhoặctựloạitrừ;vàAnhđangbắtđầuquaylạitháiđộtruyềnthốngcủamìnhlàcandựvàocácvấnđềchâuÂuchủyếuchỉđểchốnglạimộtmốiđedọathựcsựđếncáncânquyềnlựcchứkhôngphảiđểchặntrướcmộtmốiđedọatiềmtàng.

NgoạigiaotruyềnthốngđãmanglạimộtthếkỷhòabìnhởchâuÂubằngmộttrậttựquốctếcânbằngmộtcáchtinhtếgiữacácyếutốcủaquyềnlựcvàcủatínhchínhdanh.Trongmột

phần tư còn lại của thếkỷđó, sự cânbằngnàyđã chuyển sangdựa trênyếu tốquyền lực.NhữngngườidựthảodànxếpcủaHòaướcVersaillesquayngượclạiyếutốchínhdanhbằngcáchtạoramộttrậttựquốctếmàcóthểđượcduytrì,nếucó,chỉbởiviệckêugọituânthủnhữngnguyêntắcchung,vìcácyếutốquyềnlựcđãbịphớtlờhoặcbỏlạitrongtìnhtrạnghỗnloạn.Nổilêntừnguyêntắctựquyết,vànhđaicácquốcgianằmgiữaĐứcvàLiênXôtỏraquáyếuđểchốnglạimộttronghaicườngquốcnày,khiếndễdàngnảysinhsựthôngđồng,mặccảgiữahainước.Anhngàycàngthoáilui.Mỹ,saukhiquyếtliệtbướcvàocuộcchiếntừnăm1917bấtchấpsựmiễncưỡngbanđầucủacôngchúng,đãdầnvỡmộngbởikếtquảcuộcchiếnvàrútluivàosựcôlậptươngđối.TráchnhiệmmanglạiyếutốquyềnlựcdođóphầnlớnrơivàoPháp,vốnđãkiệtquệbởichiếntranh,tiêuhaonguồnnhânlựcvàsứcchịuđựngtâmlý,ngàycàngnhậnthứcđượcrằngsựchênhlệchvềsứcmạnhgiữanóvàĐứccónguycơtrởnêncốhữu.

HiếmcómộtvănkiệnngoạigiaonàolạichệchmụctiêucủamìnhnhưlàHòaướcVersailles.Trừngphạtquámứcnênkhôngthểhòagiải,khoandungquámứcnênkhôngngănđượcĐứckhôiphục,HòaướcVersaillesbuộccácnềndânchủkiệtquệphảiliêntụccảnhgiácchốnglạimộtnướcĐứckhông thểhòagiảivàkhaokhátphục thùcũngnhưmộtnướcLiênXôcáchmạng.

VớiviệcĐứckhôngđượcthamgiasoạnthảodànxếptheoHòaướcVersaillescũngnhưkhôngphảiđốiđầuvớimộtsựcânbằngquyềnlựcđủrõràngđểngănchặnnhữngtháchthứccủanướcnày,trậttựtheoHòaướcVersaillesgầnnhưtháchthứcchủnghĩaxétlạiởĐức.Đứcchỉcóthểbịngăncảnkhôngđượckhẳngđịnhưuthếchiếnlượctiềmnăngcủamìnhbởicácđiềukhoảnphânbiệtđốixử,vốntháchthứcniềmtinđạolýcủaMỹvàcủaAnh,ởmứcđộngàycàngtăng.VàmộtkhiĐứcbắtđầutháchthứcdànxếpnày,cácđiềukhoảncủanóchỉcóthểđượcduytrìbằngviệcsửdụngvũkhícủaPhápmộtcáchtànnhẫnhoặcsựcandựlâudàivàocácvấnđềthuộclụcđịachâuÂucủaMỹ.Khôngđiềunàotronghaiđiềutrêncóthểxảyra.

PhápđãtrảiquabathếkỷđểgiữchoTrungÂubanđầubịchiarẽvàsauđólàbịkiềmchế,lúcđầubằng sứcmạnh củamình và sauđóbằng việc liênminh vớiNga.Nhưng sauHòaướcVersailles,Phápđãmấtlựachọnnày.PhápđãquákiệtquệbởichiếntranhđểcóthểđóngvaitròsenđầmcủachâuÂu,vànhữngdòngchảychínhtrịchiphốiTrungvàĐôngvượtquákhảnăngthaotúngcủaPháp.BịbỏlạimộtmìnhđểcânbằngvớimộtnướcĐứcthốngnhất,nướcnàycónhữngnỗlựcmiễncưỡngđểbảovệdànxếpnàybằngvũlực,nhưngđãtrởnênmấttinhthầnkhicơnácmộnglịchsửcủanótáidiễnvớisựxuấthiệncủaHitler.

Cácsiêucườngnỗlựcthểchếhóanỗisợchiếntranhthànhmộthìnhthứcmớicủatrậttựquốctếhòabình.Mộtcôngthứcmơhồvềgiảitrừvũkhíquốctếđượcđưara,dùquátrìnhthựchiệnbịhoãnlạichotớinhữngcuộcđàmphánsaunày.HộiQuốcLiênvàmộtloạtcácđiềuướctrọngtàiđượcđặtrađểthaythếnhữngtranhchấpquyềnlựcbằngcáccơchếpháplýchoviệcgiảiquyếttranhchấp.Tuynhiên,trongkhiđasốcácnướcthamgiavàonhữngcấutrúcmớinàyvàmọihìnhthứcviphạmhòabìnhchínhthứcbịcấm,khôngmộtquốcgianàotỏrasẵnsàngthựcthicácđiềukhoản.Cáccườngquốcvớinỗibấtbìnhhaymụctiêubànhtrướng–nhưĐức,NhậtBản,ItalycủaMussolini–sớmnhậnrarằngkhônghềcóhậuquảnghiêmtrọngkhiviphạmcácđiềukhoảnvớitưcáchlàthànhviêncủaHộiQuốcLiênhaychỉđơngiảnlàrútlui

khỏiHộiQuốcLiên.Haitrậttựhậuchiếnchồngchéovàmâuthuẫnnhauđãhìnhthành:Thếgiớicủacácquyđịnhvà luậtphápquốc tế, chủyếu làcủanhữngnềndânchủphươngTâytrongcácmốiquanhệtươngtácvớinhau;vàmộtkhuvựckhôngbịkiềmchếdànhchocáccườngquốcđãrútluikhỏihệthốngnhữnggiớihạnnàyđểđượctựdohơntronghànhđộng.LờmờphíasauvàluôntìmcơhộichiphốicảhaithếgiớinàylàLiênXô,vớikháiniệmmangtínhcáchmạngcủariêngmìnhvềtrậttựthếgiớivàcảnhbáonhấnchìmtấtcả.

Cuốicùng,trậttựtheoHòaướcVersailleskhôngđạtđượctínhchínhdanhhaytrạngtháicânbằng.SựyếuđuốigầnnhưthảmhạicủanóđãđượcchứngminhbởiHiệpướcLocarnonăm1925, trong đó Đức “chấp nhận” những biên giới phía tây và việc phi quân sự hóa vùngRhinelandmànóđãđồngýtrongthỏathuậntạiVersailles,nhưngdứtkhoáttừchốiđưaranhữngbảođảmtươngtựđốivớiđườngbiêngiớivớiBaLanvàTiệpKhắc,thểhiệnrõràngthamvọngvànỗibấtbìnhsâusắccủanướcnày.Thậtngạcnhiên,PháphoàntấtthỏathuậncủaHiệpướcLocarnodùthỏathuậnnàychínhthứcđểcácđồngminhcủaPhápởĐôngÂubịhởsườntrướcsựbáothùcủaĐứcsớmmuộnsẽdiễnra,mộtgợiývềnhữnggìnướcnàysẽlàmởmộtthậpkỷsauđókhiphảiđốimặtvớimộttháchthứcthựcsự.

Trongnhữngnăm1920,ĐứccủaCộnghòaWeimarđánhvàolươngtâmcủaphươngTâybằngcáchnêubậtsựtươngphảngiữatínhkhôngnhấtquánvànhữngtrừngphạttrongthỏathuậnVersaillesvớinhữngnguyêntắclýtưởnghơnvềtrậttựquốctếcủaHộiQuốcLiên.Lênnắmquyềnvàonăm1933nhờphiếubầucủanhữngngườidânĐứcoángiận,HitlerchốibỏtấtcảnhữnghạnchếđốivớiĐức.Ôngtađãtáivũtrang,viphạmcácđiềukhoảnhòabìnhtrongHòaướcVersaillesvàxébỏHiệpướcLocarnokhitáichiếmvùngRhineland.Khinhữngtháchthứccủaôngtakhônggặpphảiphảnứngđángkểnào,HitlerbắtđầutriệtphátừngnướcởTrungvàĐôngÂu,đầutiênlàÁo,tiếptheolàTiệpKhắc,vàcuốicùnglàBaLan.

Bảnchấtcủanhữngtháchthứcnàykhônggiốngnhưnhữngnăm1930.Trongmọikỷnguyên,nhânloạisinhranhữngcánhânlàquỷdữvớinhữngýtưởngđànáphấpdẫn.Nhiệmvụcủacácchínhkháchlàngănchặnnhữngcánhânnàylênnắmquyềnvàduytrìmộttrậttựquốctếcókhảnăngrănđekhicáccánhânđógiànhđượcquyềnlực.Sựkếthợpđộchạigiữachủnghĩahòabìnhgiảtạo,mấtcânbằngvềđịachínhtrịvớitínhkhôngthốngnhấtcủaliênminhtrongnhữngnămgiữacáccuộcchiếntranhđãchophépnhữnglựclượngnàytựdohànhđộng.

ChâuÂuđãxâydựngmộttrậttựquốctếtừ300nămxungđột.LụcđịanàyđãvứtbỏtrậttựđóvìcácnhàlãnhđạođãkhônghiểunhữnghậuquảkhihọbướcvàoThếchiếnI,vàdùhọcóhiểuđượcnhữnghậuquảcủamộtthảmhọakhác,họchỉchùnbướckhithấytrướcnhữnggìhọsẽhànhđộng.Sựsụpđổcủatrậttựquốctếvềcơbảnlàmộtcâuchuyệnvềchốibỏtráchnhiệm,thậmchílàtựhủydiệt.SaukhitừbỏcácnguyêntắccủaHòaướcWestphaliavàmiễncưỡngsửdụngvũlựccầnthiếtđểkhẳngđịnhgiảiphápthaythếvềđạođứcđãđượctuyênbố,châuÂugiờđâybịnhấnchìmtrongmộtcuộcchiếnmới,màkhikếtthúc,mộtlầnnữachothấycầnphảilậplạitrậttựchâuÂu.

TrậttựchâuÂuthờihậuchiến

LàkếtquảcủahaicuộcThếchiến,kháiniệmvềchủquyềntheoHòaướcWestphaliavàcácnguyêntắccânbằngquyềnlựcbịsuygiảmđángkểtrongtrậttựđươngđạiởlụcđịachâuÂu,

nơisảnsinhnhữngkháiniệmvànguyêntắcnày.Tàndưcủanhữngkháiniệmvànguyêntắcnàysẽtiếptục,vàcóthểđểlạihậuquảsâusắcnhấtởmộtvàiquốcgiađượcthànhlậptrongthờikỳkhámphávàmởrộng.

ĐếncuốiThếchiếnII,nănglựcvậtchấtvàtinhthầnđểđảmbảotrậttựthếgiớicủachâuÂuđãhầunhưbiếnmất.MọiquốcgiaởchâuÂulụcđịangoạitrừThụySĩvàThụyĐiểnđềuđãbịquânđộinướcngoàichiếmđóngvàolúcnàyhaylúckhác.Nềnkinhtếcủamọinướcđềuởtrongtìnhtrạngđổnát.RõrànglàkhôngmộtnướcchâuÂunào(kểcảThụySĩvàThụyĐiển)còncóthểtựđịnhhìnhtươnglaicủachínhmìnhđượcnữa.

ViệcTâyÂutìmthấysứcmạnhtinhthầnđểbướcđitrênconđườngtớimộtphươngcáchtiếpcận trật tự mới là tác phẩm của ba con người vĩ đại: Konrad Adenauer77 ở Đức, RobertSchuman78ởPháp,vàAlcidedeGasperi79ởItaly.ĐượcsinhravàhọchànhtrướcThếchiếnI,họvẫngiữlạimộtsốtínđiềucủatriếthọcchâuÂuxưacũvềcácđiềukiệncảibiếnconngười,điềunàyđemlạichohọtầmnhìnvàsứcmạnhđểvượtquacănnguyêncủanhữngbikịchởchâuÂu.Trongthờikhắcmongmanhnhất,họvẫngiữđượcmộtsốkháiniệmvềtrậttựtừthờithanhniên.NiềmtinquantrọngnhấtcủahọlànếuhọmuốncứugiúpchongườidânvàngănngừanhữngbikịchcủachâuÂutáidiễn,họcầnvượtquanhữngchiarẽlịchsửởlụcđịanàyvàtrêncơsởđótạoramộttrậttựchâuÂumới.

HọphảiđốiđầutrướchếtvớimộtsựchiarẽkháccủachâuÂu.Năm1949,cácđồngminhphươngTâykếthợpbavùngchiếmđóngcủahọđểtạoranướcCộnghòaLiênbangĐức.Ngabiếnvùngchiếmđóngcủamìnhthànhmộtnhànướcxãhộichủnghĩa,gắnnóvớiHiệpướcWarsaw.Đứctrởlạivịtrícủamình300nămtrướcsauHòaướcWestphalia,sựchiarẽcủanótrởthànhyếutốchủchốtcủacấutrúcquốctếmớiđangnổilên.

PhápvàĐức,hainướcmàsựkìnhđịchgiữahọlàtrungtâmcủamọicuộcchiếntranhchâuÂutrongbathếkỷ,bắtđầuquátrìnhvượtquagiớihạncủalịchsửchâuÂubằngcáchkếthợpcácthànhtốchủchốttrongsứcmạnhkinhtếcònlạicủahọ.Năm1952,họthànhlậpCộngđồngThanThép,bướcđầutiênhướngtớimột“liênminhgầngũihơnbaogiờhết”củanhândâncácnướcchâuÂuvàlàhònđátảngcủamộttrậttựchâuÂumới.

Trongnhiềuthậpkỷ,ĐứclàtháchthứcchínhđốivớisựổnđịnhởchâuÂu.Trongthậpkỷđầutiêncủathờikỳhậuchiến,chiềuhướnglãnhđạoquốcgiacủanướcnàyrấtquantrọng.KonradAdenauertrởthànhThủtướngcủanướcCộnghòaLiênbangĐứcmớiởtuổi73,độtuổimàsựnghiệpcủaBismarckgầnkếtthúc.Vớiphongtháiquýtộcvàsựnghingờvềchủnghĩadântúy,ôngđãthànhlậpmộtđảngchínhtrị,LiênminhDânchủThiênChúagiáo,lầnđầutiêntronglịchsửnghịviệnĐứcnắmchínhquyềnnhưmộtđảngônhòađượcđasốngườidânủynhiệm.Vớisựủynhiệmnày,AdenauercamkếtgiànhlạiniềmtincủacácnạnnhângầnđâycủaĐức.Năm1955,ôngđưaTâyĐứcvàoLiênminhĐạiTâyDương.CamkếtvớisựthốngnhấtchâuÂucủaAdenauerlớntớimứctrongnhữngnăm1950,ôngtừchốicácđềxuấtcủaLiênXôgợiýrằngĐức có thể thốngnhấtnếuCộnghòaLiênbangĐức từbỏ liênminhvớiphươngTây.Quyết địnhnày chắc chắnkhông chỉ phản ánhmộtphánđoán sắc sảo vềđộ tin cậy trongnhữngđềnghịcủaLiênXô,mànócònlàmộtnghingờsâusắcvềkhảnăngxãhộicủaôngsẽphải lặplạihànhtrìnhđơnđộcnhưmộtquốcgiadântộcởtrungtâmlụcđịachâuÂu.Tuy

nhiên,phảicầntớimộtlãnhđạovớisứcmạnhýchílớnlaođểcóthểđặtmộttrậttựquốctếmớitrênnềntảnglàsựchiacắtchínhđấtnướcmình.SựchiacắtĐứckhôngphảimộtsựkiệnmớitronglịchsửchâuÂu;nóđãlàcơsởcủacácdànxếptrongcảHòaướcWestphaliavàHộinghịthànhVienna.ĐiềumớilàĐứcmớinổicôngkhaicoimìnhlàmộtbộphậncủaphươngTâytrongcuộcđốiđầuvềbảnchấtcủatrật tựchínhtrịquốctế.Đây làđiểmtrởnênquantrọnghơnbaogiờhếtvìsựcânbằngquyềnlựcphầnlớnđượcđịnhhìnhbênngoàilụcđịachâuÂu.Trongmộtnghìnnăm,cácdântộcchâuÂuđươngnhiêncoibấtkỳbiếnđộngnàotrongcáncânquyềnlựcvớinhữngyếutốcấuthànhcáncânđólàởchâuÂu.ThếgiớicủaChiếntranhLạnhđangdầnhìnhthành,tìmsựcânbằngcủanótrongcáchhànhxửvàvũtrangcủahaisiêucường:MỹởbênkiaĐạiTâyDươngvàLiênXôởbênrìachâuÂuvềmặtđịalý.MỹđãgiúptáikhởiđộngnềnkinhtếchâuÂuvớichươngtrìnhviệntrợHyLạp-ThổNhĩKỳnăm1947vàKếhoạchMarshall80năm1948.Năm1949,lầnđầutiêntronglịchsửcủamình,MỹđãthiếtlậpmộtliênminhtrongthờibìnhthôngquaHiệpướcBắcĐạiTâyDương.

TrạngtháicânbằngchâuÂu,trongquákhứdocácquốcgiachâuÂutạora,giờđãtrởthànhmộtkhíacạnhtrongchiếnlượccủacáccườngquốcbênngoài.LiênminhBắcĐạiTâyDươngthiếtlậpmộtkhuônkhổthamvấnthườngxuyêngiữaMỹvàchâuÂuvàsựcốkếtnhấtđịnhtrongviệcthựcthichínhsáchđốingoại.Nhưngtrongbảnchất,sựcânbằngquyềnlựcchâuÂuchuyểntừcácthỏathuậnnộibộchâuÂusangviệcngănchặnLiênXôtrêntoàncầu,chủyếubằngkhảnănghạtnhâncủaMỹ.Saucúsốccủahaicuộcchiếntranhtànphá,cácnướcTâyÂuphảiđốimặtvớisựthayđổitrongquanđiểmvềđịachínhtrịvốntháchthứcýthứccủahọvềbảnsắclịchsử.

TrậttựquốctếtronggiaiđoạnđầucủaChiếntranhLạnhtrênthựctếlàlưỡngcực,vớisựvậnhànhcủaliênminhphươngTâychủyếudoMỹđiềuhành,vớitưcáchlàđốitácvàlàngườihướngdẫnchính.ĐốivớiMỹ,liênminhkhôngcầncóquánhiềuquốcgiaphốihợphànhđộngđểduytrìtrạngtháicânbằng,màchỉcầnMỹđóngvaitrògiámđốcđiềuhànhcủamộtdoanhnghiệpliêndoanh.

Sựcânbằngquyền lựccủachâuÂutrướcđâytrong lịchsửdựatrênsựbìnhđẳnggiữacácthànhviên;mỗiquốcgiagópmộtphầnquyềnlựccủamìnhđểtìmkiếmmộtmụctiêuchungvàcơbảnlàhạnchế,đólàtrạngtháicânbằng.NhưngLiênminhBắcĐạiTâyDương,trongkhikếthợplựclượngquânsựcủacácnướcđồngminhtrongmộtcấutrúcchung,lạichủyếuđượcduytrìnhờsứcmạnhquânsựđơnphươngcủaMỹ,đặcbiệtlànhờkhảnăngrănđehạtnhâncủanướcnày.ChừngnàovũkhíhạtnhânchiếnlượccònlàyếutốchủyếutrongphòngthủcủachâuÂu,mụctiêucủachínhsáchchâuÂuchủyếulàvềkhíacạnhtâmlý:BuộcMỹcoichâuÂunhưmộtphầnmởrộngcủamìnhtrongtrườnghợpkhẩncấp.

TrậttựquốctếthờikỳChiếntranhLạnhphảnánhhaisựcânbằngmàlầnđầutiêntronglịchsửhầunhưđộclậpvớinhau:SựcânbằnghạtnhângiữaLiênXôvàMỹ,sựcânbằngtrongnộibộLiênminhBắcĐạiTâyDươngmàsựvậnhànhcủanó,theonhữngcáchquantrọng,làyếutốtâmlý.ThếưuviệtcủaMỹđượcthừanhậnđểđổilấyviệcchâuÂucóđượcsựbảovệbằnghạtnhâncủaMỹ.CácquốcgiachâuÂuxâydựnglựclượngquânsựcủamìnhchủyếukhôngphảiđể tăng thêmsứcmạnhnhằmcó tiếngnói trongcácquyếtđịnhcủa liênminh,màđểđượcthamgiacácthảoluậnliênquanđếnviệcsửdụngkhảnăngrănđecủaMỹ.PhápvàAnh

triểnkhainhữnglựclượnghạtnhânnhỏ,khôngliênquanđếnsựcânbằngquyềnlựcchung,màtạoramộtyêucầubổsungđểđượcmộtghếthamgiavàoquátrìnhraquyếtđịnhcủacáccườngquốclớn.

NhữngthựctếcủathờiđạinguyêntửvàsựgầngũivềmặtđịalýcủaLiênXôduytrìliênminhnàytrongmộtthếhệ.NhưngsựkhácbiệtcơbảntrongquanđiểmsẽlạixuấthiệncùngvớisựsụpđổcủaBứctườngBerlinvàonăm1989.

SaubốnthậpkỷChiếntranhLạnh,NATOđãcóđượcsựkếtthúcChiếntranhLạnhmànhữngngườisánglậpliênminhnàytrướcđóđãdựđoán.SựsụpđổcủaBứctườngBerlinvàonăm1989nhanhchóngdẫnđếnsựthốngnhấtcủaĐức,cùngvớisựsụpđổcủaquỹđạovệtinhquanhLiênXô,vànhđaicácquốcgiaĐôngÂuvớihệthốngkiểmsoátdoLiênXôthiếtlập.Nhưmộtminhchứngchotầmnhìncủacácnhàlãnhđạođồngminh,nhữngngườiđãthiếtkếLiênminhBắcĐạiTâyDươngvàchoviệcgiámsáttàitìnhkếtcụccủaChiếntranhLạnh,cuộctranhgiànhchâuÂulầnthứbatrongthếkỷđãkếtthúctronghòabình.Đứcđạtđượcsựthốngnhấtnhưmộtlờikhẳngđịnhcủanềndânchủtựdo;nướcnàytáikhẳngđịnhcamkếtcủamìnhđốivớisựthốngnhấtchâuÂunhưlàmộtdựáncủanhữnggiátrịchungvàchiasẻpháttriển.CácquốcgiaĐôngÂu,bịápchếtrong40năm(mộtsốnướclâuhơn)đãbắtđầuxuấthiệntrởlại,trởthànhcácquốcgiađộclậpvàgiànhlạibảnsắccủamình.

SựsụpđổcủaLiênXôthayđổitrọngtâmcủachínhsáchngoạigiao.BảnchấtđịachínhtrịcủatrậttựchâuÂucănbảnđãbiếnđổikhikhôngcòntồntạimộtmốiđedọaquânsựthựcchấttừbêntrongchâuÂu.Trongkhôngkhíhânhoansauđó,cácvấnđềtruyềnthốngcủatrạngtháicânbằngbịvứtbỏnhưlàngoạigiao“kiểucũ”vàđượcthaythếbằngsựtruyềnbánhữnglýtưởngchung.LiênminhBắcĐạiTâyDương,nhưbảnthânnógiờđâytuyênbố,cầnquantâmíthơnđếnvấnđềanninhvànhiềuhơnnữavềtầmảnhhưởngchínhtrịcủanó.SựmởrộngcủaNATOtớitậnbiêngiớiNga,thậmchícólẽbaogồmcảnướcnày,giờđâyđượcđềcậpđếnnhưmộtviễncảnhnghiêmtúc.ViệcmởrộngmộtliênminhquânsựvàovùngđấtcólịchsửtranhchấpcáchMoscowvàitrămdặmđượcđềxuấttrêncơsởkhôngphảichủyếulàlýdoanninhmànhưlàmộtphươngpháphợplýnhằmtiếptụctheođuổinhữngthànhquảcủadânchủ.

Trướcmộtmốiđedọatrựctiếp,trậttựquốctếđãđượccoinhưlàcuộcđốiđầucủahaikhốiđốilậpdoMỹvàLiênXôchiphối.KhicườngquốcXô-viếtsuyyếu,ởmộtmứcđộnàođó,thếgiớitrởnênđacựcvàchâuÂunỗlựcxácđịnhmộtbảnsắcđộclập.

TươnglaicủachâuÂu

ChâuÂuđãphảitrảiquamộthànhtrìnhđểtớiđượcthờiđiểmnày.ChâuÂuđãkhámpháđịacầu,truyềnbánhữngtậpquánvàgiátrịcủanótrêntoànthếgiới.Mỗithếkỷtrôiqua,châuÂulạithayđổicấutrúcnộibộvàsángtạoranhữngcáchsuynghĩmớivềbảnchấtcủatrậttựquốctế.Giờđâyởđỉnhcaocủamộtthờiđại,vàđểthamgiavàothờiđạinày,châuÂuthấyphảigạtsangbênnhữngcơchếchínhtrịmàquađónóđãđiềuhànhcôngviệccủamìnhtrongbathếkỷrưỡi.BịthúcđẩybởimongmuốngiảmnhẹtácđộngtừsựthốngnhấtcủaĐức,LiênminhchâuÂuđãhìnhthànhmộtđồngtiềnchungvàonăm2002vàmộtcơcấuchínhtrịchínhthứcvàonăm2004.LiênminhchâuÂutuyênbốmộtchâuÂuthốngnhất,toànthểvàtựdo,điềuchỉnhnhữngkhácbiệtcủamìnhbằngcáccơchếhòabình.

SựthốngnhấtĐứclàmthayđổitrạngtháicânbằngcủachâuÂuvìthựcchấtkhôngmộtdànxếpnàocóthểthayđổiđượcthựctếrằngchỉriêngĐứcmộtlầnnữalạilàquốcgiamạnhnhấtchâuÂu.ĐồngtiềnchungmanglạimộtmứcđộthốngnhấtchưatừngthấyởchâuÂukểtừthờiĐếquốcLaMãThầnthánh.LiệuLiênminhchâuÂusẽđạtđượcvai trò toàncầunhưhiếnchươngcủanótuyênbố,haynósẽkhôngthểcốkếtcácthànhviênlạivớinhaunhưđếchếcủaCharlesV?

Cấutrúcmới,theonghĩanhấtđịnh,làsựtừbỏHòaướcWestphalia.Tuynhiên,LiênminhchâuÂucũngcóthểđượchiểulàchâuÂutrởlạihệthốngquanhệquốctếtheoHòaướcWestphaliamànóđãtạora,mởrộngratoàncầu,đượcbảovệvàđượcminhchứngquaphầnlớnthờikỳhiệnđại,lầnnàynhưmộtsiêucườngkhuvựcchứkhôngphảisiêucườngquốcgia,nhưlàmộtđơnvịmớitrongcáigiờđâylàphiênbảntoàncầucủahệthốngtheoHòaướcWestphalia.

Kếtquảnàyđãkếthợpcáckhíacạnhcủacảhaicáchtiếpcậnkhuvựcvàquốcgiamàkhông,hayítnhấtlàchưa,đảmbảolợiíchđầyđủcủabấtkỳcáchtiếpcậnnào.LiênminhchâuÂugiảmbớtchủquyềnvàchứcnăngchínhphủtruyềnthốngcủacácnướcthànhviêncủanó,chẳnghạnnhưquyềnkiểmsoáttiềntệvàbiêngiới.Mặtkhác,chínhtrịchâuÂuvẫnchủyếumangtínhquốcgia,vàởnhiềunướcsựphảnđốichínhsáchcủaLiênminhchâuÂuđãtrởthànhvấnđềnộibộchính.Kếtquảlàmộtcấutrúctổnghợp,hợphiếnnàođónằmgiữaquốcgiavàliênbang,vậnhànhthôngquacáccuộchọpbộtrưởngvàmộtbộmáyquanliêuchung,giốngvớiĐếquốcLaMãThầnthánhhơnlàchâuÂuởthếkỷ19.NhưngkhôngnhưĐếquốcLaMãThầnthánh(ítnhấtlàtronghầuhếtlịchsửcủanó),LiênminhchâuÂuphảivấtvảgiảiquyếtnhữngcăngthẳngnộibộcủamìnhtrongcuộctìmkiếmnhữngnguyêntắcvàmụctiêuđịnhhướngchomình.Trongquátrìnhđó,nótheođuổiliênminhtiềntệđồngthờivớisựphântántàikhóavàbộmáyquanliêuxungđộtvớidânchủ.Trongchínhsáchđốingoại,nótheođuổinhữnglýtưởngtoàncầumàkhôngcóphươngtiệnđểthựcthichúng,vàtheođuổibảnsắcquốctếxungđộtvớilòngtrungthànhvớiquốcgia.CùngvớisựthốngnhấtcủachâuÂulàsự chia rẽ đông-tây và bắc-nam vàmột thái độ đại kết đối với các phong trào đòi tự trị(Catalan,Bavarian,Scot)đedọasựtoànvẹncủacácquốcgia.Tuynhiên,“môhìnhxãhội”củachâuÂuphụthuộcvàonhữngngườikhôngcảmthấythoảimáivớisựnăngđộngthịtrường.CácchínhsáchcủaLiênminhchâuÂutrân trọngviệcđảmbảotấtcảmọingườiđềuđượcthamgiavớimộttháiđộkhoandung,tiếpcậnnhữngaikhôngsẵnsàngbằngviệckhẳngđịnhnhữnggiátrịcủariêngphươngTây,thậmchícảkhicácquốcgiathànhviêncónềnchínhtrịđượcthúcđẩybởinỗisợhãivềdòngngườinướcngoàinhậpcưvàochâuÂu.

KếtquảlàmộtchukỳkiểmtratínhchínhdanhcủachínhLiênminhchâuÂu.CácnướcchâuÂuđãtừbỏphầnđángkểcủanhữnggìtừngđượccoilàthẩmquyềnquốcgiacủahọ.VìcácnhàlãnhđạochâuÂuvẫncầnsựthôngquahaybịtừchốibởicácquátrìnhdânchủquốcgia,họ thường thấycầnphải thực thinhữngchínhsáchcó lợi choquốcgiamình,vàhệquả lànhữngtranhchấpkéodàigiữacácvùngkhácnhauởchâuÂu,thườnglàvềcácvấnđềkinhtế.Đặcbiệttrongcáccuộckhủnghoảngnhưcuộckhủnghoảngbắtđầutừnăm2009,cấutrúcchâuÂukhiđóđitheohướngcácbiệnphápkhẩncấpngàycàngmangtínhxâmphạm,đơngiảnchỉđểtồntại.Tuynhiên,khicôngchúngđượckêugọiphảihysinhcho“dựánchâuÂu,”thìlạicóthểkhôngcóhiểubiếtrõràngvềnhữngnghĩavụcủadựánnày.Cácnhàlãnhđạosau

đóphảiđốimặtvớilựachọnbỏquaýmuốncủanhândânhoặctuântheoýmuốnđóvàđốilậpvớiBrussels.

ChâuÂuđãtrởlạivớicâuhỏimànóbắtđầu,ngoạitrừviệcgiờđâynócótầmảnhhưởngtoàncầu.Trậttựquốctếnàocóthểđượcrútratừnhữngkhátvọngđốilậpvànhữngxuhướngmâuthuẫn với nhau?Nhữngnướcnào sẽ là các thểđược rút ra từnhữngkhát vọngđối lập vànhữngxuhướngmâuthuẫnvớinhau?Nhữngnướcnàosẽlàcácthànhphầncủatrậttựnàyvàhọsẽkếtnốicácchínhsáchcủamìnhtheophươngthứcnào?ChâuÂucầnsựthốngnhấtđếnmứcnào,vàchịuđượcsựđadạngđếnmứcnào?Nhưngvấnđềtráingượctrongdàihạncólẽcòncănbảnhơn:Xétvềlịchsửcủamình,châuÂuphảiduytrìsựđadạngđếnmứcnàođểđạtđượcmộtsựthốngnhấtcóýnghĩa?

Khiduytrìmộthệthốngtoàncầu,châuÂuđạidiệnchokháiniệmchiphốivềtrậttựthếgiới.Cácchínhkháchcủanóthiếtkếnhữngcấutrúcquốctếvàquyđịnhchúngchophầncònlạicủathếgiới.Ngàynay,bảnchấtcủatrậttựthếgiớiđangnổi lênnàycònlàvấnđềtranhcãivànhữngvùngbênngoàichâuÂusẽđóngmộtvaitròquantrọngtrongviệcxácđịnhcácthànhtốlàmnêntrậttựđó.LiệucóphảithếgiớiđanghướngtớinhữngliênkếtkhuvựcđóngvaitrònhưlàcácquốcgiatronghệthốngtheoHòaướcWestphalia?Nếuvậy,liệusauđósẽcósựcânbằng,hayđiềunàysẽlàmgiảmsốlượngcácquốcgiachủchốtxuốngmứccònquáít,đếnmứcmàsựcứngnhắctrởnênkhôngthểtránhkhỏivànhữngnguycơđầuthếkỷ20quaytrởlại,vớinhữngkhốiđượcxâydựngmộtcáchcứngnhắctìmcáchtriệthạlẫnnhau?TrongmộtthếgiớimànhữngcấutrúclụcđịanhưMỹ,TrungQuốc,vàcóthểlàcảẤnĐộvàBrazilđãđạtđếnđiểmtớihạn,châuÂusẽxửlýquátrìnhchuyểnđổithànhmộtđơnvịkhuvựcnhưthếnào?Chođếnnay,quátrìnhhộinhậpđãđượcxửlýchủyếunhưlàmộtvấnđềquanliêucủaviệcgiatăngthẩmquyềnchonhiềucơquanhànhchínhchâuÂukhácnhau,haynóicáchkhác,làviệcmôtảnhữnggìquenthuộc.Độnglựcchoviệclậpkếhoạchcamkếthướngnộiđểđạtđượcnhữngmụctiêunàysẽxuấthiệnởđâu?LịchsửchâuÂuđãchỉrarằngsựthốngnhấtchưabaogiờđạtđượcchủyếubằngnhữngthủtụchànhchính.Nóđòihỏinướcđứngrathốngnhất–nhưPhổởĐức,vùngPiedmontởÝ–mànếukhôngcóvaitròlãnhđạocủanhữngnướcnày(vàsựsẵnsàngtạoraviệcđãrồi)sựthốngnhấtsẽvẫnchếtyểu.Nướcnàohaythiếtchếnàosẽđóngvaitrònày?Haymột thiết chếmớihoặcnhómnội khối nàođó sẽphải được thiết lậpđể tìmhướngđi?

VànếuchâuÂuđạtđượcsựthốngnhất,bằngbấtkỳ

VànếuchâuÂuđạtđượcsựthốngnhất,bằngbấtkỳconđườngnào,lụcđịanàysẽxácđịnhvaitròtoàncầucủamìnhnhưthếnào?Nócóbalựachọn,hoặcthúcđẩyquanhệđốitácĐạiTâyDương;hoặcchấpnhậnmộtvị trí trung lậphơnbaogiờhết;hoặchướngtớimộthiệpướcngầmvớimộthoặcmộtnhómcườngquốcngoàichâuÂu.Liệulụcđịanàycótínhđếnthayđổiliênminh,haynótựnhậnmìnhlàmộtthànhviêncủakhốiBắcĐạiTâyDươngmàthườngchấpnhậnnhữnglậptrườngtươngthích?ChâuÂugắnbảnthânnóvớiquákhứnàocủamình:QuákhứgầnđâycủasựgắnkếtĐạiTâyDươnghaylịchsửxahơncủaviệclèoláiđểgiànhlợithếtốiđatrêncơsởlợiíchquốcgia?Nóitómlại,liệusẽvẫntồntạimộtcộngđồngĐạiTâyDương,vànếuvậy,nhưtôithiếtthahyvọng,cộngđồngnàysẽđịnhnghĩabảnthânmìnhnhưthếnào?

ĐâylàmộtcâuhỏicảhaibờĐạiTâyDươngphảitựhỏi.CộngđồngĐạiTâyDươngkhôngthểcònýnghĩachỉbằngcáchtiếptụcvớinhữnggìđãquenthuộc.Hợptácđểđịnhhìnhcácvấnđềchiến lược toàncầu, các thànhviênchâuÂucủaNATOtrongnhiều trườnghợpđãmiêu tảchínhsáchcủahọnhưlànhữngchínhsáchcủacácnhàquảnlýquytắcmộtcáchtrunglậpvàcácnhàphânphốiviệntrợ.Nhưnghọthườngkhôngbiếtchắcphảilàmgìkhimôhìnhnàybịbácbỏhayviệcthựchiệnnóđisaihướng.Mộtýnghĩacụthểhơncầnphảiđượcgắnchomốiquanhệ“đốitácĐạiTâyDương”thườngđượcnhắcđếnchomộtthếhệmớiđượcđịnhhìnhbởinhữngtrảinghiệmkhácsovớitháchthứctừLiênXôtrongChiếntranhLạnh.

SựtiếnhóachínhtrịcủachâuÂuvềcơbảnlàdongườichâuÂuquyếtđịnh.NhưngcácđốitácĐạiTâyDươngcủanócólợiíchquantrọngtrongđó.LiệumộtchâuÂuđangnổilênsẽtrởthànhmộtthànhviêntíchcựctrongviệcxâydựngmộttrậttựquốctếmới,haynósẽđắmchìmtrongcácvấnđềnộibộcủariêngmình?ChiếnlượccânbằngquyềnlựcthuầntúycủacáccườngquốclớntruyềnthốngởchâuÂukhôngthểthựcthiđượctrướcthựctếđịachínhtrịvàchiếnlượcđươngđại.Nhưngtổchứcmớirađờicủanhững“quytắcvàchuẩnmực”củamộttầnglớptinhhoatoànchâuÂucũngchưathểtỏralàmộtphươngtiệnhiệuquảđểthựchiệnchiếnlượctoàncầu,trừkhikèmtheomộtsốtínhtoánthựctếvềđịachínhtrị.

MỹcómọilýdotừlịchsửđếnđịachínhtrịđểủnghộLiênminhchâuÂuvàngănkhôngcholiênminhnàytrôivàomộtkhoảngtrốngđịachínhtrị;nếutáchrờikhỏichâuÂuvềchínhtrị,kinhtếvàquốcphòng,vềphươngdiệnđịachínhtrịMỹsẽtrởthànhmộthònđảongoàikhơicủalụcđịaÁ-Âu,vàbảnthânchâuÂucóthểbiếnthànhvùngphụcậncủachâuÁvàTrungĐông.

ChâuÂu,vớivaitrògầnnhưđộcquyềntrongviệcthiếtkếtrậttựtoàncầuchưađầymộtthếkỷtrướcđây,đangcónguycơtựtáchmìnhkhỏicuộctìmkiếmđươngđạivềtrậttựthếgiớibằngviệcxácđịnhxâydựngnộibộlàmụctiêuđịachínhtrịtốithượng.Vớinhiềungười,kếtquảnàylàđỉnhcaocủagiấcmơcủanhiềuthếhệ,mộtlụcđịathốngnhấttronghòabìnhvàcamkếttừbỏnhữngđấuđáquyềnlực.Tuynhiên,trongkhicácgiátrịmàchâuÂutheođuổitrongcáchtiếpcậnquyềnlựcmềmcủamìnhthườngmanglạicảmhứngchocácnước,rấtítkhuvựckhácthểhiệnsựcốnghiếncaođộđếnvậycholoạichínhsáchđơnnhất,vàđiềunàylàmgiatăngkhảnăngmấtcânbằng.ChâuÂuhướngnộiđúngvàokhicuộctìmkiếmmộttrậttựthếgiới,mànóđãgópphầnđángkểtrongviệcthiếtkếtrậttựđó,đangphảiđốimặtvớimộtthờiđiểmquantrọngmàhệquảlàbấtkỳkhuvựcnàokhôngthamgiavàoviệcđịnhhìnhtrậttựđócóthểbịnhấnchìm.Vìthế,châuÂuthấymìnhlơlửnggiữamộtquákhứmànóđangtìmcáchvượtquavàmộttươnglaimànóvẫnchưaxácđịnhđược.

56ChiếntranhBảynăm(1756-1763)làcuộcchiếnxảyragiữahai liênquângồmcóVươngquốcAnh/VươngquốcHanover,VươngquốcPhổởmộtphíavàPháp,Áo,Nga,ThụyĐiển,vàVươngquốcSaxonyởphíakia.TâyBanNhavàBồĐàoNhasaunàycũngbịcuốnvàochiếntranh,trongkhimộtlựclượngcủanướctrunglậpHàLanbịtấncôngtạiẤnĐộ.Vớiquymôtoàncầu,mộtsốnhàsửhọcgọiChiếntranhBảynămlàcuộc“Chiếntranhthếgiới lầnđầutiên.”Từ900.000tới1.400.000ngườiđãthiệtmạngtrongcuộcchiếnvànhiềuthayđổiquantrọngvớicáncânquyềnlựccũngnhưphânbốlãnhthổđãdiễnra.(ND)

57KarlXII(1682-1718)làthànhviêncủaHoàngtộcDeux-Ponts,làmvuacủaĐếquốcThụyĐiểntừnăm1697đếnlúctửtrậnkhitiếnhànhvâyhãmmộtpháođàicủaquânĐanMạchvàonăm1718.LàmộttrongnhữngvịvuacuốicùngcủachếđộquânchủchuyênquyềnThụyĐiển,ôngđượcmệnhdanhlà“HùngsưcủaphươngBắc.”TuylàmộttrongnhữngvịthốngsoáilỗilạcnhấtcủachâuÂutrongthờiđạixưnghùngxưngbácủaVuaPhápLouisXIV,ôngcũngbịoánghétdochiếnbạivềsauvàlàmkiệtquệThụyĐiển(từmộtcườngquốcđãbịxuốngdốcrõrệt,mấtnhiềuđấtđaivàtạocơhộichoĐếquốcNgavươnlên).(ND)58PeterĐạiđế(1672-1725)làSahoàngcủanướcNgacũvàsauđólàHoàngđếcủaĐếquốcNga(từnăm1721).PeterĐạiđếđãtiếnhànhcuộccảitổlớnlao.Dướitriềuông,Ngacónềnkinhtếpháttriểnvàthànhlậpthểchếnghịviện,trởthànhmộtđếquốchùngcườngtrênthếgiớithờiđó,đủsứcgiànhchiếnthắngtrướchaicựuthùthờiđólàĐếquốcOttomanvàThụyĐiển,nhằmtáichiếmcáclãnhthổđãmấtvàlấyđườngthôngrabiển.ÔngđượcxemlàmộttrongnhữngnhàcảicáchkiệtxuấttronglịchsửNga.Ngườitađãcangợiôngnhư“ChacủaTổquốc.”(ND)59Astolphe-Louis-Leonor,MarquisdeCustine (1790-1857) làquý tộcPhápvànhàvănnổitiếngvềcáctácphẩmduký,đặcbiệtlàghichépcủaôngtrongchuyếnthămNganăm1839‘EmpireoftheCzar:AJourneyThroughEternalRussia’(ĐếchếcủaSahoàng:HànhtrìnhquanướcNgabấtdiệt).TácphẩmnàyghichépkhôngchỉcácchuyếnđicủaCustinequaĐếquốcNgamàcảnhữngcơcấuxãhội,kinhtếvàlốisốngdướisựtrịvìcủaNicholasI.(ND)60NgườithuộccácdântộcởScandinaviathườnghaycướpbóctrênbiểnvàxâmchiếmnhiềuvùngthuộcmiềntâybắcchâuÂutừthếkỷ8đếnthếkỷ11.(ND)61IvanIIIVĩđại:Trongthếkỷ15,cácđạicôngtướcMoscowtiếnhànhtậphợpcácvùngđấtNgađểtăngdâncưvàtàisảndướisựcaitrịcủahọ.NgườithihànhthànhcôngnhấtchínhsáchnàylàIvanIII,ngườiđặtnềnmóngchonhànướcdântộcNga.Thôngquasựlykhaicủamột số công tước, các cuộcgiao tranhbiêngiới và cuộc chiến tranhkéodài vớiCộnghòaNovgorod, IvanIIIđãsápnhậpcảNovgorod lẫnTver.Kếtquả làĐạicôngquốcMoscowđãtăngbalầnvềdiệntíchdướithờiông.(ND)62TriềuđạiRomanovlàvươngtriềuthứhaivàcuốicùngtronglịchsửNga,trịvìhơn300năm,từnăm1613chođếnkhicuộcCáchmạngthángHaiphếbỏnềnquânchủchuyênchếSahoàngvàonăm1917.QuậncôngxứHolstein-Gottorp,bảnthânlàthànhviênmộtnhánhthứcủaNhàOldenburg,kếthônvớithànhviênNhàRomanovvàođầuthếkỷ18vàtấtcảcácSahoàngnhàRomanovkểtừgiữathếkỷ18chođếnkhicuộcCáchmạngnăm1917bùngnổđềulàhậuduệcủacuộchônnhânnày.Ngườitatinlàgiatộcnàyđãtuyệtdiệt,khiHoàngđếNikolaiIIcủaNgavànhiềuthànhviêntronggiađìnhôngbịpheBolshevikxửbắnvàonăm1918.(ND)63 AlekseyMikhailovich Romanov (1629-1676), con trai của Sa hoàngMichael và EudoxiaStreshneva, lênngôiở tuổi16saucáichếtcủachamìnhvàongày12/7/1645, làSahoàngtrongmộtvàithậpkỷsôiđộngnhấtvàogiữathếkỷ17.TriềuđạicủaôngchứngkiếncáccuộcxâmlượccủaNgavàoBaLanvàchiếntranhvớiThụyĐiểntrongcácchiếndịchDeluge,sựlygiáoRaskoltrongGiáohộiChínhThốngNgavàcáccuộcnổidậycủaquânCossackdoStenka

Razinlãnhđạo.Vàođêmtrướckhiquađờinăm1676,lãnhthổcủaôngkéodàihơn8,1triệukm2.(ND)64HenryBrooksAdams(1838-1918)sửgiangườiMỹvàlàthànhviêncủagiađìnhchínhtrịAdams,hậuduệcủahaiđờitổngthốngMỹ.SaukhitốtnghiệpHarvard,ônglàmthưkýchochamình,CharlesFrancisAdams–ĐạisứMỹtạiLondondướithờiTổngthốngAbrahamLincoln,vịtrícóảnhhưởngrấtnhiềuđếnông,cảkinhnghiệmngoạigiaothờichiếnvàhấpthuvănhóaAnh,đặcbiệtlàcáctácphẩmcủaJohnrấtnhiềuđếnông,cảkinhnghiệmngoạigiaothờichiếnvàhấpthuvănhóaAnh,đặcbiệtlàcáctácphẩmcủaJohnStuartMill.Hồikýđượcxuấtbảnsaukhi ông mất, The Education of Henry Adams, đã đoạt giải Pulitzer và được The MordernLibraryghinhậnlàcuốnsáchphihưcấutiếngAnhhàngđầucủathếkỷ20.(ND)65EkaterinaII(1729-1796)caitrịtoànbộlãnhthổĐếquốcNgatừ28thángSáunăm1762chotớikhiquađời.CóthểnóibàlàhiệnthâncủachếđộquânchủchuyênchếSahoàng,cócônglớntrongviệcđưaNgathựcsựtrởthànhmộtcườngquốcởchâuÂuvàothếkỷ18.Dướitriềuđạicủabà,quânđộiNgađãđánhtanquânThổOttoman.(ND)66NikolaiMikhailovichKaramzin(1766-1826)lànhàvăn,nhàsửhọcNga,thànhviêndanhdựcủaViệnHànlâmKhoahọcSaintPetersburg,tácgiảcủabộLịchsửNhànướcNgagồm12tập,mộttrongnhữngcôngtrìnhsửhọctổnghợpđầutiêncủaNga.(ND)67FyodorMikhailovichDostoyevsky(1821-1881) lànhàvănnổi tiếngngườiNga,cùngvớiLevTolstoy,DostoevskyđượcxemlàmộttronghainhàvănNgavĩđạithếkỷ19.Cáctácphẩmcủaông,nhưAnhemnhàKaramazovhayTộiácvàhìnhphạtđãkhaitháctâmlýconngườitrongbốicảnhchínhtrị,xãhộivàtinhthầncủaxãhộiNgathếkỷ19.Ôngđượcgiớiphêbìnhđánhgiárấtcao,phầnlớnxemônglàngườisánglậphaylàngườibáotrướcchochủnghĩahiệnsinhthếkỷ20.TuynhiênởLiênXô,sauCáchmạngthángMười,ngườitahầunhưphủnhậntoànbộcácsángtáccủaDostoevsky.Từnăm1972,cáctácphẩmcủaDostoevskymớiđượcnhìnnhậnlạivàđánhgiáđúngmứcởquêhươngcủamình.(ND)68NằmgiữamũiDezhnev,điểmcựcđôngcủachâuÁvàmũiPrinceofWales(HoàngtửxứWales),điểmcựctâycủachâuMỹ,làeobiểnphâncáchchâuÁvàBắcMỹ.NóđượcđặttêntheoVitusBering,nhàthámhiểmngườiNgagốcĐanMạchlàngườiđãvượtquaEobiểnnàynăm1728.(ND)69MộtconsôngởTrungÂu,khởinguồntừCộnghòaSécvàchảyxuyênquaphíaTâyBaLan,sauđótrởthànhbiêngiớitựnhiêndài187kmgiữaBaLanvàĐức.(ND)70MộttộcngườiIrancổđạigồmnhữngngườichănthảgiasúc,sốngdumục,cưỡingựa;dântộcbáchchiếnbáchthắngthốngtrịvùngthảonguyênHắcHảitrongthờikỳcổđạitừkhoảngthếkỷ8-7TCN.(ND)71ChateaubriandFrançois-René,TửtướccủaChateaubriand(1768-1848)lànhàvăn,chínhtrịgiavànhàngoạigiaongườiPháp.ÔngđượccoilàngườisánglậpratràolưulãngmạntrongvănhọcPháp.(ND)

72MộthiệpướcđượcAnh,Áo,PhổvàNgakýtạiParisngày20/11/1815,giahạnthỏathuậnliênminhbanđầuvàonăm1813vàsửađổimụctiêucủaliênminhtừviệcđánhbạiNapoleonBonapartesangviệcduytrìcácdànxếpsaucáccuộcchiếntranhcủaNapoleon.(ND)73ChiếntranhCrimea(1853-1856)giữahailựclượngquânsựchâuÂu,pheđồngminhgồmĐếquốcPháp,ĐếquốcAnh,ĐếquốcThổNhĩKỳvàSardegnachốnglạiĐếquốcNga.MộttrongnhữnglýdogâyracuộcchiếnlàviệcchínhphủSahoàngbảohộchocácthầndânChínhthốnggiáonằmdướiáchthốngtrịcủaĐếquốcThổNhĩKỳ.CuộcchiếntranhtànkhốcnàymởđầuvớiviệcThổNhĩKỳtuyênchiếnvớiNgavàonăm1853,sauđóAnhvàPháplầnlượttuyênchiếnvớiNga.Năm1856,quânđộiNga–độiquântinhnhuệnhấtcủachâuÂutrongconmắtcủaSahoàngNikolaiI–đãđạibại.NgabịmấtchủquyềnởbiểnĐen,mộtthànhquảcủaNữhoàngEkaterinaIIĐạiđếnămxưa.(ND)74SôngRhinedài1233km,bắtnguồntừhồTomaseetrêndãynúiAlpsthuộcđịaphậnThụySĩ,chảyvàohồBodenseerồihướng lênphíabắc tớibiêngiớiĐức-Pháp, chảyquaStrasbourg(Pháp),chảyvàolãnhthổĐứcbắtđầutừKarlsruhequaBonn,Köln,Düsseldorf,...SôngRhinelàmộttrongnhữngconsônglớnvàquantrọngnhấtchâuÂu.(ND)75BenjaminDisraeli(1804-1881):BátướcthứnhấtcủaBeaconsfield,HiệpsĩdòngGarter,ỦyviênHộiđồngCơmậtHoànggiaAnh,thànhviênHộiHoànggiaLuânĐôn,từnggiữcácchứcThủtướngAnh,NghịsĩvàcũnglàthànhviênchủchốtĐảngBảothủ.ÔngđóngvaitròthenchốttrongviệchìnhthànhnênĐảngBảothủAnhhiệnđạisausựkiệnthayđổiluậtnhậpkhẩungônăm1846.(ND)76 AlfredGraf von Schlieffen (1833-1913) là Thống chếĐức, từng tham gia trong các cuộcchiếntranhthốngnhấtĐứcvàlàTổngthammưutrưởngquânđộiĐứctừnăm1891chođếnnăm1906.TêntuổiônggắnliềnvớiKếhoạchSchlieffennăm1905,mộtkếhoạchchiếnlượcđểgiànhchiếnthắngtrongmộtcuộcchiếntranhhaimặttrậnchốnglạiĐếquốcNgaởphíađôngvàĐệtamCộnghòaPhápởphíatây.Ôngđượccoi lànhàchiến lượcnổitiếngvàgâytranhcãitrongthờiđạicủaông.(ND)77KonradHermannJosefAdenauer(1876-1967):ChínhtrịgiaĐức.Dùcócuộcđờichínhtrịkéodài60năm,bắtđầutừnăm1906,nhưngôngđượcbiếtđếnnhiềunhấtvớivaitròlàThủtướngđầutiêncủaTâyĐứctừ1949-1963vàChủtịchcủaLiênminhDânchủThiênChúagiáotừ1950tới1966.Ôngbắtđầugiữchứctừnăm73tuổivàrờicươngvịnăm87tuổi, làthủtướnggiànhấttừnggiữnhiệmkỳthủtướngĐức.(ND)78Jean-BaptisteNicolasRobertSchuman(1886-1963)hailầnlàThủtướngPháp,ôngcócônglớntrongviệcxâydựngcácthểchếchâuÂuvàxuyênĐạiTâyDươngsauchiếntranh,đượccoilàmộttrongnhữngngườisánglậpLiênminhchâuÂu,HộiđồngchâuÂuvàNATO.(ND)79AlcideAmedeoFrancescoDeGasperi(1881-1954):ChínhkháchItaly,ngườithànhlậpĐảngDânchủKi-tôgiáo.Từnăm1945đến1953,ông làthủtướngcủatámchínhphủliênminh.NhiệmkỳtámnămcủaônglàmộtbướcngoặtvềtuổithọchínhtrịchomộtnhàlãnhđạotrongnềnchínhtrịhiệnđạiItaly.CùngAltieroSpinelli,KonradAdenauervàthọchínhtrịchomột

nhà lãnh đạo trong nền chính trị hiện đại Italy. CùngAltiero Spinelli, KonradAdenauer vàRobertSchuman,ônglàmộttrongnhữngngườisánglậpLiênminhchâuÂu.(ND)80ĐượcgọitheotêncủaNgoạitrưởngMỹGeorgeMarshall,vớitênchínhthứclàKếhoạchTáithiếtchâuÂu(EuropeanRecoveryProgram),đượcxâydựngtrongcuộchọpgiữacácquốcgiachâuÂungày12/7/1947,làmộtkếhoạchtrọngyếucủaMỹnhằmtáithiếtvàthiếtlậpmộtnềnmóngvữngchắchơnchocácquốcgiaTâyÂunhằmđẩyluichủnghĩacộngsảnsauThếchiếnII.(ND)

CHƯƠNG3HồigiáovàTrungĐông:mộtthếgiớihỗnloạn

Từlâu,

TrungĐôngđãlàcáinôicủabatôngiáolớntrênthếgiới.Từbốicảnhkhắcnghiệtcủanóđãsảnsinhranhữngnhàchinhphạtvànhàtiêntrigiươngcaobiểungữvềnhữngkhátvọngphổquát.Dọcđườngchântrờidườngnhưvôđịnhcủamình,nhữngđếchếđãđượchìnhthànhrồisụpđổ;nhữngkẻcaitrịđộcđoánđãtuyênbốmìnhlàhiệnthâncủamọiquyềnlực,chỉđểrồibiếnmấtnhưthểlànhữngảoảnh.Ởđây,mọihìnhthứctrậttựtrongnướcvàquốctếđãtừngtồntại,rồibịchốibỏ,lúcnàyhaylúckhác.

ThếgiớiđãtrởnênquenthuộcvớinhữnglờikêugọitừTrungĐông,thúcgiụclậtđổtrậttựkhuvựcvàthếgiớinhằmphụcvụchomộttầmnhìnphổquát.Sựthừathãicủanhữngchínhthểchuyênchếmangtínhtiêntrilàdấuhiệuxácnhậncủamộtkhuvựclơlửnggiữagiấcmộngvềvinhquangtrướcđâycủanóvàsựbấtlựchiệntại,khikhôngthểthốngnhấtxungquanhnhữngnguyêntắcchungvềtínhchínhdanhtrongnướchoặcquốctế.Khôngnơinàocósựtháchthứcđốivớitrậttựquốctếphứctạphơnkhuvựcnày,xéttheocảhaikhíacạnhcủaviệctổchứctrậttựkhuvựcvàđảmbảokhảnăngtươngthíchcủatrậttựđóvớihòabìnhvàổnđịnhởphầncònlạitrênthếgiới.

Trongthờiđạichúngta,TrungĐôngdườngnhưlàđịnhmệnhđểthửnghiệmđồngthờitấtcảcáckinhnghiệmlịchsửcủanó–đếchế,thánhchiến,sựthốngtrịcủangoạibang,cuộcchiếntranhbèpháicủatấtcảchốnglạitấtcả–trướckhikhuvựcnàyđạttới(nếunhưnótừng)mộtkháiniệmổnđịnhvềtrậttựquốctế.Chođếnkhiđó,khuvựcnàysẽvẫnbịluânphiênkéovềphíathamgiavàocộngđồngthếgiớivàđấutranhchốnglạichínhcộngđồngđó.

TrậttựthếgiớiHồigiáo

TổchứcđầutiêncủaTrungĐôngvàBắcPhipháttriểntừmộtchuỗicácđếquốcnốitiếpnhau.Mỗiđếquốctựcoimìnhlàtrungtâmcủađờisốngvănminh;mỗiđếquốcnổilênxungquanhviệcthốngnhấtnhữngđặcđiểmđịalývàsauđóbànhtrướngsangcácvùngchưahợpnhấtgiữachúng.Vàothiênniênkỷ3TCN,AiCậpmởrộngảnhhưởngcủamìnhdọctheoSôngNilevàvàokhuvựcnaylàSudan.Cùnggiaiđoạnnày,cácđếchếMesopotamia(LưỡngHà),Sumer,vàBabylonbắtđầucủngcốsựthốngtrịcủamìnhtrongcácdântộcdọctheohaiconsôngTigris81vàEuphrates82.Vàothếkỷ6TCN,ĐếquốcBaTưnổilênởcaonguyênIranvàpháttriểnmộthệthốngcaitrịđượcmiêutảlà“nỗlựccóchủýđầutiêntronglịchsửnhằmthốngnhấtcáccộngđồngchâuPhi,châuÁ,vàchâuÂuvốnkhôngđồngnhấtthànhmộtxãhộicótổchứcquốctếduynhất,”vớimộtnhàtrịvìtựphongmìnhlàShahanshah,hay“Vuacủacácvịvua.”

Đếncuốithếkỷ6,haiđếquốcthốngtrịphầnlớnTrungĐông:ĐếquốcByzantine(hayĐôngLaMã)vớithủđôởConstantinoplevàtuyênxưngKi-tôgiáo(dòngChínhthốnggiáoHyLạp),và

ĐếquốcBaTưSassanidvới thủđôởCtesiphon,gầnBaghdadngàynay, thựchànhBáihỏagiáo83.Nhữngcuộcxungđộtgiữahaiđếquốcnàydiễnrarảiráctrongnhiềuthếkỷ.Năm602,khônglâusaukhimộtdịchbệnhđãtànphácảhaiđếquốcnày,mộtcuộcxâmlăngcủaBaTưvàocácvùnglãnhthổcủaĐôngLaMãdẫnđếncuộcchiếntranhkéodài25năm,khiếnhaibênphảichiếnđấutớitậnnhữngsứclựccuốicùng.SauchiếnthắngcuốicùngcủaĐôngLaMã,sựkiệtquệđãmangđếnnềnhòabìnhmàtàinăngcủanhàchínhtrịđãkhôngđạtđược.NócũngmởđườngchochiếnthắngcuốicùngcủaHồigiáo.ĐốivớimiềnTâyẢ-rập,ởmộtsamạcđángsợbênngoàitầmkiểmsoátcủabấtkỳđếquốcnào,nhàtiêntriMuhammadvàcácmônđệcủaôngđangtậphợpsứcmạnh,đượcthúcđẩybằngmộttầmnhìnmớivềtrậttựthếgiới.

RấtítsựkiệntronglịchsửthếgiớisánhđượcvớinhữngbiếncốcủasựtruyềnbábanđầucủaHồigiáo.TruyềnthuyếtHồigiáokểrằngMuhammadsinhraởMecca84vàonăm570,nhậnđượcsựmặckhảiởtuổi40,vàsauđókhoảng23năm,sựmặckhảiđóđượcviếtravàđượcbiếtđếnvớitêngọilàKinhQuran.KhicácđếquốcĐôngLaMãvàBaTưcònđangđánhnhau,Muhammadvàcộngđồngcáctínđồcủamìnhđãtổchứcmộtmôhìnhnhànước,thốngnhấtBánđảoẢ-rậpvànỗlựcthaythếcácniềmtintôngiáohiệnhànhtrongkhuvực–chủyếulàDoTháigiáo,Ki-tôgiáovàBáihỏagiáo–bằngtôngiáocủaviễnảnhmàôngđãtừngtiếpnhận.

Một làn sóngbành trướng chưa từng cóđãbiến sự trỗidậy củaHồi giáo thànhmột trongnhữngsựkiệnđểlạihậuquảnhiềunhấttronglịchsử.TrongthếkỷtiếptheosaucáichếtcủaMuhammadvàonăm632,cácđạoquânẢ-rậpmangtôngiáomớinàytừtậnbờbiểnĐạiTâyDươngcủachâuPhitớiphầnlớnTâyBanNha,vàomiềnTrungnướcPhápvàtớitậnviễnđôngcủamiềnĐôngbắcẤnĐộ.TiếpđếnlàcácdảiđấtởTrungÁvàNga,mộtsốvùngcủaTrungQuốc,vàhầuhếtcácvùngĐôngẤnquanhiềuthếkỷsauđó,nơiHồigiáođượccácthươnggiavànhữngnhàchinhphạtluânphiênmangtới,tựthiếtlậpnhưlàtôngiáochiếmưuthếđanghiệndiện.

ViệcmộtnhómnhỏnhữngngườiđồngmưuẢ-rậpcóthểtruyềncảmhứngchomộtphongtràomàsẽđánhbạinhữngđếquốclớnđãthốngtrịkhuvựcnàytrongnhiềuthếkỷ,cólẽlàđiềukhôngthểhìnhdungđượcởmộtvàithậpkỷtrướcđó.Làmthếnàomàmộtlựcđẩyđếquốcvàsựhăngháinhấnchìmtấtcảtheomọihướngnhưvậy,cóthểtậphợplạimàkhônghềbịchúý?Chođếnlúcđó,sáchvởghichépcủacácxãhộilâncậnvẫnchưacoiBánđảoẢ-rậpnhưlàmộtthếlựcđếquốc.Trongnhiềuthếkỷ,ngườiẢ-rậpđãsốngmộtcuộcsốngbộtộc,đồngquê,bándumụctrongsamạcvànhữngvùngvenrìamàumỡcủaBánđảo.Chođếnthờiđiểmnày,dùcógâyramộtsốtháchthứcngắnngủiđốivớisựcaitrịcủangườiLaMã,nhưnghọđãkhôngthểthànhlậpmộtquốcgiahaymộtđếquốclớnnào.Kýứclịchsửcủahọđượcgóigọntrongtruyềnthốngsửthitruyềnmiệng.HọđượcnhắcđếntrongýthứccủangườiHyLạp,LaMã,vàBaTưchủyếunhưlànhữngkẻthỉnhthoảngđánhcướpcáctuyếnđườngthươngmạivàkhudâncư.Tớimứcđộhọđãđượcđưavàotầmnhìnvềtrậttựthếgiớitrongnhữngnềnvănhóanày,thôngquanhữngsắpxếpđặcbiệtđểmuachuộcsựtrungthànhcủamộtbộtộc,vàgiaochonóviệcđảmbảoanninhdọccácbiêngiớiđếquốc.

Trongmộtthếkỷcủanhữngnỗlựcđầyấntượng,thếgiớinàyđãbịđảolộn.Bànhtrướng,vàtrongmộtsốkhíacạnhquânbìnhtriệtđể,Hồigiáokhônggiốngnhưbấtkỳmộtxãhộinàokháctronglịchsử.Yêucầucủađạonàyvềviệccầunguyệnthườngxuyênhằngngàyđãbiến

đứctinthànhmộtcáchsống;sựnhấnmạnhcủanóvềbảnsắccủasứcmạnhtôngiáovàchínhtrịđãbiếnđổisựbànhtrướngcủaHồigiáotừmộtsựnghiệpđếquốcthànhmộtnghĩavụthiêng liêng.Mỗi dân tộcmà ngườiHồi giáo gặp trên đường tiến quân đều được đưa chonhững lựachọngiốngnhau:cảiđạo,chấpnhậntìnhtrạngbảohộ,hoặcbịchinhphục.NhưtuyênbốcủamộtsứgiảHồigiáo,ngườiẢ-rậpđượccửđếnđểthươnglượngvớiĐếquốcBaTưđangbịbaovây,vàođêmtrướcđỉnhđiểmmộtcuộcchiếnthếkỷ7,“NếucácanhđitheoHồigiáo,chúngtôisẽđểyênchocácanh,nếucácanhđồngýnộpthuếthân,chúngtôisẽbảovệcácanhnếucácanhcầnđiềuđótừchúngtôi.Cònkhôngsẽlàchiếntranh.”Kếthợpvớiniềmtintôngiáo,kỹnăngquânsự,vàtháiđộcoikhinhsựxahoamàhọgặpphảiởnhữngvùngđấtbịchinhphục,cáckỵbinhẢ-rậpđãyểmtrợcholờiđedọanày.CácxãhộiđãchọnchấpnhậntôngiáomớinàyvàviễnảnhcủanókhinhìnthấynănglựcvàthànhtựucủasựnghiệpHồigiáo.

SựlantỏanhanhchóngcủaHồigiáoxuyênsuốtbachâulụcmangđếnbằngchứngchonhữngtínđồsùngđạovềsứmệnhthiêngliêngcủanó.Đượcthúcđẩybởisựxáctínrằngsựtruyềnbácủanósẽđoànkếtvàmanglạihòabìnhchotoànthểnhânloại,Hồigiáocólúcđãtừnglàmộttôngiáo,mộtsiêuquốcgiađachủngtộcvàmộttrậttựthếgiớimới.

***

CáckhuvựcmàHồigiáođãchinhphục,hoặcnhữngnơinóthốngtrịvàcóngườikhôngtheoHồigiáonhưngvẫntriềucống,đềuđượchiểunhưlàmộtthựcthểchínhtrịduynhất:daral-Islam,“NhàcủaHồigiáo”hayđịahạthòabình.NósẽđượccaitrịbởivươngtriềuHồigiáo,mộtthểchếđượcxácđịnhbởisựkếthừahợpphápquyềnlựcchínhtrịtrầnthếmàĐấngTiêntriđãbancho.Nhữngvùngđấtbênngoàilàdaral-harb,địahạtchiếntranh;nhiệmvụcủaHồigiáolàhợpnhấtcáckhuvựcnàyvàotrậttựthếgiớicủariêngmìnhvàdođómanglạihòabìnhtoàncầu:

Theolýthuyết,daral-Islamởtrongtìnhtrạngchiếntranhvớidaral-harb,vìmụctiêucuốicùngcủaHồigiáolàtoànbộthếgiới.Nếudaral-harbbịHồigiáochinhphục,trậttựchungPaxIslamicasẽthaythếmọitrậttựkhác,vànhữngcộngđồngphiHồigiáohoặcsẽtrởthànhmộtphầncủacộngđồngHồigiáohoặcsẽquyphụcchủquyềncủanónhưlàcộngđồngtôngiáođượcdungnạp,hoặcsẽlàthựcthểtựtrịcócácquanhệhiệpướcvớicộngđồngnày.

Chiếnlượcđểmanglạihệthốngphổquátđósẽđượcgọilàjihad(thánhchiến),mộtnghĩavụbắtbuộcđốivớicáctínđồđểbànhtrướngđứctincủahọthôngquachiếntrận.“Jihad”baohàmchiếntranh,nhưngnókhôngchỉgiớihạntrongmộtchiếnlượcquânsự;thuậtngữnàycònbaohàmnhữngýnghĩakhácvềviệcsửdụngtoànbộsứcmạnhcủamộtngườiđểcứuchuộcvàtruyềnbáthôngđiệpcủaHồigiáo,chẳnghạnnhưđấutranhtinhthầnhoặcchiếncôngvĩđạitônvinhcácnguyêntắccủatôngiáonày.Tùythuộcvàohoàncảnh–vàởnhữngthờiđạivàkhuvựcđadạng,thuậtngữtươngđốinàyhoàntoànkhácnhau–mộttínđồcóthểthựchiệntrọnvẹnjihad“bằngtráitim,lưỡi,đôibàntaycủamình;hoặcbằngthanhkiếm.”

Tấtnhiên,cáctrườnghợpđãthayđổirấtnhiềukểtừkhinhànướcHồigiáothờikỳđầubắtđầubànhtrướngtínngưỡngcủamìnhtheomọihướng,haykhinhànướcnàytrịvìtoànbộcộngđồngcáctínđồnhưmộtchủthểchínhtrịduynhấttrongtìnhtrạngtháchthứctiềmẩn

đốivớiphầncònlạicủathếgiới.TươngtácgiữacácxãhộiHồigiáovàphiHồigiáođãtrảiquanhữnggiaiđoạnthườngchungsốngtốtđẹpcũngnhưnhữngkhoảngthờigianđốikháng.CácmôhìnhthươngmạiđãgắnkếtthếgiớiHồigiáovàphiHồigiáogầnnhauhơn,vàcácsắpxếpngoạigiaođãthườngxuyêndựatrênviệccácquốcgiaHồigiáovàphiHồigiáocộngtácvớinhauhướngtớinhữngmụctiêuquantrọngchung.Tuynhiên,kháiniệmnhịphânvềtrậttựthếgiớinàyvẫnlàhọcthuyếtnhànướcchínhthứcvàđượcđưavàohiếnphápcủaIran;làlờikêu gọi tập hợp của các nhóm thiểu số có vũ trang ở Lebanon, Syria, Iraq, Libya, Yemen,Afghanistan,vàPakistan;vàlàhệtưtưởngcủamộtvàinhómkhủngbốđanghoạtđộngtrêntoànthếgiới,baogồmcảquốcgiaHồigiáotạiIraqvàmiềnCậnĐông(ISIL).

Cáctôngiáokhác–đặcbiệtlàKi-tôgiáo–đãcónhữnggiaiđoạnthậptựchinhriêng,đôikhiđềcaosứmệnhtoàncầucủahọvớisựhăngháikhôngkém,vàviệnđếnnhữngphươngpháptươngtựtrongcôngcuộcchinhphạtvàcảiđạoépbuộc.(CácđấusĩTâyBanNhađãpháhủynhữngnềnvănminhcổđạiởTrungvàNamMỹvàothếkỷ16trongmộttinhthầntươngtựvềkếtcuộcchinhphạtthếgiới.)ĐiềukhácbiệtlàtinhthầnthậptựchinhđãlắngxuốngtrongthếgiớiphươngTâyhoặcmangdángdấpcủanhữngkháiniệmthếtụctỏraítchuyênchế(hoặcítlâudài)hơnsovớimệnhlệnhtôngiáo.Theothờigian,Ki-tôgiáođãtrởthànhmộtkháiniệmtriếthọcvàlịchsử,chứkhôngphảilàmộtnguyêntắchànhđộngcótínhchiếnlượchaytrậttựquốctế.QuátrìnhnàyđượcthuậnlợivìthếgiớiKi-tôgiáocónguồngốctừsựphânbiệtgiữa“nhữnggì thuộcvềCaesar”và“nhữnggì thuộcvềThiênChúa,”chophépmộtsựtiến triểnngẫunhiênhướngvềtínhđanguyên,cácchínhsáchđốingoạidựavàonềntảngthếtụcbêntronghệ thốngquốc tế trêncơsởchủquyềnquốcgia,nhưchúng tađã thấyởhai chươngtrước.Quátrìnhnàycũngđượcnhữnghoàncảnhngẫunhiênthúcđẩy,trongsốđólàsựthiếuhấpdẫntươngđốicủamộtvàikháiniệmthậptựchinhhiệnđạiđượckêugọiđểthaythếsựnhiệttìnhtôngiáo,nhưchủnghĩacộngsảnXô-viếtrasứctuyêntruyềncáchmạngthếgiới,hoặcchủnghĩađếquốcdựatrênchủngtộc.

SựtiếnhóatrongthếgiớiHồigiáophứctạphơnthế.Cácgiaiđoạnnhấtđịnhđãtruyềncảmhứngchonhữnghyvọngvềmộtsựhộitụcácphươngcáchtiếpcận.Mặtkhác,vàonhữngnăm1920gầnđây,mộttuyếnkếthừachínhtrịtrựctiếptừĐấngTiêntriMuhammadvẫnđượcĐếquốcOttomankhẳngđịnhnhưmộtthựctếhànhđộngcủathuậttrịquốcởTrungĐông.KểtừkhiĐếquốcnàysụpđổ,phảnứngởcácnướcHồigiáochủchốtđãbịchiarẽgiữanhữngngườitrướcđâytìmcáchbướcvàotrậttựquốctếđạikếtmớidựatrênchủquyềnquốcgianhưlànhữngthànhviênquantrọng–tôntrọngtriệtđểnhữngniềmtintôngiáođượccảmnhậnsâusắcnhưngtáchchúngkhỏicáccâuhỏicủachínhsáchđốingoại–vớinhữngngườitựcoimìnhthamgiavàomộttrậnchiếnvềviệcthừakếthẩmquyềnphổquáttheocáchgiảithíchnghiêmngặtvềkháiniệmtrậttựthếgiớitrongHồigiáotruyềnthống.

Hơn90nămqua,đạidiệnchonhữngngườiủnghộmỗiquanđiểmnàylàmộtsốnhânvậtnổitiếngcủathờiđại,trongđócócảmộtvàichínhkháchnhìnxatrôngrộngnhấtvànhữngkẻđộctàitôngiáođángsợnhấtcủathếkỷ.Cáccuộcđốiđầugiữahọkhôngchấmdứt;dướimộtsốchínhquyềnTrungĐông,cáctínđồtinvàocáctrậttựphổquátdựatrênchủquyềnquốcgiavàdựatrênđứctincùngtồntại,chodùđôikhigượnggạo.Đốivớinhiềutínđồcủanó,đặcbiệttronggiaiđoạnHồigiáotrỗidậy–hệtưtưởnghiệnđạitìmcáchápđặtthánhkinhcủaHồi

giáonhưlàquantòatrungtâmtrongđờisốngcánhân,chínhtrịvàquốctế–thếgiớiHồigiáovẫnởtrongtìnhtrạngđốiđầukhôngthểtránhđượcvớithếgiớibênngoài.

TronghệthốngHồigiáothờikỳđầu,cáchiệpướckhôngxâmlấnvớicácxãhộiphiHồigiáolàchấpnhậnđược.Theohệthống luậtpháptruyềnthống,nhữnghiệpướcnày lànhữngthỏathuậnthựctếcóthờihạnnhấtđịnh,chophépphíaHồigiáotựbảovệmìnhtrướccácmốiđedọatrongkhitậphợpsứcmạnhvàsựgắnkết.DựatrênmộttiềnlệdonhànướcHồigiáobuổiđầulậprakhibướcvàothờikỳngừnggiaochiếnvớikẻthùmàcuốicùngbịnóchinhphạt,nhữnghiệpướcnàybịgiớihạnvềthờigiancụthể,lênđến10năm,vàcóthểđượcgiahạnkhicầnthiết.Trêntinhthầnđó,trongnhữngthếkỷđầutiêncủalịchsửHồigiáo,“cácphánquyếtpháplýHồigiáoquyđịnhmộthiệpướckhôngthểvôhạnđịnh,vìnósẽngaylậptứcvôhiệukhicáctínđồHồigiáotrởnêncókhảnăngchiếnđấuvớikẻthù.”

Điềumànhữnghiệpướcnàykhônghàmýlàmộthệthốngvĩnhviễn,trongđóquốcgiaHồigiáosẽtươngtáctrêncơsởbìnhđẳngvớicácquốcgiacóchủquyềnkhôngtheoHồigiáo:“Cáccộngđồngdaral-harbđượccoinhưđangtrongmột“trạngtháitựnhiên”vìhọthiếunănglựcpháplýđểthamgiavàomốiquanhệvớiHồigiáotrêncơsởbìnhđẳngvàcóđicólạidokhôngphùhợpvớicáctiêuchuẩnđạođứcvàpháplý.”Vìtheoquanđiểmnày,cácnguyêntắctrongnướccủamộtquốcgiaHồigiáođượcbanhànhlàthiêngliêng,còncácchủthểchínhtrịphiHồigiáolàkhôngchínhdanh;họkhôngbaogiờcóthểđượccácquốcgiaHồigiáochấpnhậnnhưnhữngđốitácthậtsựbìnhđẳng.MộttrậttựthếgiớihòabìnhphụthuộcvàokhảnănghìnhthànhvàmởrộngmộtchủthểHồigiáođơnnhất,chứkhôngdựatrênmộttrạngtháicânbằngcủacácbộphậncạnhtranhlẫnnhau.

Theophiênbảnlýtưởngcủathếgiớiquannày,sựtruyềnbáhòabìnhvàcônglýởHồigiáolàmộtquátrìnhmộtchiềuvàkhôngthểđảongược.Việcmấtcácvùngđấtvốnđãđượcnhậpvàodaral-Islamkhôngbaogiờcóthểđượcchấpnhậnnhưlàmãimãi,vìđiềunàysẽthựcsựphủnhậndisảnvềđứctinphổquát.Quảthực,lịchsửtừngghinhậnlàkhôngcómộtsựnghiệpchínhtrịnàokháclạilantruyềnvớinhữngkếtquảkhônglaychuyểnđượcnhưvậy.Theothờigian,mộtphầncácvùnglãnhthổđạtđượctronggiaiđoạnbànhtrướngcủaHồigiáotrênthựctếthoátkhỏisựkiểmsoátchínhtrịcủaHồigiáo,baogồmTâyBanNha,BồĐàoNha,Sicily,miềnNamItaly,cácnướcvùngBalkans(giờđâygồmnhiềumảnhđấtHồigiáochắpvávàchủyếu là cácvùngđấtChínhThốnggiáo),HyLạp,Armenia,Georgia, Israel,ẤnĐộ,miềnNamnướcNga,vàcácvùngmiềnTâyTrungQuốc.Tuynhiên,đasốđángkểcácvùnglãnhthổbịhợpnhấttronglànsóngbànhtrướngđầutiêncủaHồigiáo,ngàynayvẫnthuộcHồigiáo.

***

Khôngmộtxãhộiđơnlẻnàotừngcóđượcsứcmạnh,khôngmộtlãnhđạonàotừngcóđượcsựkiêncường,vàkhôngmộtđứctinnàotừngcóđượcđộngnăngnhưvậy,đểcóthểbềnbỉápđặtmệnhlệnhcủanótrênkhắpthếgiới.Sựphổquátđãtỏralảngtránhđốivớibấtkỳkẻchinhphạtnào,kểcảHồigiáo.KhiĐếquốcHồigiáothờikỳđầubànhtrướng,nócuốicùngbịchianhỏthànhnhiềutrungtâmquyềnlựckhácnhau.MộtcuộckhủnghoảngvềngườikếvịsaucáichếtcủaMuhammadđãdẫnđếnmộtsựchiarẽgiữacáchệpháiSunnivàShiacủaHồigiáo,mộtsựchiarẽminhđịnhtrongthếgiớiHồigiáođươngthời.Trongbấtkỳsựnghiệpchínhtrị

mớinàocũngluônđầycâuhỏivềquyềnkếvị;nơinhàlãnhđạosánglậpcũngđượccoilà“ẤnkýcủacácĐấngTiêntri,”sứgiảsaucùngcủaThượngđế,khiếncuộctranhcãicólúctrởnênmangtínhchínhtrịvàthầnhọc.SausựquađờicủaMuhammadvàonăm632,mộthộiđồngtrưởnglãobộtộcđãchọnchavợAbuBakrcủaônglàngườikếvị,haycaliph,lànhânvậtcókhảnăngtốtnhấtđểduytrìsựthốngnhấtvàhàihòatrongcộngđồngHồigiáocònnontrẻ.Mộtsốítchorằngvấnđềnàykhôngnênđượcđưavàomộtcuộcbỏphiếumàởđóconngườicóthểsailầm,vàquyềnnăngđónênđượctựđộngtraochoquanhệmáumủgầnnhấtcủaĐấngTiêntri,ngườianhhọAlicủaông–mộttrongnhữngngườiđầutiêncảiđạotheoHồigiáovà làchiếnbinhanhhùngmàMuhammadđãđíchthânlựachọn.

CácphepháinàycuốicùngtựlậpthànhhaihệpháichínhcủaHồigiáo.VớinhữngngườiủnghộAbuBakrvànhữngngườikếvịtrựctiếpcủaông,mốiquanhệcủaMuhammadvớiThượngđếlàduynhấtvàcuốicùng;nhiệmvụchủyếucủavươngtriềuHồigiáonàylàbảotồnnhữnggìMuhammadđãmặckhảivàlậpnên.HọtrởthànhnhữngngườitheohệpháiSunni,viếttắtcủa “nhữngngười theo truyền thốngvà sựđồng thuận.”VớiĐảng củaAli – Shiite-Ali (hayShia)–việcquảnlýxãhộiHồigiáomớinàycũnglàmộtnhiệmvụtâmlinhliênquanđếnmộtyếutốbítruyền.Theoquanđiểmcủahọ,ngườiHồigiáocóthểđượcđưavàomốiquanhệđúngđắnvớisựmặckhảicủaMuhammadchỉkhihọđượchướngdẫntrựctiếpbởinhữngcánhân cónăng khiếu tâm linh và là hậuduệ củaĐấngTiên tri vàAli, “người đượcủy thác”nhữngýnghĩaẩngiấubêntrongcủatôngiáonày.KhiAli,cuốicùnglênnắmquyềnnhưlàvịcaliphthứtư,bịnhữngkẻnổiloạntháchthứcvàbịmộtđámđônggiếthại,nhữngngườitheohệpháiSunnicoinhiệmvụtrungtâmlàlậplạitrậttựtrongHồigiáovàhậuthuẫnphepháicóthểtáilậpsựổnđịnh.NhữngngườiShiacôngkhaichỉtríchnhữngnhàcầmquyềnmớinàynhư lànhữngkẻtiếmquyềnkhôngchínhdanh,và tônvinhnhữngngười tửvìđạođã thiệtmạngkhichốngđối.Nhữngquanđiểmchungnàysẽthịnhhànhtrongnhiềuthếkỷ.

Cácđốithủtranhgiànhđịachínhtrịlàmphứctạpthêmsựkhácbiệtvềgiáolý.Theothờigian,cáckhuvựctáchbiệtẢ-rập,BaTư,ThổNhĩKỳ,vàMôngCổnảysinh,mỗikhuvựcvềmặtlýthuyếttôntrọngcùngmộttrậttựHồigiáotoàncầu,nhưngngàycànghànhxửnhưlànhữngchếđộquânchủđốiđịchvớinhữnglợiíchriêngbiệtvàcáchlýgiảikhácnhauvềđứctincủahọ.Trongmộtsốtrườnghợp,baogồmphầnlớnthờikỳĐếquốcMôngCổ85ởẤnĐộ,nhữnglýgiảinàybaogồmmộtphươngcáchtiếpcậntươngđốiđạikết,thậmchínhấnmạnhsựkhoandungvàhợpnhấtvớicáctôngiáokhác,vàưutiênchínhsáchđốingoạithựcdụngdựatrênnhữngmệnh lệnhgiáophái.Khiđượccác lực lượngtheohệpháiSunnikhẩncầutiếnhànhthánhchiếnchốnglạiIrantheohệpháiShia,ĐếquốcMôngCổẤnĐộdodự,nêulýdotìnhgiaohảotruyềnthốngvàviệcthiếuvắngmộtlýdotuyênchiến.

Cuốicùng,dựánthếgiớicủaHồigiáođãbịmấtđàkhilànsóngbànhtrướngđầutiêncủaHồigiáobịđảongượcởchâuÂu.CáctrậnđánhtạiPoitiersvàToursởPhápvàonăm732đãkếtthúcchuỗinhữngcuộctiếnquânchưatừngbịđánhbạicủacáclựclượngHồigiáoẢ-rậpvàBắcPhi.Trongbốnthếkỷ,phòngthủcủaĐếquốcĐôngLaMãởvùngTiểuÁvàĐôngÂuđãduytrìmộtlằnranhmàphíasauđóphươngTâybắtđầupháttriểnnhữngýtưởnghậuLaMãcủariêngnóvềtrậttựthếgiới.NhữngkháiniệmphươngTâybắtđầuđượcphóngchiếuvàocácvùnglãnhthổdướisựcaitrịcủaHồigiáo,khicácchiếnbinhcủaĐếquốcĐôngLaMãtạm

thờihànhquântrởlạiTrungĐông.CáccuộcThậptựchinh–nhữngcuộcđánhchiếmdocáchộihiệpsĩKi-tôgiáodẫndắttiếnvàoĐấtThánhlịchsửmàHồigiáođãhợpnhấttrongthếkỷ7–giànhlạiJerusalemvàonăm1099vàthiếtlậpởđómộtvươngquốctrụvữngtronggầnhaithếkỷ.Cácreconquista86(táichinhphạt)Ki-tôgiáocủaTâyBanNhađãkếtthúcvớisựsụpđổcủaGranada,thànhtrìHồigiáocuốicùngtrênBánđảonày,vàonăm1492,đẩybiêngiớiphíatâycủaHồigiáotrởlạiBắcPhi.

Vàothếkỷ13,ướcmơvềmộttrậttựtoàncầuxuấthiệntrởlại.MộtđếquốcHồigiáomớidonhững người Thổ Nhĩ Kỳ Ottoman, tín đồ của nhà chinh phạt Osman, mởmang quốc giaAnatoliamộtthờibénhỏcủahọthànhmộtcườngquốcđángsợcókhảnăngtháchthức,vàsaucùngthaythếnhữngtàntíchcuốicùngcủaĐếquốcĐôngLaMã.Họbắtđầuxâydựngmộtđếquốckếvịcácvương triềuHồigiáovĩđạicủanhững thếkỷ trước.Tự tạophongcáchnhưnhữngnhàlãnhđạocủamộtthếgiớiHồigiáothốngnhất,họbànhtrướngtheomọihướngbằngcáccuộcxungđộtnhândanhthánhchiến,đầutiênvàokhuvựcBalkans.Năm1453,họđãchinhphụcConstantinople(Istanbul),kinhđôcủaĐếquốcĐôngLaMã,haibênbờEobiểnBosphorus87;sauđódichuyểnvềphíanamvàphíatâyvàoBánđảoẢ-rập,LưỡngHà,BắcPhi,ĐôngÂu,vàCaucasus,trởthànhcườngquốcchiphốivùngduyênhảiởphíađôngĐịaTrungHải.CũngnhưĐếquốcHồigiáothờikỳđầu,ngườiOttomancoisứmệnhchínhtrịcủahọlàphổquát,duytrì“trậttựcủathếgiới”;cácvịsultantuyênbốmìnhlà“CáibóngcủaThượngđếtrênTráiđất”vàlà“nhàcaitrịtoàncầu,ngườibảovệthếgiới.”

Nhưcáctiềnthâncủanótừmộtnửathiênniênkỷtrước,ĐếquốcOttomantiếpxúcvớicácquốcgiaTâyÂukhinóbànhtrướngvềphíatây.SựkhácbiệtgiữanhữnggìsaunàyđượcthểchếhóanhưlàhệthốngchâuÂuđacực,vớikháiniệmcủangườiOttomanvềmộtđếchếphổquát duy nhất, đã dẫn đến đặc điểm phức tạp trong nhữngmối tương tác của họ. NgườiOttomantừchốichấpnhậncácquốcgiachâuÂulàchínhdanhhaynganghàng.ĐâykhôngchỉđơngiảnlàvấnđềcủagiáolýHồigiáo,nócònphảnánhmộtsựphánxétvềthựctếnhữngmốiquanhệcườngquốc,vìĐếquốcOttomancólãnhthổlớnhơntấtcảcácquốcgiaTâyÂukếthợplại,vàtrongnhiềuthậpkỷcólựclượngquânsựmạnhhơnbấtkỳliênminhnàocóthểcóđược.

Trongbốicảnhnày,cáctàiliệuchínhthứccủaOttomanđặtcácvịvuachâuÂuởmộtthứhạngngoạigiaothấphơnSultan,ngườitrịvìcủaĐếquốcOttoman;tươngđươngvớitểtướng,haythủ tướng của ông ta. Tương tự, người Ottoman cho phép các sứ thần châu Âu cư trú ởConstantinopletrongvịthếcủakẻđixin.Cácthỏathuậnđượcđàmphánvớicácsứthầnnàyđượcdựthảokhôngphảinhưnhữnghiệpướcsongphương,màlànhữngbanphátđặcquyềnđơnphươngvàcóthểbịtùyýhủybỏbởimộtSultancaoquý.

KhingườiOttomanđãđạtđếngiớihạnnănglựcquânsựcủahọ,cảhaibênđôikhithấymìnhbịlôikéovàonhữngliênkếtvìlợithếchiếnthuật.Nhữnglợiíchchiếnlượcvàthươngmạiđôikhilảngtránhgiáolýtôngiáo.

Năm1526,chorằngmìnhbịbaovâybởilựclượngHabsburgởTâyBanNhavềphíanamvàĐếquốcLaMãThần thánhdonhàHabsburg lãnhđạovềphíađông,Phápđãđềxuấtmột liênminhquânsựvớiSultanSuleimanLộnglẫycủaĐếquốcOttoman.Đâylàkháiniệmchiếnlược

tươngtựđãkhiếnnướcPhápThiênChúagiáo100nămsauliênkếtvớingườiTinLànhtrongcuộcChiếntranhBamươinăm.XemsứcmạnhnhàHabsburgnhưlàtrởngạichínhchothamvọngOttomanởĐôngÂu,Suleimanthiệnýphảnhồilại,dùôngcoiVuaFrancisIcủaPhápnhưlàmộtđốitáccấpdướikhôngthểnhầmlẫn.Ôngkhôngđồngývớimộtliênminhmàtrongđóngụýmộtsựbìnhđẳngvềphẩmtrật;thayvàođó,ôngbanphátsựhỗtrợcủamìnhnhưmộthànhđộngđơnphươngtừtrênxuống:

Ta–SultancủacácSultan,vuacủacácvua,ngườibanphátvươngmiệnchocácquốcvươngtrênmặtđất,cáibóngcủaThượngđếtrênTráiĐất,SultanvàchúatểtốicaocủaBiểnTrắngvàBiểnĐen,củaRumeliavàAnatolia,củaKaramania...GửitớingươilàFrancis,vuacủađấtPháp.

NgươiđãgửiđếnPortecủata,nơiẩnnáucủacácvịvua,mộtláthư...trongđóyêucầuviệntrợvàquâncứuviệnđểgiảicứungươi...Hãycanđảm,vàđừnglosợ.Nhữngngườitiềnnhiệmvinhquangvàtổtiênlừnglẫycủachúngta(CầuchoThượngđếchiếusángtrênmộcủahọ!)chưabaogiờngừnggâychiếnđểđẩyluivàchinhphụcnhữngvùngđấtcủakẻthù.Chúngtađãtheobướcchânhọ,vàlúcnàocũngchinhphụcđượcnhữngtỉnhvàthànhtrìkhótiếpcận,phòngthủvữngchắc.Ngàylẫnđêm,ngựacủachúngtaluônđượcđóngyên,kiếmsẵnsàngtrongvỏ.

Mộthợptácquânsựcùnghànhđộngđãxuấthiện,baogồmcáchoạtđộnghảiquânchungOttoman-PhápchốnglạiTâyBanNhavàBánđảoItaly.Theonhữngluậtchơitươngtự,triềuđìnhHabsburgbỏquangườiOttomanđểmờigọimộtliênminhvớiTriềuđạiSafavid88theohệpháiShiaởBaTư.Ítnhấttrongmộtthờigian,hoàncảnhđịachínhtrịđãbắtbuộcphảigạtýthứchệsangmộtbên.

ĐếquốcOttoman:conbệnhcủachâuÂu

NhữngcuộctấncôngcủaĐếquốcOttomanvàotrậttựÂuchâulạitiếptục,đángkểnhấttrongđólàcuộctấncôngthànhViennavàonăm1683.CuộcbaovâythànhViennanămđódùbịđộiquânchâuÂudoHoàngtửEugènexứSavoy lãnhđạophávỡ,nhưngđãđánhdấuđỉnhcaocôngcuộcbànhtrướngcủaĐếquốcOttoman.

Vàocuốithếkỷ18vàtrongsuốtthếkỷ19,vớiđộnglượngngàycàngtăng,cácquốcgiachâuÂubắtđầuđảongượcquátrìnhnày.ĐếquốcOttomanđãdầntrởnênxơcứngkhicácphepháitôngiáochínhthốngtrongtriềuđìnhchốnglạihiệnđạihóa.Ngagâysứcépchốnglạiđếquốcnàytừphươngbắc,hànhquânvềhướngBiểnĐenvàtiếnvàoCaucasus.NgavàÁotiếnvàokhuvựcBalkanstừphíađôngvàphíatây,trongkhiPhápvàAnhtranhgiànhảnhhưởngởAiCập–viênngọcquýcủaĐếquốcOttoman–màtrongthếkỷ19đãgiànhđượcởmứcđộnhấtđịnhquyềntựchủquốcgia.

Bịchấnđộngbởinhữngrốiloạnnộibộ,ĐếquốcOttomanbịcáccườngquốcTâyphươngcoilà“ConbệnhcủachâuÂu.”SốphậnnhữngvùngđấtrộnglớnmàđếquốcnàynắmgiữởkhuvựcBalkansvàTrungĐông,trongđólàcáccộngđồngKi-tôgiáoquantrọngcónhữngliênkếtlịchsửvớiphươngTây,đãtrởthành“CâuhỏiphươngĐông,”vàtronghầuhếtthếkỷ19,cáccườngquốcchâuÂulớnđãcốgắngphânchiacácthuộcđịacủaĐếquốcOttomanmàkhônglàmxáotrộnsựcânbằngquyềnlựccủachâuÂu.Vềphầnmình,ngườiOttomancósựxoayxởcủakẻyếukhicốgắngthaotúngcáclựclượngđốiđịchnhauđểđạtđượcsựtốiđatrongtựdohành

động.

Theocáchnày,vàocuốithếkỷ19,ĐếquốcOttomanbướcvàocânbằngquyềnlựcởchâuÂunhưlàmộtthànhviêntạmthờicủatrậttựquốctếtheoHòaướcWestphalia,nhưngvớitưcáchmột cườngquốcđang thoái tràokhônghoàn toànnắmquyềnkiểmsoát sốphận củamình–một“sứcnặng”đượctínhđếntrongviệcthiết lậptrạngtháicânbằngcủachâuÂu,nhưng lạikhôngphải làmộtđối tácđầyđủtrongviệc thiếtkếranó.AnhsửdụngĐếquốcOttomanđểchặnđàtiếnquâncủaNgavềphíacáceobiển;ÁoliênminhkhithìvớiNga,lúclạivớiOttomanđểgiảiquyếtcácvấnđềBalkans.

ThếchiếnIđãchấmdứtsựthaotúngthậntrọngnày.LiênminhvớiĐức,ngườiOttomanbướcvàocuộcchiếnvớinhữnglýlẽđượcrútratừcảhaihệthốngquốctế–HòaướcWestphaliavàHồigiáo.VịSultancáobuộcNgaviphạmvịthế“trunglậpvũtrang”củađếquốcnàykhitiếnhànhmột“cuộctấncôngphilý,tráivớiluậtphápquốctế,”vàcamkếtsẽ“táivũtrangđểbảovệnhữnglợiíchhợpphápcủachúngtôi”(mộtlýdotuyênchiếnkiểuHòaướcWestphaliađiểnhình).Đồngthời,chứcsắctôngiáoOttomancaonhấtnàytuyênbố“thánhchiến,”cáobuộcNga,Pháp,vàAnhvề“nhữngcuộctấncôngchốnglạivươngtriềuHồigiáovìmụcđíchtiêudiệtHồigiáo,”vàcôngbốmộtsứmệnhtôngiáocho“nhữngngườitheoĐấngTiêntriMuhammadởtấtcảcácnước”(baogồmcảnhữngnơidướisựquảnlýcủaAnh,Pháp,hayNga)phải“đẩynhanhsinhmạngvàcủacảicủamìnhtớiDjat [jihad]”nếukhôngsẽphảiđốimặtvới “cơnthịnhnộcủaThượngđế.”

Thánhchiếnđôikhihướngnhữngsứcmạnhvốncótớinhữngnỗlựclớnhơn;tuynhiên,bấtkỳlúcnàonócũngcóthểbịtiêudiệtnếucoithườngnhữngthựctếchiếnlượchaychínhtrị.Độnglựccủathờiđạilàbảnsắcdântộcvàlợiíchquốcgia,chứkhôngphảithánhchiếntoàncầu.NgườiHồigiáoởAnhphớtlờlờikêugọithánhchiến;cácnhàlãnhđạoHồigiáochủchốtởẤnĐộthuộcAnhthayvìthánhchiếnthìtậptrungvàocáchoạtđộngcủaphongtràođòiđộclập,thườngđạikếttrongbảnchấtvàtrongquanhệđốitácvớiđồngbàotheoHindugiáo.ỞBánđảoẢ-rập,nhữngkhátvọngquốcgia–vốnbàiOttoman–đượcđánhthức.NhữnghyvọngcủangườiĐứcvềsựủnghộcủatoànthếgiớiHồigiáotrongchiếntranhtỏra làmộtđiềuhãohuyền. Năm 1918, sau khi chiến tranh kết thúc, những lãnh thổ trước đây của Đế quốcOttomanbịlôikéovàohệthốngquốctếtheoHòaướcWestphaliabằngmộtloạtcáccơchếápđặt.

HệthốngtheoHòaướcWestphaliavàthếgiớiHồigiáo

ĐượckývớitàntíchcủaĐếquốcOttomansauThếchiếnI,HòaướcSèvres89năm1920mộtlầnnữacoiTrungĐônglàvùngđấtchắpvácủacácquốcgia,mộtkháiniệmmàtrướcđâychưahềxuấthiệntrongtừvựngchínhtrịcủakhuvựcnày.Mộtsốquốcgia,nhưAiCậpvàIranphiẢ-rập,đãcónhữngkinhnghiệmlịchsửtrướcđónhưlàđếquốcvàthựcthểvănhóa.Nhữngquốcgiakhácđượcphátminhnhưlà“ủytrị”củaAnhhoặcPháp,mộtcáchnóinhằmcheđậychủnghĩathựcdânhaymộtnỗlựcgiatrưởng,ngụýnhữngnướcnàycònnontrẻnêncầnsựgiámhộ.HiệpđịnhSykes-Picotnăm1916(đượcđặttheotêncácnhàđàmpháncủaAnhvàPháp)đãchiaTrungĐôngthànhnhữngvùngảnhhưởngtrênthựctế.Hệthốngủytrị,nhưđượcHộiQuốcLiênthôngqua,đãlàmchosựphânchianàycóhiệulực:SyriavàLebanonđượcgiaocho

Pháp; Lưỡng Hà, sau này là Iraq, được đặt dưới sự ảnh hưởng của Anh; Palestine vàTransjordantrởthành“Palestineủytrị”củaAnh,trảidàitừbờbiểnĐịaTrungHảitớiIraq.Mỗithựcthểnàychứađựngnhiềunhómsắctộcvàdântộckhácnhau,mộtsốtrongđótừngcólịchsửxungđộtvớinhau.Điềunàychophépcáccườngquốcủytrịtrịvìmộtphầnbằngcáchthaotúngnhữngcăngthẳng,trongtiếntrìnhsắpđặtnềntảngchocáccuộcchiếntranhvànộichiếnsaunày.

VớisựlưutâmtớiChủnghĩaPhụcquốcDoTháiđangđâmchồi(phongtràodântộcchủnghĩaDoTháinhằmthiết lậpmộtquốcgia trongVùngđất Israel,mộtphongtràođãcó từ trướcchiếntranhnhưngtrởnênlớnmạnhkhichiếntranhnổra),TuyênbốBalfournăm1917củachínhquyềnAnh–mộtbứcthưtừBộtrưởngNgoạigiaocủaAnhtớiHuântướcRothschild–thông báo rằng nước này ủng hộ “việc thành lậpở Palestinemột quốc gia quê hương củangườiDoThái”trongkhiđưarasựđảmbảorằng“aicũnghiểurõlàkhônggìsẽđượcthựchiệnmàcóthểphươnghạiđếncácquyềndânsựvàtôngiáocủacáccộngđồngphiDoTháiđangtồntại.”AnhcònlàmphứctạpthêmsựmơhồcủatuyênbốnàykhidườngnhưhứahẹncùnglãnhthổđóchoSharif90củaMecca.

Nhữngsựtáisắpxếpchínhthứcvềquyềnlựcnàythúcđẩynhữngbiếnđộnglớn.Năm1924,cácnhàlãnhđạothếtục-dântộccủaCộnghòaThổNhĩKỳmớiđượctuyênbốthànhlậpđãbãibỏthểchếchủyếucủasựhợpnhấttoànHồigiáo(caliphate)vàtuyênbốmộtnhànướcthếtục.Kểtừđó,thếgiớiHồigiáobịmắckẹtgiữatrậttựquốctếtheoHòaướcWestphaliacủaphechiếnthắngvàkháiniệmgiờđâykhôngthểhiệnthựchóađượccủadaral-Islam.Vớikinhnghiệmítỏi,cácxãhộiTrungĐôngbắtđầuđịnhnghĩalạibảnthânnhưnhữngquốcgiahiệnđại,trongphạmvibiêngiớimàphầnlớnkhôngcónguồngốclịchsử.

SựxuấthiệncủanhànướcthếtụcphongcáchchâuÂunàychưatừngcótiềnlệtronglịchsửẢ-rập.PhảnứngđầutiêncủangườiẢ-rậplàđiềuchỉnhnhữngkháiniệmvềchủquyềnvàvịthếquốcgiađộc lậptheomụcđíchcủariêngmình.Nhữngtầng lớptinhhoavềthươngmạivàchínhtrịđãđượchìnhthànhtừlâubắtđầuhoạtđộngtrongkhuônkhổtrậttựtheoHòaướcWestphaliavàmộtnềnkinhtếtoàncầu;nhữnggìhọyêucầulàquyềncủadântộchọđượcthamgianhưnhữngthànhviênbìnhđẳng.Tuyênbốchungcủahọlàsựđộclậpđíchthựcđốivớicáctổchứcchínhtrịđãđượcthiếtlậptừtrước,ngaycảnhữngtổchứcmớiđượcxâydựng,chứkhôngphảimộtsựlậtđổcủatrậttựtheoHòaướcWestphalia.Mộtxuhướngthếtụchóađãđạtđượcđộng lượngtrongviệctheođuổicácmụctiêunày,nhưngnóđãkhông lênđếnđỉnhđiểmthànhmộttrậttựđanguyênnhưởchâuÂu.

Haixuhướngđốilậpxuấthiện.Phongtrào“LiênminhcácquốcgiaẢ-rập”chấpnhậntiềnđềcủamộthệthốngdựatrênnềntảngchủquyềnquốcgia.NhưngquốcgiamàhọtheođuổilàmộtquốcgiaẢ-rậpthốngnhất,mộtchủthểdântộc,ngônngữ,vàvănhóaduynhất.Ngượclại,phong trào “Hồigiáomang tínhchính trị”nhấnmạnhviệcdựa trên tôngiáochungnhư làphươngtiệntốtnhấtchomộtbảnsắcẢ-rậphiệnđại.NhữngngườitheoHồigiáo–trongđótổchứcHuynhđệHồigiáo91giờđâylàbiểuhiệnquenthuộcnhất–thườngđượcsànglọctừcácthànhviêncóhọcvấncaocủatầnglớptrunglưumới.NhiềungườicoiHồigiáonhưlàmộtcáchđểthamgiavàothờikỳhậuchiếnmàkhôngcầnphảitừbỏcácgiátrịcủahọ,đểđượchiệnđạimàkhôngcầnphảitrởthànhphươngTây.

ChotớiThếchiếnII,cáccườngquốcchâuÂuvẫnđủmạnhđểduytrìtrậttựkhuvựcmàhọđãthiếtkếchoTrungĐôngsaunhữnghậuquảcủaThếchiếnI.Sauđó,khảnăngcủacáccườngquốcchâuÂutrongviệckiểmsoátquầnchúngngàycàngbấtổnđãkhôngcòn.Mỹnổilênnhưảnhhưởngchínhtừbênngoài.Trongnhữngnăm1950và1960,cácchínhphủphầnnàophongkiếnvàquânchủởAiCập,Iraq,Syria,Yemen,vàLibyabịcácnhàlãnhđạoquânsựcủahọ,nhữngngườimuốnthiếtlậpchínhquyềnthếtục,lậtđổ.

Nhữngnhàcaitrịmới,thườngđượclựachọntừcácbộphậnquầnchúngtừtrướcđếnnaybịloạikhỏiquátrìnhchínhtrị,tiếnhànhthuhútquầnchúngủnghộbằngnhữnglờikêugọidântộcchủnghĩa.Vănhóachínhtrịtheochủnghĩadântúy,mặcdùkhônghềdânchủ,bắtđầuănsâubámrễtrongkhuvực:GamalAbdelNasser,nhàlãnhđạochủnghĩadântúyđầylôicuốncủaAiCậpgiaiđoạn1954-1970,vàngườikếnhiệmônglàAnwaral-Sadat,từlailịchtỉnhlẻđãvươnlênnắmquyền.ỞIraq,SaddamHussein,vớinguồngốckhiêmtốntươngtự,thihànhmộtphiênbảnquảnlýquânsựthếtụccòncựcđoanhơn:caitrịbằngsựhămdọavàhànhđộngtànbạotừđầunhữngnăm1970(banđầulàngườithiênvềbạolựcchínhtrịtrênthựctế,sauđólàTổngthốngbắtđầutừnăm1979)đếnnăm2003,ôngtađãtìmcáchgieorắcsựkinhhoàngtộtđộtrongkhuvựcvớisựhiếuchiếncủamình.CảHusseinvàđồngminhýthứchệcủaôngta,Hafezal-AssadranhmãnhvàtànnhẫncủaSyria,thừanhậnchủnghĩadântộctoànẢ-rậpđểtừđóthừanhậngiáopháithiểusốcủamìnhcóquyềncaitrịđôngđảoquầnchúng(trớtrêuthay,thườngởhướngđốilập–vớingườitheohệpháiSunnicaitrịngườitheohệpháiShiachiếmđasốởIraq,vàngườithuộcchiAlawitegầnnhưtheohệpháiShiacaitrịngườitheohệpháiSunnichiếmđasốởSyria).MộtcảmgiácvềvậnmệnhquốcgiachungđãhìnhthànhnhưlàsựthaythếchotầmnhìnHồigiáo.

NhưngdisảnHồigiáonhanhchóngtựtáikhẳngđịnh.CácnhómHồigiáokếthợpgiữasựphêphánviệccóquánhiềunhữngnhàlãnhđạothếtụcvàlạicònbịthấtbại,vớinhữnglýlẽdựatrênkinhthánhvềsựcầnthiếtcómộtsựcaitrịđượcsựsoidẫnthiênthượng,ủnghộviệcthànhlậpmộtnềnchínhtrịthầnquyềntoànHồigiáothaythếcácquốcgiahiệntại.HọphỉbángcảphươngTâycũngnhưLiênXô;nhiềukẻyểmtrợchoquanđiểmcủamìnhbằngnhữnghànhđộngkhủngbốđầy tính cơhội.Nhữngnhà cai trị quân sựphảnứng gay gắt, đàn ápphongtràochínhtrịHồigiáo,buộctộipháhoạisựđoànkếtdântộcvàtiếntrìnhhiệnđạihóa.

Theolýlẽngàynay,thờiđạinàylàkhônglýtưởnghóa.Cácchínhphủquânđội,quânchủ,vàđộctàikhácởTrungĐôngcoibấtđồngchínhkiếnnhưsựnổiloạn,đểlạiítkhônggianchosựpháttriểncủaxãhộidânsựhayvănhóađanguyên,mộtkhiếmkhuyếtsẽámảnhkhuvựcnàykhibướcvàothếkỷ21.Tuynhiên,trongbốicảnhchủnghĩadântộcchuyênchế,mộtquátrìnhđiềuchỉnhtạmthờivớitrậttựquốctếhiệnđạiđanghìnhthành.MộtsốnhàcaitrịthamvọnghơnnhưNasservàSaddamHusseinđãcốgắngmởrộnglãnhthổcủahọ,hoặcbằngvũlựchoặcthôngquanhữnglờikêugọimịdânvềmộtẢ-rậpthốngnhất.LiênminhngắnngủigiữaAiCậpvàSyriatrongbanăm1958-1961phảnánhmộtnỗlựcnhưvậy.Nhưngnhữngnỗlựcnàyđãthấtbại,vìcácquốcgiaẢ-rậpđangtrởnênbảovệquámứcdisảntổtiêncủamìnhnênkhôngthểnhậnchìmnóvàomộtdựánhợpnhấtchínhtrịrộnglớnhơn.Vìvậy,cơsởchungcuốicùngcủachínhsáchđốivớicácnhàcaitrịquânsựlàquốcgiavàchủnghĩadântộc,màphầnlớntiếpgiápvớicácbiêngiớiđãđượcthiếtlập.

Trongbốicảnhnày,họtìmcáchkhaithácsựđốiđịchcủacáccườngquốcChiếntranhLạnhđểtăngcườngảnhhưởngcủamình.Từcuốinhữngnăm1950đếnđầunhữngnăm1970,LiênXôlàphươngtiệnđểhọgâyáplựcvớiMỹ.NướcnàytrởthànhnhàcungcấpvũkhívàủnghộngoạigiaochínhchocácquốcgiaẢ-rậpdântộcchủnghĩa,đếnlượtmìnhcácquốcgianàythườngủnghộcácmụctiêuquốctếcủaLiênXô.Cácnhàđộctàiquânsựtựnhậnlàcólòngtrungthànhchungchungvới“chủnghĩaxãhộiẢ-rập”vàngưỡngmộmôhìnhkinhtếcủaLiênXô,nhưngtronghầuhếttrườnghợp,nềnkinhtếvẫnduytrìtruyềnthốnggiatrưởngvàtậptrungvàocácngànhcôngnghiệpđơnlẻdonhữngnhàkỹtrịđiềuhành.Nhưcácchếđộquanniệm,độnglựcquantrọnghơnlàlợiíchquốcgia,chứkhôngphảiýthứchệchínhtrịhaytôngiáo.

Vềtổngthể,cácmốiquanhệthờikỳChiếntranhLạnhgiữathếgiớiHồigiáovàphiHồigiáođitheophươngcáchtiếpcậncơbảncủaHòaướcWestphaliadựatrênsựcânbằngquyềnlực.AiCập,Syria,Algeria,vàIraqnóichungủnghộcácchínhsáchcủaLiênXôvàtheosựhướngđạocủaLiênXô.Jordan,Ả-rậpSaudi,Iran,vàMoroccothânthiệnvớiMỹvàdựavàosựyểmtrợcủaMỹđốivớianninhcủahọ.NgoạitrừẢ-rậpSaudi,tấtcảcácquốcgianàydocácnhànướcthếtụcquảnlý,dùmộtsốdựatrênnhữnghìnhthứcquânchủtruyềnthốngnhuốmmàutôngiáođểcóđượctínhchínhdanhchínhtrị,vềbềngoàitheonguyêntắcquảnlýnhànướcdựatrênlợiíchquốcgia.Sựphânbiệtcănbảnlàởchỗcácnướcnhậnthấylợiíchcủahọđạtđượcbằngcáchliênkếtvớimộtsiêucườngnhấtđịnh.

Tronggiaiđoạn1973-1974,sựliênkếtnàyđãthayđổi.TinrằngLiênXôchỉcóthểcungcấpvũkhíchứkhôngphảimột tiếnbộngoạigiaođể tiến tớiviệcgiành lạiBánđảoSinaikhỏi sựchiếmđóngcủaIsrael(IsraelđãchiếmBánđảonàytrongcuộcChiếntranhSáungày92năm1967),TổngthốngAiCậpAnwaral-Sadatđãđổiphe.Từđótrởđi,AiCậphoạtđộngnhưlàmộtđồngminhcủaMỹtrênthựctế;anninhcủanướcnàydựavàovũkhícủaMỹ,chứkhôngphảicủaLiênXô.SyriavàAlgeriachuyểnđếnvịtrígiữkhoảngcáchxanhưnhaugiữahaiphetrongChiếntranhLạnh.VaitròcủaLiênXôtrongkhuvựcđãsuygiảmnghiêmtrọng.

MộtvấnđềýthứchệthốngnhấtquanđiểmcủacảthếgiớiẢ-rậplàsựxuấthiệncủaIsraelnhưmộtnướccóchủquyềnvàlàmảnhđấtquêhươngcủanhữngngườiDoTháiđượcquốctếcôngnhận.SựphảnđốicủathếgiớiẢ-rậpđốivớiviễncảnhđóđãdẫnđếnbốncuộcchiếntranhtrongcácnăm1948,1956,1967,và1973.Trongmỗicuộcchiếnnày,vũkhícủa Israelđềuthắngthế.

Trênthựctế,sựchuyểnđổidựatrênlợi-ích-quốc-giacủaSadatsangquỹđạochốngLiênXôđãmởramộtthờikỳngoạigiaocăngthẳngdẫnđếnhaithỏathuậnkhôngcanthiệpgiữaAiCậpvàIsraelvàmộtthỏathuậnhòabìnhvớiIsraelvàonăm1979.AiCậpbịtrụcxuấtkhỏiLiênđoànẢ-rập.Sadatbịphỉbángvàcuốicùngbịámsát.Tuynhiên,nhữnghànhđộngdũngcảmcủaôngđượcnhiềungườinoitheokhisẵnsàngtìmsựđiềuchỉnhtươngtựvớinhànướcDoThái.Năm1974,SyriavàIsraelkýkếtmộtthỏathuậnkhôngcanthiệpđểxácđịnhvàbảovệcáctiềntuyếnquânsựgiữahainước.Sựsắpđặtnàyđãđượcduytrìtrongbốnthậpkỷ,điquacáccuộcchiếntranhvàkhủngbố,vàthậmchícảtrongsựhỗnloạncủacuộcnộichiếnSyria.JordanvàIsraelthihànhsựkiềmchếlẫnnhau,cuốicùnglênđếnđỉnhđiểmlàmộtthỏathuậnhòabình.Trênbìnhdiệnquốctế,cácchếđộđộctàichuyênchếcủaSyriavàIraqvẫntiếptục

ngảvềphíaLiênXô,nhưngtrongtừngtrườnghợpvẫnđểngỏchoviệcủnghộcácchínhsáchkhác.Đếncuốinhữngnăm1970,cáccuộckhủnghoảngTrungĐôngbắtđầucóvẻngàycànggiốngcáccuộckhủnghoảngBalkansvàothếkỷ19,cácquốcgiahạnghaithaotúngsựđốiđịchgiữacáccườngquốcthốngtrịnhândanhcácmụctiêuquốcgiariêngcủahọ.

Tuynhiên,liênkếtngoạigiaovớiMỹcuốicùngkhôngthểgiảiquyếtđượcvấnđềnangiảimàcácchếđộđộctàiquânsựdântộcchủnghĩaphảiđốimặt.LiênkếtvớiLiênXôđãkhôngthúcđẩycácmụctiêuchínhtrị,liênkếtvớiMỹđãkhôngxoadịunhữngtháchthứcxãhội.NhữngchếđộđộctàinàyđãgiànhđượcsựđộclậpđángkểtừsựcaitrịthựcdânvàcókhảnăngthaotúnggiữacáctrungtâmquyềnlựcchínhcủaChiếntranhLạnh.Nhưngtiếnbộkinhtếcủahọđãquáchậmchạp,vàsựtiếpcậnđốivớicáclợiíchcủanórấtkhôngđồngđềuđểcóthểđápứngtốtnhucầucủangườidân,trongnhiềutrườnghợpvấnđềcòntrầmtrọnghơnkhimàsựthịnhvượngtừnguồntàinguyênnănglượnglàmchongânsáchquốcgiagầnnhưphụthuộchoàntoànvàodầulửa,vàmộtvănhóakinhtếkhôngthuậnlợiđốivớiđổimớisángtạovàđadạnghóa.Hơntấtcả,kếtthúcđộtngộtcủaChiếntranhLạnhlàmsuyyếuvịthếmặccảcủanhữngquốcgianàyvàkhiếnhọtrởnênkhôngcầnthiếtvềmặtchínhtrị.Họđãkhônghọcđượccáchđểhuyđộngquầnchúng,vàtrongtrườnghợpnếukhôngcómộtkẻthùngoạibanghaykhủnghoảngquốctếthìphảingàycàngcoimụctiêucủanhànướckhôngphảilàchínhnómàlànghĩavụcảithiệnđờisốngcủaquầnchúng.

Kếtquảlà,nhữngtầnglớptinhhoathấymìnhcónghĩavụđấutranhvớinhữngbấtmãntrongnướcnhưlànsóngthủytriềutràodângđangtháchthứctínhchínhdanhcủahọ.NhữngnhómcựcđoanhứahẹnthaythếhệthốnghiệntạiởTrungĐôngbằngmộttrậttựTrungĐôngdựatrêntôngiáophảnánhhaicáchtiếpcậnphổquátkhácbiệtvềtrậttựthếgiới:phiênbảndòngSunnitheocáchcủatổchứcHuynhđệHồigiáocóphạmvihoạtđộngrộnglớntrongkhuvựcđượcthànhlậpnăm1928,Hamas93–phongtràocấptiếnđãnắmquyềnởGazanăm2007,vàphongtràokhủngbốtoàncầual-Qaeda;phiênbảndòngShiaquacuộccáchmạngKhomeinivànhánhcủanó, tổ chứcHezbollah94 “nhànước trongnhànước” củangười Lebanon.Tuyxungđộtbạolựcvớinhau,cáctổchứcnàylạithốngnhấttrongcamkếtvềviệcphábỏtrậttựkhuvựchiệntạivàxâydựnglạinónhưmộthệthốngđượcsựsoidẫnthiênthượng.

Hồigiáo:thủytriềucáchmạng–hailýgiảitriếthọc95

Mùaxuânnăm1947,Hassanal-Banna–mộtthợđồnghồ,thầygiáo,vànhàhoạtđộngtôngiáotựhọc, đọc sâubiết rộngngườiAi Cập – gửimột bài phêbình các thể chếAi Cập tớiVuaFaroukcủaAiCậpdướitiêuđề“HướngtớiÁnhsáng.”BàiviếtđềxuấtvềmộtsựthaythếcủaHồigiáođốivớiquốcgiathếtụcnày.Bằngnhữngngôntừlịchsựcóhọcvàmangtínhbaoquát,al-BannavạchranhữngnguyêntắcvànguyệnvọngcủaXãhộiAiCậpcủaHuynhđệHồigiáo(thườngđượcbiếtđếnnhưlàtổchứcHuynhđệHồigiáo),tổchứcđượcôngthànhlậpvàonăm1928đểchốnglạinhữnggìôngcholàtácđộngsuyđồicủaảnhhưởngngoạibangvàcáchsốngthếtục.

TừnhữngngàyđầuthànhlậpnhưmộttậphợpkhôngchínhthứccủanhữngngườiHồigiáomộđạobịđánhđuổibởisựthốngtrịcủaAnhởKhuvựcKênhđàoSuezcủaAiCập,tổchứcHuynhđệcủaal-Bannađãpháttriểnthànhmộtmạnglướihoạtđộngxãhộivàchínhtrịtoànquốc,

vớihàngchụcngànthànhviênvàchinhánhởmọithànhphốcủaAiCập,cùngmộtmạnglướituyêntruyềnmạnhnhằmtruyềnbánhữngbìnhluậncủaôngvềcácsựkiệnhiệntại.TổchứcnàyđãgiànhđượcsựtôntrọngtrongkhuvựckhinóhỗtrợcuộcnổidậychốngAnhnhưngthấtbạigiaiđoạn1937-1939,cuộcCáchmạngẢ-rậpchốngChủnghĩaPhụcquốcDoTháiởPalestineủytrịcủaAnh.TổchứcnàycũngđãbịchínhquyềnAiCậpđặtvàotầmkiểmsoát.

BịcấmthamgiatrựctiếpvàochínhtrịAiCậpnhưngvẫnlàmộttrongnhữngnhânvậtchínhtrịcó ảnhhưởngnhấtởAi Cập, al-Banna giờđây tìm cách chứngminh tầmnhìn của tổ chứcHuynhđệHồigiáobằngmộttuyênbốcôngkhaigửiđếnquốcvươngAiCập.ThanthởrằngAiCậpvàkhuvựcđãtrởthànhconmồitrướcsựthốngtrịcủangoạibangvàsựmụcnátđạođứctừbêntrong,ôngtuyênbốthờiđiểmchomộtsựđổimớiđãđến.

Al-Bannakhẳngđịnh,phươngTây“từngsángchói,rựcrỡnhờưuthếcủalýtưởngkhoahọctrongmộtthờigiandài…giờđangsuyđồivàsuytàn.Nềnmóngcủanóđangđổnát,cácthểchếvànguyêntắchướngdẫncủanóđangđổvỡ.”CáccườngquốcphươngTâyđãmấtquyềnkiểmsoáttrậttựthếgiớiriêngcủahọ:“Cácđạihộicủahọthấtbại,cáchiệpướccủahọbịphávỡ,vàcácgiaoướccủahọbịxéthànhtừngmảnh.”HộiQuốcLiên,dựđịnhđểgiữhòabình,là“mộtảotưởng.”Mặcdùkhôngsửdụngnhữngthuậtngữnày,nhưngal-BannalậpluậnrằngtrậttựthếgiớitheoHòaướcWestphaliađãmấtcảtínhchínhdanhlẫnquyềnlựccủanó.VàôngtuyênbốrõràngrằngcơhộiđểtạoramộttrậttựthếgiớimớidựatrênnềntảngHồigiáođãđến.“CáchthứccủaHồigiáođãđượcthửnghiệmtừtrước,”ông lập luận,và“lịchsửđãchứngminhtínhđúngđắncủanó.”Nếumộtxãhộitựcốnghiếnchomộttiếntrình“trọnvẹnvàtoàndiện”nhằmkhôiphụccácnguyêntắcbanđầucủaHồigiáovàxâydựngtrậttựxãhộimàKinhQuranmiêutảlà“quốcgiaHồigiáotrongtổngthể”–nghĩalàtấtcảngườiHồigiáotrêntoàncầu–“sẽủnghộchúngta”;“sựthốngnhấtẢ-rập”vàcuốicùnglà“sựthốngnhấttoànHồigiáo”sẽđến.

MộttrậttựthếgiớiHồigiáođượckhôiphụcliênquanđếnhệthốngquốctếhiệnđạisẽđượcxâydựngquanhcácquốcgianhưthếnào?Al-Bannalậpluận,mộtngườiHồigiáođíchthựccólòngtrungthànhhướngtớinhiềulĩnhvựcđanxennhau,màtrênđỉnhcủachúnglàmộthệthốngHồigiáo thốngnhất có tầmảnhhưởngcuối cùngsẽbao trùm toànbộ thếgiới.Quêhươngcủaôngđầutiênlàmột“đấtnướccụthể,”“sauđómởrộngđếncácnướcHồigiáokhác,vìtấtcảđềulàmộttổquốcvànơiởchonhữngngườiHồigiáo”;sauđótiếntớimột“ĐếquốcHồigiáo”dựatrênmôhìnhdocácbậctiềnbốimộđạodựnglên,vì“ngườiHồigiáosẽđượchỏitrướcmặtThượngđế”nhữnggìanhtađãlàm“đểkhôiphụclạiđếquốcnày.”

Vòngtròncuốicùng làtoàncầu:“Sauđó, tổquốccủangườiHồigiáomởmangtớikhibaotrùmtoànbộthếgiới.AnhkhôngnghethấynhữnglờicủaThượngđế(ChânphướcvàToànnăng!)sao:‘ChiếnđấuchođếnkhikhôngcònsựđànápvàsựtônthờđượcdângđếnThượngđế’?”

Nơinàocóthể,nơiđócuộcchiếnnàysẽđượcthựchiệntừngbướcvàtronghòabình.ĐốivớinhữngngườiphiHồigiáo,miễnlàhọkhôngphảnđốiphongtràonàyvàcósựtôntrọngthíchđángdànhchonó,tổchứcHuynhđệHồigiáothờigianđầukhuyênnên“bảovệ,”“ônhòavàcôngbằngsâuxa.”Nhữngngườinướcngoàiđượcđốixửvớisự“anlạcvàcảmthông,miễnlà

họcưxửvớisựthẳngthắnvàchânthành.”Dođó,chỉlà“sựtưởngtượngthuầntúy”khichorằngviệcthựchiện“cácthểchếHồigiáotrongcuộcsốnghiệnđạicủachúngtasẽtạorasựbấthòagiữachúngtavàcácquốcgiaphươngTây.”

Sựônhòađượcal-BannakhuyênbảolàchiếnthuậtvànỗlựcđếnmứcnàođểtìmkiếmsựchấpnhậntrongmộtthếgiớivẫncònbịphươngTâychiphối?LờikêugọithánhchiếnđượctrùtínhđếnmứcnàođểthuhútsựủnghộởnhữngkhuHồigiáotruyềnthống?Bịámsátvàonăm1949,al-Bannakhôngcóđủthờigianđểgiảithíchchitiếtcáchdunghòathamvọngcáchmạngtrongkếhoạchbiếnđổi thếgiớicủaôngvớicácnguyêntắcmàôngtheođuổivềsựkhoandungvàtìnhbằnghữugiữacácnềnvănminh.

Sựmơhồnhiềuýnghĩacònphảngphất trongnhững lờicủaal-Banna,nhưngghichépcủanhiềunhàtưtưởngHồigiáovàcácphongtràokểtừđóđãlýgiảichúngtheohướngủnghộmộtsựtừchốicơbảnvềchủnghĩađanguyênvàtrậttựquốctếthếtục.LýgiảicủahọcgiảtôngiáovànhàtưtưởngcủatổchứcHuynhđệHồigiáoSayyidQutbcó lẽ làphiênbảncóảnhhưởngnhấtvàđượctìmđọcnhiềunhấtvềquanđiểmnày.Năm1964,trongkhibịgiamgiữvềtội tham gia vàomột âmmưu ám sát Tổng thốngAi CậpNasser, Qutb đã viếtMilestones(Nhữngcộtmốclịchsử),mộtlờituyênchiếnchốnglạitrậttựthếgiớihiệntạivàđãtrởthànhvănbảnnềntảngcủachủnghĩaHồigiáohiệnđại.

TheoquanđiểmcủaQutb,Hồigiáolàmộthệthốngphổquátmangđếnhìnhthứctựdođíchthựcduynhất:tựdokhỏisựcaitrịcủanhữngngườikhác,tựdokhỏicáchọcthuyếtdoconngườitạorahay“nhữngliêntưởngnôngcạndựatrênchủngtộcvàmàuda,ngônngữvàquốcgia,lợiíchkhuvựcvàlợiíchquốcgia”(nghĩalà,tấtcảcáchìnhthứchiệnđạikhácvềquảntrị,lòngtrungthành,vàmộtsốkhốicấutrúccủatrậttựtheoHòaướcWestphalia.)TheoquanđiểmcủaQutb,sứmệnhhiệnđạicủaHồigiáolànhằmlậtđổtấtcảhìnhthứcnàyvàthaythếchúngbằngnhữnggìmàôngchorốtcuộclàsựthựcthitừngchữcủaKinhQurantrêntoàncầu.

Đỉnhđiểmcủaquátrìnhnàysẽlà“thànhquảcủatựdocủaconngườitrênTráiĐất–củatấtcảnhânloạitrênkhắpTráiĐất.”ĐiềunàysẽhoàntấtquátrìnhđượcbắtđầubằngnhữnglànsóngbànhtrướngHồigiáođầutiênởthếkỷ7và8,“màsauđósẽđượctiếnhànhtrênkhắpTráiđấtchotoànthểnhânloại,vìđốitượngcủatôngiáonàylàtấtcảnhânloạivàphạmvihoạtđộngcủanó là toànbộTráiđất.”Giốngnhưtấtcảcáckếhoạchkhôngtưởngkhác,kếhoạchnàysẽđòihỏinhữngbiệnphápcựcđoanđểthựchiện.NhữngbiệnphápnàyđượcQutbquychomộtngườitiênphongthuầnkhiếtvềýthứchệ,ngườisẽtừchốicácchínhphủvàxãhộiphổbiếntrongkhuvực–tấtcảđềubịQutbgắnnhãn“phiHồigiáovàkhônghợppháp”–vànắmthếchủđộngtrongviệcmanglạimộttrậttựmới.

Qutb,vớikiếnthứcrộngvàxúccảmmãnhliệt,đãtuyênchiếnvớitrạngtháichungkhiđó–sựhiệnđạithếtụcxấcxượcvàtìnhtrạngchiarẽtrongHồigiáo,nhưđượcthôngquabởisựdànxếplãnhthổởTrungĐônghậuThếchiếnI–điềumànhiềungườiHồigiáovốnthanvãnởnhữngnơiriêngtư.Trongkhihầuhếtnhữngngườiđươngthờivớiôngchùnlạitrướcnhữngphươngphápbạolựcmàôngchủtrương,mộtnhómnòngcốtnhữngtínđồtậntâm–nhưđộitiênphongmàôngđãhìnhdung–bắtđầuhìnhthành.

Đốivớimộtthếgiớithếtụcrộnglớntoàncầuhóa,sựtựđánhgiáđãbiếnđổinhữngxungđộtýthứchệcủa“Lịchsử,”quanđiểmcủaQutbvànhữngngườiđitheoôngtừlâuđãtỏrarấtkhắcnghiệtđếnmứckhôngđángđểcósựchúýnghiêmtúc.Khônghìnhdungđược,nhiềutầnglớptinhhoaphươngTâythấynhiệthuyếtcủanhữngnhàcáchmạngnàylàkhôngthểlýgiải,vàchorằngnhữngtuyênbốcựcđoancủahọhẳnlàẩndụhoặcđượcthúcđẩychỉđơnthuầnnhưlàmánh khóe thương lượng. Tuy nhiên đối với những người theo trào lưuHồi giáo chínhthống,nhữngquanđiểmnàyđạidiệnchonhữngchânlýquantrọnghơncácquytắcvàchuẩnmựccủatrậttựquốctếtheoHòaướcWestphaliahaybấtkỳtrậttựquốctếnàokhác.ChúnglàtiếngnóichungcủanhữngnhómcựcđoanvàthánhchiếnởTrungĐôngvàxahơnthếtrongnhiềuthậpkỷ,đượclặplạibởial-Qaeda,Hamas,Hezbollah,Taliban,chếđộgiáosĩởIran,Hizbut-Tahrir(ĐảngGiảiphóng,hoạtđộngởphươngTâyvàcôngkhaiủnghộsựtái lậpvươngtriềuHồigiáotrongmộtthếgiớidoHồigiáothốngtrị),BokoHaram96ởNigeria,nhómphiếnquâncựcđoanJabhatal-Nusrah97ởSyria,vàQuốcgiaHồigiáotạiIraqvàCậnĐông–ISIL,mớinhúlêntrongmộttấncôngquânsựlớnvàogiữanăm2014.ChúngcũnglàhọcthuyếtquânsựcủanhữngnhómcựcđoanngườiAiCậpđãámsátAnwaral-Sadatnăm1981,tuyênbố“bổnphận”thánhchiến“bịxaolãng”vàlàmôdanhtổngthốngcủahọvìđãbỏđạokhihòagiảivớiIsrael.Họcáobuộcôngcóhaitàthuyết:thừanhậnsựtồntạihợpphápcủanhànướcDoThái,và(theoquanđiểmcủahọ)từđóđồngýnhượnglạiđấtđượccoilàtheolịchsửthuộcvềHồigiáochodântộcphiHồigiáo.

LốisuynghĩnàyđạidiệnchomộtsựđảongượcgầnnhưhoàntoàncủatrậttựthếgiớitheoHòaướcWestphalia.TrongphiênbảnHồigiáo thuầntúynhất,quốcgiakhôngthể làđiểmkhởiđầuchomộthệthốngquốctếvìcácquốcgialàthếtục,dođókhôngchínhdanh;trongđiềukiệnthuậnlợinhấtchỉcóthểđạtđượcmộtkiểutrạngtháitạmthờitrênconđườngđitớimột thực thể tôngiáoởquymô lớnhơn.Khôngcan thiệpvàocôngviệcnộibộnướckháckhôngthểlàmộtnguyêntắcchủđạo,vìlòngtrungthànhvớiquốcgiađạidiệnchosựchệchhướngkhỏiđứctinđíchthựcvàvìnhómthánhchiếncónhiệmvụbiếnđổidaral-harb,thếgiới củanhững kẻ vô thần. Sự thuần khiết, chứ khôngphải sự ổnđịnh, là nguyên tắc địnhhướngcủaquanniệmnàyvềtrậttựthếgiới.

MùaxuânẢ-RậpvàBiếnđộngSyria

Trongmộtkhoảnhkhắcthoángqua,MùaxuânẢ-rậpbắtđầuvàocuốinăm2010làmdấylênhyvọngrằngcáclựclượngđấutranhtrongkhuvựcgiữachếđộchuyênchếvàthánhchiếnđãtrởnênkhôngthíchhợpbởimộtlànsóngcảicáchmới.BiếnđộngởTunisiavàAiCậpđượccáclãnhđạochínhtrịphươngTâyvàcácphươngtiệntruyềnthônghồhởichàođónnhưmộtcuộccáchmạngdothanhniêndẫnđầutrongkhuvựcnhândanhcácnguyêntắcdânchủtựdo.Mỹchínhthứctánthànhcácyêucầucủanhữngngườibiểutình,ủnghộcácyêucầunàynhưlànhững lời kêu gọi không thểphủnhận cho “tựdo,” “các cuộcbầu cử tựdo và côngbằng,”“chínhphủđạidiện”và“nềndânchủđíchthực,”màkhôngđượcphépthấtbại.Tuynhiên,conđườngdẫnđếnnềndânchủvốndĩngoằnngoèo,quanhco,vànhiềuđaukhổđãtrởnênrõrànghiểnnhiênsausựsụpđổcủacácchếđộđộctài.

NhiềungườiphươngTâylýgiảicuộcnổidậytạiQuảngtrườngTahrirởAiCậpnhưmộtminhchứngcholậpluậnrằngmộtgiảiphápthaythếchochếđộđộctàiđángranênđượcthúcđẩy

từsớmhơn.Tuynhiên,vấnđềthựcsựlàMỹtừlâukhótìmracácyếutốmàtừđócácthểchếđanguyêncóthểđượcthiếtkếhoặccácnhàlãnhđạocamkếtthựcthichúng.(Đâylàlýdovìsaomộtsốngườidùđãvạchlằnranhgiữasựcaitrịdânsựvàquânsự,nhưngvẫnủnghộtổchứcHuynhđệHồigiáophidânchủ.)

Đượcchínhquyềncủacảhaiđảngtheođuổi,khátvọngdânchủcủaMỹđốivớikhuvựcđãdẫnđếnnhữngbiểuhiệnhùnghồncủachủnghĩalýtưởngcủađấtnướcnày.Nhưngnhữngquanniệmvềsựcầnthiếtđảmbảoanninhvàthúcđẩydânchủthườngxungđộtvớinhau.Nhữngngườicamkếtdânchủhóathấykhókhăntrongviệctìmracácnhàlãnhđạothừanhậntầmquantrọngcủadânchủhơnlàmộtphươngtiệnđểđạtđượcsựthốngtrịcủamình.Đồngthời,nhữngngườichủtrươngsựcầnthiếtanninhchiếnlượcđãkhôngthểchothấycácchếđộđãđượcthiếtlậptừtrướcsẽpháttriểnnhưthếnàotrongmộtđườnglốidânchủhaythậmchímộtsựcảicáchtiệmtiến.Cáchtiếpcậndânchủhóakhôngthểkhắcphụckhoảngtrốnghiệnralờmờtrongviệctheođuổinhữngmụctiêucủanó;cáchtiếpcậnchiếnlượcđãbịcảntrởbởisựcứngnhắccủacácthểchếhiệntại.

MùaxuânẢ-rậpbắtđầunhưlàcuộcnổidậycủamộtthếhệmớiđòidânchủtựdo.Nóđãsớmbịgạtrabênlề,bịbẻgãyhoặcbịnghiềnnát.Sựhồhởibiếnthànhtêliệt.Gắnvớiquânđộivàtôngiáoởvùngnôngthôn,cáclựclượngchínhtrịhiệntạitỏramạnhhơnvàđượctổchứctốthơnsovớinhómtrunglưubiểutìnhđòinguyêntắcdânchủtạiQuảngtrườngTahrir.Trênthựctế,MùaxuânẢ-rậpđãtrưngbàyhơnlàkhắcphụcnhữngmâuthuẫnnộibộcủathếgiớiẢ-rập-Hồigiáovàcácchínhsáchđượcxâydựngđểgiảiquyếtchúng.

KhẩuhiệuthườngđượclặpđilặplạicủaMùaxuânẢ-rập–“Ngườidânmuốnchếđộsụpđổ”–bỏngỏcâuhỏivềviệcngườidânđượcxácđịnhthếnàovàcáigìsẽthaythếcácchínhquyềnbịhấtcẳng.NhữnglờikêugọibanđầucủanhữngngườibiểutìnhMùaxuânẢ-rậpvềmộtđờisống chính trị vàkinh tếmởđãbị ápđảobởimột trậngiao tranhbạo lực giữa chủnghĩachuyênchếđượcquânđộihậuthuẫnvàýthứchệHồigiáo.

ỞAiCập,nhữngngườibiểutìnhbanđầuvuimừngbàytỏnhữnggiátrịcủachủnghĩađạiđồngvàdânchủtạiQuảngtrườngTahrir,saunàyhóarakhôngphảilànhữngngườikếthừacuộccáchmạng.Phươngtiệntruyềnthôngxãhộiđiệntửtạođiềukiệnthuậnlợichocáccuộcbiểutìnhcókhảnănglậtđổchếđộ,nhưngkhảnăngchophépmọingườitậptrungtạiquảngtrườngkhácvớiviệcxâydựngcácthểchếmớicủanhànước.Trongkhoảngtrốngquyềnlựcsauthànhcôngbanđầucủacáccuộcbiểutình,cácphepháitừgiaiđoạntrướccuộcnổidậythườngởvịtríđịnhhìnhkếtquả.Cámdỗthúcđẩysựđoànkếtbằngviệckếthợpchủnghĩadântộcvàtràolưuchínhthốnglấnátnhữngkhẩuhiệubanđầucủacuộcnổidậy.

MohammedMorsi,mộtnhàlãnhđạocủatổchứcHuynhđệHồigiáođượcmộtliênminhcácnhómthậmchícòncựcđoanhơnủnghộ,năm2012đượcbầulàtổngthống,cươngvịmàtổchứcHuynhđệHồigiáođãcamkếtkhôngtheođuổitrongnhữngngàynóngbỏngcủacáccuộcbiểutìnhtạiQuảngtrườngTahir.Khinắmquyềnlực,chínhphủHồigiáonàytậptrungthểchếhóathẩmquyềncủamìnhbằngviệclàmngơkhinhữngngườiủnghộhọtổchứcmộtchiếndịchđedọavàquấyrốiphụnữ,ngườinhómthiểusố,vàngườibấtđồngchínhkiến.Cuốicùng,quânđộiquyếtđịnhlậtđổchínhphủnàyvàtuyênbốmộtkhởiđầumớichotiếntrìnhchính

trị,đượchoannghênhngaycảtrongnhómdânchủthếtụcgiờđâybịgạtrabênlề.

Kinhnghiệmnàyđặtravấnđềchínhsáchđốingoạinhânđạo.Nótựphânbiệtvớichínhsáchngoạigiaotruyềnthốngbằngcáchchỉtríchcáckháiniệmlợiíchquốcgiahaycânbằng-quyềnlựclàthiếumộtkhíacạnhđạođức.Nótựbiệnminhkhôngphảibằngcáchvượtquamốiđedọachiếnlược,màbằngviệcloạibỏnhữngđiềukiệnbịcoilàmộtsựviphạmcácnguyêntắccônglýphổquát.CácgiátrịvàmụctiêucủaphongcáchchínhsáchđốingoạinàyphảnánhmộtkhíacạnhquantrọngtrongtruyềnthốngMỹ.Tuynhiên,nếuđượcthựcthinhưlàkháiniệmvậnhànhtrungtâmvềchiếnlượccủaMỹ,chúngcũngđặtranhữngtìnhthếtiếnthoáilưỡngnanriêng:LiệuMỹcótựcoimìnhcónghĩavụyểmtrợmọicuộcnổidậyquầnchúngchốnglạibấtkỳchínhphủphidânchủnào,kểcảnhữngcuộcnổidậytừtrướcđếnnayđượccoilàquantrọngtrongviệcduytrìhệthốngquốctế?Liệumọicuộcbiểutìnhđềumangtínhdânchủtheođịnhnghĩa?LiệuẢ-rậpSaudichỉ làđồngminhchođếnkhicáccuộcbiểutìnhquầnchúngnổratrênlãnhthổcủanướcnày?TrongsốnhữngđónggópchínhcủaMỹvàoMùaxuânẢ-rập,cósựlênán,phảnđối,hoặchànhđộngđểloạibỏnhữngchínhphủmànướcnàycholàđộctàichuyênchế,kểcảchínhphủAiCậpmàtừtrướcđếnnaylàmộtđồngminhcógiátrị.Tuynhiên,đốivớimộtsốchínhphủhữuhảotruyềnthốngnhưẢ-rậpSaudi,thôngđiệpchínhđượchiểunhưlàmốiđedọabịMỹbỏrơi,chứkhôngphảilànhữnglợiíchcủacôngcuộccảicáchtựdo.

TruyềnthốngphươngTâyyêucầuủnghộcácthểchếdânchủvàbầucửtựdo.KhôngmộtvịtổngthốngMỹnàobỏquakhíacạnhănsâubámrễnàyvềtinhthầnđạođứccủangườiMỹmàlạicóthểhyvọngởsựủnghộlâudàicủangườidânMỹ.Nhưngnếuápdụngnhândanhnhữngđảngcoidânchủnhưmộtcuộcbỏphiếutoàndânvềviệcthựcthisựthốngtrịtôngiáomàsauđócoilàkhôngthểhủybỏ,thìsựủnghộcáccuộcbầucửkếtcụccóthểdẫnđếnchỉmộtlầnthựchànhbầucửdânchủnhưvậy.KhimộtchếđộquânsựđãđượctáilậpởCairo,mộtlầnnữanóđặtrachoMỹcuộctranhluậnvẫnchưangãngũgiữacáclợiíchanninhvàtầmquantrọngcủaviệcthúcđẩychínhquyềnnhânđạovàchínhdanh.Vànócũngxuấthiệncâuhỏivềtínhthờiđiểm:Đếnmứcđộnàothìnhữnglợiíchanninhđượcmạohiểmchokếtquảcủamộtsựthayđổithếtrậntrênlýthuyết?Cảhaiyếutốnàyđềuquantrọng.Hờhữngvớimộttươnglaidânchủ–chorằngchúngtabiếtcáchđịnhhìnhhướngđicủanó–kéotheonhữngrủirodàihạn.Xaolãnghiệntạikhibỏquayếutốanninhcónguycơgâyrathảmhọatrướcmắt.Sựkhácnhaugiữanhữngngườitheochủnghĩatruyềnthốngvàcácnhàhoạtđộngxoayquanhsựkhácbiệtđó.Chínhkháchphảicânbằngsựkhácbiệtnàymỗikhivấnđềphátsinh.Cácsựkiệncóthểxảyramàhậuquảrấtkhủngkhiếp(chẳnghạnnhưdiệtchủng)đếnmứchọnghiêngcáncânvềsựcanthiệpvượtrangoàinhữngcânnhắcvềchiếnlược.Tuynhiên,nhưmộtnguyêntắcchung,tiếntrìnhbềnvữngnhấtsẽliênquanđếnmộtsựkếthợpgiữachủnghĩahiệnthựcvàchủnghĩalýtưởngthườngđượcđưaratrongcáccuộctranhluậncủaMỹnhưlàhaimặtđốilậpkhôngthểtươngthích.

CuộccáchmạngởSyriabanđầucóvẻnhưlàsựtáilậpcủacuộccáchmạngAiCậptạiQuảngtrườngTahrir.NhưngtrongkhibiếnđộngAiCậpđoànkếtcáclựclượngcơbản,thìởSyrianhữngcăngthẳnglâuđờinổrađãkhơidậycuộcxungđộthàngngànnămgiữangườiShiavàngườiSunni.Dosựphức tạpvềnhânkhẩuhọcởSyria, cuộcnộichiếnđã lôikéo thêmcác

nhómdântộchaytôngiáomàkhôngnhómnàotrongsốnày,căncứtrênkinhnghiệmlịchsử,sẵnsànggiaophósốphậncủamìnhchoquyếtđịnhcủanhữngnhómkhác.Cáccườngquốcbênngoàinhảyvàocuộcxungđột;tộiáctrànlankhinhữngngườisốngsótẩnmìnhtrongcácốcđảodântộcvàsắctộc.

TrongcáccuộctranhluậncôngkhaiởMỹ,cuộcnổidậychốnglạiBasharal-AssadđượccoilàtươngđồngvớiviệcloạibỏMubarak,vàđượcmiêutảnhưmộtcuộcđấutranhchodânchủ.ĐỉnhcaocủanóđượchyvọnglàviệcloạibỏchínhphủAssadvàthaythếbằngmộtchínhphủliênminhtoàndiện,dânchủ.ThángTámnăm2011,TổngthốngObamanêurõquanđiểmnàykhiôngcôngkhaikêugọiAssad “bước sangmộtbên”đểngườidânSyria có thểxácnhậnnhữngquyềnphổquátcủahọ:

TươnglaicủaSyriaphảidongườidânnướcnàyxácđịnh,nhưngTổngthốngBasharal-Assadđangcảnđườnghọ.Nhữnglờikêugọicủaôngtavềđốithoạivàcảicáchlàsáorỗngkhiôngtabỏtù,tratấn,vàgiếthạichínhngườidâncủamình.ChúngtôiđãluônnóirằngTổngthốngAssadphảilãnhđạomộtquátrìnhchuyểnđổidânchủhoặcrakhỏiquátrìnhđó.Ôngtađãkhônglãnhđạo.VìlợiíchcủangườidânSyria,đãđếnlúcTổngthốngAssadphảibướcsangmộtbên.

TuyênbốnàydựkiếnhuyđộngsựchốngđốitrongnướcđốivớiAssadvàdẫnđếnsựủnghộquốctếchoviệcloạibỏôngta.

ĐâylàlýdovìsaoMỹthúcépmột“giảiphápchínhtrị”thôngquaLiênHợpQuốcnhằmkhẳngđịnhviệcloạibỏAssadkhỏiquyềnlựcvàthànhlậpmộtchínhphủliênminh.ĐiềukinhngạcxảyrakhicácthànhviêncóquyềnphủquyếtkháccủaHộiđồngBảoantừchốiphêchuẩnbướcđinàyhoặccácbiệnphápquânsự,vàkhipheđốilậpcóvũtrangcuốicùngđãxuấthiệntronglòngSyrialạicórấtítyếutốcóthểđượccoi làdânchủvớiquanđiểmítônhòahơnnhiều.

Đến lúcnày, cuộcxungđộtđãvượtrangoàivấnđềcủaAssad.Đốivớicácnhânvậtchính,nhữngvấnđềnàykhácrấtnhiềuvớitrọngtâmcáccuộctranhluậncủangườiMỹ.CácbênliênquanchínhởSyriavàkhuvựccoicuộcchiếnkhôngphảivềvấnđềdânchủmàlàvềsựthắngthế.Họchỉquantâmtớidânchủkhinódựnglênnhómriêngcủahọ,khôngmộtnhómnàoủnghộmộthệthốngmàkhôngđảmbảophecủahọkiểmsoáthệthốngchínhtrị.Mộtcuộcchiếntranhđượctiếnhànhchỉđểépbuộcthựcthicácchuẩnmựcnhânquyềnvàkhôngquantâmđếnkếtquảđịachiếnlượchayđịatôngiáolàkhôngthểhiểuđượcđốivớiđasốcácđấuthủ.Họcoisựbấtđồngkhôngphảigiữamộtnhàđộctàivàcáclựclượngdânchủ,màlàgiữacácphepháiđốiđịchnhauởSyriavànhữngkẻyểmtrợtrongkhuvựccủahọ.Theoquanđiểmnày,cuộcchiếntranhsẽquyếtđịnhnhữngphepháichínhnàoởSyriasẽthànhcôngtrongviệcthốngtrịcácphepháikhácvàkiểmsoátnhữnggìcònlạicủanhànướcSyria.Cáccườngquốctrongkhuvựcđổvũkhí,tiềnbạc,vàyểmtrợhậucầnvàoSyriathaymặtchocácứngviênphepháimàhọưathích:Ả-rậpSaudivànhữngnướcVùngVịnhchocácnhómtheohệpháiSunni;IranyểmtrợAssadquaHezbollah.Khicuộcchiếndẫnđếnbếtắc,nóchuyểnsangnhữngnhómngàycàngcựcđoanvàsáchlượchơn,đánhnhautrongmộtcuộcchiếntànbạo,tấtcảcácbênđềubỏquênvấnđềnhânquyền.

Trongkhiđó,cuộcchiếnđãbắtđầuvẽlạicấutrúcchínhtrịcủaSyriavàcólẽcủacảkhuvực.NgườiKurdởSyriathànhlậpmộtđơnvịtựtrịdọctheobiêngiớiThổNhĩKỳ,theothờigiancóthểhợpnhấtvớiđơnvịtựtrịngườiKurdởIraq.CáccộngđồngngườiDruzevàKi-tôgiáo,losợsựlặplạihànhvicủatổchứcHuynhđệHồigiáoởAiCậpđốivớinhómthiểusốcủamình,đãdodựđốivớiviệcthayđổichếđộởSyriahoặcđãlykhaithànhnhữngcộngđồngtựtrị.NhómthánhchiếnISILbắtđầuxâydựngmộtvươngtriềuHồigiáotronglãnhthổchiếmđượctừSyriavàmiềnTâyIraq,nơiDamascusvàBaghdadtỏrakhôngthểtiếptụcápđặtmệnhlệnhcủahọ.

Cácphechủyếunghĩđếnchínhmìnhtrongmộttrậnchiếnsốngcònhaymộtcuộcxungđộtbáotrướcngàytậnthếdướicáinhìncủamộtsốlựclượngthánhchiến.KhiMỹtừchốilàmnghiêngcáncân,cácphechorằngnướcnàycóthểcómộtđộngcơkínđáonhưngđãkhéoléochegiấu–cólẽlàmộtthỏathuậnnềntảngvớiIran–hoặckhôngđiềuchỉnhphùhợpvớihoàncảnhbắtbuộccủasựcânbằngquyềnlựcởTrungĐông.Bấtđồngnàylênđếnđỉnhđiểmvàonăm2013,khiẢ-rậpSauditừchốichiếcghếluânphiênởHộiđồngBảoanLiênHợpQuốc,vàgiảithíchrằngdocáctrọngtàitruyềnthốngcủatrậttựđãkhônghànhđộng,nênnướcnàysẽtheođuổiphươngphápriêngcủamình.

KhiMỹkêugọithếgiớitônvinhnhữngkhátvọngdânchủvàthựcthilệnhcấmquốctếđốivớivũkhíhóahọc, các cườngquốckhácnhưNgavàTrungQuốcphảnđốibằngviệcviệndẫnnguyêntắckhôngcanthiệpcủaHòaướcWestphalia.CáccườngquốcnàyđãnhìncáccuộcnổidậyởTunisia,AiCập,Libya,Mali,Bahrain,vàSyriachủyếuthôngqualăngkínhổnđịnhkhuvựccủariênghọvàtháiđộcủacộngđồngHồigiáobấtổncủamình.NhậnthấynhữngtaysúngtheohệpháiSunnigiỏinhấtvàtậntâmnhấtlànhữngnhómcôngkhaituyênbốthánhchiếnliênminhvớial-Qaeda(hoặc,trongtrườnghợpISIL,bịphủnhậnquanhệvìnhữngsáchlượcmàngaycảal-Qaedacũngcoi làquácựcđoan),hainướcnàyđãcảnhgiáctrướcmộtchiếnthắnghoàntoàncủađốithủcủaAssad.TrungQuốcchorằngnướcnàykhôngcóquyềnlợiđặcbiệtgìtrongkếtcụcởSyria,ngoạitrừviệcnóphảiđượcquyếtđịnhbởi“ngườidânSyria”chứkhôngphảilựclượngnướcngoài.Nga,mộtđồngminhchínhthứccủaSyria,quantâmđếnsựduytrìcủachínhphủAssad,vàtrongchừngmựcnàođólàsựtồntạicủaSyrianhưmộtnhànướcthốngnhất.KhôngcósựđồngthuậnquốctếvàpheđốilậpởSyriarạnnứt,mộtcuộcnổidậybanđầunhândanhcácgiátrịdânchủđãbiếnthànhmộttrongnhữngthảmhọanhânđạolớnđầuthếkỷ21vàtrởthànhmộttrậttựkhuvựcsụpđổ.

Mộthệthốngđảmbảoanninhkhuvựchoặcquốctếđượcvậnhànhcóthểngănchặnhoặcítnhấtgiớihạnthảmhọanày.Nhưngnhữngnhậnthứcvềlợiíchquốcgiatỏraquákhácnhauvàchiphícủaviệclậplạiổnđịnhrấtlớn.Sựcanthiệpquymôlớntừbênngoàitronggiaiđoạnđầucóthểlàmcáclựclượngđấutranhlắngxuống,nhưngsẽđòihỏimộtthờigiandàicũngnhưsựhiệndiệnquânsựđángkểcầnđượcduytrì.SauIraqvàAfghanistan,điềunàylàbấtkhảthiđốivớiMỹ,ítnhấtlàkhôngphải“đơnthươngđộcmã.”MộtsựđồngthuậnchínhtrịởIraqcóthểchấmdứtcuộcxungđộtởbiêngiớiSyria,nhưngnhữngxungđộngbèpháicủachínhphủBaghdadvàcácnhánhtrongkhuvựccủanóđãcảnđường.Mộtlựachọnkhác,cộngđồngquốctếcó thểápđặtmột lệnhcấmvậnvũkhíđốivớiSyriavà lực lượngphiếnquânthánhchiến.Tuynhiênđiềuđólàbấtkhảthivìnhữngmụctiêukhôngtươngthíchcủacác

thànhviênthườngtrựccủaHộiđồngBảoan.Nếutrậttựkhôngthểđạtđượcbằngsựđồngthuậnhoặcápđặtbằngvũlực,nósẽđược“gòrèn”bởicáigiácủasựthảmkhốcvàvônhânđạo,từkinhnghiệmhỗnloạn.

VấnđềPalestinevàtrậttựquốctế

GiữatấtcảnhữngbiếnđộngởTrungĐông,mộttiếntrìnhhòabìnhđãdiễnra–đôikhithấtthường,đôikhimạnhmẽ–đểđưađếnmộtkếtcụcchocuộcxungđộtẢ-rập-Israelmàtrongnhiềuthậpkỷđãdẫnđếnmộtbếtắcdễbùngnổ.Bốncuộcchiếntranhquyướcvànhiềucuộcchạmtránquânsựphiquyướcđãdiễnra,mọinhómHồigiáovàthánhchiếnđềuviệndẫncuộcxungđộtnhưlàlờikêugọiđểvũtrang.SựtồntạivàsứcmạnhquânsựcủaIsraeltừlâuđượccoinhưmộtsựsỉnhụctrongkhắpthếgiớiẢ-rập.Đốivớimộtsốngười,camkếtvềgiáolýkhôngbaogiờtừbỏlãnhthổđãbiếnviệcchungsốngvớiIsraeltừmộtsựchấpnhậnthựctếthànhmộtsựtừchốiđứctin.

HiếmcóchủđềnàogâyranhiềucảmxúchơnlàlàmthếnàođểdunghòasựtìmkiếmanninhvàbảnsắccủaIsrael,khátvọnghướngtớitựtrịcủangườiPalestinevàcuộctruytìmcủacácchínhphủẢ-rậpvềmộtchínhsáchphùhợpvớinhậnthứcvềhoàncảnhlịchsửvàtôngiáobắtbuộccủahọ.Cácbênliênquanđãđitrênmộtchặngđườngđaukhổ–từviệcchốibỏvàchiếntranhđếnsự lưỡng lựchấpnhậnchungsống, chủyếu trêncơsởđìnhchiến– cho tớimộttươnglaibấtđịnh.HiếmcóvấnđềquốctếnàolạichiếmđượcmốiquantâmmãnhliệtnhưthếởMỹhoặckhiếncáctổngthốngMỹphảichúýnhiềuđếnvậy.

Chủđềnàyliênquanđếnmộtloạtvấnđề,mỗivấnđềlạibaogồmmộtkhốilượnglớntàiliệu.Cácbênliênquanđãtrauchuốtchúngtronghàngthậpkỷđàmphánthấtthường.Nhữngtrangtài liệunàychỉgiảiquyếtmộtkhíacạnhtrongcácchủđềtrên:cácnhàđàmphánthểhiệnnhữngkháiniệmtrậttựhòabìnhxungkhắcnhau.

HaithếhệngườiẢ-rậpđãđượcgiáodụcvớiniềmtinrằngNhànướcIsrael làmộtkẻtiếmquyềndisảnHồigiáokhôngchínhdanh.Năm1947,cácnướcẢ-rậptừchốikếhoạchcủaLiênHợpQuốcvềviệcphânchiaPalestine–ủytrịcủaAnh,thànhhaiquốcgiaẢ-rậpvàDoTháiriêngbiệt;họtinrằngmìnhởvịthếcóthểchiếnthắnghoàntoànbằngquânsựvàtuyênbốchủquyềntoànbộlãnhthổ.SựthấtbạicủanỗlựcdậptắtNhànướcIsraelvừatuyênbốđộclậpđãkhôngdẫntớimộtgiảiphápchínhtrịvàmởracácmốiquanhệgiữanhànướcvớinhànước,nhưđãxảyrađốivớihầuhếtcáccuộcxungđộthậuthuộcđịakhácởchâuÁvàchâuPhi.Thayvàođó,nómởramộtgiaiđoạnkéodàivềviệckhôngthừanhậnchínhtrịvàthỏathuậnđìnhchiếnbấtđắcdĩdựatrênnềntảngcácnhómcựcđoanđangtìmcáchbuộcIsraelphảikhuấtphụcbằngnhữngchiếndịchkhủngbố.

CácnhàlãnhđạovĩđạiđãcốgắngvượtquakhíacạnhnhậnthứcvềcuộcxungđộtbằngcáchđàmphánhòabìnhdựatrêncácnguyêntắccủaHòaướcWestphalia–đólàgiữacácdântộcđượctổchứcnhưcácquốcgiacóchủquyền,mỗiquốcgiađượcdẫndắtbởimộtđánhgiáthựctếvềlợiíchvàkhảnăngcủaquốcgia,chứkhôngphảibởinhữngnguyêntắcvềhoàncảnhtôngiáobắtbuộc.Anwaral-SadatcủaAiCậpđãdámnhìnxahơncuộcđốiđầunàyvàhòagiảivớiIsraeltrêncơsởlợiíchquốcgiacủaAiCậpvàonăm1979;nhưngôngđãphảitrảgiáchotàilãnhđạođấtnướcbằngchínhsinhmạngcủamình:bịmộtkẻHồigiáocựcđoantrongquânđội

AiCậpámsáthainămsauđó.SốphậntươngtựxảyravớiYitzhakRabin,ThủtướngIsraelđầutiênkýmộtthỏathuậnvớiTổchứcGiảiphóngPalestine,bịmộtsinhviênIsraelcựcđoanámsát14nămsaucáichếtcủaSadat.

ỞLebanon,SyriavàcácvùnglãnhthổPalestine–đặcbiệtlàởGaza–sứcmạnhquânđộivàchínhtrịđángkểhiệntrongtaynhữngkẻHồigiáocựcđoan–HezbollahvàHamas–tuyênbốthánhchiếnnhưmộtnhiệmvụtôngiáođểchấmdứtđiềuthườngbịlênánlà“sựchiếmđóngcủanhữngkẻphụcquốcDoThái.”ChínhthểcủacácgiáochủởIranthườngxuyêntháchthứcsựtồntạicủaIsrael,tổngthốngtrướcđâycủanướcnàylàMahmoudAhmadinejadkêugọixóasổnhànướcIsrael.

CóítnhấtbaquanđiểmcóthểđượcnhậnbiếttrongtháiđộcủangườiẢ-rập:mộtnhómnhỏtậntâmnhưngkhônglớntiếngchấpnhậnchungsốngchânthànhvớiIsraelvàchuẩnbịsẵnsàngđểthựchiệnquanđiểmnày;mộtnhómlớnhơnnhiềutìmcáchtiêudiệtIsraelbằngsựđốiđầuthườngtrực;vànhữngngườisẵnsàngđàmphánvớiIsraelnhưngbiệnminhrằngcáccuộcđàmphán(ítnhấtlàtrongnước)phầnnàonhưlàmộtphươngtiệnđểvượtquanhànướcDoTháitrongcácgiaiđoạn.

Códânsốnhỏ(sovớicácnướclánggiềng)vàlãnhthổnhỏvớichiềurộngchỉ14,9kmtạiđiểmhẹpnhấtvà96,6kmtạiđiểmrộngnhất,Israelđãdodựkhinhânnhượnglãnhthổ,đặcbiệtởcáckhuvựcliềnkềtrungtâmdâncưlớn,lấycớrằngvănbảnđàmphánvềviệcnàycóthểbịhủybỏ.Dođólậptrườngđàmpháncủanướcnàycóxuhướngtuyệtđốituânthủphápluật,xâydựngcácđịnhnghĩavềviệcbảođảmanninhvàchínhtrị,kếthợpvớisựuyểnchuyểnvềmặtlýthuyết,vàđôikhichitiếttớimứckhóchịu,cóxuhướnglàmgiatăngnhữngcảmxúcvềmộttiếntrìnhhòabìnhđượcthiếtkếđểkhắcphục.

TrongthếgiớiẢ-rập,vấnđềPalestinedùkhôngmấttínhquantrọngnhưngđãphầnnàomấtđi tínhcấpthiết.Nhữngngười thamgiachủchốtcủa tiến trìnhhòabìnhđãchuyểnhướnghoạtđộngvàsựsuyxétsangviệcđốiphóvớisựxuấthiệncủamộtIrancóthểcókhảnănghạtnhânvàcácnhómủynhiệmcủanướcnàytrongkhuvực.Điềunàyảnhhưởngđếntiếntrìnhhòabìnhtheohaicách:trongvaitròngoạigiaomàcácnướcchủchốtnhưAiCậpvàẢ-rậpSaudicóthểcótrongviệcđịnhhìnhtiếntrìnhhòabình;vàquantrọnghơn,trongkhảnăngcủahọđểhànhđộngnhưnhữngnướcbảolãnhcủamộtbảnthỏathuậnlàkếtquảmàtiếntrìnhnàyđạtđược.CácnhàlãnhđạoPalestinetựhọkhôngthểduytrìkếtquảcủatiếntrìnhhòabìnhnày,trừkhinóđượcphêchuẩnkhôngchỉởsựbỏquanhữngkhácbiệtmàcònởsựhỗtrợtíchcựccủacácchínhphủtrongkhuvựcchomộtbảnthỏathuận.Khicuốnsáchnàyđượcviết,cácquốcgiaẢ-rậpchínhvẫnbịgiằngxébởinộichiếnhoặcbậnrộnvớicuộcxungđộtSunni-ShiavàmộtIranngàycàngmạnh.Tuynhiên,khôngsớmthìmuộnngườitasẽphảiđốimặtvớivấnđềPalestinenhưlàmộtyếutốthiếtyếucủatrậttựkhuvựcvàcuốicùnglàtrậttựthếgiới.

MộtsốnhàlãnhđạoẢ-rậpđãđềxuấtthựchiệnmộtnềnhòabìnhẢ-rập-IsraelnhằmdunghòamốilongạianninhcủaIsraelvớinhữngcảmxúccủangườiẢ-rập,bằngcáchthừanhậnNhànướcIsraelnhưhiệnthờinhưngkhôngchínhthứcchophépsựtồntạichínhdanhcủanướcnàyởTrungĐôngHồigiáo.YêucầucănbảncủaIsraellàphảiđảmbảorằnghòabìnhsẽliênquanđếnmộthìnhthứcthừanhậnmangtínhđạođứcvàhợppháp,đượcchuyểnthànhhành

độngcụthể.Dođó,vượtxahơncácnguyêntắccủaHòaướcWestphalia,IsraelđòihỏiphảiđượcchứngnhậnnhưlàmộtnhànướcDoThái,mộtthuộctínhkhiếnhầuhếtngườiHồigiáothấykhóđểchấpnhậntheoýnghĩachínhthức,vìnóngụýmộtsựchứngthựctôngiáocũngnhưlãnhthổ.

MộtsốquốcgiaẢ-rậpđãtuyênbốsẵnsàngthiếtlậpquanhệngoạigiaovớiIsraelnếunướcnàytrởvềbiêngiớinăm1967–ranhgiớingừngbắntrongmộtcuộcchiếntranhđãkếtthúcnửathếkỷtrước.Nhưngvấnđềthựcsựnằmởchỗlàcáchànhđộngcụthểmàquanhệngoạigiaohàmý.LiệusựthừanhậnngoạigiaođốivớiIsraelcóđemlạiviệcchấmdứttuyêntruyềntrêncácphươngtiệntruyềnthông,trongcácchiếndịchcủachínhphủvànềngiáodụcởcácquốcgiaẢ-rậpvốncoiIsraelnhưlàmộtkẻxâmphạmquyềnlợikhôngchínhdanh,theochủnghĩađếquốctrongkhuvực?NhữnggìmàchínhphủẢ-rập,từngkiệtsứcvìáplựcbùngcháytrongMùaxuânẢ-rập,sẽsẵnsàngvàcóthểcôngkhaixácnhậnvàđảmbảomộtnềnhòabình,chấpnhậnsựtồntạicủaIsraelbằngmộtloạtxácthựcnhữngcamkếtsẵnsànghànhđộng?Chínhđiềuđó,chứkhôngphảinhãnhiệugắnchoNhànướcIsrael,sẽquyếtđịnhtriểnvọnghòabình.

Cuộc xungđột giữahai kháiniệmvề trật tự thế giớiđượcgắnvới vấnđề Israel-Palestine.IsraeltheođịnhnghĩalàmộtnhànướcphùhợpvớiHòaướcWestphalia,đượcthànhlậpnăm1947;Mỹ,đồngminhchínhcủanướcnày,làngườichèoláivàbảovệchủchốtcủatrậttựquốctếtheoHòaướcWestphalia.NhưngcácnướcvàphepháichủyếuởTrungĐôngnhìntrậttựquốctế,ởmứcđộnàođó,thôngquamộtýthứcHồigiáo.Israelvàcácnướclánggiềngcủamìnhcónhữngkhácbiệtkhôngthểtáchrờivịtríđịalývàlịchsử:tiếpcậnnguồnnước,tàinguyên,thỏathuậncụthểđốivớiđảmbảoanninh,ngườitịnạn.Ởcáckhuvựckhác,nhữngtháchthứctươngtựthườngđượcgiảiquyếtquaconđườngngoạigiao.Theoýnghĩađó,vấnđềnàybiếnthànhkhảnăngcùngtồntạihaikháiniệmvềtrậttựthếgiới,thôngquahainhànước– Israel vàPalestine – trongkhônggian tươngđốihẹpgiữa Sông JordanvàBiểnĐịaTrungHải.Vìmỗidặmvuôngđượccảhaibênđầutưđềuhếtsứcquantrọng,đến lượtnó,thànhcôngcólẽđòihỏisựthửnghiệmbằngviệcthiếtkếnhữngthỏathuậntạmthờimàítnhấtsẽlàmgiatăngkhảnăngchungsốngtrongthựctếởphầnBờTâyvàmangtínhchấtcủaquốcgiacóchủquyền,điềuđóvẫnđangđợichờmộtthỏathuậncuốicùng.

Khicáccuộcđàmphánnàyđượctheođuổi,tiếntrìnhchínhtrịvàtriếthọcởTrungĐôngđãđưađếnmộtnghiêncứuđầymâuthuẫntrongthếgiớiphươngTây.MỹđãcónhữngliênkếtchặtchẽvớicácbênliênquantheotấtcảcáclựachọncóthểcóởTrungĐông:mộtliênminhvớiIsrael,mộtliênkếtvớiAiCập,mộtquanhệđốitácvớiẢ-rậpSaudi.Mộttrậttựkhuvựcpháttriểnkhicácbênliênquanchủyếucónhữngphươngcáchtiếpcậnphùhợpvềcácvấnđềảnhhưởngđếnhọ.MứcđộgắnkếtđãtỏrakhónắmbắtởTrungĐông.Cácbênliênquanchủyếukhácnhauởbavấnđềlớn:sựtiếntriểntrongnước,tươnglaichínhtrịcủangườiẢ-rậpởPalestine,vàtươnglaicủachươngtrìnhhạtnhânquânsựcủaIran.Mộtsốbênliênquantrênthựctếđồngývềmụctiêunhưnglạikhôngởvịthếđểcóthểthừanhậnnó.Vídụ,Ả-rậpSaudivàIsraelcùngchungmụctiêuđốivớiIran:ngănchặnsựxuấthiệnnănglựchạtnhânquânsựcủaIranvàkhốngchếnănglựcđónếuđiềunàytrởnênkhôngtránhkhỏi.Nhưngnhậnthứccủahọvềtínhchínhdanh–vàsựnhạycảmcủangườiẢ-rậpSaudivềmộtsựđồngthuậncủa

nướcnày–đãhạnchếviệcbanhànhmộtquanđiểmnhưvậyhoặcthậmchímộtlờituyênbốrấtrõràngvềnó.Đâylàlýdovìsaophầnlớnkhuvựcvẫnbịgiằngxégiữanỗisợhãivềthánhchiếnvànỗisợhãiphảiđốiphóvớimộtvàinguyênnhâncủanó.

Nhữnghậuquảcủacuộcxungđộttôngiáovàchínhtrịđượcmiêutảtrongchươngnàyđượcthểhiệnnhưlàcácvấnđềcóvẻkhácbiệt.Trênthựctế,chúngđạidiệnchocuộctìmkiếmcănbảnchomộtđịnhnghĩamớivềtínhchínhdanhchínhtrịvàquốctế.

Ả-RậpSaudi

Vớimộtsốtrớtrêucủalịchsử,trongcácđồngminhquantrọngnhấtcủanềndânchủphươngTâytrảiquamọibiếncốthăngtrầmnàylàmộtđấtnướcmànhữngthônglệnộibộcủanướcnàygầnnhưhoàntoàntráingượcvớinhữngthônglệcủahọ–VươngquốcẢ-rậpSaudi.Từlâu,Ả-rậpSaudiđãlàmộtđốitác,đôikhilặnglẽnhưngkiênđịnhnơihậutrường,tronghầuhếtcácnỗlựcanninhkhuvựcchủyếukểtừThếchiếnII,khinóliênkếtvớiquânĐồngminh.ĐólàmộtsựliênkếtthểhiệncácđặcđiểmđặcbiệtcủahệthốngquốcgiacóchủquyềntheoHòaướcWestphalia,chophépcácxãhộikhácbiệtnhưvậycóthểhợptácdựatrênnhữngmụcđíchchungthôngquacáccơchếchínhthức,thườngvìlợiíchchungquantrọngcủahọ.Ngượclại,nhữngcăngthẳngcủamốiliênkếtnàyđãđụngchạmđếnmộtsốtháchthứcchínhtrongviệctìmkiếmtrậttựthếgiớiđươngđại.

VươngquốcẢ-rậpSaudilàmộtvươngquốcẢ-rập-Hồigiáotruyềnthống:chếđộquânchủbộtộckếthợpvớichếđộthầnquyềnHồigiáo.Haigiatộchàngđầuđoànkếthỗtrợlẫnnhaukểtừthếkỷ18hìnhthànhnòngcốtquảnlýđấtnước.HệthốngtônticấpbậcchínhtrịdomộtvịvuacủagiatộcAlSaudlãnhđạo,ngườiđứngđầumộtmạnglướiphứctạpcủacácmốiquanhệbộtộcdựatrênnhữngmốiliênkếtxaxưacủabổnphậnvàlòngtrungthànhlẫnnhau,kiểmsoátcácvấnđềđốinộivàđốingoạicủavươngquốc.HệthốngtônticấpbậctôngiáodoGrandMuftivàHộiđồngHọcgiảCấpcaolãnhđạo,vớicácthànhviênphầnlớntừgiađìnhAalal-Shaykh.Nhàvuacốgắngthuhẹpkhoảngcáchgiữahainhánhquyềnlựcnàybằngcáchthựchiệnvaitrò“NgườigiámhộcủahaiThánhđườngHồigiáo”(MeccavàMedina98),gợinhớtớiĐếquốcLaMãThầnthánhnhưlà“Fideidefensor”(NgườibảovệĐứctin).

LòngnhiệthuyếtvàsựthuầnkhiếtcủabiểuhiệntôngiáođượcgắnvớikinhnghiệmlịchsửcủaSaudi.Balầntrongnhiềuthếkỷ(vàonhữngnăm1740,nhữngnăm1820,vànhữngnămđầuthếkỷ20)nhànướcSaudiđãđượcthànhlậphoặctáithốngnhấtbởichínhhaigiatộchàngđầunày,cùngvớikhẳngđịnhcamkếtcủahọvềviệctrịvìcáinôivớinhữngđềnthờlinhthiêngnhấtcủaHồigiáo,bằngcáchduytrìsựdiễngiảihàkhắcnhấtcácnguyêntắccủatôngiáonày.Trongmỗitrườnghợp,quânđộiSauditỏarađểthốngnhấtcácsamạcvàđồinúicủabánđảonàytrongnhữnglànsóngchinhphạt,đặcbiệtgiốngvớisựxiểndươngthầnthánhvàthánhchiếnbanđầuvốnđãhìnhthànhnênnhànướcHồigiáođầutiênvàtrênchínhlãnhthổđó.Thuyếttuyệtđốitôngiáo,sựtáobạovềmặtquânsự,vànghệthuậtquảnlýnhànướchiệnđạisắcsảođãhìnhthànhnênvươngquốcnàyởchínhtrungtâmcủathếgiớiHồigiáovàcótínhquyếtđịnhđốivớisốphậncủanó.

NhữnggìmàngàynaylànướcẢ-rậpSaudiđãnổilêntừáchthốngtrịcủaThổNhĩKỳsauThếchiếnI,khiIbnSaudthốngnhấtcáclãnhđịaphongkiếnkhácnhaurảiráctrênBánđảoẢ-rập

vàcốkếtchúngvớinhaubằnglòngtrungthànhgiatrưởngvàlòngsùngkínhtôngiáo.Kểtừđó,hoànggiaphảiđốimặtvớinhữngnhiệmvụkhókhăn.Họtrịvìcácbộtộcsốngđờidumụctruyềnthốngvàtrungthànhmãnhliệtvớihoànggia,cũngnhưnhữngkhuđôthịtậptrungtiếngầntới–vàtrongmộtsốtrườnghợpvượtqua–cácthủphủphươngTây,mặcdùởnhữngvịtrínhưlàảoảnhtrêncáccaonguyêncằncỗi.Mộttầnglớptrunglưumớinổitồntạitrongbốicảnhmộtcảmgiácnửaphongkiếnlâuđờivềnghĩavụtươngtrợlẫnnhau.Tronggiớihạncủamộtnềnvănhóachínhtrịcựckỳbảothủ,cáchoàngthâncầmquyềnđãkếthợpmộtchếđộquânchủvớimộthệthốngđồngthuận,theođócáchọhàngxacủahoànggiamởrộngcómộtvàitiếngnóitrongcácquyếtđịnh,vànhữngcôngdânbìnhthườngdầnđượcbanchosựthamgiacómứcđộvàođờisốngchínhquyền.

Hàngtriệungườilaođộngnướcngoài–Palestine,Syria,Lebanon,AiCập,Pakistan,vàYemen–kếthợp thànhbức tranhghépđượcgắnvớinhaubằng sợidâyHồi giáovà sự tôn trọngquyềnlựctruyềnthống.

Mỗinăm,hàngtriệungườihànhhươngHồigiáotừkhắpnơitrênthếgiớiđổvềẢ-rậpSaudicùnglúcđểthựchiệnhajj–cuộchànhhươngđếnThánhđịaMeccanhằmthựchiệncácnghilễdoĐấngTiêntriMuhammadthiênghóakhicònsống.Điềunàylàbắtbuộcđốivớinhữngtínđồkhỏemạnh,aicũngphảithựchiệnítnhấtmộtlầntrongđời,nótraochoẢ-rậpSaudimộtýnghĩatôngiáođộcđáocũngnhưmộttháchthứchậucầnhằngnămmàkhôngmộtquốcgianàokhácđảmnhậnđược.Cùngvớiđó,việcpháthiệntrữlượngdầulớnđãbiếnẢ-rậpSauditrởnêngiàucógầnnhưcómộtkhônghaitrongkhuvực,tạonênmộttháchthứctiềmẩnđốivớianninhcủamộtquốcgiacódâncưthưathớt,khôngcóbiêngiớiđấtliềnvàmộtthiểusốShiabiệtlậpvềchínhtrịsốngởmộttrongnhữngkhuvựcsảnxuấtdầumỏchínhcủanướcnày.

NhữngnhàtrịvìSaudisốngvớinhậnthứcrằngsựthèmmuốnthamlamcủacácnướclánggiềngcóthểchuyểnthànhnỗlựcchinhphạt,hoặctrongthờiđạicáchmạngnướcnàysẽlànhàtàitrợtiềmnăngchokíchđộngchínhtrịhaygiáophái.Ýthứcvềsốphậncủacácquốcgialâncận,họkhôngtránhkhỏimâuthuẫngiữaviệchiệnđạihóakinhtếvàxãhội,hiểurằngnếukhôngcảicáchcóthểlàmnhữngcưdântrẻxalánhhọ,vớiviệcnếucảicáchđượcthựchiệnquánhanhcóthểphátkhởiđộnglượngriêngcủanóvàcuốicùnggâynguyhiểmchosựgắnkếtcủamộtquốcgiatừtrướctớinaychỉbiếtđếnchếđộquânchủbảothủ.Triềuđạinàyđãcốgắngdẫndắtchínhxácquátrìnhthayđổixãhộivàkinhtế–trongkhuônmẫuxãhộicủanó–nhằmkiểmsoáttốcđộvànộidungquátrìnhthayđổiđó.ChiếnthuậtnàyđãchophépAlSaudtạorasựthayđổivừaphảiđểngănchặnsựtíchtụnhữngcăngthẳngxãhộicónguycơbùngnổtrongkhitránhđượcnhữngtácđộnggâymấtổnđịnhcủasựthayđổiquánhanh.

TrongsuốtsựtồntạicủanhànướcSaudihiệnđại,chínhsáchđốingoạicủaSaudiđượcđặctrưngbởimộtsựcẩntrọngđãnângtínhchấtquanhcothànhmộthìnhthứcnghệthuậtđặcbiệt.Vìnếuvươngquốcnàytheođuổimộtchínhsáchquátả,tựtrởthànhtiêuđiểmcủatấtcảcáctranhchấp,nósẽlàđốitượngcủanhữnglờicầuxin,nhữngmốiđedọa,vànhữnglờixunịnhcủacácnướchùngmạnhhơnnhiềumàtácđộngtíchlũycóthểgâynguyhiểmtớisựđộclậphoặcsựgắnkết.Thayvàođó,cácchínhquyềncủavươngquốcnàyđạtđượcanninhvàquyềnlựcnhờsựxacách;kểcảkhiởgiữanhữngcuộckhủnghoảng,đôikhidiễnranhữngthay

đổitiếntrìnhtáobạogâychấnđộngtoàncầu,họhầunhưluôncôngkhairútluivàđứngtáchbiệt.Ả-rậpSaudiđãchegiấusựdễbịtổnthươngcủamìnhbằngsựmơhồ,chegiấusựkhôngchắcchắnvềđộngcơcủanướcngoàibằngsựxacách, trơ lì trướcnhững lờihùngbiệnvànhữngmốiđedọa.

Vươngquốcnàycốxoayxởđểgiữchomìnhkhôngởhàngđầucủaxungđộtngaycảkhinguồntàinguyêncủamìnhduytrìxungđộtnày,nhưtrongtrườnghợpcấmvậndầulửanăm1973,cũngnhưcuộcthánhchiếnchốngquânđộiXô-viếtởAfghanistanthờikỳ1979-1989.NóthúcđẩytiếntrìnhhòabìnhởTrungĐông,nhưnglạidànhcáccuộcđàmphánthựcsựchonhữngnướckhác.Theocáchđó,vươngquốcnàyđãchèoláigiữacáccựccốđịnhcủatìnhbằnghữuđốivớiMỹ,lòngtrungthànhcủangườiẢ-rập,sựdiễngiảikhắtkhevềHồigiáovàýthứcvềmốinguyhiểmbên trongvàbênngoài.Trong thờiđại thánhchiến,nhữngbiếnđộngcáchmạng,rồicảmnhậnvềsựsẵnsàngrútluicủaMỹkhỏikhuvực,mộtsốsựgiántiếpđãđượcgạtsangmộtbênđểưutiênchocáchtiếpcậntrựctiếphơn,đãlàmchosựthùđịchvàsợhãicủanướcnàyđốivớinướcIrandòngShiitetrởnênrõràng.

KhôngquốcgianàoởTrungĐôngbịgiằngxébởinhữngbiếnđộngHồigiáovàsựxuấthiệncủacáchmạngIranhơnẢ-rậpSaudi,bịchiarẽgiữalòngtrungthànhchínhthứcvớicáckháiniệmcủaHòaướcWestphaliacủngcốanninhcủanướcnàyvàđượcquốctếcôngnhậnlàmộtnhànướccóchủquyềnchínhdanh,chủnghĩathuầntúytôngiáothấmnhuầnlịchsửcủanóvànhữnglờikêugọicủachủnghĩaHồigiáocựcđoanlàmsuyyếusựgắnkếttrongnước(vàthựcsựđedọasựsốngcòncủavươngquốcnàytrongvụnhữngphầntửSalafiscuồngtínbaovâyThánhđườngHồigiáolinhthiêngởMeccanăm1979).

Năm1989,OsamabinLaden–mộttrongnhữngngườiconbấtmãncủavươngquốcnày–trởvềtừcuộcthánhchiếnchốngLiênXôởAfghanistanvàtuyênbốmộttrậnchiếnmới.LầntheocáctàiliệucủaQutb,hắnvànhữngkẻđitheothànhlậpmộttổchứctiênphong,al-Qaeda(căncứ),đểtừđóphátđộngmộtcuộcthánhchiếnởkhắpmọinơi.Cácmụctiêu“gần”làchínhphủSaudivànhữngđốitáccủanướcnàytrongkhuvực;kẻthù“xa”củatổchứcnàylàMỹ,nướcmàal-QaedalênánvìđãyểmtrợnhữngchínhphủkhôngdựatrênđiềuluậtshariaởTrungĐông,vàvìđãlàmvẩnđụcHồigiáokhitriểnkhaiquânđộitớiẢ-rậpSauditrongChiếntranhvùngVịnh1990-1991.TheophântíchcủabinLaden,cuộcđấutranhgiữađứctinđíchthựcvàthếgiớivôđạođãtồntạivàđangdiễnra.Thếgiớibấtcôngđãtớiđiểmmàcácphươngpháphòabìnhtrởnênvôdụng;chiếnthuậtđòihỏisẽlàámsátvàkhủngbố,gieorắcnỗisợhãichocảhailoạikẻthùgầnvàxacủaal-Qaedavàlàmhaomònýchíchốnglạicủahọ.

Chiếndịchđầythamvọngcủaal-QaedabắtđầubằngnhữngcuộctấncôngvàocáccơsởcủaMỹvàđồngminhởTrungĐôngvàchâuPhi.Cuộctấncôngnăm1993vàoTrungtâmThươngmạiThếgiớithểhiệnnhữngthamvọngtoàncầucủatổchứcnày.Ngày11thángChínnăm2001,cuộctấncônglêntớiđỉnhđiểmkhiđánhvàoNewYork–trungtâmcủahệthốngtàichínhthếgiớivàWashington–trungtâmchínhtrịcủaquyền lựcnướcMỹ.Làvụtấncôngkhủngbốđẫmmáunhấttrong lịchsử,cuộctấncôngngày11/9đãkhiến2.977ngườithiệtmạngtrongvòngvàiphút,hầuhết làdânthường;hàngngànngườikhácbị thươnghoặcbịbiếnchứngsứckhỏenghiêmtrọngtrongcácvụtấncôngnày.Trướccuộctấncông,OsamabinLadenđãtuyênbốcácmụctiêucủaal-Qaeda:PhươngTâyvàảnhhưởngcủanóphảibịtrục

xuấtkhỏiTrungĐông.CácchínhphủcóquanhệđốitácvớiMỹphảibịlậtđổvàcấutrúcchínhtrịcủahọ–bịchếnhạonhưlànhững“tiểuquốcgiấy”khôngchínhdanhđượcthànhlậpvìlợiíchcủacáccườngquốcphươngTây–phảibịthủtiêu.MộtvươngtriềuHồigiáomớisẽthaythế,khôiphụcHồigiáotrởvềvinhquangquákhứtừthếkỷ7củanó.Mộtcuộcchiếnchocáctrậttựthếgiớiđãđượctuyênbố.

ChiếntrườngcủacuộcxungđộtnàytrảidàiquatrungtâmẢ-rậpSaudi,màcuốicùng–saukhial-QaedaphátđộngmộtnỗlựcbấtthànhnhằmlậtđổtriềuđạiAlSaudtrongnăm2003–trởthànhmộttrongnhữngđốithủlớnnhấtcủatổchứcnày.NỗlựctìmkiếmsựđảmbảoanninhtrongcáctrậttựtheoHòaướcWestphaliavàtrậttựHồigiáocóhiệuquảtrongmộtthờigian.Tuynhiên,sailầmchiếnlượclớncủatriềuđìnhSaudilàchorằng,từkhoảngnhữngnăm1960chođếnnăm2003,nócóthểyểmtrợvàthậmchíthaotúngchủnghĩaHồigiáocựcđoanởnướcngoàimàkhôngđedọavịthếcủamìnhởtrongnước.Sựbùngnổcủamộtcuộcnổidậynghiêmtrọngvàkéodàicủaal-Qaedaởvươngquốcnàyvàonăm2003chothấylỗhổngchếtngườitrongchiếnlượcnày,chiếnlượcmàtriềuđìnhđãvứtbỏđểưutiênmộtchiếndịchkhác,chốngnổidậyhiệuquảhơndomộthoàngtửcủathếhệsau–HoàngtửMuhammadbinNayif,naylàBộtrưởngNộivụSaudi–lãnhđạo.Mặcdùvậy,triềuđìnhvẫncónguycơbịlậtđổ.VớisựgiatăngcủalànsóngthánhchiếnởIraqvàSyria,sựnhạybénđượcbiểuhiệntrongchiếndịchnàycóthểlạiđượckiểmchứng.

Ả-rậpSaudiđãápdụngmộttiếntrìnhphứctạpnhưnhữngtháchthứcmànướcnàyđangphảiđốimặt.GiađìnhhoànggiađãđánhgiásựđảmbảoanninhvàlợiíchquốcgiacủaSaudinằmởnhữngmốiquanhệmangtínhxâydựngvớiphươngTâyvàsựthamgiavàonềnkinhtếtoàncầu.Tuynhiên,làcáinôicủaHồigiáovàlànướcbảovệcácđịađiểmlinhthiêngnhấtcủaHồigiáo,Ả-rậpSaudikhôngđủkhảnăngđichệchkhỏiHồigiáochínhthống.NướcnàyđãcốdungnạpthuyếtphổđộHồigiáođượchồisinhtriệtđểbằngsựkếthợpmongmanhgiữavị thếquốcgiađộclậphiệnđạivànhữngquanhệquốctếtheoHòaướcWestphaliadựatrênviệcthựchànhgiáolýWahhabi99Hồigiáo,cólẽlàphiênbảncơbảnnhấtcủađứctinnày,vàhỗtrợnóvềmặttàichínhtrêntrườngquốctế.Kếtquảđôikhicómâuthuẫnnộitại.Vềmặtngoạigiao,Ả-rậpSaudiliênminhrộngrãivớiMỹ,trongkhivềmặttâmlinhlạitruyềnbámộthìnhtháiHồigiáomâuthuẫnvớitínhchấthiệnđạivàhàmýmộtcuộcđụngđộvớithếgiớiphiHồigiáo.Bằngviệctàitrợcácmadrassa(trườnghọctôngiáo)thuyếtgiảnggiáolýWahhabikhổhạnhtrênkhắpthếgiới,ngườiSaudiđãkhôngchỉthựchiệnnghĩavụHồigiáocủahọ,màcònthựchiệnmộtbiệnphápphòngthủbằngcáchđểchonhữngngườiủnghộgiáolýnàyhoạtđộngnhưlànhàtruyềngiáoởnướcngoàihơnlàbêntrongvươngquốc.KếhoạchnàyđãcónhữnghậuquảngoàiýmuốnkhidungdưỡngmộtlòngnhiệtthànhthánhchiếnmàcuốicùnglạiđedọachínhquốcgiaẢ-rậpvàcácđồngminhcủanó.

ChiếnlượcápdụngsựmơhồcónguyêntắccủavươngquốcnàycòncóhiệuquảchừngnàocácquốcgiatheohệpháiSunnicònbịcácchếđộquânsựcaiquản.Nhưngmộtkhial-Qaedaxuấthiệntrênchínhtrường,nướcIrancủacácgiáochủthiếtlậpsựlãnhđạocủanóđốivớiphecáchmạngphiếnquântrêntoànkhuvực,vàtổchứcHuynhđệHồigiáođedọanắmquyềnởAiCậpvànhữngnơikhác,Ả-rậpSaudiphảiđươngđầuvớihaihìnhthứcnộichiếnởTrungĐôngmànhữngnỗlựccảiđạocủachínhnướcnày(dùkhôngchủtâm)gópphầnthổibùnglên:

một làcuộcnộichiếngiữacácchếđộHồigiáo là thànhviêncủahệ thốngquốcgiacóchủquyềntheoHòaướcWestphaliavớinhữngngườiHồigiáocoivịthếquốcgiađộclậpvàcácthểchếhiệnhànhcủatrậttựquốctếlàmộtsựghêtởmđốivớiKinhQuran;vàhailàcuộcnộichiếngiữangườiShiavàSunnitrongkhuvực,vớiIranvàẢ-rậpSaudiđượccoilàlãnhđạocủahaibênđốiđịch.

Cuộctranhđấunàysẽdiễnratrongbốicảnhcủahaicuộctranhđấukhác,màmỗicuộcđặtrathửtháchriêngđốivớitrậttựkhuvực:cáchànhđộngquânsựcủaMỹlậtđổnhữngchếđộđộctàighêtởmởIraqvàLibya,cùngvớinhữngáplựcchínhtrịcủaMỹđểdẫntới“sựbiếnđổicủaĐạiTrungĐông”; và sự trỗidậy của cuộcđốiđầuSunni-Shia, trầm trọngnhất trongChiếntranhIraqvàcuộcxungđộtởSyria.Trongmỗicuộctranhđấunày,khócóthểrútracáclợiíchtươngđồnggiữaẢ-rậpSaudivàMỹ.

Vềvấnđềlãnhđạokhuvực,cânbằngquyềnlựcvàtranhcãivềhọcthuyết,Ả-rậpSaudicoimìnhbị Iran theohệphái Shiađedọavề cảkhía cạnh tôngiáo lẫnhoànggia.Ả-rậpSaudichứngkiếnmộtquầnđảovớiquyềnlựcvàảnhhưởngcủahệpháiShiagiatăngdướisựlãnhđạocủaTehrantrảidàitừbiêngiớicủaIranvớiAfghanistanxuyênquaIraq,Syria,Lebanon,vàđếnĐịaTrungHải,đểđốiđầuvớimộttrậttựtheohệpháiSunnidongườiSaudilãnhđạobaogồmAiCập,Jordan,cácnướcVùngVịnh,vàBánđảoẢ-rập,tấtcảđềutrongmốiquanhệđốitácthậntrọngvớiThổNhĩKỳ.

TháiđộcủaMỹđốivớiIranvàẢ-rậpSaudidođókhôngthểchỉđơnthuầnlàmộttínhtoáncânbằngquyềnlựchayvấnđềdânchủhóa,màcầnphảiđượcđịnhhìnhtrongbốicảnhcủanhữnggìmàtrênhếtlàmộtcuộcđấutranhtôngiáođãkéodài1000nămgiữahaihệpháiHồigiáo.Mỹvàcácđồngminhphảithậntrọngđiềuchỉnhhànhvicủamình.VìáplựcbùngpháttrongkhuvựcsẽảnhhưởngđếnmạnglướitếnhịcácmốiquanhệtrụcộtcủavươngquốcnàyởngaytrungtâmvàởcảnhữngthánhđịaHồigiáolinhthiêngnhấtmànócaiquản.ChỉmộtbiếnđộngởẢ-rậpSaudicũngsẽảnhhưởngsâusắcđốivớinềnkinhtếthếgiới,tươnglaicủathếgiớiHồigiáovànềnhòabìnhthếgiới.TheokinhnghiệmcủacáccuộccáchmạngởnhữngnơikháctrongthếgiớiẢ-rập,MỹkhôngthểgiảđịnhrằngmộtpheđốilậpdânchủđangchờởcánhgàđểcaiquảnẢ-rậpSaudibằngnhữngnguyêntắcthíchhợphơnvớisựnhạycảmcủaphươngTây.MỹcầnphảiđúckếtmộtsựhiểubiếtchungvềmộtquốcgianhưlàphầnthưởngquantrọngcuốicùngđượccảhaiphiênbảnthánhchiếntheohệpháiSunnivàhệpháiShianhắmtới,mànhữngnỗlựccủahọdùcóxaxôiquanhcođếnthếnàocũngsẽrấtquantrọngtrongviệcthúcđẩymộttiếntrìnhmangtínhxâydựngtrongkhuvực.

ĐốivớiẢ-rậpSaudi,cuộcxungđộtvớiIrancótínhsốngcòn.Nóliênquanđếnsựtồnvongcủachếđộquânchủ,tínhchínhdanhcủanhànướcvàtươnglaithựcsựcủaHồigiáo.ỞphạmvimàIrantiếptụcnổilênnhưmộtcườngquốccókhảnăngchiphối,Ả-rậpSaudiítnhấtsẽtìmcáchtăngcườngvịthếquyềnlựccủamìnhđểduytrìsựcânbằng.Căncứvàocácvấnđềcănbảnliênquan,nhữngsựbảođảmbằnglờisẽlàkhôngđủ.TùythuộcvàokếtquảcáccuộcđàmphánhạtnhâncủaIran,Ả-rậpSaudicóthểtìmkiếmcáchtiếpcậntớikhảnănghạtnhâncủamìnhdướimộtsốhìnhthức,hoặcbằngcáchmualạicácđầuđạntừmộtcườngquốchạtnhânhiệntại,tốtnhấtlàtheoHồigiáo(nhưPakistan),hoặcbằngcáchtàitrợsựpháttriểnhạtnhânởnướckhácnhưmộtchínhsáchdựphòng.TrongphạmvimàẢ-rậpSaudidựđoánMỹsẽrút

khỏikhuvực,nướcnàycũngcóthểtìmkiếmmộttrậttựkhuvựcliênquanđếnmộtcườngquốcbênngoàikhác,cóthểlàTrungQuốc,ẤnĐộ,hoặcthậmchílàNga.Dođó,nhữngcăngthẳng,bấtổn,vàbạolựcđangtànpháTrungĐôngtronghaithậpniênđầucủathếkỷ21nênđượchiểunhưlànhữngtầnglớpxungđộtdânsựvàtôngiáođượctiếnhànhtrongmộtcuộctranhđấu,đểquyếtđịnhliệukhuvựcnàycóliênquanvàliênquannhưthếnàođếnbấtkỳkháiniệmrộnghơnnàovềtrậttựthếgiới.Phầnlớnđiềunàyphụthuộcvàokhảnăng,kỹnăng,vàýchícủaMỹtrongviệcgópphầnđịnhhìnhmộtkếtquảđápứngnhữnglợiíchcủaMỹ,Ả-rậpSaudi,vàcácnướcđồngminhđượccoilàphùhợpvớianninhvànguyêntắccủahọ.

Sựsuytàncủaquốcgia?

SyriavàIraq–từnglàkẻsoiđườngchochủnghĩadântộcđốivớinhiềunướcẢ-rập–cóthểđánhmất khả năng củamình để tái lập như là những quốc gia thống nhất theo Hòa ướcWestphalia.Khicácphepháixungkhắccủahọtìmkiếmsựyểmtrợtừnhữngnhómliênkếttrêntoànkhuvựcvàxahơnnữa,cuộcxungđộtgiữahaiquốcgianàygâynguyhiểmđốivớisựgắnkếtcủatấtcảcácquốcgialánggiềng.NếunhiềuquốcgiagiápnhauởtrungtâmcủathếgiớiẢ-rậpkhôngthểthiếtlậpsựquảntrịchínhdanhvàkiểmsoátnhấtquántrêncácvùnglãnhthổcủamình,sựdànxếplãnhthổởTrungĐônghậuThếchiếnIsẽđiđếngiaiđoạncuốicùng.

CuộcxungđộtởSyria,Iraq,vàcáckhuvựclâncậnđãtrởthànhbiểutượngcủamộtxuhướngmớiđángngại:sựtanrãcủaquốcgiacóchủquyềnthànhcáctổchứcbộtộcvàgiáophái,mộtsốtrongđócắtngangnhữngbiêngiớihiệntạitrongcáccuộcxungđộtbạolựclẫnnhauhoặcbịcácphepháibênngoàithaotúng,khôngtuântheocácquytắcchungnàongoàiluậtcủakẻmạnh–điềumàHobbescólẽđãgọilàtrạngtháitựnhiên.

Saucáccuộccáchmạnghoặcthayđổichếđộ,nếukhôngthiếtlậpđượcmộtchínhquyềnmớiđượcđasốngườidân(tớisốlượngmangtínhquyếtđịnh)chấpnhậnlàchínhdanh,nhiềuphepháikhácnhausẽtiếptụcthamgiavàonhữngcuộcxungđộtcôngkhaivớicácđốithủ(theocảmnhận)đểgiànhquyềnlực;cácphầnkhácnhaucủađấtnướccóthểbịcuốnvàotìnhtrạngvôchínhphủhaynổiloạnthườngxuyên,hoặcsápnhậpvớicácbộphậncủaquốcgiađangtanrã khác. Chínhquyền trungươnghiện tại có thể tỏ ra khôngmuốnhoặc không thể tái lậpquyền lực trênnhữngkhu vựcbiên giới hoặc các tổ chứcphi nhànướcnhưHezbollah, al-Qaeda, ISIL, và Taliban. Điều này đã xảy ra ở Iraq, Libya, và đếnmức độ nguy hiểm là ởPakistan.

Mộtsốquốcgiađượcthànhlậpnhưhiệnnaycólẽkhôngthểđượcquảnlýtrọnvẹn,nếukhôngbằngcácphươngphápquảnlýhoặcsựgắnkếtxãhộimàngườiMỹcoilàkhôngchínhdanh.Trongmộtsốtrườnghợp,nhữnghạnchếnàycóthểđượckhắcphụcthôngquanhữngtiếntriểnhướngtớimộthệthốngnộibộtựdohơn.Tuynhiên,khicácphepháitrongmộtquốcgiatuânthủcáckháiniệmkhácnhauvềtrậttựthếgiớihoặctựcoimìnhđangtrongmộtcuộcđấutranhsinhtồn,nhữngyêucầucủaMỹvềviệcđìnhchiếnđểthànhlậpmộtchínhphủliênminhdânchủcóxuhướnghoặclàmtêliệtchínhphủđươngnhiệm(nhưvớiIrancủaShah)hoặcbịphớtlờ(nhưvớichínhphủAiCậpdoTướngSisilãnhđạo–giờđâyđãchúýđếnnhữngbàihọclậtđổcácchínhphủtiềnnhiệmbằngcáchthayđổichínhsáchnhằmthoátkhỏimộtliênminh

lịchsửvớiMỹđểưutiênchosựtựdohơntronghànhđộng).Trongnhữngđiềukiệnnhưvậy,Mỹbuộcphảiđưaraquyếtđịnhtrêncơsởnhữnggìđạtđượcsựkếthợptốtnhấtvềanninhvàđạođức,trongkhithừanhậnrằngcảhaiyếutốnàyđềusẽbấttoàn.

ỞIraq,việcgiảithểchếđộđộctàitànbạodohệpháiSunnithốngtrịcủaSaddamHusseinđãgâynênnhữngáplực,nhưngítvìmụctiêudânchủmàvìmụctiêuđòitrảthù,khiếncácphepháitìmkiếmsựtrảthùnàythôngquaviệchợpnhấtnhữnghìnhthứctôngiáokhácnhauthànhnhữngtổchứcđộclậpmàkếtquảlàgiaochiếnvớinhau.ỞLibya,mộtđấtnướcrộnglớnvớidânsốtươngđốithưathớt,bịxénátbởinhữngchiarẽbèpháivàcácnhómbộtộchậnthù–khôngcólịchsửchung,ngoạitrừtừngdướisựcaitrịcủathựcdânItaly–sựlậtđổnhàđộctàisátnhânQaddafiđãcótácđộngtrênthựctếvềchuyệnloạibỏbấtkỳhìnhthứcquảnlýquốcgianào.Cácbộtộcvàkhuvựcđãtựvũtrangđểđảmbảotựtrịhaysựthốngtrịthôngquanhữnglựclượngdânquântựtrị.MộtchínhphủlâmthờiởTripoliđãđượcquốctếthừanhậnnhưngkhôngthểthihànhthẩmquyềnthựctếbênngoàicácbiêngiớithànhphố.Cácnhómcựcđoanhìnhthànhnhannhản,đượcvũtrangtừkhovũkhícủaQaddafi,đangđẩyphongtràothánhchiếnsangcácquốcgialánggiềngđặcbiệtlàởchâuPhi.

Khicácquốcgiakhôngđượcquảnlýtoànvẹn,bảnthântrậttựquốctếhoặckhuvựcbắtđầutanrã.Nhữngkhoảngtrốngthểhiệntìnhtrạngvôluậtphápdầnthốngtrịcácphầntrênbảnđồ.Sựsụpđổcủamộtquốcgiacóchủquyềncóthểbiếnlãnhthổcủamìnhthànhcăncứchochủnghĩakhủngbố,cungcấpvũkhíhoặckíchđộngphepháichốnglạicácnướclánggiềng.NhữngkhuvựckhôngcósựquảnlýhaythánhchiếngiờđâytrảidàitrênkhắpthếgiớiHồigiáo,ảnhhưởngđếnLibya,AiCập,Yemen,Gaza,Lebanon,Syria,Iraq,Afghanistan,Pakistan,Nigeria,Mali,Sudan,vàSomalia.NếukểthêmđếnnhữngnỗithốngkhổởTrungPhi–nơimộtcuộcnộichiếnởCongokéodàinhiềuthếhệđãlôivàotấtcảcácnướclánggiềng,vàcáccuộcxungđộtởCộnghòaTrungPhivàNamSudanđedọasựdicăntươngtự–mộtphầnđángkểlãnhthổvàdâncưcủathếgiớiđangtrênbờvựccủaviệcrơihoàntoànrakhỏihệthốngquốctếcácquốcgiacóchủquyền.

Khikhoảngtrốngnàyhiệnralờmờ,TrungĐôngđangrơivàomộtcuộcđốiđầutươngtựnhư(nhưngrộnglớnhơn)cáccuộcchiếntranhtôngiáotrướcHòaướcWestphaliaởchâuÂu.Cáccuộcxungđộttrongnướcvàquốctếcủngcốlẫnnhau.Cáctranhchấpvềchínhtrị,sắctộc,bộtộc, lãnh thổ,ý thứchệ,và lợi-ích-quốc-gia truyền thốngđanghợpnhất.Tôngiáođượcsửdụngnhưlà“vũkhí”phụcvụchocácmụctiêuđịachínhtrị,ngườidânthườngbịđánhdấuđểtiêudiệtdựatrênnhữngliênkếtphepháicủahọ.Khicácquốcgiacóthểduytrìchínhquyềncủamình,họcoithẩmquyềncủamìnhkhôngcógiớihạn,đượcbiệnminhbởihoàncảnhbắtbuộcphảitồntại;khicácquốcgiatanrã,nơiđâytrởthànhchiếntrườngchonhữngcuộcgiaochiếngiữacáccườngquốcxungquanh,nơimàchínhquyềnthườngđượclậpnêntừviệchoàntoànkhôngđếmxỉagìđếnhạnhphúcvàphẩmgiáconngười.

Cuộcxungđộtđangdiễnrahiệnnaycócảkhíacạnhtôngiáovàđịachínhtrị.MộtkhốitheohệpháiSunnigồmẢ-rậpSaudi,cácquốcgiaVùngVịnh,trongchừngmựcnàođógồmcảAiCậpvàThổNhĩKỳ,đốiđầuvớimộtkhốidoIrantheohệpháiShialãnhđạo,yểmtrợchomộtphầnlãnhthổSyriacủaBasharal-Assad,miềnTrungvàNamIraqcủaNurial-Maliki,cáclựclượngphiếnquânHezbollahởLebanonvàHamasởGaza.KhốiSunniyểmtrợchocáccuộcnổidậy

chốngAssadởSyriavàchốngMalikiởIraq;IrannhắmmụctiêuthốngtrịkhuvựcbằngcáchsửdụngcácnhómphinhànướcgắnvớiTehranvềýthứchệđểlàmsuyyếutínhchínhdanhtrongnướccủacácđốithủnướcnàytrongkhuvực.

Cácbênthamgiatrongnhữngcuộcgiaochiếnnàytìmkiếmsựhỗtrợtừbênngoài,đặcbiệtlàtừNgavàMỹ,đếnlượtmìnhcáccườngquốcnàylạiđịnhhìnhnhữngmốiquanhệgiữahọ.MụctiêucủaNgachủyếulàchiếnlượcởmứctốithiểu,nhằmngănchặncácnhómthánhchiếnSyriavàIraqkhôngtrànsangcácvùnglãnhthổHồigiáocủamình,vàtrênquymôtoàncầulớnhơnnhằmtăngcườngvịthếcủamìnhsovớiMỹ(quađóđảongượckếtquảcủacuộcchiếntranhnăm1973đãđượcmiêutảtrướcđótrongchươngnày).TìnhthếnangiảicủaMỹlànướcnàylênánAssadtrêncơsởđạođức–điềunàyđúng–nhưngcácđốithủlớnnhấtcủaôngtalạilàal-QaedavànhữngnhómcựcđoanhơnmàvềmặtchiếnlượcMỹcầnphảichống.CảNgalẫnMỹchưatừngcóthểquyếtđịnhxemliệucóhợptáchaythaotúnglẫnnhauhaykhông,dùcácsựkiệnởUkrainecóthểgiảiquyếtmâuthuẫnnàytheochiềuhướngtháiđộtrongChiếntranhLạnh.Iraqbịnhiềuphepháikhácnhautranhchấp–lầnnàylàIran,phươngTây,vàmộtloạtcácphepháimuốnbáothùdòngSunni–nhưđãtừngnhưthếnhiềulầntronglịchsử,vớicùngmộtkịchbảnnhưngđượcđóngbởicácdiễnviênkhácnhau.

Saunhữngkinhnghiệm cayđắng củaMỹ và trongnhữngđiều kiện rất bất lợi cho tínhđanguyên,thậthấpdẫnđểnhữngbiếnđộngnàytựtiếntriểnvàtậptrungvàoviệcđốiphóvớinhữngquốcgiakếnhiệmsaunày.NhưngmộtvàiquốcgiakếnhiệmtiềmtàngđãtuyênbốcoiMỹvàtrậttựthếgiớitheoHòaướcWestphalianhưkẻthùchính.

Trongthờiđạicủachủnghĩakhủngbốtựsátvàphổbiếnvũkhíhủydiệthàngloạt,sựtrôidạtvềphíanhữngcuộcđốiđầugiáopháitrêntoànkhuvựcphảibịcoilàmốiđedọađốivớisựổnđịnhtrênthếgiới,đòihỏinỗlựchợptáccủatấtcảcáccườngquốccótráchnhiệm,thểhiệnởmộtsốđịnhnghĩachấpnhậnđược,ítnhấtlàvềtrậttựkhuvực.Nếutrậttựkhôngthểđượcthiếtlập,nhiềukhuvựcrộnglớncónguycơđểngỏchotìnhtrạngvôchínhphủvàcáchìnhthứcchủnghĩacựcđoanlansangcáckhuvựckhác.Từkhuônmẫuảmđạmnày,thếgiớiđangchờđợiMỹvàcácquốcgiakhác,vớivịthếcócáinhìntoàncầu,đúckếtmộttrậttựkhuvựcmới.

81LàconsôngphíađôngthuộchaiconsônglớnphânđịnhnềnvănminhLưỡngHà,TigrischảytừcáckhuvựcnúicủaThổNhĩKỳquaIraq.TiếngViệtgọisôngnàylàTíchGiang.(ND)82LàconsôngphíatâythuộchaiconsônglớnphânđịnhnềnvănminhLưỡngHà,khởinguồntừAnatolia.Thếkỷ17,sáchchữNômtiếngViệtgọisôngnàylàUôngPháthayYêuPhách.(ND)83Nguyênvăn:Zoroastrianism,mộttrongnhữngtôngiáolâuđờinhấtcủanhânloại,donhàtiêntriBaTưZoroastersánglậpvàokhoảngcuốithếkỷ7TCNtạimiềnĐôngĐếquốcBaTưcổđại, chủ trương thờphụngOrmazdtrongcuộcchiếngiữaánhsángvàbóng tối,giữacáithiệnvàcáiáctrêntoànvũtrụ.(ND)84MộtthànhphốởvùngHejazvàlàthủphủcủatỉnhMakkahởẢ-rậpSaudi.MeccađượccoilàthánhđịaHồigiáovàbấtkỳngườiHồigiáonàocũngbắtbuộcphảihànhhươngtớiđâyítnhất

mộtlầntrongđời.(ND)85Nguyênvăn:Mogul,mộtđếquốcHồigiáo(chịuảnhhưởngvănhoáBaTư)ởTiểulụcđịaẤnĐộrađờivàonăm1526,nắmquyềnkiểmsoáttrênphầnlớntiểulụcđịatrongcácthếkỷ17và18,vàcáochungvàogiữathếkỷ19.CácvuaMôngCổđềuthuộcdòngdõinhàTimurcódòngmáuĐộtQuyết,MôngCổ,Rajput,vàBaTư.Khiởđỉnhcaovàokhoảngnăm1700,ĐếquốcnàytrịvìtrênphầnlớnTiểulụcđịatrảidàitừBangladeshởphíađôngtớiBalochistanởphíatây,KashmirởphíabắctớilòngchảoKaveriởphíanam,vớilãnhthổrộngđến4triệukm².(ND)86Reconquest(tiếngAnh):chỉmộtloạtcácchiếndịchcủacácquốcgiaTâyBanNhavàBồĐàoNhathờiTrungcổ,nhằmgiànhlạilãnhthổtừngườiHồigiáo(Moors),nhữngngườiđãchiếmhầuhếtBánđảoIberiavàođầuthếkỷ8.(ND)87 Eo biển chia cắt phần thuộc châu Âu (Rumeli) của Thổ Nhĩ Kỳ với phần thuộc châu Á(Anatolia) củanướcnày.NónốibiểnMarmaravớibiểnĐen.EoBosphorusdài30km,vớichiềurộnglớnnhất3,7kmởlốivàophíabắcvàchiềurộngnhỏnhất0,75kmnằmgiữahaipháođàiAnadoluhisarivàRumelihisari.(ND)88LàmộttriềuđạiđãcaitrịlãnhthổIranngàynay,cùngnhiềuvùngphụcậntừkhoảngnăm1501đếnnăm1736.Họ thườnghaygiaochiếnvớinhàOttomancủaThổNhĩKỳvàngườiUzbek. Vị vua nổi tiếng nhất của Đế quốc Safavid là Abbas I, người đã khuyến khích giaothươngvớichâuÂu,đánhthắngngườiThổ,Uzbekvàmởmangbờcõi.Tuynhiên,đếchếsuyyếusaukhiAbbasIquađờivàonăm1629,vàcuốicùngphảichịuquyphụcngườiAfghanistanvàonăm1722.(ND)89LàHòaướccuốicùngtronghệthốngHòaướcVersailles,đượckýngày10thángTámnăm1920tạiSèvres,Pháp,giữanướcbạitrậntrongThếchiếnIlàThổNhĩKỳvớicácnướcthắngtrậnthuộcpheHiệpước.TheoHòaướcnày,ĐếquốcOttomanmấtđi80%lãnhthổvàchínhthứcchấmdứtsựtồntại,ThổNhĩKỳchỉcòngiữlạiphầnTiểuÁvàmộtvùngthuộcchâuÂutrongđócóIstanbul.(ND)90TiếngẢ-rập:nhàquýtộclãnhđạoxứHồigiáo.(ND)91Nguyênvăn:MuslimBrotherhood,đượcthànhlậpnăm1928tạiAiCậpnhưmộtphongtràoxãhội,chínhtrị,vàtôngiáo,làphongtràoHồigiáolâuđờinhất,cóảnhhưởngnhất,vàlàtổchứcchínhtrịđốilậplớnmạnhnhấttạinhiềuquốcgiaẢ-rập.Mụcđíchcủatổchứcnàyđượctuyênbố làtruyềndẫnKinhQuranvàSunnahnhư“điểmthamchiếuduynhấtđể...dẫndắtcuộcsốngchogiađình,cánhân,cộngđồng,...vàquốcgiaHồigiáo.”Phongtràonàyđượccholàcóliênquanđếnbạolựcchínhtrị,nhậntráchnhiệmtrongviệcthànhlậpHamas.(ND)92CũnggọilàChiếntranhẢ-rập-IsraelhayChiếntranhthángSáu,làcuộcchiếngiữaIsraelvàcácnướclánggiềngẢ-rập:AiCập,Jordan,vàSyria.ThángNămnăm1967,AiCậpđãtrụcxuấtLựclượngKhẩncấpcủaLiênHợpQuốc(UNEF)khỏiBánđảoSinai,nơiđộiquânnàyđãđồntrúkểtừnăm1957(saucuộckhủnghoảngSuez)vàtạothànhmộtvùngđệmgìngiữhòabìnhởđây.AiCậpphongtỏaEobiểnTiran(cửangõvàoVịnhAqaba)đốivớicáctàumangcờIsraelhoặccáctàuchởhàngchiếnlược,vàkêugọicácnướcẢ-rậpthốngnhấtlạiđểcùnghànhđộng

đốiphóvớiIsrael.Ngày5thángSáunăm1967,IsraelđãtấncôngphủđầuđánhvàokhônglựcAiCập.Kếtthúccuộcchiến,IsraelgiànhđượcquyềnkiểmsoátĐôngJerusalem,DảiGaza,BánđảoSinai,BờTây,vàCaonguyênGolan.Kếtquảcủacuộcchiếnnàyảnhhưởngđếnđịathếchínhtrịcủakhuvựcnàychođếnngàynay.(ND)93LàtừviếttắtchoHarakatal-Muqawamaal-Islamiyya(PhongtràoKhángchiếnHồigiáo).Ngày14thángMườihainăm1987,chỉítngàysaukhicuộcnổidậycủangườiPalestinechốnglạisựchiếmđóngcủaIsrael(cònđượcgọilàIntifadalầnthứnhất)bùngnổ,PhongtràoHồigiáoSunniVũtrangHamasđãđượcthànhlậpvớimụctiêudàihạnlàthànhlậpmộtquốcgiaHồigiáocủangườiPalestinetrênvùnglãnhthổđượchoạchđịnhtrướcnăm1948.KhẩuhiệucủaHamaslà“Allah làmụctiêu,ĐấngTiêntriMuhammadlàhìnhmẫu,KinhQuranlàhiếnpháp, Thánh chiến là con đường duy nhất và được chết vì Allah là sự thể hiện lòng trungthành.”Hamas khước từmọi giải pháp hòa bình, không công nhận nhà nước Israel. Và đểthànhlậpmộtnhànướcPalestineHồigiáo,đốivớihọkhôngcóconđườngnàokhácngoàiviệctiếnhànhthánhchiến.(ND)94Cónghĩalà“ĐảngcủaThượngđế,”đượcthànhlậpnăm1982nhằmphảnứngtrướcsựkiệnIsraelxâmlượcLebanonđểđẩyTổchứcGiảiphóngPalestine(PLO)củaYasserArafatrakhỏiLebanon.HezbollahđượcthànhlậptừsựhợpnhấtbatổchứcdânquâncủangườiHồigiáotheohệpháiShiiteởLebanonlàphongtràoHồigiáoAmal,tổchứcDaw’ahvàtổchứcUlema.Hezbollahđượcsựhỗ trợ tài chínhcủa IranvàSyria,đượcxemnhưkẻ thùkhôngđội trờichungcủaIsrael.(ND)95Lưuýcủatácgiả:tácgiảkhôngkhẳngđịnhbấtkỳvịthếlậptrườngnàođểxácđịnhnhữngchânlýcốtlõicủacáchọcthuyếtvàgiáopháimànhữngmâuthuẫncăngthẳnggiữachúnghiệnđangsắpxếplạithếgiớiHồigiáo.NhiềungườiHồigiáo,ởnhiềuquốcgialàđasố,đãđạtđếnnhữnglýgiảiítđốiđầuvàđanguyênhơnvềđứctincủahọsovớinhữnglýgiảiđượctríchdẫnởnhữngtrangsáchnày.Tuynhiên,nhữngquanđiểmđượctrìnhbàyởđâyhiệncóảnhhưởngquyếtđịnhđángkểđốivớihướngđicủanhiềuquốcgiaTrungĐôngquantrọngvàgầnnhưtấtcảcáctổchứcphinhànước.NhữngquanđiểmnàyđạidiệnchosựkhẳngđịnhvềmộttrậttựthếgiớiriêngbiệttheođịnhnghĩacaohơnvàkhôngtươngthíchvớihệthốngtheoHòaướcWestphaliahoặccácgiátrịcủachủnghĩaquốctếtựdo.Khimộtaiđótìmhiểuchúng,cầnphảitrôngcậyđếntừvựngtôngiáodocácbêntranhchấpviệndẫn.96TêntheobảnngữHausa:CấmnềngiáodụcphươngTây,làmộtnhómvũtrangHồigiáo,bịcoilàphiếnquânvìtổchứccáchoạtđộngkhủngbố,giếtngườitànbạoởNigeria.NhómnàytruyềnbátưtưởngthùđịchphươngTây,chorằnggiáodụccủangườiphươngTâylàmộttộilỗiđángnguyềnrủa.Phiếnquânnàythểhiệnsứcmạnhthôngquacácvụbắtcóc,giếtngười,vàđánhbomtrườnghọc,nhàthờ.CáctínđồcủaBokođượcrènluyệntrongmộtmôitrườngkhắcnghiệt,họsẵnsàngdânghiếnbảnthânđểpháhoạichínhquyềnnhằmtạolậpmộtnhànướcmới,tạonênmộtthếđốilậpkhôngthểcânbằnggiữacộngđồngngườiHồigiáoởphíaBắcvàngườiThiênChúagiáoởphíaNamNigeria.(ND)97TiếngẢ-rập“MặttrậnYểmtrợchonhândânAl-Sham”làmộtchinhánhcủaal-QaedahoạtđộngởSyriavàLebanon.Nhómtuyênbốthànhlậpngày23thángMộtnăm2012,trongcuộc

nộichiếnSyria.Kểtừđóđếnnay,nóđượcmiêutảnhưlà“hiếuchiếnvàthànhcôngnhất”vàlà“mộttrongnhữnglựclượngnổidậycóhiệuquảnhất”ởSyria.NhómnàybịLiênHợpQuốc,Australia,Canada,NewZealand,Nga,Anh,Mỹ,vàThổNhĩKỳcoilàmộttổchứckhủngbố.(ND)98MộtthànhphốởvùngHejazvàlàthủphủcủatỉnhAlMadinah.ThànhphốnàylànơichôncấtĐấngTiêntriMuhammadvàlàthànhphốlinhthiêngthứhaicủaHồigiáosauMecca.(ND)99MộthọcthuyếtHồigiáodoMuhammadibnAbdal-Wahab(1703-1791)đưavàoBánđảoẢ-rậptừthếkỷ18.NóchorằngHồigiáo,từsauthếkỷthứbatheolịchHồi(tứclàkhoảngtừnăm960trởđi)đãpháttriểnnhiềuhìnhthứcsai lạc,cầnphảiđượcthanh lọc.TheohọcthuyếtWahhabi,AllahlàChúatrời,làđấngsángtạoduynhấtmàconngườiphảidốclòngtrựctiếpthờphụng,khôngquamộttrunggiannào(tượng,hìnhảnh...).Dovậy,sựphôtrươngtrongcáchhànhlễvàsốngxahoalàtộilỗilớn,vìnóchứngtỏtínđồcòncónhữngmốiquantâmkhácngoàiAllah.Xuấtpháttừđiềunày,cácthánhđườngHồigiáoWahhabiđềuđượcthiếtkếđơngiản,khôngxâytháp,tínđồănmặcxuềnhxoàngvàkhôngđượchútthuốc.CóthểxemđâylàmộttrườngpháicảicáchtrongHồigiáo.(ND)

CHƯƠNG4MỹvàIran:nhữngcáchtiếpcậnvềtrậttự

Mùaxuânnăm2013,ĐạiGiáochủ(Ayatollah)AliKhamenei,LãnhđạoTốicaocủaCộnghòaHồigiáoIran–nhânvậttừtrướctớinayluônđứngtrêntấtcảcácbộtrưởngchínhphủcủaIran,kểcảtổngthốngvàbộtrưởngngoạigiao–phátbiểutạimộthộinghịquốctếcủacácgiáosĩHồigiáo,cangợisựkhởiđầucủamộtcuộccáchmạngtoàncầumới.Ôngtuyênbốcáimànhữngnơikhácgọilà“MùaxuânẢ-rập”,trênthựctếchínhlà“SựthứctỉnhHồigiáo”vềmộtkết cục bao trùm thế giới. Khamenei giải thích: phương Tây đã sai lầm khi đánh giá rằngnhữngđámđôngngườibiểutìnhđạidiệnchochiếnthắngcủadânchủtựdo.Nhữngngườibiểutìnhsẽkhướctừ“trảinghiệmcayđắngvàhãihùngtrongviệctheogótphươngTâyvềchínhtrị,hànhvi,vàlốisống”vìhọlàhiệnthâncủa“sựhiệnthựchóakỳdiệunhữnglờihứathiêngliêng”:

Ngàynaynhữnggìxuấthiện trướcmắtchúng tavàkhôngmộtcánhânhiểubiếtvà thôngminhnàocóthểphủnhận,đólàthếgiớiHồigiáogiờđâyđãnổilêntừbênlềnhữngphươngtrìnhchínhtrịvàxãhộicủathếgiới,nóđãtìmđượcmộtvịtrínổibậtvàxuấtchúngởtrungtâmcủacácsựkiệntoàncầumangtínhquyếtđịnh,vànóđưaramộtcáinhìnmớimẻvềcuộcsống,chínhtrị,chínhquyền,vànhữngpháttriểnxãhội.

TrongphântíchcủaKhamenei,sựthứctỉnhnàycủaýthứcHồigiáođangmởracánhcửachomộtcuộccáchmạngtôngiáotoàncầucuốicùngsẽđánhbạiảnhhưởngđộcđoáncủaMỹcùngcácđồngminhcủanướcnày,chấmdứtbathếkỷthốngtrịcủaphươngTây:

SựthứctỉnhHồigiáo,điềumànhữngkẻphátngônthuộcphengạomạnvàphảnđộngthậmchíkhôngdámnóitới,làmộtsựthậtmànhữngdấuhiệucủanócóthểđượcchứngkiếngầnnhưkhắpnơitrongthếgiớiHồigiáo.Dấuhiệurõràngnhấtcủanólàsựnhiệtthànhcủadưluận,đặcbiệtlàtronggiớitrẻ,làmsốnglạisựvinhquangvàvĩđạicủaHồigiáo,trởnênýthứcđượcvềbảnchấtcủatrậttựthốngtrịquốctếvàlộtbỏtấmmặtnạđeotrênbộmặtkhôngbiếtxấuhổ,đầyápbứcvàngạomạncủacácchínhquyềnvàcáctrungtâmđangápbứcngườiHồigiáovàphiHồigiáoởphươngĐông.

Khameneicamkết,tiếpsau“sựthấtbạicủachủnghĩacộngsảnvàchủnghĩatựdo”vàvớiviệcsứcmạnhvàsựtựtincủaphươngTâyđangsụpđổ,SựthứctỉnhHồigiáosẽgâychấnđộngtrêntoànthếgiới,thốngnhấtummah(cộngđồngtínđồxuyênquốcgia)Hồigiáotoàncầuvàđưanótrởlạivịtrítrungtâmthếgiới:

MụctiêucuốicùngnàyítnhấtsẽtạoramộtnềnvănminhHồigiáohuyhoàng.TấtcảcácbộphậncủaUmmahHồigiáo–dướihìnhthứccácquốcgiavàđấtnướckhácnhau–cầnđạtđếnvịthếkhaihóavănminhđãđượcxácđịnhtrongKinhQuran…Thôngquaniềmtintôngiáo,kiếnthức,đạođức,vàcuộcđấutranhkhôngngừngnghỉ,nềnvănminhHồigiáocóthểđemđếntưtưởngtiếnbộvànhữngnguyêntắchànhvicaoquýtớiUmmahHồigiáovàtoànthểnhânloại,vànócóthểlàthờiđiểmgiảithoátkhỏinhữngquanđiểmnặngvềvậtchấtvàáp

bứccũngnhưnhữnghànhvisuyđồi,nhữngthứđãtạothànhcáctrụcộtcủanềnvănminhphươngTâyhiệnnay.

Trướcđây,Khameneiđãnóicụthểvềvấnđềnày.Năm2011,khiôngđưaranhậnxéttrướckhángiảthuộclựclượngbánquânsựcủaIran,cáccuộcbiểutìnhphổbiếnởphươngTâykêugọiniềmkhaokháttoàncầuvềtâmlinhvàtínhchínhdanhnhưđượcminhhọabởinềnchínhtrịthầnquyềncủaIran.Mộtcuộccáchmạngthếgiớiđangchờđợi:

NhữngtiếntriểnởMỹvàchâuÂusẽđưatớimộtsựthayđổilớnmàthếgiớisẽchứngkiếntrongtươnglai…Ngàynay,nhữngkhẩuhiệucủangườiAiCậpvàTunisiađangđượclặplạiởNewYorkvàCalifornia…NướcCộnghòaHồigiáohiệntạiđanglàtâmđiểmcủaphongtràothứctỉnhcủacácquốcgiavàthựctếnàyđãlàmchokẻthùkhóchịu.

Trongbấtkỳkhuvựcnào,nhữngtuyênbốnhưvậysẽđượccoilàmộttháchthứclớnmangtínhcáchmạng:mộtnhânvậtthầnquyềnnắmquyềntốicaocảvềtâmlinhvàthếtụcởmộtđấtnướcquantrọng,côngkhaitheođuổikếhoạchxâydựngmộttrậttựthếgiớithaythế,đốilậpvớitrậttựđangđượccộngđồngthếgiớiápdụng.LãnhtụTốicaocủaIranhiệnnayđangtuyênbốrằngchínhcácnguyêntắctôngiáophổquátchứkhôngphảinhữnglợiíchquốcgiahaychủnghĩaquốctếtựdosẽthốngtrịthếgiớimớimàôngtừngtiêntri.NếunhữngýkiếnnhưvậydomộtnhàlãnhđạochâuÁhaychâuÂuphátbiểusẽcóthểđượchiểunhưlàmộttháchthứctoàncầugâychoángváng.Tuynhiên,35nămlặpđilặplạigầnnhưlàmchothếgiớiquenvớisựcấptiếncủanhữngýkiếnnàycùngvớinhữnghànhđộngyểmtrợchúng.Vềphầnmình,Irankếthợptháchthứcđốivớisựhiệnđạicủanướcnàyvàtruyềnthốngquảnlýnhànướctinhtếđặcbiệtcólịchsửhàngngànnăm.

TruyềnthốngquảnlýnhànướccủaIran

ViệcápdụnglầnđầutiêncácnguyêntắcHồigiáocấptiếnnhưmộthọcthuyếtquyềnlựcnhànướcdiễnravàonăm1979, tạimột thủđô ítđượcmongđợinhất,ởmộtđấtnướckhônggiốngnhưphầnlớncácquốcgiaTrungĐôngkhác,vớimộtlịchsửquốcgialâudàivànổibậtcùngsựtônkínhđượckiếnlậptừlâuđốivớiquákhứtrướckhicóHồigiáo.Vìvậy,khiIran–mộtnhànướcđượcchấpthuậntronghệthốngtheoHòaướcWestphalia–biếnmìnhthànhmộtnướcủnghộHồigiáocấptiếnsaucuộccáchmạngcủaĐạigiáochủKhomeini, trật tựtrongkhuvựcTrungĐôngđãbịđảolộn.

Trongtấtcảcácnướcthuộckhuvực,cólẽIrancóýthứcchặtchẽnhấtvềtínhchấtlàmộtquốcgiavàtruyềnthốngphứctạpnhấtvềquảnlýnhànướcdựatrênlợiíchquốcgia.Đồngthời,cácnhàlãnhđạoIrancótruyềnthốngvượtrakhỏibiêngiớiquốcgiahiệnnaycủamìnhvàhiếmkhituânthủcáckháiniệmcủaHòaướcWestphaliavềvịthếquốcgiađộclậpvàbìnhđẳngchủquyền.TruyềnthốngnềntảngcủaIranxuấtpháttừĐếquốcBaTư,mộtđếquốcdướinhiềuvương triều từ thếkỷ7TCNtới thếkỷ7,đã thiết lậpsự thống trị củamình trênhầukhắpTrungĐôngngàynayvàmộtphầncủaTrungÁ,TâyNamÁ,vàBắcPhi.Vớinềnvănhóavànghệthuậtrựcrỡ,mộtbộmáyquảnlýphứctạpvàgiàukinhnghiệmtrongviệcquảnlýcáctỉnhxaxôivàmộtquânđộilớnđượctôiluyệnbằngnhữngchiếndịchthànhcôngkhắpnơi,BaTưthấychínhnócònhơncảmộtxãhội.Chếđộquânchủ lý tưởngcủaBaTưđãnângchủquyềncủađếquốcnàytớitrạngtháigầnnhưthầnthánh,mộtchúatểhàohùngcủacácdân

tộc,“Vuacủacácvua”banphátcônglývàquyếtđịnhkhoanhồngđểđổilấysựtuânphụchòabìnhvềchínhtrị.

GiốngnhưTrungQuốccổđại,kếhoạchđếquốccủaBaTưđạidiệnchomộtdạngtrậttựthếgiới,trongđónhữngthànhtựuvănhóavàchínhtrịvàsựtựtinvềmặttâmlýđóngmộtvaitròquantrọngtươngtựnhưcáccuộcchinhphạtquânsựtruyềnthống.Thếkỷ5TCN,sửgiaHyLạpHerodotusmiêutảsựtựtincủamộtdântộcđãhấpthutấtcảnhữngtinhhoaphongtụcnướcngoài–trangphụccủangườiMedia,áogiápcủangườiAiCập–vàgiờđâycoimìnhlàtrungtâmcủacácthànhtựucủaloàingười:

Quantrọngnhất,họgiữsựtựtrọng,tiếpđếnlàtôntrọngnhữngngườisốngbêncạnhhọvàsauđótớinhữngngườibêncạnhcủangườibêncạnhhọ,vànhưvậycómộtsựtiếpnốivềsựtôntrọngtheokhoảngcách.Họíttôntrọngnhấtđốivớinhữngngườisốngxahọnhất.Điềunàylàdohọnghĩrằngbảnthânhọlàtốtnhấttrongtoànthểnhânloạivềmọimặtvànhữngngườikhácgiữđượcđứctínhtốttươngứngvớikhoảngcáchđốivớihọ;nhữngngườisốngxanhấtlànhữngngườikémđạođứcnhất.

Khoảng2500nămsau,cảmgiáctựtinthanhthảnnàyvẫntrụvững,nhưđượcthểhiệntrongcáccâuchữcủamộthiệpđịnhthươngmạinăm1850giữaMỹvàTriềuđạiSafavid–trịvìmộtvùngđấthẹphơnnhưngvẫnlàmởrộngcủaĐếquốcBaTưbaogồmIranvànhữngvùngđấtquantrọngcủacácquốcgiangàynaynhưAfghanistan,Iraq,Kuwait,Pakistan,Tajikistan,ThổNhĩ Kỳ, và Turkmenistan. Ngay cả sau khi mất Armenia, Azerbaijan, Dagestan, và ĐôngGeorgiatronghaicuộcchiếntranhvớiĐếquốcNgađangbànhtrướng,ShahvẫntoátlênsựquảquyếttừngườithừakếcủaXerxes100vàCyrus101:

TổngthốngMỹvàHoàngthượngđượcxưngtụngnhưThổtinh;LãnhđạoTốicaomàMặttrờiphụngsựnhưmộtngọncờ;ngườimàsựlộnglẫyvàhùngvĩsánhngangvớiBầutrời;LãnhđạoTốicaovĩđại,Quốcvươngvớiquânđộinhiềunhưcácvìsao;ngườimàsựvĩđạigợinhớtớiJeinshid;sựhùngvĩsánhngangvớiDarius102;ngườiThừakếVươngmiệnvàNgaivàngcủangườiKayania,HoàngđếvĩđạicủatoànthểBaTư,bìnhđẳngvàchânthànhmongmuốnthiếtlậpquanhệhữunghịgiữaChínhphủhainước,đượcthắtchặtbởimộtHiệpướcHữunghịvàThươngmại,cùngcólợivàmanglạilợiíchchocácCôngdânvàthầndâncủahaibênkýkết,vìmụcđíchnàygiaochoĐạidiệntoànquyềncủahọ…

NằmtạigiaođiểmgiữaĐôngvàTây,quảnlýcáctỉnhcùngcácthuộcquốctrảidàiởmứcđộrộng lớnnhất trênvùng lãnhthổ làLibyangàynaytớiKyrgyzstanvàẤnĐộ,BaTưhoặc làđiểmbắtđầuhoặclàmụctiêucuốicùngcủahầuhếtnhữngkẻchinhphạtlớntrênđạilụcÁ-ÂutừthờiCổđạiđếnChiếntranhLạnh.Trảiquatấtcảnhữngbiếnđộngđó,BaTư–giốngTrungQuốctrongmộtsốhoàncảnhtươngtự–vẫngìngiữđượcýthứcriêngbiệtvềbảnsắc.Nằmtrảirộngtrênnhiềukhuvựcvàcácnềnvănhóavôcùngđadạng,ĐếquốcBaTưđãlựachọnvàtổnghợpnhữngthànhtựucủamìnhvàotrongkháiniệmriêngbiệtvềtrậttự.BịnhấnchìmdướilànsóngchinhphạtcủaAlexanderĐạiđế103,nhữngđạoquânHồigiáothờikỳđầuvàsauđólàngườiMôngCổ–nhữngcúsốcgầnnhưxóabỏkýứclịchsửvàsựđộclậpchínhtrịcủacácdântộckhác–BaTưvẫngiữđượclòngtựtinvềsựvượttrộivềvănhóacủamình.Nócúiđầutrướckẻchinhphụcnhưlàmộtsựnhượngbộtạmthờinhưngvẫngiữđượcđộclậpthông

quaquanđiểmcủamìnhvềthếgiới,miêutả“nhữngkhônggianbêntrongtuyệtvời”trongthơcavàchủnghĩathầnbí,cũngnhưtrântrọngsợidâykếtnốivớinhữngđấnganhhùngtrịvìtrongquákhứđượcthuậtlạitrongcuốnsửthiSáchvềcácvua.Trongkhiđó,BaTưđúckếtcáckinhnghiệmquảnlýnhiềuloạilãnhthổkhácnhaucùngvớinhữngtháchthứcchínhtrịthànhbộquytắcngoạigiaotinhvi,coitrọngsựnhẫnnại,phântíchsắcsảovềthựctếđịachínhtrịvàkhốngchếđốithủbằngtâmlý.

ÝthứcvềsựkhácbiệtvàsựkhốngchếkhéoléonàykéodàitrongthờikỳHồigiáo,khiBaTưtheotôngiáocủakẻchinhphạtđếntừẢ-rậpnhưnglànướcduynhấttronglànsóngđầutiêncácdân tộcbị khuấtphụcvẫnnhấtquyết gìn giữngônngữ riêngvà thêmvào trật tựmớinhữngdisảnvănhóacủađếchếmàHồigiáovừamớilậtđổ.Cuốicùng,BaTưtrởthànhtrungtâmdânsốvàvănhóatheohệpháiShiitecủaHồigiáo,banđầunhưmộtdịgiáodướisựcaitrịcủaẢ-rập,sauđólàquốcgiáobắtđầutừthếkỷ16(đượcchấpthuậnmộtphầnnhưlàcáchđểphânbiệtvớiĐếquốcOttomancủangườiSunniđangbànhtrướngởbiêngiớivàtháchthứcĐếquốcnày).TráingượcvớicáchhiểucủanhữngngườiSunnichiếmđasố,hệpháinàycủaHồigiáonhấnmạnhnhữngphẩmchấtthầnbí,khôngthểdiễngiảicủachânlýtôngiáo,vàchophép“sựgiảvờthậntrọng”vìlợiíchcủacáctínđồ.Vềmặtvănhóa,tôngiáo,vàquanđiểmđịachínhtrị,Iran(têngọichínhthứcnướcnàytựđặtsaunăm1935)đãbảotồnbảnsắctruyềnthốngvàđặctrưngđặcbiệttrongvaitròkhuvựccủanướcnày.

CuộccáchmạngKhomeini

CuộccáchmạngchốnglạiShah(nhàvua)RezaPahlavithếkỷ20ởIranđãbắtđầu(hayítnhấttheomiêutảvớiphươngTây)nhưmộtphongtràochốngchếđộquânchủ,đòidânchủ,vàphânphốilạivềkinhtế.Nhiềumốibấtbìnhtrongsốđólàthật,đượctạorabởinhữngrốiloạncónguyênnhântừcácchươngtrìnhhiệnđạihóacủaShahvànhữngbiệnphápnặngtay,độcđoáncủachínhphủđểcốgắngkiểmsoátbấtđồngchínhkiến.Nhưngvàonăm1979,khiGiáochủRuhollahKhomeinisauthờigiansốnglưuvongởParisvàIraqtrởvềđảmnhậnvaitrò“LãnhđạoTốicao”củacuộccáchmạng,ôngtalàmvậykhôngđạidiệnchocácchươngtrìnhxãhộihaysựquảnlýtheotinhthầndânchủmàdướidanhnghĩamộtcuộctấncôngchốnglạitoànbộtrậttựkhuvựcvàthựcsựlàchốnglạinhữngsắpđặtthểchếcủathếgiớihiệnđại.

HọcthuyếtbénrễởIrandướithờiKhomeinikhônggiốngnhưbấtkỳđiềugìđượcápdụngởphươngTâykểtừsaucáccuộcchiếntranhtôngiáothờikỳtrướckhicóHòaướcWestphalia.Họcthuyếtnàycoiquốcgiacóchủquyềnbảnthânnókhôngphảilàmộtchủthểchínhdanh,mànhư làmộtvũkhí thuận tiệnchomộtcuộcđấu tranh tôngiáorộng lớnhơn.Khomeinituyênbố:bảnđồthếkỷ20củaTrungĐônglàmộtsảnphẩmsailầmvàphiHồigiáocủanhữngtênđếquốcvànhữngkẻthốngtrịđộctàivụlợi,nhữngkẻđã“chiatáchcácbộphậnkhácnhaucủa[cộngđồng]Hồigiáoummavàtựýtạoracácquốcgiariêngbiệt.”TấtcảthểchếchínhtrịhiệnnayởtrongvàbênngoàiTrungĐônglà“khôngchínhdanh”vìchúng“khôngdựatrênluậtlệcủathánhthần.”QuanhệquốctếngàynaydựatrêncácnguyêntắctheothểthứccủaHòaướcWestphaliađặttrênmộtnềntảngsailầmbởivì“mốiquanhệgiữacácquốcgiaphảidựatrêncơsởtâmlinh”chứkhôngphảitrênnguyêntắclợiíchquốcgia.

TheoquanđiểmcủaKhomeini, tươngtựvớiquanđiểmcủaQutb–mộtngườicótưtưởng

bànhtrướng,việcđọcKinhQuranchỉraconđườngthoátkhỏinhữngbángbổnàyvàhướngtớiviệctạoramộttrậttựthếgiớichínhdanhthựcsự.BướcđầutiênsẽlàlậtđổtấtcảcácchínhphủtrongthếgiớiHồigiáovàthaythếchúngbằng“mộtchínhphủHồigiáoduynhất.”Lòngtrungthànhtruyềnthốngđốivớiquốcgiasẽbịgạtramộtbênvì“tráchnhiệmcủatấtcảchúngtalàphảilậtđổtaghut;tứclànhữngquyềnlựcchínhtrịkhôngchínhdanhgiờđâyđangcaitrịtoànbộthếgiớiHồigiáo.”ViệcthànhlậpmộthệthốngchínhtrịHồigiáođíchthựcởIransẽđánhdấu“NgàyđầutiêncủaChínhquyềncủaThượngđế”nhưKhomeinituyênbốkhithànhlậpCộnghòaHồigiáoIranngày1thángTưnăm1979.

Thựcthểnàysẽkhôngthểđượcsosánhvớibấtkỳnhànướchiệnđạinàokhác.LàngườiđầutiênđượcKhomeinibổnhiệmvàochứcvụThủtướng,MehdiBazargannóivớitờNewYorkTimes,“Điềuđượcmongmuốn…làmộtkiểuchínhphủtồntạitrong10nămdướisựtrịvìcủaĐấngTiêntriMohammedvà5nămdướisựtrịvìcủaconrểcủaNgài–Ali–LãnhtụHồigiáodòngShiiteđầutiên.”Khichínhphủđượcquanniệmnhưthầnthánh,sựbấtđồngsẽbịcoinhưlờibángbổ,chứkhôngcònlàđốilậpchínhtrị.DướisựlãnhđạocủaKhomeini,nướcCộnghòaHồigiáonàythựchiệnnhữngnguyêntắcđó,bắtđầubằngmộtlànsóngnhữngvụxétxử,hànhhình,vàmộtsựđànápcóhệthốngcáctínngưỡngthiểusố,vượtxanhữnggìđãdiễnradướichếđộđộctàichuyênchếcủaShah.

Giữanhữngbiếnđộngđó,mộtnghịchlýmớiđãhìnhthànhdướihìnhthứcmộttháchthứchaimặtđốivớitrậttựquốctế.VớicuộccáchmạngIran,mộtphongtràoHồigiáoquyếttâmlậtđổhệthốngtheoHòaướcWestphaliađãgiànhđượcquyềnkiểmsoátmộtnhànướchiệnđạivàcảnhữngquyềnvàđặcquyềncủanướcnàytronghệthốngtheoHòaước“Westphalia”–cómộtchiếcghếtạiLiênHợpQuốc,thựchiệnhoạtđộngthươngmạivàvậnhànhbộmáyngoạigiaocủanướcđó.DođóchếđộgiáosĩcủaIrantựđặtmìnhtạigiaođiểmcủahaitrậttựthếgiới,yêucầusựbảovệchínhthứccủahệthốngtheoHòaướcWestphaliangaycảkhiliêntụctuyênbốkhôngtinvàohệthốngđó,sẽkhôngbịràngbuộcbởinóvàsaucùngcóýđịnhthaythếnó.

TưduyhaimặtnàyđãănsâutronghọcthuyếtcầmquyềncủaIran.Iranchomìnhlà“CộnghòaHồigiáo,”ngụýmộtthựcthểvớiquyềnlựcvượtrakhỏiđịagiớilãnhthổvàGiáochủđứngđầu cơ cấu quyền lực của Iran (đầu tiên là Khomeini, sau đó là người kế nhiệm ông, AliKhamenei),khôngchỉđượccoilàmộtnhânvậtchínhtrịcủaIranmàcònnhưmộtngườicóthẩmquyềntoàncầu–“LãnhtụtốicaocủaCáchmạngHồigiáo”và“LãnhtụcủaCộngđồngHồigiáovàcácdântộcbịápbức.”NướcCộnghòaHồigiáonàygiớithiệumìnhtrênsânkhấuthếgiớibằngviệcviphạmnghiêmtrọngmộtnguyêntắccốtlõicủahệthốngquốctếtheoHòaướcWestphalia–quyềnmiễntrừngoạigiao–khitấncôngĐạisứquánMỹởTehranvàbắtgiữcácnhânviênởđólàmcontintrong444ngày(mộthànhđộngđượcchínhphủIranhiệnnaychấpthuận,khivàonăm2014đãbổnhiệmngườiphiêndịchchonhữngkẻbắtcóclàmđạisứcủamìnhtạiLiênHợpQuốc).Cũngvớitinhthầntươngtự,năm1989,GiáochủKhomeinituyênbốthẩmquyềntưpháptoàncầubằngviệcbanhànhmộtfatwa(mộtlệnhcấmcótínhtôngiáo)tuyênántửhìnhđốivớiSalmanRushdie,mộtcôngdânAnhgốcHồigiáoẤnĐộ,vìđãxuấtbảnmộtcuốnsáchởAnhvàMỹbịcoilàxúcphạmđếnngườiHồigiáo.

Ngaycảkhiđồngthờitiếnhànhcácquanhệngoạigiaobìnhthườngvớicácquốcgiacómột

phầnlãnhthổbịcácnhómHồigiáolấnchiếm,Iran,trênkhíacạnhHồigiáo,đãhỗtrợcáctổchứcnhưHezbollahởLebanonvàquânđộiMahdiởIraq–nhữngtaysúngphinhànướctháchthứccácchínhquyềnđãđượcthiếtlậptừlâuvàsửdụngcáccuộctấncôngkhủngbốnhưmộtphầntrongchiếnlượccủahọ.LờikêugọithựchiệncuộccáchmạngHồigiáocủaIranđượchiểulàchophépsựhợptácvượtlênsựchiarẽSunni-ShiađểthúcđẩynhữnglợiíchchốngphươngTâylớnhơn,baogồmcảviệcIrantrangbịvũkhíchonhómthánhchiếnHamasdòngSunnichốnglạiIsrael,vàtheomộtsốbáocáothìchocảTalibanởAfghanistan;báocáocủaỦyban11/9vànhữngcuộcđiềutravềmộtâmmưukhủngbốnăm2013ởCanadachorằngcácphầntửkhủngbốal-QaedacũngđãtìmthấycơhộihoạtđộngtừIran.

Vềsựcầnthiếtphảilậtđổtrậttựthếgiớihiệnnay,nhữngngườiHồigiáoởcảhaiphía–SunnivàShia–đãcóđượcsựđồngthuậnchung.BấtchấpsựchiarẽtronghọcthuyếtgiữaSunni-ShiadiễnragaygắtkhắpTrungĐôngnhưthếnàochăngnữatrongnhữngnămđầuthếkỷ21,quanđiểmcủaSayyidQutbvềcơbảngiốngvớiquanđiểmcủacácgiáochủchínhtrịởIran.TiênđềcủaQutbchorằngHồigiáosẽsắpxếplạitrậttựthếgiớivàcuốicùngthốngtrịthếgiớiđãđánhtrúngtâmlýcủanhữngngườiđãbiếnIranthànhmạchnguồncủacuộccáchmạngtôngiáonày.CáctácphẩmcủaQutbđượclưuhànhrộngrãiởIran,mộtsốbảnđượcĐạiGiáochủAliKhameneiđíchthânchuyểnngữ.NhưKhameneiđãviếttronglờigiớithiệunăm1967chotácphẩmcủaQutb,TươnglaicủaTôngiáonày:

Tácgiảcaocảvàvĩđạinàytrongsuốtcácchươngcủacuốnsáchđãcốgắng…đầutiênlàgiớithiệuvềbảnchấtcủađứctinnhưnólà,vàsaukhichothấyđâylàmộtchươngtrìnhcủasựsống…[đểkhẳngđịnh]bằngnhữnglờilẽhùnghồnvàthếgiớiquanđặcbiệtcủaôngrằngcuốicùngchínhphủthếgiớisẽnằmtrongtaygiáopháichúngtavà“tươnglaithuộcvềHồigiáo.”

ĐốivớiIran,đạidiệnchonhánhShiathiểusốtrongnỗlựcnày,chiếnthắngcóthểđượchìnhdungquasựđiềuchỉnhnhữngkhácbiệtvềgiáo lýhướngtớinhữngmụcđíchchung.Theohướngnày,hiếnphápIrantuyênbốmụctiêuthốngnhấttấtcảtínđồHồigiáonhưmộtnhiệmvụquốcgiabắtbuộc:

TheonhữngvầnthơthiêngliêngcủaKinhQuran(“Cộngđồngnàycủacácngươilàduynhất,vàtalàChúacủacácngươi,vìthếhãythờphụngTa”[21:92]),tấtcảnhữngngườiHồigiáotạothànhmộtquốcgiaduynhất,vàchínhphủcủanướcCộnghòaHồigiáoIrancónhiệmvụxâydựngnhữngchínhsáchchungvớimụcđíchnuôidưỡngtìnhhữunghịvàđoànkếtcủatấtcảcácdântộcHồigiáo,nóphảikhôngngừngphấnđấuđểmanglạisựthốngnhấtvềchínhtrị,kinhtế,vàvănhóacủathếgiớiHồigiáo.

Sựnhấnmạnhnàysẽkhôngnằmởnhữngtranhcãivềthầnhọc,màlàởsựthuầnphụcvềýthứchệ.NhưKhomeiniđãvạchrõ:“Chúngtaphảicốgắnglàmlantỏacuộccáchmạngcủachúngtatrêntoànthếgiới,vàphảigạtbỏtấtcảcáctưtưởngkhônglàmnhưvậy,vìHồigiáokhôngchỉtừchốicôngnhậnbấtkỳsựkhácbiệtnàogiữacácquốcgiaHồigiáo,mànócònlàchiếnsĩđấutranhchotấtcảcácdântộcbịápbức.”Điềunàysẽđòihỏimộtcuộcđấutranhanhhùngmangtínhsửthichốnglại“Mỹ–kẻcướpbóctoàncầu”vànhữngxãhộicộngsảnduyvậtởNgavàchâuÁcũngnhư“ChủnghĩaPhụcquốcDotháivàIsrael.”

Tuy nhiên, Khomeini và những đồng chí cáchmạng Shia của ông khác với ngườiHồi giáo

Sunni–vàđâylàbảnchấtcủasựđốiđầuhuynhđệtươngtàncủahọ–khituyênbốrằngbiếnđộngtoàncầusẽđượcgiớihạnbởisựxuấthiệncủaMahdi(thủlĩnh),ngườisẽtrởvềtừ“sựchekhuất”(hiệnhữunhưngkhôngnhìnthấyđược)đểnhậnlãnhnhữngquyềnnăngtốicaomàLãnhđạoTốicaocủanướcCộnghòaHồigiáođangtạmthờithihànhthaymặtMahdinày.TổngthốngMahmoudAhmadinejadcủaIrankhiđócoinguyêntắcnàyđãtạmổnthỏađểđưaraphátbiểutrướcLiênHợpQuốcngày27thángChínnăm2007:

Khôngnghingờgìnữa,ĐấngđượchứavàcũnglàĐấngcứuthếtốithượng,sẽđến.Cùngvớicáctínđồ,nhữngngườiđitìmcônglývàcácnhàhảotâm,Ngườisẽtạolậpmộttươnglaitươisángvàlàmchocônglývàcáiđẹpngậptrànthếgiới.ĐâylàlờihứacủaThượngđế;dođónósẽđượcứngnghiệm.

TổngthốngAhmadinejadđãviếtthưchoTổngthốngGeorgeW.Bushvàonăm2006,nóirằngnềnhòabìnhđượctiênđoántừquanniệmnhưvậycóđiềukiệntiênquyếtlàsựphụctùngtoàncầutrướchọcthuyếttôngiáođúngđắn.ThưcủaTổngthốngAhmadinejad(đượcnhiềungườiởphươngTâyhiểunhưlàmộtlờiđềnghịđàmphán)kếtthúcvớidòngchữ“VasalamAlaManAtaba’alHoda,”mộtcụmtừđểnguyênkhôngđượcchuyểnngữkhiđưaracôngchúng:“Hòabìnhchỉ tớivớinhữngngười theochínhđạo.”Đây là lờicảnhbáogiốngnhưđã từngđượcĐấngTiêntriMohammedgửitớicáchoàngđếcủaĐôngLaMãvàBaTưvàothếkỷ7màngaysauđóđãbịcáccuộcthánhchiếnHồigiáotấncông.

Trongnhiềuthậpkỷ,cácnhàquansátphươngTâyđãtìmcáchxácđịnhnhững“nguyênnhângốcrễ”củanhữngtìnhcảmnhưvậy,vàtựthuyếtphụcbảnthânrằngnhữngphátngôncựcđoanhơncóphầnnàođólàẩndụvàrằngsựtừbỏchínhsáchhayhànhvitrongquákhứcủaphươngTây–nhưviệcMỹvàAnhcanthiệpvàochínhtrịnộibộcủaIrantrongnhữngnăm1950–cóthểmởracơhộihòagiải.Tuynhiên,chođếnnay,chủnghĩaHồigiáocáchmạngvẫnchưathểhiệnsựtìmkiếmhợptácquốctếgiốngnhưphươngTâyvẫnhiểuvềthuậtngữnày;chếđộgiáosĩIrancũngkhôngđượchiểutheocáchtíchcựcnhấtlàmộtphongtràođộclậphậuthuộcđịađaubuồnđangchờđợiđầyhyvọngvàosựthểhiệnthiệnchícủaMỹ.Theoýniệmcủacácgiáochủvềchínhsách,tranhcãivớiphươngTâykhôngphảilàvấnđềcủasựnhượngbộcụthểmangtínhkỹthuậthaynhữngcôngthứcđàmphán,màlàmộtcuộctranhluậnvềbảnchấtcủatrậttựthếgiới.

NgaycảkhiđãcólúcđượccangợiởphươngTâynhưlàdấuhiệucủatinhthầnmớivềhòagiải– saukhimột thỏa thuận tạm thời về chương trìnhhạtnhân của Iranvớinăm thànhviênthường trực của Hội đồng Bảo an và Đức được hoàn thành – Lãnh đạo Tối cao của Iran,KhameneituyênbốvàothángMộtnăm2014:

BằngcáchtrangđiểmchokhuônmặtnướcMỹ,mộtsốcánhânđangcốgắngloạibỏsựxấuxa,bạolực,vàkhủngbốrakhỏikhuônmặtấyvàgiớithiệuchínhphủMỹvớingườidânIrannhưlàđángyêuvànhânđạo…LàmsaocácanhcóthểthayđổimộtkhuônmặtxấuxívàtộiphạmđếnvậytrướcngườidânIranbằngviệctrangđiểm?...Iransẽkhôngviphạmnhữnggìmìnhđãcamkết.NhưngngườiMỹlàkẻthùcủacuộcCáchmạngHồigiáo,kẻthùcủanướcCộnghòaHồigiáo,kẻthùcủalácờcácanhvừakéolên.

Hay,nhưKhameneiđềcậptếnhịhơntrongmộtbàiphátbiểutrướcHộiđồngGiámhộIran

thángChínnăm2013,“Khimộtđôvậtđangvậtlộnvớiđốithủvàởnhữngnơicầnthểhiệnsựlinhhoạtvìlýdokỹthuật,đừngđểanhtaquênmấtđốithủcủamìnhlàai.”

***

Tìnhtrạngnàykhôngphảilàtấtyếumãimãi.TrongsốcácquốcgiaởTrungĐông,Irancólẽcóđượctrảinghiệmgắnkếtnhấtvềsựvĩđạicủaquốcgiavàtruyềnthốngchiếnlượclâudàivàtinhtếnhất.Nướcnàyđãbảotồnnềnvănhóacăncốtcủamìnhtrongsuốt3000năm,đôikhilàmộtđếchếđangbànhtrướngtrongnhiềuthếkỷnhờsựthaotúngđiêuluyệncácyếutốxungquanh.Trướckhicócuộccáchmạngcủacácgiáochủ,tươngtáccủaphươngTâyvớiIranmangtínhthânthiệnvàhợptáctừcảhaiphía,dựatrênsựnhậnthứctươngđồngvềnhữnglợiíchquốcgia.(Trớtrêuthay,sựlênngôiquyềnlựccủacácgiáochủtronggiaiđoạncuốiđãđượchỗtrợbằngsựphânlycủaMỹvớichếđộđươngnhiệm,căncứtrênniềmtinsailầmrằngsựthayđổisắptớisẽthúcđẩysựrađờicủamộtnềndânchủvàthắtchặtthêmmốiquanhệMỹ-Iran).

MỹvàcácnềndânchủphươngTâynêncởimởđểthúcđẩynhữngmốiquanhệhợptácvớiIran.Nhữnggìhọkhôngđượclàmlàlấycăncứchomộtchínhsáchnhưvậybằngviệcsoichiếunhữngkinhnghiệmtrongnướccủamình,coichúnglàthíchhợptấtyếuhoặctựđộngvớicácxãhộikhác,nhấtlàtrongtrườnghợpIran.Họphảiđồngývớikhảnăngrằngnhữngngôntừkhôngthayđổicủamộtthếhệđượcdựatrênniềmtinchứkhôngphảisựphôdiễn,vàsẽcónhữngtácđộngtớimộtsốlượngđángkểngườidânIran.Mộtsựthayđổigiọngđiệukhôngnhấtthiếtdẫnđếnsựtrởlạitrạngtháibìnhthường,nhấtlàkhinhữngđịnhnghĩavềtrạngtháibìnhthườngvềcănbảnrấtkhácnhaunhưvậy.Nócũngbaogồm–vàrấtcóthể–khảnăngvềmộtsựthayđổitrongchiếnthuậtđểđạtđượccácmụctiêukhôngthayđổivềcănbản.Mỹcầncởimởtrướcmộtsựhòagiảithựcsựvàcónhữngnỗlựcđángkểđểtạođiềukiệnthuậnlợichonó.Tuynhiênđểmộtnỗlựcnhưvậythànhcông,mộtýthứcrõràngvềđườnghướnglàrấtcầnthiết,đặcbiệtởvấnđềmấuchốtlàchươngtrìnhhạtnhâncủaIran.

PhổbiếnvũkhíhạtnhânvàIran

TươnglaicủaquanhệIran-Mỹsẽphụthuộcvàoviệcgiảiquyếtvấnđềmàvềmặtkỹthuậtcóvẻlàquânsự,ítnhấtlàtrongngắnhạn.Khinhữngtrangsáchnàyđượcviết,mộtsựthayđổitiềmtàngmangtínhlịchsửtrongcáncânquânsựtạikhuvựcvàtrạngtháicânbằngtâmlýcóthểđangdiễnra.NóđượcmởrabởisựtiếnbộnhanhchóngcủaIrantrênconđườnghướngtớivịthếcủamộtquốcgiasởhữuvũkhíhạtnhân,ngaytrongkhicuộcđàmphángiữanướcnàyvàcác thànhviên thườngtrựcHộiđồngBảoanLiênHợpQuốccộng thêmĐức(P5+1)đangdiễnra.Dùđượcdiễnđạttheokhíacạnhkhảnăngkỹthuậtvàkhoahọc,bảnchấtgốcrễcủavấnđềvẫnlàtrậttựquốctế–khảnăngcủacộngđồngquốctếcóthểápđặtcácyêucầucủamìnhchốnglạinhữnghìnhthứctừchốitinhvi,khảnăngthẩmthấucủachếđộkhôngphổbiếnvũkhítoàncầu,vànguycơcủamộtcuộcchạyđuavũkhíhạtnhântrongkhuvựcbấtổnnhấttrênthếgiới.

Sựcânbằngquyềnlựctruyềnthốngnhấnmạnhvềnănglựcquânsựvàcôngnghiệp.Mộtthayđổi trongsựcânbằngnàychỉcóthểđạtđượctừtừhoặcbằngsựchinhphục.Sựcânbằngquyềnlựchiệnđạiphảnánhtrìnhđộpháttriểnkhoahọccủamộtxãhội,vàcóthểbịđedọa

nghiêmtrọngbởinhữngpháttriểnchỉdiễnrabêntronglãnhthổcủamộtquốcgia.KhôngmộtcuộcchinhphụcnàocóthểlàmtăngnănglựcquânsựcủaLiênXônhiềunhưviệcphávỡthếđộcquyềnhạtnhâncủaMỹvàonăm1949.Tươngtựnhưvậy,sựlanrộngcủavũkhíhạtnhâncóthểchuyểngiaochắcchắncóảnhhưởngđángkểđếnsựcânbằngtrongkhuvựcvàtrậttựquốctế,làmdấylênmộtloạtcáchànhđộngchốngđốileothang.

TấtcảcácchínhphủMỹtrongChiếntranhLạnhđãbuộcphảixâydựngchiếnlượcquốctếcủamìnhtrongbốicảnhnhữngtínhtoánvềsựrănđegâykhiếpsợ:sựhiểubiếtrằngchiếntranhhạtnhânsẽdẫntớithươngvongtrênquymôcókhảnăngđedọavănminhloàingười.Họcũngbịámảnhbởiýthứcđượcrằngsựsẵnsàngbấtchấprủirohiểnhiệnđó–ítnhấttớimộtmứcđộnàođó–làcầnthiếtnếuthếgiớikhôngmuốnbịrơilạivàotaynhữngchếđộđộctàitoàntrịtànnhẫn.Sựrănđevẫntiếptụckhiđốimặtvớinhữngcơnácmộngsonghànhnàyvìchỉcóhaisiêucườnghạtnhântồntại.Mỗisiêucườngluôncónhữngđánhgiátươngđốigiốngnhauvềcáchiểmhọađốivớimìnhtrongviệcsửdụngvũkhíhạtnhân.Tuynhiên,khivũkhíhạtnhânlanrộngvàrơivàotayngàycàngnhiềungười,nhữngtínhtoánrănđengàycàngtrởnênsớmmấttácdụngvàtínhrănđengàycàngítđángtincậy.Trongmộtthếgiớiphổbiếnrộngrãivũkhíhạtnhân,việcquyếtđịnhairănđeaivàvớinhữngtínhtoánnàongàycàngtrởnênkhókhăn.

Thậmchínếugiảđịnhrằngcácquốcgiađangphổbiếnvũkhíhạtnhâncũngcónhữngtínhtoántươngtựvềsựsốngcòngiốngnhưnhữngquốcgiađãsởhữuvũkhíhạtnhânkhicânnhắcviệcgâyhấnvớinhau–mộtnhậnđịnhcựckỳmơhồ–nhữngnướcmớisởhữuvũkhíhạtnhâncóthểphávỡtrậttựquốctếtheonhiềucách.Sựphứctạptrongviệcbảovệkhovũkhívàcáccơsởhạtnhân(vàxâydựnghệthốngcảnhbáosớmtinhvimàcácquốcgiahạtnhântiêntiếnsởhữu)cóthểlàmtăngnguycơđánhđònphủđầubằngcáchdànhnhiềuưutiênchomộtcuộctấncôngbấtngờ.Chúngcũngcóthểđượcsửdụngnhưmộtláchắnđểngănchặnsựtrảđũađốivớicáchànhđộngquânsựcủacácnhómphinhànước.Nhữngcườngquốchạtnhâncũngkhôngthểlàmngơtrướcmộtcuộcchiếntranhhạtnhânngayngưỡngcửanhàmình.Cuốicùng,kinhnghiệmvềmạnglướiphổbiếnhạtnhân“riêngtư”giữaPakistanthânthiệnvềmặtkỹthuậtvớiBắcTriềuTiên,Libya,vàIranchothấynhữnghậuquảtolớnđốivớitrậttựquốctếtừsựlanrộngcủavũkhíhạtnhân,ngaycảkhicácnướcđangphổbiếnhạtnhânkhôngđápứngcáctiêuchíchínhthứcđểbịcoilàmộtnhànướcbấthảo.

Batrởngạiphảivượtquađểđạtđượckhảnăngtriểnkhaivũkhíhạtnhân:làmchủhệthốngphóng,sảnxuấtvậtliệuphânhạch,vàchếtạocácđầuđạn.Đốivớihệthốngphóng,cómộtthịtrườngmởđángkểởPháp,Nga,vàởphạmvinàođólàcảTrungQuốc;nóchủyếuđòihỏinhữngnguồnlựcvềtàichính.Iranđãđạtđượcnhữngyêucầucốtlõicủamộthệthốngphóngvàcóthểbổsungvàohệthốngđótùytheoquyếtđịnhcủanướcnày.Cáckiếnthứcvềviệclàmthếnàođểchếtạocácđầuđạnkhôngphảilàbítruyềnhoặckhókhănđểkhámphá,vàviệcchếtạochúngrấtdễchegiấu.Cáchtốtnhấtvàcólẽlàduynhấtđểngănchặnsựxuấthiệncủamộtnănglựcvũkhíhạtnhânlàkiềmchếsựpháttriểncủaquátrìnhlàmgiàuuranium.Thànhphầnkhôngthểthiếuchoquátrìnhnàylàthiếtbịlytâm–nhữngchiếcmáytạorauraniumđãđượclàmgiàu.(Làmgiàuplutoniumcũngphảiđượcngănchặnvàlàmộtphầncủaquátrìnhđàmphántươngtự.)

MỹvàcácthànhviênthườngtrựckháccủaHộiđồngBảoanLiênHợpQuốcđãđàmphántronghơn10năm,trảiquahaiđờichínhphủcủacảhaiđảngđểngănchặnsựxuấthiệnmộtnănglựcnhưvậyởIran.Kểtừnăm2006,sáunghịquyếtcủaHộiđồngBảoanLiênHợpQuốcđãnhấnmạnhrằngIranphảingừngchươngtrìnhhạtnhânlàmgiàuuraniumcủamình.BatổngthốngMỹcủacảhaiđảng,mọithànhviênthườngtrựccủaHộiđồngBảoanLiênHợpQuốc(baogồmcảTrungQuốcvàNga)cộngthêmĐức,nhiềubáocáovànghịquyếtcủaCơquanNănglượngnguyêntửquốctế,tấtcảđềutuyênbốkhôngthểchấpnhậnđượcmộtIrancóvũkhíhạtnhânvàyêucầunướcnàydừngviệclàmgiàuhạtnhânvôđiềukiện.Khôngcólựachọnnàolà“khôngđượccânnhắc”trongviệctheođuổimụctiêunày,theolờicủaítnhấthaitổngthốngMỹ.

HồsơtheodõichothấykhảnănghạtnhâncủaIranđangđềuđặntiếntriển,trongkhivịthếcủaphươngTâyđangngàycàngsuyyếunhanh.TrongkhiIranphớtlờcácnghịquyếtcủaLiênHợpQuốcvàvẫnchếtạocácmáylytâm,phươngTâyđãđưaramộtloạtcácđềxuấtngàycàngdễdãi,từviệckiênquyếtyêucầuIranchấmdứtchươngtrìnhlàmgiàuuraniumcủamìnhvĩnhviễn(2004),đểrồichophépIrancóthểtiếptụclàmgiàuuraniumởcấpđộthấp(LEU)dưới20%(2005),tớiđềxuấtIranchuyểnphầnlớncácLEUcủanórakhỏiđấtnướcđểPhápvàNgacóthểbiếnchúngthànhcácthanhnhiênliệuvớiuraniumđượclàmgiàu20%(2009);rồiđếnmộtđềnghịchophépIrangiữđủsốlượnguraniumđượclàmgiàu20%củamìnhđểvậnhànhmộtlòphảnứngthửnghiệmtrongkhiđìnhchỉhoạtđộngtạicơsởđặtmáylytâmFordow,nơicókhảnăngsảnxuấtthêmcácthanhnhiênliệunày(2013).BảnthânFordowtừnglàmộtđịađiểmbímật;khibịpháthiện,nótrởthànhđốitượngtrongcácyêucầucủaphươngTâyrằngnóphảibịđóngcửahoàntoàn.HiệntạiphươngTâyđềnghịđìnhchỉhoạtđộngtạicơsởnày,cùngvớinhữngbiệnphápbảovệđểviệctáikhởiđộngnósẽkhókhăn.KhinhómcácnướcP5+1lầnđầutiênđượcthànhlậpvàonăm2006nhằmphốihợpvaitròcủacộngđồngquốctế,cácnhàđàmphánnhấnmạnhrằngIranphảingừngcácchutrìnhnhiênliệutrướckhicáccuộcđàmpháncóthểđượctiếnhành;vàonăm2009,điềukiệnnàyđãbịhủybỏ.Đốimặtvớihồsơnhưvậy,Iranhầunhưkhôngcóđộngcơđểcoibấtkỳđềnghịnàolàcuốicùng.Vớisựtinhtếvàkhônghềthiếutáobạo,ởmỗigiaiđoạn,nướcnàyngàycàngkhôngmấyquantâmtớimộtgiảiphápnhưnhómcáccườngquốc lớntrênthếgiới,và tiếptụcđềnghịhọđưaranhữngnhượngbộmới.

Khicáccuộcđàmphánbắtđầuvàonăm2003,Irancó130máylytâm.Khicuốnsáchnàyđượcviết,nướcnàyđãtriểnkhaikhoảng19.000máy(dùchỉmộtnửatrongsốnàyđangđượcsửdụng).Khicáccuộcđàmphánbắtđầu,Iranchưacókhảnăngtạorabấtkỳnguyênliệuphânhạchnào;trongthỏathuậntạmthờihồithángMườimộtnăm2013,Iranthừanhậnsởhữubảytấnuraniumđượclàmgiàuthấp.VớisốmáylytâmIransởhữu,sốuraniumnàycóthểđượcchuyểnthànhnguyên liệuởcấpđộvũkhí trongmộtvài tháng(đủđể tạorabảyđếnmườiquảbomhạtnhân,loạiđãđượcthảxuốngHiroshima).Trongthỏathuậntạmthời,Iranhứatừbỏkhoảngmộtnửatrongtổngsốuraniumđượclàmgiàu20%củamìnhnhưngthôngquamộtcáchthứcvòngvèo:nướcnàycamkếtchuyểnđổisốunraniumnàythànhmộtdạngcóthểdễdàngđượcchuyểnđổitrởvềtrạngtháibanđầu,vànướcnàyvẫngiữnguyêncáchthứclàmnhưvậy.Trongbấtkỳtrườnghợpnào,vớisốlượngmáylytâmhiệnnaycủaIran,cấpđộ20%ítquantrọngvìuraniumđượclàmgiàutới5%(ngưỡngđượctuyênbốlàmộtthành

côngcủađàmphán)cóthểđượclàmgiàulêncấpđộvũkhítrongvàitháng.

Tháiđộcủacácnhàđàmpháncủahaibênphảnánhnhữngnhậnthứckhácnhauvềtrậttựthếgiới.CácnhàđàmphánIranchuyểntảiquanđiểmđếncácnhàđàmphánphíabênkiarằnghọsẽkhôngbịcảntrởtrongviệctheođuổiquátrìnhcủamình,chodùphảiđốimặtvớinguycơmộtcuộctấncôngvàocáccơsởhạtnhâncủanướcnày.CácnhàđàmphánphươngTâybịthuyếtphục(vàthườngviệndẫnsựthuyếtphụcnàykhinhấnmạnhcamkếtcủahọđốivớihòabìnhvàngoạigiao)rằngnhữnghậuquảcủamộtcuộctấncôngquânsựvàoIranlàmgiảmnguycơgiatăngnănglựchạtnhâncủaIran.Nhữngtínhtoáncủahọđượccủngcốbằngnhữnglờilặpđilặplạicủacácchuyêngiavàhọchođólàtráchnhiệmcủamình,rằngmọibếtắccầnphảiđượcphávỡbởimộtđềxuấtmới.ĐốivớiphươngTây,câuhỏitrọngtâmlàliệucóthểtìmđượcmộtgiảiphápngoạigiaohaylàsẽcầnđếncácbiệnphápquânsự.ỞIran,vấnđềhạtnhânđượccoinhưmộtkhíacạnhcủacuộcđấutranhchungvềtrậttựkhuvựcvàuyquyềntốicaovềýthứchệ,diễnratrênmộtloạtcácmặttrậnvàvùnglãnhthổvớicácphươngpháptrảirộngtừtháicựcchiếntranhtớihòabình–cáchoạtđộngquânsựvàbánquânsự,ngoạigiao,đàmphánchính thức, tuyên truyền, lậtđổchính trị– liên tụcvàkếthợpcủngcố lẫnnhau.Trongbốicảnhnày,cuộctìmkiếmmộtthỏathuậnphảiđươngđầuvớiviễncảnhrằngítnhấtTehransẽthửnghiệmmộtchiếnlượclàmgiảmcăngthẳngvừađủđểphávỡlệnhtrừngphạt,nhưngvẫnduytrìmộtcơsởhạtầnghạtnhânđángkểvàmộtsựtựdotốiđatronghànhđộngđểbiếnnóthànhmộtchươngtrìnhvũkhísaunày.

QuátrìnhnàydẫnđếnthỏathuậntạmthờivàothángMườimộtnăm2013,trongđóIranđồngýngừnglàmgiàuuraniumtạmthờivàđúngtheoquyđịnhđểđổilấyviệcgỡbỏmộtsốcácbiệnpháptrừngphạtquốctếđốivớinướcnàyvìkhôngtuânthủcácyêucầucủaHộiđồngBảoanLiênHợpQuốc.NhưngdoviệclàmgiàuuraniumcủaIranđượcchophéptiếptụctrongsáuthángtheothỏathuậntạmthời,sựtiếptụccủathỏathuậnnàycùngvớiviệcthựchiệncácbiệnpháphạnchếtoàndiệnhơnsẽđượchợpnhấtvàohạnchótđểhoàntấtmộtthỏathuậntổngthể.KếtquảlàchươngtrìnhlàmgiàuuraniumcủaIranđượcchấpnhậntrênthựctế,đểlạivấnđềnặngký(chỉđốivớiphươngTây)khôngđượcgiảiquyết.

Khicuốnsáchnàyđượcviết,cáccuộcđàmphánchomộtthỏathuậnlâudàiđangđượctiếnhành.Trongkhicácđiềukhoản–hoặcliệucónhữngkếtquảcóthểđạtđượchaykhông–vẫnchưađượcbiết,rõràngchúngsẽlà“nhữnglằnranhđỏ,”giốngnhưrấtnhiềuvấnđềởTrungĐông.LiệucácnhàđàmpháncủaphươngTây(vậnhànhthôngquanhómP5+1)sẽnhấtquyếtyêucầulằnranhđỏnàylàvềkhảnănglàmgiàuuraniumnhưnghịquyếtcủaLiênHợpQuốcđãkhẳngđịnhhaykhông?Đâysẽlàmộtnhiệmvụvôcùngkhókhăn.Iransẽphảigiảmbớtsốmáylytâmcủanướcnàyđếnmộtmứcđộphùhợpvớicácyêucầuchínhđángcủamộtchươngtrìnhhạtnhândânsự,cũngnhưpháhủyhoặcbỏxósốcònlại.MộtkếtquảnhưvậycótácdụngthựctếlàviệctừbỏchươngtrìnhhạtnhânquânsựcủaIransẽmởratriểnvọngvềmộtsựthayđổicơbảntrongmốiquanhệcủaphươngTâyvớiIran,đặcbiệtnếunóđưatớisựđồngthuậnrằnghaibênsẽhànhđộngđểngănchặnnhữnglànsóngcủacáctaysúngcựcđoanngườiSunnivàShiahiệnđangđedọakhuvực.

TheoquanđiểmcủaLãnhđạoTốicaoIranđượclặpđilặplạitrongcáctuyênbố,rằngIransẽkhôngtừbỏkhảnăngmànóđãcó–nhữngtuyênbốđượcnhiềuquanchứccấpcaoIrantái

khẳngđịnh–Irandườngnhưnhấnmạnhviệcchuyểnlằnranhđỏtừmứcsảnxuấtđầuđạn,hoặcgiảmbớtcácmáy ly tâmđếnmứcvẫncònđể lạimộtkhoảngđủ lớnchomộtchươngtrìnhhạtnhânquânsự.Theokếhoạchnhưvậy,IransẽđưavàothỏathuậnquốctếmộtfatwacủaLãnhđạoTốicaocấmchếtạovũkhíhạtnhân(mộtphánquyếtchưabaogiờđượcbấtkỳaibênngoàicơcấuquyềnlựccủaIrancôngbốhaynhìnthấy);nướcnàysẽcamkếtvớinhómP5+1khôngchếtạovũkhíhạtnhânvàcấpquyềnthanhtrađểgiámsátsựtuânthủ.HiệuquảthiếtthựccủanhữngcamkếtnàysẽphụthuộcvàothờigianIrancầncóđểchếtạovũkhísaukhinướcnàytừbỏhoặcphávỡmộtthỏathuậnnhưvậy.TrướcmộtthựctếlàIranđãcốgắngxâydựnghainhàmáylàmgiàubímậttrongkhivẫnởdướisựthanhtraquốctế,sựviphạmnàydựđoánsẽphảicânnhắctớikhảnăngviphạmđókhôngbịpháthiện.Mộtthỏathuậnphảikhôngđượcđể Iran“gầnnhư là”cườngquốchạtnhân,mộtnướcmàcó thể trở thànhmộtcườngquốchạtnhânquânsựtrongmộtkhungthờigianngắnhơnsovớibấtkỳnướclánggiềngkhôngcóhạtnhânnàocóthểbắtkịp,hoặcbấtkỳcườngquốchạtnhânnàocóthểngănchặnmộtcáchchắcchắn.

Iranđãsửdụngkỹnăngđặcbiệtvàsựnhấtquánliênquantớimụctiêumànướcnàytuyênbốlà phá hoại hệ thống các quốc gia có chủ quyền ở Trung Đông và loại bỏ ảnh hưởng củaphươngTâykhỏikhuvực.ChodùIransẽxâydựngvàthửnghiệmvũkhíhạtnhântrongtươnglaigầnhay“chỉ”giữlạikhảnănglàmnhưvậytrongvòngvàithángsaukhiquyếtđịnh,cácngụývềtrậttựkhuvựcvàtoàncầusẽlàtươngtựnhau.ThậmchínếuIrandừnglạiởmứcgầnvớinănglựcvềvũkhíhạtnhân,nướcnàysẽđượcxemlàvẫnđạtđượcmứcđộđóbấtchấpcáclệnhtrừngphạtquốctếtoàndiệnnhấttừngđượcápđặtvớibấtkỳnướcnào.ĐốivớicácđốithủđịachiếnlượccủaIrannhưThổNhĩKỳ,AiCập,vàẢ-rậpSaudi,nhữngcámdỗtrongviệcmuahoặcpháttriểncácchươngtrìnhhạtnhâncủariênghọđểbắtkịpkhảnăngcủaIranlàsẽkhôngthểcưỡnglạiđược.NguycơmộtcuộctấncôngphủđầudoIsraelthựchiệnsẽtănglênđángkể.ĐốivớiIran,nướcnàyđãchốnglạiđượccáclệnhtrừngphạtvìpháttriểnkhảnăngvũkhíhạtnhân,nósẽcóđượctiếngtăm,nhữngquyềnnănghămdọamới,vàtăngcườngkhảnănghànhđộngvớicácvũkhíthôngthườnghoặccáchìnhthứcphihạtnhâncủachiếntranhphitruyềnthống.

CólậpluậnchorằngmộtcáchtiếpcậnmớiđốivớiquanhệMỹ-Iransẽpháttriểntừcáccuộcđàmphánhạtnhân,bùđắpchoviệctừbỏvịtrílịchsửcủaphươngTây.VídụvềmốiquanhệcủaMỹvớiTrungQuốcthườngđượcviệndẫnđểminhhọachohiệuứngnày,dohainướcđãchuyểntừtháiđộthùđịchsangchấpnhậnlẫnnhau,vàthậmchíhợptáctrongmộtthờigiantươngđốingắntrongnhữngnăm1970.NhưIranđôikhivẫnnói,nướcnàycóthểsẵnsànghạnchếsửdụngcácchươngtrìnhhạtnhânquânsựsắphoànthànhcủamìnhvàomụcđíchngoạigiaođểđổilấysựthiệnchívàhợptácchiếnlượccủaMỹ.

Sựsosánhnàylàkhậpkhiễng.TrungQuốckhiđóđangphảiđốimặtvới42sưđoànquânXô-viếtởbiêngiớiphíabắcsaumộtthậpkỷleothangthùnghịchlẫnnhau,vàcảnhữngbấtổnnộibộcủaTrungQuốc.Nướcnàycómọilýdođểthửnghiệmmộthệthốngquốctếthaythếđểnươngtựa.KhônghềcómộtđộngcơnàorõràngnhưvậytrongquanhệIran-phươngTây.Trongthậpkỷvừaqua,Iranđãchứngkiếnsựloạibỏhaitrongsốcácđốithủlớncủanướcnày,chếđộTalibanởAfghanistanvà IraqcủaSaddamHussein– trớ trêu thay lại lànhờnhững

hànhđộngcủaMỹ–vànướcnàyđãlàmsâusắcthêmảnhhưởngvàvaitròquânsựcủamìnhtạiLebanon,Syria,vàIraq.Haitrongsốcácđốithủcạnhtranhchínhcủanướcnàytrongviệcgiànhảnhhưởngởkhuvực–AiCậpvàẢ-rậpSaudi–đangphảibậntâmvớinhữngtháchthứcnộibộngaycảkhiIranđãcónhữngbướcđinhanhchóngvàthànhcôngrõràngtrongviệcđèbẹpđốilậpnộibộsaumộtcuộcnổidậyđòidânchủnăm2009.CácnhàlãnhđạoIranphầnlớnđãđượcchàomờivàocácđịavịquốctếđángtrọngmàkhôngcầncamkếtbấtkỳthayđổilớnnàotrongchínhsách,vàđượccáccôngtyphươngTâychèokéovềcơhộiđầutưngaycảkhicác lệnhtrừngphạtvẫnđangđượcthựcthi.Trớtrêuthay,sựnổi lêncủaphongtràothánhchiếndòngSunnidọcbiêngiớicủaIrancóthểkhiếnnướcnàyphảisuynghĩlại.NhưngcũngkhôngkémphầnđángtincậyrằngTehrancoibốicảnhchiếnlượcnàynhưlàthayđổicólợichomình,vàtiếntrìnhcáchmạngcủanướcnàydườngnhưđượcchứngminhlàđúng.ViệcIranchọnphươngánnàosẽphụthuộcvàonhữngtoantínhriêngcủanướcnày,chứkhôngphảinhữnggiảđịnhcủaMỹ.

Chođếnkhicuốnsáchnàyđượcviết,IranvàphươngTâyđãgắnnhữngýnghĩakhácnhauchokháiniệmđàmphán.TrongkhicácnhàđàmphánMỹvàchâuÂunóivềtriểnvọngchomộtthỏathuậnhạtnhânvớisựlạcquanthậntrọngvàkiềmchếtốiđatrongcáctuyênbốcôngkhaivớihyvọngthúcđẩymộtbầukhôngkhí thuậnlợi,GiáochủKhamenei lạimiêutảcáccuộcđàmphánhạtnhânnhưlàmộtphầncủacuộcchiếntôngiáobấttậnmàởđóđàmphánlàmộthìnhthứcđấutranhvàngăncấmsựthỏahiệp.TớitậncuốithángNămnăm2014,vớisáutuầncònlạitrongkhoảngthờigianthỏathuậntạmthời,LãnhđạoTốicaocủaIranđượcđưatinlàđãmiêutảcáccuộcđàmphánhạtnhânnhưsau:

Lýdochoviệctiếptụcchiếnđấuphảiđượcnhấnmạnh,khôngphảidosựhiếuchiếncủagiớicầmquyềnHồigiáo.Nóđơngiảnchỉlàsựhợplýkhiđiquamộtkhuvựcđầynhữngtêncướpbiển,ngườitanêntrangbịđầyđủchomình,đượcthúcđẩybởiđộngcơvàcókhảnăngtựbảovệmình.

Trongnhữngtrườnghợpnhưvậy,chúngtakhôngcó lựachọnnàokhácngoàiviệctiếptụcchiếnđấuvàchophépýtưởngchiếnđấubaotrùmtấtcảcácvấnđềđốinộivàđốingoạicủađấtnướcmình.NhữngkẻthúcđẩysựnhượngbộvàđầuhàngtrướcsựbắtnạtvàbuộctộigâychiếnchoHồigiáomớichínhlànhữngkẻphạmtộiphảnquốc.

Tấtcảgiớichứccủađấtnướctrongcáclĩnhvựckinhtế,khoahọc,vănhóa,hoạchđịnhchínhsách,lậppháp,vàđàmphánngoạigiaocầnphảinhậnthứcrằnghọđangchiếnđấuvàtiếptụcchiếnđấuchoviệcthiếtlậpvàduytrìsựtồntạicủahệthốngHồigiáo...CuộcthánhchiếnsẽkhôngbaogiờkếtthúcvìquỷSatanvànhữngtrậnchiếnvớinósẽtồntạimãimãi.

Đốivớimọiquốcgia,lịchsửđóngvaitròhìnhthànhtínhcáchconngười.TronglịchsửđầytựhàovàphongphúcủaIran,ngườitacóthểphânbiệtbacáchtiếpcậnkhácnhauđốivớitrậttựquốctế.ĐólàchínhsáchcủanhànướctrướckhidiễnracuộccáchmạngKhomeini:thậntrọngtrongviệcbảovệbiêngiới,tôntrọngchủquyềncủacácnướckhác,sẵnsàngthamgiavàocácliên minh, từ đó theo đuổi lợi ích quốc gia của mình bằng các nguyên tắc của Hòa ướcWestphalia.Đócũnglàtruyềnthốngcủađếquốc,coiIranlàtrungtâmcủathếgiớivănminhvàtìmcáchxóabỏquyềntựchủcủacácnướcxungquanhtớichừngnàoquyềnlựcnướcnày

cóthểvươntới.Cuốicùng,đólàmộtIranthánhchiếnđãđượcmôtảtrongcáctrangtrước.Sựthayđổi tronghànhvi củanhữngnhà lãnhđạo cấp cao Iranđược lấy cảmhứng từ truyềnthốngnàotrênđây?Nếuchúngtagiảđịnhmộtsựthayđổicơbản,nhữnggìmangđếnsựthayđổiđó?Đólàcuộcxungđộtmangtínhtâmlýhaychiếnlược?Cuộcxungđộtđósẽđượcgiảiquyếtbằngsựthayđổitháiđộhaysựđiềuchỉnhchínhsách?Vànếulàđiềuchỉnhchínhsách,sựđiềuchỉnhnàonênđượctìmkiếm?Liệuquanđiểmcủahainướcvềtrậttựthếgiớicóthểđượcdunghòa?Hay thế giới sẽ phải chờđếnkhi những áp lực thánh chiếnmờnhạt, nhưchúngđãbiếnmấttrướcđâyởĐếquốcOttomannhưlàkếtquảcủamộtsựthayđổitrongnhữngvậnđộngquyềnlựcvànhữngưutiênnộiđịa?ViệctrảlờinhữngcâuhỏinàyphụthuộcvàotươnglaicủamốiquanhệMỹ-Iranvàcólẽlànềnhòabìnhcủathếgiới.

Vềnguyêntắc,MỹcầnchuẩnbịđểđạtđượcmộtsựthấuhiểuvềđịachínhtrịcùngvớiIrantrêncơsởcácnguyên tắckhôngcan thiệpcủaHòaướcWestphalia, vàxâydựngmộtkháiniệmtươngthíchvớitrậttựkhuvực.TrướckhicócuộccáchmạngKhomeini,IranvàMỹtrênthựctếđãlàcácđồngminhdựatrênđánhgiácứngrắnvềlợiíchquốcgiacủacáctổngthốngMỹởcảhaiđảng.LợiíchquốcgiacủaIranvàMỹđãtừngđượchaibêncoilàtươngđồng.Cảhaiđãcùngphảnđốisựthốngtrịkhuvựcbởimộtsiêucường,khiđólàLiênXô.Cảhaiđềuđãtừngsẵnsàngdựatrênnguyêntắctôntrọngchủquyềncủanướckháctrongchínhsáchcủahọđốivớikhuvực.Cảhaicùngủnghộsựpháttriểnkinhtếtrongkhuvực,ngaycảkhinềnkinhtếấyđãkhôngtiếntriểntrênmộtlĩnhvựcđủlớnnào.TừquanđiểmcủaMỹ,cómọilýdođểtáilậpmộtmốiquanhệnhưvậy.SựcăngthẳngtrongquanhệIran-MỹcónguyênnhântừviệcTehrantiếpnhậncácnguyêntắcvànhữnglờilẽthánhchiến,cùngvớinhữngcuộctấncôngtrựctiếpvàolợiíchvàquanđiểmcủaMỹvềtrậttựquốctế.

CáchIrantổnghợpnhữngdisảnphứctạpcủanướcnàysẽđượcthúcđẩyphầnlớnbởinhữngđộnglựcnộibộ;trongmộtđấtnướccóquánhiềuphứctạpvềvănhóavàchínhtrịnhưvậy,nhữngcáchthứcđórấtkhóđoántrướcđốivớicácnhàquansátnướcngoài,vàchúngcũngkhôngbịảnhhưởngbởinhữngđedọahayxunịnhtừbênngoài.NhưngdùIranthểhiệnbộmặtnàovớithếgiớibênngoài,nócũngkhônglàmthayđổithựctếrằngIrancầnphảiđưaramộtlựachọn.Nóphảiquyếtđịnhxemmìnhlàmộtđấtnướchaylàmộtmụctiêu.Mỹcầncởimởchomộtquátrìnhhợptácvàthúcđẩyquátrìnhđó.Nhưngdùlàthànhphầncầnthiếtcủasựpháttriểnnày,sựkhéoléovàquyếttâmcủacácnhàđàmphánphươngTâysẽkhôngđủđểđảmbảođiềuđó.ViệcIrankhôngtiếptụchỗtrợchocácnhómnhưHezbollahsẽlàmộtbướcđiquantrọngvàcầnthiếttrongviệctáilậpmộtmôhìnhmangtínhxâydựngcủacácmốiquanhệsongphương.TháchthứcsẽlàliệuIrancócoisựhỗnloạndọcbiêngiớicủamìnhnhưlàmộtmốiđedọahaylàmộtcơhộiđểthựchiệnnhữnghyvọngngànnăm.

Mỹcầnxâydựngmộttầmnhìnchiếnlượcvềquátrìnhmàmìnhthamgia.PhátngônviêncủachínhphủkhigiảithíchvaitrògiảmsútcủaMỹởTrungĐông,đãmiêutảtầmnhìnvềmộttrạngtháicânbằngmàởđócácquốcgiacủangườiSunni(vàcólẽlàIsrael)tạothếcânbằngvớiIran.Ngaycảkhimộtchòmsaonhưvậyxuấthiệnđểrồitànlụi,nóchỉcóthểđượcduytrìbởimộtchínhsáchngoạigiaotíchcựccủaMỹ.Vìsựcânbằngquyềnlựckhôngbaogiờởtrạngthái tĩnh,nêncácthànhphầncủanósẽ liêntụcthayđổi.Mỹsẽđượccầnđếntrongvai trònướctạothếcânbằngtrongtươnglaigần.Vaitròcủanướctạothếcânbằngsẽđượcthựchiện

tốtnhấtnếuMỹxíchlạigầncáclựclượngđốinghịchhơnlàgiữahọvớinhauvàkhôngđểbảnthânsađàvàoviệcbảotrợchochiếnlượccủabênnào,đặcbiệtlàởcáctháicực.Theođuổinhữngmụctiêuchiếnlượccủariêngmình,Mỹcóthểlàmộtnhântốquantrọng–cólẽlànhântốquyếtđịnh–trongviệcxácđịnhliệuIrantheođuổiconđườngcáchmạngHồigiáohayconđườngcủamộtquốcgiavĩđại,đượcđặtmộtcáchchínhdanhvàquantrọngtronghệthốngcácquốcgiatheoHòaướcWestphalia.NhưngMỹcóthểthựchiệntrọnvẹnvaitròđóchỉtrêncơsởcủasựthamgia,chứkhôngphảisựthoáilui.

Tầmnhìnvàthựctế

Trongnhữngnămgầnđây,vấnđềhòabìnhởTrungĐôngtậptrungvàochủđềrấtkỹthuậtlàvũkhíhạtnhânởIran.Khôngcóconđườngtắtnàochosựcầnthiếtbắtbuộcphảingănchặnsựxuấthiệncủanhữngvũkhínày.NhưngđángđểchúngtanhớlạinhữnggiaiđoạnkhicáccuộckhủnghoảngkhácdườngnhưkhôngthểgiảiquyếtởTrungĐông,nhữnggiaiđoạnđãđượcxemxétdướigócđộmớibằngsựdũngcảmvàtầmnhìn.

Giữanhữngnăm1967và1973,xảyrahaicuộcchiếntranhgiữaẢ-rậpvàIsrael,quânđộiMỹhailầnbịbáođộng,mộtcuộcxâmlượcJordancủaSyria,hàngloạtcầuhàngkhôngtiếpviệncủaMỹvàokhuvựcchiếnsự,nhiềuvụkhôngtặcvàhầuhếtcácnướcẢ-rậpphábỏquanhệngoạigiaovớiMỹ.Tuynhiên,saunhữngsựkiệntrênlàmộttiếntrìnhhòabìnhđãmangđếnbathỏathuậngiữaAiCậpvàIsrael(màđỉnhcaolàmộthiệpướchòabìnhvàonăm1979),mộtthỏathuậnkhôngcanthiệpvớiSyrianăm1974(kéodàibốnthậpkỷbấtchấpcáccuộcnộichiếnởnướcnày),HộinghịMadridnăm1991táikhởiđộngtiếntrìnhhòabình,HiệpđịnhOslogiữaTổchứcGiảiphóngPalestinevàIsraelnăm1993,vàmộthiệpướchòabìnhgiữaJordanvàIsraelvàonăm1994.

Nhữngmụctiêunàyđãđạtđượcvìbađiềukiệnđượcđápứng:chínhsáchtíchcựccủaMỹ,sựngănchặnviệcđưaranhữngkếhoạchtìmcáchthiếtlậpmộttrậttựkhuvựcbằngcáchápđặtcácnguyêntắcphổquátthôngquabạolực,vàsựxuấthiệncủanhữngnhàlãnhđạovớitầmnhìnhướngtớihòabình.

Haisựkiệnmàtôiđãtrảinghiệmtượngtrưngchotầmnhìnđó.Năm1981,trongchuyếnthămcuốicùngtớiWashington,TổngthốngSadatđãmờitôiđếnAiCậpvàomùaxuânnămsauđểdựlễkỷniệmBánđảoSinaiđượcIsraeltrảlạichoAiCập.Sauđó,ôngấyimlặngmộtlátvànói,“Đừngđếndựlễkỷniệm,việcấysẽlàquáđauđớnvớiIsrael.Hãyđếnsáuthángsauđó,anhvàtôisẽcùngnhauláixeđếnđỉnhnúiSinai,nơitôidựđịnhxâymộtthánhđườngHồigiáo,mộtnhàthờThiênChúagiáovàmộtgiáođườngDoTháiđểtượngtrưngchoướcmuốnhòabình.”

TừnglàThammưutrưởngquânđộiIsrael,YitzhakRabinlàThủtướngkhikýkếtthỏathuậnchínhtrịđầutiêngiữaIsraelvàAiCậpvàonăm1975,vàsauđómộtlầnnữakhiôngvàShimonPeres–cựuBộ trưởngQuốcphòng,giờđây làBộ trưởngNgoạigiao–đàmphánmột thỏathuậnhòabìnhvớiJordanvàonăm1994.ThángBảynăm1994,nhândịpthỏathuậnhòabìnhgiữaIsrael-Jordan,RabinđãphátbiểutạimộtphiênhọpchungcủaNghịviệnMỹcùngvớiVuaHusseincủaJordan:

Hômnay,chúngtôiđangcùngnhaudấnthânvàomộttrậnchiếnmàkhôngcóngườichếtvà

khôngaibịthương,khôngcóđổmáuvàkhôngcònnỗithốngkhổ.Đâylàtrậnchiếnduynhấtmàsựkhaichiếnlàmộtniềmvui:trậnchiếncủahòabình…

TrongThánhKinhcủachúngtôi,cuốnsáchcủamọicuốnsách,hòabìnhđượcđềcập237lầnbằngnhiềuthànhngữkhácnhau.TrongThánhKinh,chúngtôihọcđượcgiátrịvàsứcmạnhcủamình,trongSáchJeremiah104,chúngtôitìmthấysựtiếcthươngchoNữthánhRachel105.Sáchviết:

“Hãyníntiếngthankhóccủangươi,mắtngươiđừngsalụy,vìcôngviệccủangươisẽđượcđềnđáp,Chúaphán.”

Tôisẽkhôngkìmchếkhócthươngchonhữngngườiđãkhuất.NhưngvàongàyhèhômnayởWashington,ởnơixaquênhà,chúngtôicảmnhậnrằngcôngviệccủachúngtôisẽđượcđềnđáp,nhưĐấngTiêntriđãtiêntri.

CảSadatvàRabinđềubịámsát.Nhưngnhữngthànhtựucủahọkhôngthểbịxóabỏvàcảmhứngcủahọkhôngthểbịdậptắt.

Mộtlầnnữa,cáchọcthuyếtvềđedọabằngbạolựctháchthứcnhữngniềmhyvọngvềtrậttựthếgiới.Nhưngkhichúngbịngănchặn–vàchỉkhichúngbịngănchặn–sẽcóthểxuấthiệnmộtkhoảnhkhắctươngtựnhưnhữnggìđãđưatớinhữngđộtpháđượckểlạitrênđây,khitầmnhìnđãvượtquathựctại.

100Khsayarsha/XerxesIcủaBaTư–XerxesĐạiđếlàvịvuaBaTư(trịvì:485-465TCN),thuộcnhàAchaemenid,trongtiếngBaTưcổcónghĩalà ‘Vuacủacácanhhùng.’XerxeslàconcủaDariusĐạiđếvàAtossa,congáicủaCyrusĐạiđế.(ND)101CyrusĐạiđế(khoảng600-530TCN)làvịhoàngđếkhaiquốccủaĐếquốcBaTưdướitriềuđạinhàAchaemenes.Làmộtvịvuavĩđại,saucuộcchinhphạtĐếquốcTânBabylon,ôngxưnglà‘Vuacủacácvua.’Dướitriềuđạiông,ĐếquốcBaTưchiếmđượctấtcảnhữngnềnvănminhtrướcđâycủavùngCậnĐôngcổđại,bànhtrướngđángkểvàcuốicùngđãchinhphạtphầnlớnvùngTâynamÁvànhiềuphầnđấtcủavùngTrungÁ,thậmchínhữngphầnđấtcủachâuÂuvàvùngKavkaz.TừbờbiểnĐịaTrungHảivàbiểnHellespontởphíaTâychotớisôngẤnởphíaĐông,CyrusĐạiĐếđãgâydựngnênmộtđếquốcrộng lớnnhấtmàtrướcđâykhôngcóđếquốcnàobìkịptrênthếgiới.(ND)102DariusĐạiđế(khoảng549-485TCN)làvuacủaBaTưcổđạitừnăm522TCNđến485TCN.Ông lên ngôi sau khi giết chết Vua Gaumata trong cuộc nội chiến và xây dựng lại nhàAchaemenes.Dariuslàmộtquânvươngsángsuốtvàmạnhmẽ.ÔngtiếptụcvàmởrộngchínhsáchkhuyếnkhíchvănhóađịaphươngcủaCyrusĐạiđếtrongđếquốc,chophéphọđượctheotínngưỡngriêngvàgiữcácphongtụcriêng.DariuscũnggâyranhiềucuộcchiếntranhđểmởmangđếquốcvàchiếmđượcnhữngvùngđấtxaxôinhưẤnĐộhayThrace.Vớisựanhminhcủamình,ôngđãđưanướcBaTưlêntớicựcđiểmthịnhvượng.Chođếnkhiôngbănghà,BaTưcólãnhthổrộnglớnnhất.(ND)103AlexanderĐạiđế, (356-323TCN), làquốcvương thứ14 củanhàArgeadởVươngquốc

Macedonia(336-323TCN).SaukhithốngnhấtcácthànhbangHyLạpcổđạidướisựcaitrịcủa Vua cha Philipos II, Alexandrer chinh phục Đế chế Ba Tư, bao gồm cả Tiểu Á, Syria,Phoenicia,Gaza,AiCập,Bactria,LưỡngHàvàmởrộngbiêncươngđếchếđếntậnPunjabthuộcẤnĐộngàynay.ChiếnthắngcủaôngtrướcquânBaTưtrongtrậnGaugamela–chiếnthắngquyếtđịnhthứbacủaôngtrướcVuaBaTưDariusIII–đượcxemlàchiếncônghiểnháchnhấttrongthờikỳCổđại;khôngnhữngthếôngcònđánhtantácngườiScythia–mộtdântộcbáchchiếnbáchthắngthờibấygiờ.Ôngđãchinhphạtgầnnhưtoànbộthếgiớimàôngbiếttrướckhiquađời;vàvìthếôngthườngđượcxemlàmộttrongnhữngchiếnlượcgiaquânsựvĩđạinhấttronglịchsử.(ND)104SáchdàithứnhìcủaKinhThánh.Nộidungsách,đượctrìnhbàytheochủđềchứkhôngtheothứtựthờigian,thuậtlạinhữnggìbảnthânJeremiahtrảinghiệmkhiôngtrungthànhthihànhthánhchứctrong67năm.(ND)105LàmộtvịtiêntriđượcmôtảtrongKinhThánhtiếngDoThái.Ngàynay,mộcủaRachelnằmgiữahai thànhphố JerusalemvàBethlehem.Ngày21 thángHainăm2011, chínhphủIsraelđãthôngquađềnghịcủaThủtướngNetanyahuvềviệcđưamộcủaRachelởBethlehemvàMộcácTrưởnglãoởHebronthuộckhuBờTâyvàodanhsáchdisảnquốcgiacủanướcnày.ViệcnàyđượcphíaPalestinecoilàkíchđộngtôngiáo.(ND)

CHƯƠNG5SựđadạngcủachâuÁ

ChâuÁvàchâuÂu:cáckháiniệmkhácnhauvềcânbằngquyềnlực

Thuậtngữ“châuÁ”gánsựgắnkếtdễnhầmlẫnchomộtkhuvựcgồmnhiềuthànhphầnkhácnhau.TrướckhicósựviếngthămcủacáccườngquốcphươngTâyhiệnđại,khôngmộtngônngữchâuÁnàocótừvựngđểchỉ“châuÁ”;khôngmộtdântộcnàomàngàynaylàgần50quốcgiacóchủquyềncủachâuÁquanniệmrằnghọsốngởmột“lụcđịa”duynhấthaymộtkhuvựcđòihỏisựđoànkếtvớitấtcảnhữngdântộckhác.Đượcgọilà“phươngĐông,”khuvựcnàychưabaogiờsonghànhrõnétvới“phươngTây.”Vẫnchưacómộttôngiáochungnào,càngkhôngcómộttôngiáophânthànhcácnhánhkhácnhaunhưKi-tôgiáoởphươngTây.Phậtgiáo,Hindugiáo,Hồigiáo,vàKi-tôgiáođềupháttriểnmạnhởcáckhuvựckhácnhaucủachâuÁ.MộtđếchếchunggiốngnhưLaMãkhônghềtồntạitrongkýứcnơiđây.TrênkhắpcácvùngĐôngBắc,Đông,ĐôngNam,Nam,vàTrungÁ,cáckhácbiệtvềdântộc,ngônngữ,tôngiáo,xãhội,vàvănhóalớnhiệnhànhđãbịcáccuộcchiếntranhtronglịchsửhiệnđạikhoétsâuvàthườnglàvớimộtcáchcayđắng.

BảnđồchínhtrịvàkinhtếcủachâuÁminhhọachobứctranhphứctạpcủakhuvựcnày.LụcđịanàybaogồmcácquốcgiacôngnghiệpvàcócôngnghệtiêntiếnnhưNhậtBản,HànQuốc,vàSingapore,vớinềnkinhtếvàmứcsốngsánhngangvớicácnướcchâuÂu;baquốcgiacóquymôlụcđịalàTrungQuốc,ẤnĐộ,vàNga;haiquầnđảolớn(ngoàiNhậtBản)làPhilippinesvàIndonesia,baogồmhàngngànhònđảonằmtrêncáctuyếnhànghảichính;baquốcgiacổđạivớidânsốxấpxỉPháphoặcItalylàTháiLan,ViệtNam,vàMyanmar;mộtAustraliakhổnglồvàmộtNewZealandđồngquê,vớiphầnlớndâncưcónguồngốcchâuÂu;vàBắcTriềuTiên,mộtchếđộđộctàigiađìnhtrịtheokiểuStalinthiếuthốnhoàntoànvềcôngnghiệpvàcôngnghệ,ngoạitrừchươngtrìnhvũkhíhạtnhân.MộtlượnglớndâncưvớiđasốtheoHồigiáotậptrungchủyếutrênkhắpTrungÁ,Afghanistan,Pakistan,Bangladesh,Malaysia,vàIndonesia,cùngmộtbộphậnkhálớncácnhómthiểusốHồigiáosốngởẤnĐộ,TrungQuốc,Myanmar,TháiLan,vàPhilippines.

Trậttựthếgiớitrongthếkỷ19vànửađầuthếkỷ20chủyếulàdochâuÂuthiếtlập,đượcthiếtkếđểduytrìmộtsựcânbằngquyềnlựcsơkhaigiữacácnướclớnởchâuÂu.Bênngoàichâulụccủariêngmình,cácquốcgiachâuÂuxâydựngcácthuộcđịavàbiệnminhchohànhđộngcủahọtheocácphiênbảnkhácnhaucủacái-gọi-làsứmệnhkhaihóa.Từgócnhìncủathếkỷ21,khimàcácquốcgiachâuÁđanggiatăngvềsựthịnhvượng,sứcmạnhvàsựtựtin,cóvẻnhưkhôngthểxảyraviệcchủnghĩathựcdânđạtđượcmộtsứcmạnhnhưvậy,hayviệccácthiếtchếcủachủnghĩathựcdânđượccoilàmộtcơchếbìnhthườngcủađờisốngquốctế.Chỉcácnhântốvậtchấtthìkhôngthểgiảithíchđượcđiềunày;mộtýthứcvềsứmệnhvàmộtxunglượngtâmlývôhìnhcũngđóngmộtvaitròtrongđó.

Cáctàiliệutuyêntruyềnvàluậnthuyếtcủacáccườngquốcthựcdântừbuổibìnhminhcủathếkỷ20đãchothấymộtsựkiêungạolớntớimứchọđượcquyềnđóngkhungmộttrậttựthếgiớitheonhữngnguyêntắccủamình.CáctàiliệughichépcủaTrungQuốchayẤnĐộđãnhún

nhườngxácđịnhmộtnhiệmvụcủachâuÂutrongviệchướngvănhóatruyềnthốngtớinhữngnềnvănminhcaohơn.CácnhàcầmquyềnchâuÂucùngvớinhữngnhómnhỏnhânviênđãvẽlạibiêngiớicủacácquốcgiacổđạimàquênrằngđâycóthểlàmộtsựpháttriểnbấtthường,khôngmongmuốnhoặckhôngchínhdanh.

Thếkỷ15,vàobuổibìnhminhcủanhữnggìgiờđâyđượcgọilàthờihiệnđại,mộtphươngTâytựtin,bấtkham,và lãnhthổbịchiacắtđãgiươngbuồmtrinhsáttoàncầu,mởmang,khaithác,và“khaihóa”nhữngvùngđấtnótới.NgườiphươngTâygâyấntượngvớicácdântộchọgặpbởicácquanđiểmvềtôngiáo,khoahọc,thươngmại,quảntrị,vàngoạigiaođượcđịnhhìnhtừkinhnghiệmlịchsửcủamình,thứmàhọcoilàđỉnhcaocủathànhtựuloàingười.

PhươngTâyđãbànhtrướngvớinhữngđặcđiểmnổibậtquenthuộccủachủnghĩathựcdân–sựthamlam,chủnghĩaSô-vanhvănhóavàhammuốnvinhquang.NhưngcũngđúngkhinóirằngcácyếutốtiếnbộhơncủaphươngTâyđãcốgắngdẫndắtmộthướngđạotoàncầubằngphươngpháptrí tuệđểkhuyếnkhíchchủnghĩahoàinghi,cùngnhiềuthông lệchínhtrịvàngoạigiaomàcuốicùngbaohàmnềndânchủ.Nógầnnhưđảmbảorằngsaumộtthờigiandàichịunôdịch,cácdântộcthuộcđịacuốicùngsẽđòihỏi–vàđạtđược–quyềntựquyết.Ngaycảtronggiaiđoạncướpphátànbạonhấtcủamình,cácthếlựcbànhtrướng,đặcbiệtởAnh,đãđưaramộttầmnhìnmàởmộtgócđộnàođó,cácdântộcbịchinhphụcsẽbắtđầuthamgiavàonhữngthànhquảcủamộthệthốngtoàncầuchung.Cuốicùng,cùngvớiphảnứngmạnhmẽchốnglạiviệcthihànhbẩnthỉuchếđộnôlệ,phươngTâyđãtạorathứmàkhôngmộtnềnvănminhsửdụngnôlệnàocó:mộtphongtràoxóabỏchếđộnôlệtrêntoàncầudựatrênniềmtincủanhânloạinóichungvàphẩmgiávốncócủacánhân.Từbỏsựdựadẫmtrướcđóvàothươngmạiđángkhinh,Anhđãđiđầutrongviệcthựcthimộtchuẩnmựcmớivềphẩmgiáconngười,xóabỏchếđộnôlệtrongđếchếcủamình,vànghiêmcấmcáctàubuônbánnôlệtrêncácđạidương.Sựkếthợpđặcbiệtcủahànhvihốnghách,sứcmạnhcôngnghệ,chủnghĩanhânvănlýtưởng,vàchấtmentrítuệmangtínhcáchmạngđãtỏralàmộttrongnhữngnhântốđịnhhìnhthếgiớihiệnđại.

NgoạitrừNhậtBản,châuÁlàmộtnạnnhânchứkhôngphảimộtngườichơitrongtrậttựquốctếdochủnghĩathựcdânápđặt.KhônggiốngnhưNhậtBản,TháiLanduytrìđượcđộclậpcủamìnhnhưnglạitỏraquáyếuđểcóthểthamgiavàosựcânbằngquyềnlựcnhưmộthệthốngcủatrậttựkhuvực.KíchthướccủaTrungQuốcđãngănchặnviệcthựcdânhóatoànbộquốcgianày,nhưngnướcnàylạibịmấtquyềnkiểmsoátcáclĩnhvựcquantrọngtrongcáccôngviệcnộibộcủamình.ChođếnkhiThếchiếnIIkếtthúc,hầuhếtcácnướcchâuÁthựchiệncácchínhsáchcủamìnhnhưlàmộtsựlệthuộccáccườngquốcchâuÂu,hoặclàsựlệthuộcMỹnhưtrongtrườnghợpcủaPhilippines.CácđiềukiệnchophongcáchngoạigiaotheokiểuHòaướcWestphaliachỉbắtđầuxuấthiệnvớisựtraotrảđộclậpchocácnướcthuộcđịasaukhitrậttựchâuÂubịphávỡbởihaicuộcthếchiến.

Quá trìnhgiảiphóngkhỏi trật tựkhuvựchiệnhànhdiễnrabạo lựcvàđẫmmáu:cuộcnộichiến Trung Quốc (1927-1949), chiến tranh Triều Tiên (1950-1953), cuộc đối đầu TrungQuốc-LiênXô(khoảng1955-1980),cáccuộcnổidậycủadukíchcáchmạngtrênkhắpkhuvựcĐôngNamÁ, chiến tranh Việt Nam (1961-1975)106, bốn cuộc chiến tranh giữa ẤnĐộ vớiPakistan (1947, 1965, 1971, và 1999), chiến tranh Trung Quốc-Ấn Độ (1962), cuộc chiến

TrungQuốc-ViệtNam(1979),vàsựcướpphácủaquânKhmerĐỏdiệtchủng(1975-1979).

Saunhiềuthậpkỷchiếntranhvàbấtổncáchmạng,châuÁđãcónhữngchuyểnmìnhđángkể.Sựtrỗidậyđượcthểhiệntừnăm1970của“NhữngconhổchâuÁ”baogồmHongKong,HànQuốc,Singapore,ĐàiLoan,vàTháiLanmởrasựthịnhvượngvànăngđộngkinhtế.NhậtBảnđã lựachọncác thểchếdânchủvàxâydựngmộtnềnkinhtếsánhngang,và trongmộtsốtrườnghợpvượtlêntrêncácnướcphươngTây.Năm1979,TrungQuốcđổihướng,vàdướithờiĐặngTiểuBìnhđãtuyênbốmộtchínhsáchđốingoạiphiýthứchệvàmộtchínhsáchcảicáchkinhtế,đượctiếpnốivàđẩynhanhbởinhữngngườikếnhiệmông,cótácđộngbiếnđổisâusắcđốivớiTrungQuốcvàthếgiới.

Khinhữngthayđổinàydiễnra,chínhsáchđốingoạidựatrênlợiíchquốcgiacótiềnđềlànguyêntắccủaHòaướcWestphaliadườngnhưđãchiếmưuthếởchâuÁ.KhônggiốngnhưởTrungĐông,nơimàgầnnhưtấtcảcácquốcgiađangbịđedọabởicáctháchthứcquânsựvềtínhchínhdanhcủamình,ởchâuÁquốcgiađượccoilàđơnvịcơbảncủachínhtrịquốctếvàtrongnước.Cácquốcgiakhácnhauxuấthiệntừthờikỳthuộcđịanóichungđãkhẳngđịnhchủquyềnlẫnnhauvàcamkếtkhôngcanthiệpvàocôngviệcnộibộcủanhau;nhữngnướcnàytuântheonhữngchuẩnmựccủacáctổchứcquốctếvàxâydựngcáctổchứckinhtếvàxãhộikhuvựchoặcliênvùng.Trongdòngchảyấy,thángMộtnăm2013,trongmộtđánhgiáquantrọng về chính sách,một quan chức quân sự hàng đầu Trung Quốc, Phó Tổng ThammưutrưởngQuânGiảiphóngnhândânTrungQuốcTềKiếnQuốcđãviếtrằng,mộttrongnhữngtháchthứcchủyếucủathờiđạihiệnnaylàduytrì“cácnguyêntắccơbảncủaquanhệquốctếhiệnđạiđãđượcthiếtlậpvữngchắcvàonăm1648bởi‘HòaướcWestphalia,’đặcbiệtlàcácnguyêntắcvềchủquyềnvàbìnhđẳng.”

ChâuÁđãnổilênnhưlàmộttrongnhữngdisảncóýnghĩanhấtcủahệthốngtheoHòaướcWestphalia:cótruyềnthốnglịchsửvàthườngđốikhángnhautronglịchsử,cácdântộcđangtựtổchứcthànhcácquốcgiacóchủquyềnvànhữngtổchứckhuvựcbaogồmcácquốcgia.ỞchâuÁ,đixahơncảchâuÂu,khôngkểtớiTrungĐông,nhữngnguyêntắccủamôhìnhtheoHòaướcWestphaliavềtrậttựquốctếđãcóđượcsựdiễnđạtđươngđạicủamình,baogồmcáchọcthuyếtbịchấtvấnnhiềuởphươngTâyrằngcácnguyêntắcđóquátậptrungvàolợiíchquốcgiahoặccóbấtcậptrongviệcbảovệcácquyềnconngười.Chủquyền,trongnhiềutrườnghợpchỉmớivừagiànhđượctừáchthốngtrịthựcdân,đượccoinhưcómộtđặctínhtuyệtđối.Mụctiêucủachínhsáchquốcgiakhôngphảilàđểvượtlêntrênlợiíchquốcgia–nhưtrongcáckháiniệmđangthịnhhànhởchâuÂuhayMỹ–màlàđểtintưởng,hăngháitheođuổilợiíchđó.Cácchínhphủđềubácbỏnhữnglờichỉtríchcủanướcngoàivềnhữngcôngviệcnộibộcủamìnhnhưlàdấuhiệucủasựgiámhộthựcdânmàhọvừamớivượtqua.Vìvậy,ngaycảkhinhữnghànhđộngnộibộcủacácquốcgialánggiềngđượccoilàtháiquá,nhưđãtừngxảyraởMyanmar,chúngvẫnđượccoilàdịpđểcanthiệpbằngngoạigiaothầmlặng,chứkhôngbằngáplựccôngkhaivàcórấtítsựcanthiệpépbuộc.

Đồngthời,yếutốđedọatiềmẩnluônhiệndiện.TrungQuốccôngkhaikhẳngđịnh,còntấtcảnhữngngườichơichủchốtkhácngầmđịnh,vềviệcsửdụnglựclượngquânsựtrongviệctheođuổicáclợiíchquốcgiacốtlõi.Ngânsáchquânsựđanggiatăng.Tìnhtrạngđốiđịchgiữacácquốcgia,nhưởBiểnĐôngvàvùngbiểnĐôngBắcÁ,nóichungđãđượctiếnhànhbằngcác

phươngphápngoạigiaochâuÂuthếkỷ19;việcsửdụngvũlựckhôngbịloạitrừ,dùđãđượchạnchế(nếucóphầnnào)theonămtháng.

Trậttựtônticấpbậc,chứkhôngphảisựbìnhđẳngvềchủquyền,lànguyêntắctổchứccủacáchệthốngquốctếtronglịchsửchâuÁ.Quyềnlựcđượcthểhiệnbởisựtônkínhđốivớingườitrịvìvàcấutrúcquyềnhànhcôngnhậncươngvịchúatểđó,chứkhôngnằmởviệcphânđịnhbiêngiới cụ thể trênbảnđồ.Cácđếquốcmởrộng thươngmạivàmệnh lệnhchính trị củamình,yêucầusựliênkếtcủacácđơnvịchínhtrịnhỏhơn.Đốivớicácdântộcnằmởnơigiaonhaucủahaihaynhiềutrậttựđếquốc,conđườngdẫnđếnđộclậpthườnglàchấpnhậnghidanhnhưmộtnướcphụthuộctrêndanhnghĩađốivớihaihaynhiềuđếquốc(mộtnghệthuậtvẫncònđượcghinhớvàthựchànhngàynayởmộtsốkhuvực).

ThuộccáchệthốngngoạigiaotronglịchsửcủachâuÁ,dùdựatrênmôhìnhcủaTrungQuốchayẤnĐộ,chếđộquânchủđượccoilàmộtbiểuhiệncủathầnthánhhayítnhấtlàmộtdạngphụquyền;nhữngbiểuhiệnhữuhìnhbằngcốngphẩmđượccholàbổnphậncủacácnướcphụthuộcđốivớicácnướclớn.Vềmặtlýthuyết,điềunàyxóabỏsựmơhồvềbảnchấtcủacácmốiquanhệquyềnlựctrongkhuvực,dẫnđếnmộtloạtsựliênkếtcứngnhắc.Tuynhiên,trênthựctếnhữngnguyêntắcnàyđượcápdụngvớisựsángtạovàlinhhoạtđángkể.ỞĐôngBắcÁ,VươngquốcLưuCầu(Ryukyu)107đãcómộtkhoảngthờigiantriềucốngchocảNhậtBảnvàTrungQuốc.TrênnhữngngọnđồiphíabắcMiếnĐiện,cácbộlạcđãđảmbảomộthìnhthứctựchủthựcthụbằngcáchcamkếttrungthànhđồngthờivớicảtriềuđìnhMiếnĐiệnvàHoàngđếTrungQuốc (vànóichungkhôngchịuáp lựcphải tuân theomệnh lệnhcủabấtkỳđếquốcnào).Trongnhiềuthếkỷ,NepalđãkhéoléocânbằngquanhệngoạigiaovớicáctriềuđạicầmquyềnởcảTrungQuốcvàẤnĐộ,dângcácchiếuthưvàquàtặngmàđượcTrungQuốchiểulàcốngphẩm,nhưngchỉđượcxemnhưlàbằngchứngcủasựtraođổibìnhđẳngởNepal,dođóduytrìquanhệđặcbiệtvớiTrungQuốcđượccoinhư làsựbảođảmvềđộc lậpchoNepaltrongquanhệvớiẤnĐộ.Trongthếkỷ19,đượccácđếquốcphươngTâybànhtrướngcoinhưmộtmụctiêuchiếnlược,TháiLanhoàntoàntránhkhỏibịthựcdânhóathôngquamộtchiếnlượcthậmchícònphứctạphơnbằngviệckhẳngđịnhmốiquanhệthânmậtvớitấtcảcáccườngquốcnướcngoàicùngmộtlúc,chàođóncáccốvấnnướcngoàitừnhiềunướcphươngTâyđốiđịchnhauvàotrongtriềuđìnhcủamình,ngaycảkhicácnướcnàycửpháiđoàntriềucốngtớiTrungQuốc,đồngthờilưugiữcácgiáosĩHindugốcẤntronghoànggia.(Đángchúýhơn,sựmềmmỏngđầytrítuệvàsựnhẫnnạivềcảmxúcmàchiếnlượccânbằngnàyđòihỏilà:bảnthânVuaTháiphảiđượccoinhưmộtnhânvậtthầnthánh).Bấtkỳkháiniệmnàovềtrậttựkhuvựcđềuđượccoilàhạnchếquámứcsựlinhhoạtmàcôngviệcngoạigiaođòihỏi.

Trongbốicảnhcủanhữngdisảntinhtếvàđadạng,mộtloạtcácquốcgiacóchủquyềntronghệthốngtheoHòaướcWestphaliatrênbảnđồcủachâuÁthểhiệnmộtbứctranhrấtđơngiảnvềthựctếtạikhuvực.KhôngthểnắmbắtđượcsựđadạngvềnguyệnvọngtrongcôngviệccủacácnhàlãnhđạohaysựkếthợpgiữasựchúýtỉmỉđếntônticấpbậcvànghithứcvớithủthuậtkhéoléođặctrưngphầnlớnchongoạigiaochâuÁ.ĐâylàchiếckhungcơbảncủađờisốngquốctếởchâuÁ.Nhưngởđây,vịthếquốcgiađộclậpcũngđikèmvớimộtloạtcácdisảnvănhóađadạngvàgầngũihơn,cólẽhơnbấtkỳkhuvựcnàokhác.ĐiềunàyđượcnhấnmạnhbởinhữngtrảinghiệmcủahaitrongsốcácquốcgialớncủachâuÁlàNhậtBảnvàẤnĐộ.

NhậtBản

TrongtấtcảcácchủthểchínhtrịvàvănhóalịchsửởchâuÁ,NhậtBảnphảnứngsớmnhấtvàdứtkhoátnhấttrướccuộctấncôngcủaphươngTâytrêntoànthếgiới.NằmtrênmộtquầnđảovớinơigầnnhấtcáchlụcđịachâuÁvàitrămdặm,NhậtBảnđãgâydựngnhữngtruyềnthốngvàvănhóađặcbiệttrongsựbiệtlập.Cómộtsựđồngnhấtgầnnhưhoàntoànvềmặtsắctộcvàngônngữ,cùngvớimộtýthứchệchínhthốngkhẳngđịnhtổtiênthầnlinhcủangườiNhậtBản,quốcgianàyđãbiếnniềmtinvềbảnsắcđộcđáocủamìnhthànhmộtkiểucamkếtgầnnhưtôngiáo.CảmgiáckhácbiệtnàyđãđemđếnchoNhậtBảnsựlinhhoạttuyệtvờitrongviệcđiềuchỉnhchínhsáchcủamìnhđểphùhợpvớiquanniệmvềsựcầnthiếtcótínhchiếnlượcquốcgia.Trongkhoảngthờigianhơnmộtthếkỷtừsaunăm1868,NhậtBảnđãchuyểntừtrạngtháihoàntoànbiệtlậpsangviệcmởrộngvaymượncácmôhìnhtừnhữngquốcgiarõrànglàhiệnđạinhấtởphươngTây(môhìnhquânđộicủaĐức,cácthểchếnghịviệnvàhảiquâncủaAnh);từnỗlựctáobạotrongviệcxâydựngđếquốcchotớichủnghĩahòabình,vàtừđótáixuấthiệnvớivịthếcủamộtcườngquốclớnkiểumới;từchếđộphongkiếntớicáchìnhthứckhácnhaucủachủnghĩachuyênchếphươngTây,vàtừđótheođuổidânchủ;lầnlượtnằmtrongrồirakhỏitrậttựthếgiới(đầutiênlàcủaphươngTây,sauđólàchâuÁvàgiờđâylàtoàncầu).Trongsuốtquátrìnhđó,NhậtBảntinrằngsứmệnhquốcgiacủamìnhkhôngthểbịphainhạtkhiđiềuchỉnhtheocáccáchthứcvàcácthểchếcủanhữngxãhộikhác;sứmệnhấysẽchỉđượcthúcđẩybằngcáchthíchứngthànhcông.

Trongnhiềuthếkỷ,NhậtBảntồntạiởvenrìacủathếgiớiTrungQuốc,vaymượnrấtnhiềutừtôngiáovàvănhóaTrungQuốc.NhưngkhônggiốngnhưhầuhếtcácxãhộitrongvòngảnhhưởngcủavănhóaTrungQuốc,nóđãchuyểnđổicáchìnhthứcvaymượnthànhcácmôhìnhNhậtBảnvàkhôngbaogiờđemlồngchúngvàomộtnghĩavụ tônticấpbậcđốivớiTrungQuốc.Cónhữngthờiđiểm,vịthếkiêncườngcủaNhậtBảnlànguồncơncủasựkhiếpđảmđốivớitriềuđìnhTrungQuốc.CácdântộcchâuÁkhácchấpnhậncáctiềnđềvànghithứctronghệthốngtriềucốngnày–mộtsựphụthuộcmangtínhbiểutượngđốivớiHoàngđếTrungQuốc,theođónghilễcủaTrungQuốcđượcápđặtlênthiênhạ–giaothươngdướidanhnghĩa“cốngnạp”đểtiếpcậnthịtrườngTrungQuốc.Họtôntrọng(ítnhấtlàtrongviệctraođổivớitriềuđìnhTrungQuốc)kháiniệmNhogiáovềtrậttựquốctếnhưlàtôntitrậttựtronggiatộcmàTrungQuốclàtộctrưởng.Vềmặtđịalý,NhậtBảnđủgầnđểcóthểhiểusátnhấttừnàyvàthườngngầmchấpnhậnđốivới trật tựthếgiớikiểuTrungQuốcnhưmộtthựctếkhuvực.Trongviệctìmkiếmthươngmại,giaolưuvănhóa,cácpháiđoànNhậtBảntuânthủnghithứcxãgiaogầngiốngvớinhữnghìnhthứcđãđượcthiết lậptừtrước,khiếncácquanlạiTrungQuốccóthểhiểunhưlàbằngchứngvềkhátvọngcủaNhậtBảnmuốntrởthànhthànhviêntrongmộttrậttựtônticấpbậcchung.Tuynhiên,trongmộtkhuvựcđãrấtquenthuộcvớisựthayđổivịthếđượchàmýtrongnhữngquyếtđịnhnhỏnhặtvềnghithức–chẳnghạnnhưtừduynhấtđượcdùngđểchỉngườitrịvì,cáchthứcmộtláthưtrangtrọngđượcchuyểnđi,hoặcphongcáchviếtngàythángtheolịchtrênmộttàiliệuchínhthức–NhậtBảnluôntừchốiđảmnhậnvaitròchínhthứctronghệthốngtriềucốngmàTrungQuốclàtrungtâm.QuốcgianàylơlửngởngoàirìacủamộttrậttựthếgiớitônticấpbậccủaTrungQuốc,lúcthìnhấnmạnhsựbìnhđẳngvàlúcthìlạinhấnmạnhtớithếưuviệtriêngcủamình.

TheoquanđiểmriêngcủanướcnàyvềtrậttựthếgiớithìđứngởvịtrícaonhấttrongxãhộiNhậtBảnlàHoàngđếNhậtBản-ThiênHoàng,giốngnhưHoàngđếTrungQuốc,nhânvậtnàyđượccoilàthiêntử,cầunốigiữaconngườivàthánhthần.ĐượcthểhiệnlặpđilặplạitrêncáccônghàmngoạigiaocủaNhậtBảngửiđếntriềuđìnhTrungQuốc,chứcvịnàylàtháchthứctrựctiếpđốivớivũtrụquanvềtrậttựthếgiớicủaTrungQuốc,trongđóđặtHoàngđếTrungQuốcởđỉnhcaoduynhấttrongtônticấpbậccủaloàingười.Bêncạnhvịthếnày(nơimàsựvaymượnsiêuviệtvượtlêntrênvàraxangoàinhữnggìcóthểđãđượctuyênbốbởibấtkỳHoàngđếLaMãThầnthánhnàoởchâuÂu), triếthọcchínhtrị truyềnthốngcủaNhậtBảnthừanhậnmộtsựkhácbiệtnữa,đólàcoicácThiênHoànglànhữngvịthầnhậuduệcủaNữthầnMặttrời,ngườiđãsinhravịThiênHoàngđầutiênvàtraochonhữngngườikếvịcủaHoàngđếđóquyềncaitrịvĩnhcửu.TheocuốnHồsơvềsựkếthừachínhdanhcủanhữngquốcvươngthầnthánhvàothếkỷ14,thìNhậtBảnlàđấtnướcthầnthánh.Tổtiêntrênthiênđìnhlànhữngngườiđầutiênđặtnềnmóngchođấtnướcnày,vàNữthầnMặttrờiđãđểdòngdõicủaNgườitrịvìnơinàymãimãi.Đâylàsựthậtchỉđúngvớiđấtnướcchúngta,vàkhôngthểtìmthấymộtđiềutươngtựởnhữngmiềnđấtkhác.ĐólàlýdovìsaoNhậtBảnđượcgọilàđấtnướcthầnthánh.

VịtrícủaNhậtBảntrênnhữnghònđảongoàikhơihoàntoànchophépnướcnàycónhiềulựachọnrộngmởtrongviệcliệucóthamgiavàocácvấnđềquốctếhaykhông.Trongnhiềuthếkỷ,NhậtBảnkhôngthamgiavàocácvấnđềcủachâuÁ,nógâydựngtruyềnthốngquânsựcủamìnhquacáccuộcnộichiếnvàtùynghichấpnhậnthươngmạivàvănhóanướcngoàitheoýmình.Cuốithếkỷ16,mộtcáchđườngđộtvàđầythamvọng,NhậtBảnnỗlựcviếtlạivaitròcủamìnhkhiếncácnướclánggiềngbanđầucholàkhôngthểchấpnhậnđược.HệquảlàxảyramộttrongnhữngxungđộtquânsựlớncủachâuÁ,màcácdisảntrongkhuvựccủanóvẫncònlàđềtàisuyngẫmvàtranhcãisâusắc,vànhữngbàihọccủanó,nếuđượcchúýđến,cóthểđãthayđổicáchhànhxửcủaMỹtrongChiếntranhTriềuTiênởthếkỷ20.

Năm1590,saukhiđánhbạicácđốithủ,thốngnhấtNhậtBảnvàchấmdứthơnmộtthếkỷnộichiến,LãnhchúaToyotomiHideyoshi108 tuyênbốvềmộttầmnhìnvĩđại:ôngsẽxâydựngmộtđộiquânlớnnhấtthếgiới,tiếnquânvàoBánđảoTriềuTiên,chinhphụcTrungQuốc,vàchinhphụccảthếgiới.ÔnggửimộtbứcthưchoVuaTriềuTiêntuyênbốýđịnhcủamìnhlà“tiếnvàođấtnướcĐạiMinhvàbắtngườidânởđóphảituânthủtheotậpquánvàcáchcưxửcủachúngtôi,”vàmờigọisựgiúpđỡcủavịvuanày.Saukhivịvuanàyngầnngạivàcảnhbáoôngkhôngnêntheođuổinỗlựcđó(việndẫn“mốiquanhệkhôngthểtáchrờigiữaTrungQuốcvàvươngquốccủachúngtôi”vàcảnguyêntắcNhogiáo“xâmlượcmộtquốcgiakháclàmộthànhđộngmànhữngngườicóvănhóavàcótrítuệnêncảmthấyxấuhổ”),Hideyoshiđãphátđộngmộtcuộcxâmlượcvới160.000quânvàkhoảng700chiếnthuyền.Lựclượngquymôlớn,ồạtnàylàmchoángngợpsựphòngthủbanđầuvànhanhchóngtiếnquânlênBánđảo.TốcđộcủanóchậmlạikhiĐôđốcLýThuấnThần109củaTriềuTiêntổchứckhángcựbằnghảiquânđầyquyết tâm, liên tục tấncôngđường tiếp tế củaHideyoshivà làmchệchhướngcácđạoquânxâmlượctrongcáctrậnđánhdọcbờbiển.KhilựclượngNhậtBảntớiBìnhNhưỡng,gầnnútthắthẹpphíabắccủaBánđảo(vàhiệnlàthủđôBắcTriềuTiên),TrungQuốcdùngvũlựccanthiệp,khôngmuốnđểnướctriềucốngcủamìnhtrànngậpquânthù.MộtđộiquânviễnchinhTrungQuốcướckhoảng40.000đến100.000quânthiệnchiếnvượtsôngÁpLục110và

đẩyluilựclượngNhậtBảntớitậnSeoul.Saunămnămđàmphánkhôngđitớikếtquảvàcuộcchiếnđấuchịunhiềutổnthất,Hideyoshichết,lựclượngxâmlượcrútluivàhiệntrạngbanđầuđượckhôiphục.NhữngngườichorằnglịchsửkhôngbaogiờlặplạinênsuyngẫmvềsựtươngđồnggiữacuộckhángchiếncủaTrungQuốcchốnglạikếhoạchcủaHideyoshivớicuộcchiếnmànướcMỹphảiđốiđầutrongChiếntranhTriềuTiêngần400nămsauđó.

Sauthấtbạicủacuộcphiêulưunày,NhậtBảnđổihướng,chuyểnsangtrạngtháingàycàngbiệtlập.Dướichínhsách“bếquantỏacảng”kéodàihơnhaithếkỷ,NhậtBảngầnnhưkhôngthamgiavàobấtkỳtrậttựthếgiớinào.QuanhệtoàndiệncấpnhànướcvớiđiềukiệnbìnhđẳngngoạigiaochặtchẽchỉtồntạivớiTriềuTiên.ThươngnhânTrungQuốcđượcphéphoạtđộngởmộtsốđịađiểmđượcchỉđịnh,mặcdùkhôngcóquanhệNhậtBản-TrungQuốcchínhthứcnàotồntạivìkhôngcócáchnàocóthểlàmthỏamãnlòngtựáicủacảhaibên.NgoạithươngvớicácnướcchâuÂubịgiớihạnởmộtsốthànhphốcụthểvenbiển;tớinăm1673,tấtcảbịtrụcxuất,ngoạitrừnhữngngườiHàLanvàhọbịgiớihạnởmộthònđảonhântạođơnđộcngoàikhơicảngNagasaki.Năm1825,nhữngnghingờđốivớicáccườngquốchànghảiphươngTâyđãtrởnênquálớnđếnnỗichínhquyềnquânsựcầmquyềncủaNhậtBảnbanhànhmột“sắclệnhtrụcxuấtngườinướcngoàibằngbấtkỳgiánào”–tuyênbốrằngbấtkỳtàunướcngoàinàođếngầnbờbiểnNhậtBảnđềusẽbịxuađuổivôđiềukiện,nếucầnthiếtsẽdùngtớivũlực.

Tuynhiên,tấtcảnhữngđiềunàychỉlàkhúcdạođầuchomộtsựthayđổimạnhmẽ,ởđóNhậtBảncuốicùngtựđưamìnhvàotrậttựtoàncầu–chủyếulàcủaphươngTâytronghaithếkỷ–vàtrởthànhmộtcườngquốchiệnđạituântheocácnguyêntắccủaHòaướcWestphalia.Năm1853,chấtxúctácmangtínhquyếtđịnhxuấthiệnkhiNhậtBảnphảiđốimặtvớibốntàuhảiquânMỹđượccửđitừNorfolk,Virginia,trongmộtchuyếnthámhiểmcốtìnhcoithườngcácsắclệnhbiệtlậpcủaNhậtBảnbằngcáchxâmnhậpvàoVịnhTokyo.Sĩquanchỉhuycủahọ,ĐôđốcMatthewPerry,đemtheomộtbứcthưcủaTổngthốngMillardFillmoretớiThiênHoàngNhậtBản,vàcứnhấtquyếtphảiđưađượctậntaychođạidiệnhoànggiaởthủđôNhậtBản(mộthànhviviphạmluậtlệcủaNhậtBảnvàcácnghithứcngoạigiaođãđượcgìngiữtrongsuốthaithếkỷ).CũnggiốngnhưTrungQuốc,ítcoitrọngngoạithương,NhậtBảnchắcchắnkhôngthểđặcbiệtyêntâmvớiláthưcủaTổngthống,trongđóthôngbáotớiHoàngđế(ngườimà Fillmore gọi là “Người bạn tốt và vĩ đại!” của ông) rằng người dânMỹ “nghĩ rằng nếuHoàngthượngcóthểthayđổiluậtphápcổxưađểchophépthươngmạitựdogiữahainướcthìđiềuđósẽvôcùngcólợichocảhai.”FillmorecheđậybứctốihậuthưnàydướivỏbọcmộtlờiđềnghịthựcdụngcổđiểncủaMỹ,rằngnhữngsắclệnhbiệtlậpđượccoinhưlàbấtbiếntừtrướctớinaycóthểđượcnớilỏngtrêncơsởthửnghiệm:

NếuHoàngthượngkhônghàilòngrằngsẽkhônghoàntoànantoànnếubãibỏcácluậtlệcổxưa cấmngoại thương, chúng có thể được tạm đình chỉ trong nămhaymười nămđể thửnghiệm.Nếuviệcthửnghiệmkhôngchứngminhđượclợiíchnhưkỳvọng,nhữngluậtlệcổxưacóthểđượcphụchồi.Mỹthườnggiớihạncáchiệpướcvớinướcngoàitrongvòngmộtvàinămvàsauđóquyếtđịnhcógiahạnchúnghaykhôngnếumanglạikếtquảhợplý.

NgườiNhậtBảnnhậnbứcthôngđiệpnàyvàthấyđâynhưlàmộtsựtháchthứcđốivớiquanniệmcủahọvềtrậttựchínhtrịvàquốctế.Tuynhiên,họphảnứngbằngsựđiềmtĩnhdèdặt

củamộtxãhộiđãtrảiquavàhiểuđượctínhnhấtthờicủacácnỗlựccủaconngườiquanhiềuthếkỷtrongkhivẫngiữđượcbảnchấtthiếtyếucủamình.Tìmhiểuhỏa lựcvượttrộihơnnhiềucủaPerry(đạibácvàsúngcủaNhậtBảnđãhầunhưkhôngcóbướctiếnnàotronghaithếkỷ,trongkhicáctàucủaPerryđượctrangbịhỏalựcpháobinhhảiquânhiệnđạicókhảnăngbắnđạnpháo,nhưôngđãthểhiệndọcbờbiểnNhậtBản),cácnhàlãnhđạocủaNhậtBảnđãkếtluậnrằngviệcđốiđầutrựctiếpvới“nhữngcontàuđen”sẽlàvôích.Họdựavàosựgắnkếtxãhộiđểthíchứngvớicúsốcnàyvàduytrìsựđộclậpcủamìnhnhờsựgắnkếtđó.Họthảomộtbứcthưsắcsảotrảlờilịchsự,rằngmặcdùnhữngthayđổimàMỹmongmuốn“bịtổtiênhoàngtộcchúngtôicựclựccấmđoán,”tuynhiên,“nếutiếptụcduytrìphápluậtcổxưanàysẽlàkhônghiểutinhthầnthờiđại.”Thừanhận“chúngtôigiờđâybịchiphốibởisựcầnthiếtcótínhcấpbách,”cácđạidiệncủaNhậtBảnđảmbảovớiPerryrằnghọchuẩnbịđểđápứnggầnnhưtấtcảcácyêusáchcủaMỹ,baogồmcảviệcxâydựngmộthảicảngmớicókhảnăngchứacáctàucủaMỹ.

TừtháchthứcnàycủaphươngTây,NhậtBảnđãrútramộtkếtluậntráingượcvớiTrungQuốcsau sựxuấthiện củamộtphái viênAnhvàonăm1793 (sẽđược thảo luậnở chương sau).TrungQuốctáikhẳngđịnhlậptrườngtruyềnthốngđánhđuổixâmlượcbằngsựthờơlạnhlùngcùngvớiviệcbồiđắpnhữngđứctínhđặcbiệtcủamình,tựtinrằngvớiquymôrộnglớnvềmặtdânsốvàlãnhthổcủamìnhvàsựtinhtếcủanềnvănhóa,cuốicùngTrungQuốcsẽchiếnthắng.Vớisựquantâmrấtkỳcôngđếntừngchitiếtvàsựphântíchtinhtếvềsựcânbằnglựclượngvậtchấtvàtinhthần,NhậtBảnbắtđầuthamgiavàotrậttựquốctếdựatrêncáckháiniệmcủaphươngTâyvềchủquyền,tựdothươngmại,luậtquốctế,côngnghệ,vàsứcmạnhquânsự–nhưngvớimụcđích loạibỏ sự thống trị củangoạibang.Saukhimộtphenhómmớilênnắmquyềnvàonăm1868hứahẹnsẽ“tônthờHoàngđế,tốngkhứnhững“tênmọidatrắng”bằngcách làmchủcáckháiniệmvàcôngnghệcủachínhnhững“tênmọidatrắng”đóvàthamgiavàotrậttựthếgiớitheoHòaướcWestphalianhưmộtthànhviênbìnhđẳng.SựlênngôicủaTânThiênHoàngMinhTrịđượcđánhdấubởiHiếnchươngTuyênthệcóchữkýcủagiớiquýtộc,hứahẹnmộtchươngtrìnhcảicáchsâurộng,trongđóbaogồmquyđịnhrằngtấtcảcáctầnglớpxãhộicầnđượckhuyếnkhíchthamgiacảicách.Chươngtrìnhnàycamkếttrongcáccuộcnghịbàntranhluậntạitấtcảcáctỉnhvềmộttiếntrìnhhợplývàthựchiệnđầyđủnguyệnvọngcủangườidân.Nódựatrênsựđồngthuậnquốcgia,mộttrongnhữngđiểmmạnhchủyếu–haycólẽlàđặcđiểmđặcbiệtnhất–củaxãhộiNhậtBản:

1. 1.Theolờituyênthệnày,chúngtôithiếtlậpmụctiêuxâydựngsựthịnhvượngcủaquốcgiatrênmọimặt;tạolậphiếnphápvàphápluật.

2. 2.Cáccuộcnghịbàntranhluậnsẽđượcthiếtlậprộngrãivàtấtcảcácvấnđềsẽđượcquyếtđịnhthôngquathảoluậncôngkhai.

3. 3.Tấtcảcáctầnglớp,dùcaohaythấp,đềuđồngtâmhiệplựctrongviệcnỗlựcthựchiệncáccôngviệcquảnlýcủanhànước.

4. 4.Nhữngngườidânthường,kểcảcôngchứcdânsựvàquânsự,tấtcảsẽđượcphéptheođuổimongmuốncủamìnhđểkhôngcósựbấtmãnnào.

5. 5.Nhữnghủtụccủaquákhứsẽđượcloạibỏvàtấtcảsẽchỉđượcdựatrênnhững

luậtlệcủaTựnhiên.

6. 6.Sẽtìmkiếmtrithứctrêntoànthếgiớiđểcủngcốnềntảngtrịvìcủahoànggia.

Từđó,NhậtBảnbắttayvàoviệcxâydựnghệthốngđườngsắt,côngnghiệphiệnđại,mộtnềnkinhtếđịnhhướngxuấtkhẩu,vàmộtquânđộihiệnđại.Giữatấtcảnhữngcảicáchnày,sựđộcđáocủavănhóavàxãhộiNhậtBảnsẽlàyếutốgiữgìnbảnsắcNhậtBản.

Cáckếtquảcủasự thayđổi to lớnnày tấtyếusẽđưaNhậtBảnnhảyvọt lênhàngngũcáccườngquốcthếgiớitrongvòngvàithậpkỷ.Năm1886,saumộtcuộcchạmtrángiữacácthủythủTrungQuốcvàcảnhsátNagasaki,mộttàuchiếnTrungQuốchiệnđạidongườiĐứcđóngđãtiếnvềphíaNhậtBản,đòihỏiphảigiảiquyếtvụviệc.Tớithậpkỷtiếptheo,việcxâydựngvàđàotạohảiquânchuyênsâuđãđưaNhậtBảnlênthếthượngphong.Năm1894,khitranhchấpvềảnhhưởngtươngđốicủaNhậtBảnvàTrungQuốcởTriềuTiên lênđếnđỉnhđiểmthànhmộtcuộcchiếntranh,NhậtBảnđãhoàntoànchiếmưuthế.Cácđiềukhoảnhòabìnhbao gồm việc chấmdứt quyền bá chủ của TrungQuốc đối với Triều Tiên (mở đường chonhữngcuộcđốiđầumớigiữaNhậtBảnvàNga)vàsựchuyểnnhượngĐàiLoan thànhmộtthuộcđịadoNhậtBảncaitrị.

NhậtBảnthựchiệncáccảicáchcủamìnhmạnhmẽtớimứccáccườngquốcphươngTâysớmbịbuộcphảitừbỏmôhình“đặcquyềnngoạigiao”–“quyền”củanhữngnướcnàytrongviệcxétxửcôngdâncủamìnhởNhậtBảnbằngluậtriêngcủahọchứkhôngphảiluậtbảnđịa–màhọđãlầnđầutiênápdụngởTrungQuốc.Trongmộthiệpướcthươngmạimangtínhcộtmốc,Anh–cườngquốcphươngTâychiếmưuthế–camkếtcáccôngdâncủamìnhởNhậtBảnsẽtuântheosựxétxửcủaNhậtBản.Năm1902,hiệpướcnàyđãbiếnthànhmộtliênminhquânsự,sựliênkếtchiếnlượcchínhthứcđầutiêngiữamộtcườngquốcchâuÁvớimộtcườngquốcphươngTây.AnhtìmkiếmsựliênminhđểcânbằngáplựccủaNgađốivớiẤnĐộ.MụctiêucủaNhậtBảnlàđánhbạiướcvọngcủaNganhằmthốngtrịTriềuTiênvàMãnChâuvàthiếtlậpsựtựdohànhđộngcủachínhmìnhtrongcáckếhoạchsaunàyởđây.Banămsau,NhậtBảnkhiếnthếgiớisửngsốtkhiđánhbạiĐếquốcNgatrongmộtcuộcchiến,thấtbạiđầutiêncủamộtnướcphươngTâytrướcmộtquốcgiachâuÁtrongthờihiệnđại.TrongThếchiếnI,NhậtBảnthamgiacùngcáccườngquốcpheĐồngminh,đánhchiếmcáccăncứcủaĐứcởTrungQuốcvàNamTháiBìnhDương.

NhậtBảnđãnổilênnhưmộtcườngquốclớnphiphươngTâyđầutiênlúcbấygiờ,đượccácquốcgiatừtrướcđếnnayvốnđãđịnhhìnhnêntrậttựquốctếcôngnhậnnhưmộtquốcgiabìnhđẳngvềquânsự,kinhtế,vàngoạigiao.Cómộtsựkhácbiệtquantrọng:từphíaNhậtBản,cácliênminhvớicácnướcphươngTâykhôngdựatrênnhữngmụctiêuchiếnlượcchungmànhằmđánhbậtcácđồngminhchâuÂucủamìnhrakhỏichâuÁ.SaukhichâuÂukiệtsứctrongThếchiếnI,cácnhàlãnhđạoNhậtBảnkếtluậnrằngthếgiớiđangbịbaovâybởinhữngxungđột,khủnghoảngtàichính,vàchủnghĩabiệt lậpcủaMỹchophépsựbànhtrướngđếquốcnhằmápđặtmộtbáquyềnlênchâuÁ.Năm1931,ĐếquốcNhậtBảntáchMãnChâukhỏiTrungQuốcvàthiếtlậpvùngnàynhưmộtquốcgiavệtinhcủamìnhdướisựcaiquảncủaHoàngđếTrungQuốclưuvong.Năm1937,NhậtBảntuyênchiếnvớiTrungQuốcnhằmchinhphụcthêmlãnhthổcủanướcnày.Dướidanhnghĩa“TrậttựMớiởchâuÁ”vàsauđólà“KhuvựcThịnh

vượngchungĐôngÁ,”NhậtBảnđãnỗlựctổchứckhuvựcảnhhưởngriêngcủamình–ngượcvớicácnguyêntắccủaHòaướcWestphalia,một“khốicácquốcgiachâuÁdoNhậtBảnđứngđầuvàvắngbóngcáccườngquốcphươngTây”–đượcsắpxếptheotônticấpbậcđể“quađótấtcảcácquốcgiacóthểtìmthấyđúngchỗcủamìnhtrênthếgiới.”Trongtrậttựmớinày,chủquyềncủacácquốcgiachâuÁkhácsẽbịnuốtchửng,đặtdướisựgiámhộcủaNhậtBản.

CácthànhviêncủatrậttựquốctếđãđượcthiếtlậptừtrướckhôngngăncảnđượcvìđãquákiệtsứcvớiThếchiếnIvàquábậntâmvớicuộckhủnghoảngngàycàngnghiêmtrọngởchâuÂu.DuynhấtmộtnướcphươngTâyvẫnngángđườngkếhoạchnàylàMỹ,đấtnướcđãdùngvũlựcbuộcNhậtBảnphảimởcửagầnmộtthếkỷtrước.Cứnhưthểlịchsửlàmộtcâuchuyệndài,nhữngquảbomđầutiêncủacuộcchiếntranhgiữahainướcnàyrơitrênlãnhthổcủaMỹvàonăm1941,khiNhậtBảnphátđộngmộtcuộctấncôngbấtngờvàoTrânChâuCảng111.HuyđộngquânsựcủaMỹởTháiBìnhDươngcuốicùnglênđếnđỉnhđiểmbằngviệcsửdụnghaiquảbomhạtnhân(lầnduynhấtnhữngquảbomnàysửdụngvìmụcđíchquânsựchotớinay),khiếnNhậtBảnđầuhàngvôđiềukiện.

NhậtBảnthíchứngvớithấtbạinàybằngcácphươngpháptươngtựnhưphảnứngcủanướcnàyvớiHạmđộitrưởngPerry:sựkiêncườngđượcduytrìbởitinhthầndântộcbấtkhuấtdựatrênnềnvănhóatruyềnthốngđặcbiệt.NhằmkhôiphụcquốcgiaNhậtBản,cácnhàlãnhđạothờihậuchiếncủaNhậtBản(hầuhếtđãthamgiachínhquyềntrongcácnăm1930và1940)miêutảviệcđầuhàngnhưmộtsựthíchứngvớicácưutiêncủaMỹ;thựcsự,NhậtBảnsửdụngthẩmquyềntừchếđộchiếmđóngcủaMỹđểhiệnđạihóahoàntoànvàhồiphụcnhanhhơnsovớiviệcnếuchỉdựatrênnỗlựcthuầntúycủachínhquốcgiamình.Nướcnàytừbỏviệcdùngchiếntranhnhưlàmộtcôngcụcủachínhsáchquốcgia,khẳngđịnhcácnguyêntắcdânchủlậphiến,vàtrởlạivớihệthốngquốctếcácquốcgiacóchủquyềnnhưmộtđồngminhcủaMỹ–mặcdùítnổibậtvàchủyếuquantâmrõrệttớisựphụchồikinhtếhơnlàthamgiavàochiếnlượclớn.Tronggầnbảythậpkỷ,địnhhướngmớinàyđãchứngtỏlàmộtchiếcneoquantrọngtrongsựổnđịnhcủachâuÁvàhòabìnhthịnhvượngtrêntoàncầu.

VịthếhậuchiếncủaNhậtBảnthườngđượcmiêutảnhưlàmộtchủnghĩahòabìnhmới,trênthựctếđiềunàyphứctạphơnnhiều.Quantrọnghơncả,nóphảnánhsựchấpthuậnvềưuthếcủaMỹvàsựđánhgiávềbốicảnhchiếnlượccũngnhưtínhcấpthiếtcủasựtồntạivàthànhcôngtrongdàihạncủaNhậtBản.GiớiquảnlýthờihậuchiếncủaNhậtBảnchấpnhậnbảnhiếnphápdochínhquyềnMỹchiếmđóngsoạnthảo,vớiviệcnghiêmcấmcáchànhđộngquânsựnhưmộtđiềucầnthiếttronghoàncảnhcấpbáchcủahọ.Họtuyênbốđịnhhướngtựdodânchủnhưlàsảnphẩmcủariêngmình;họkhẳngđịnhcácnguyêntắcdânchủvàcộngđồngquốctếgiốngnhưnhữnggìcácnướctưbảnphươngTâytheođuổi.

Đồngthời,cácnhàlãnhđạoNhậtBảncũngkhiếnchovaitròphiquânsựđộcđáocủađấtnướcmìnhthíchứngvớinhữngmụctiêuchiếnlượcdàihạncủaNhậtBản.Họbiếnđổihoàntoànnhữngkhíacạnhhòabìnhcủatrậttựhậuchiếntừmộtlệnhcấmcáchànhđộngquânsựsangsựcấpthiếttậptrungvàocácyếutốquantrọngkháccủachiếnlượcquốcgia,baogồmcảviệctáithiếtkinhtế.QuânđộiMỹđượcmờitiếptụctriểnkhaiởNhậtBảnvớisốlượngđángkể,vàcamkếtphòngthủnàyđượccủngcốthànhmộthiệpướcanninhchung,ngănchặnnhữngthếlựcđốikhángtiềmtàng(baogồmmộtLiênXôđangbànhtrướngsựhiệndiệnởTháiBình

Dương)khỏiviệccoiNhậtBảnnhưmộtmục tiêucủahànhđộngchiến lược.Cùngvớiviệcthiếtlậpkhuônkhổchomốiquanhệnày,cácnhàlãnhđạoNhậtBảntrongChiếntranhLạnhđãpháttriểnkhảnăngquânsựđộclậpđểtiếnhànhcủngcốcácnănglựccủađấtnước.

HiệuquảcủagiaiđoạnđầutiêntrongquátrìnhpháttriểnsauchiếntranhcủaNhậtBảnnằmởviệcđưađịnhhướngchiếnlượccủamìnhrakhỏicácxungđộttrongChiếntranhLạnh,giảiphóngmìnhđểtậptrungvàomộtchươngtrìnhđổimớipháttriểnkinhtế.Vềphươngdiệnpháplý,NhậtBảntựđặtmìnhtrongnhómcácnềndânchủpháttriểnnhưngtừchốithamgianhữngcuộcđấutranhvềýthứchệcủathờiđại,bằngcáchviệndẫnđịnhhướnghòabìnhvàcamkếtcủanướcnàyvớicộngđồngthếgiới.KếtquảcủachiếnlượctinhtếnàylàmộtgiaiđoạntăngtrưởngkinhtếthầnkỳsánhngangvớithờikỳsaucuộcCáchmạngMinhTrị112năm1868.Chỉtrongvònghaithậpkỷsaukhibịchiếntranhtànphá,NhậtBảnđãxâydựnglạivàvươnlênthànhmộtcườngquốckinhtếlớntrênthếgiới.Chẳngbaolâusau,sựthầnkỳnàycủaNhậtBảnbịcoinhưmộttháchthứctiềmtàngđốivớisựvượttrộivềkinhtếcủaMỹ,dùnềnkinhtếNhậtBảnbắtđầuchữnglạitrongthậpniêncuốicùngcủathếkỷ20.

Sựgắnkếtxãhộivàýthứccamkếtvớiđấtnướctạođiềukiệnchosựbiếnđổilớnlaonàydiễnra,đápứngvớinhữngtháchthứcthờiđại.NókhiếnngườiNhậtBảncókhảnăngđốiphóvớithảmhọađộngđất,sóngthần,vàcuộckhủnghoảnghạtnhânnăm2011ởvùngĐôngbắc–màtheoướctínhcủaNgânhàngThếgiớilàthảmhọathiênnhiêngâythiệthạilớnnhấttronglịchsử–vớibiểuhiệnđángkinhngạcvềviệctươngtrợlẫnnhauvàtinhthầnđoànkếtdântộc.Nhữngtháchthứctàichínhvànhânkhẩuhọcđãtrởthànhchủđềcủađánhgiánghiêncứunộibộ,vàcủanhữngbiệnpháptáobạokhôngkémtrênmộtvàikhíacạnh.Trongmỗinỗlực,NhậtBảnluônpháthuycácnguồnlựccủamìnhvớiniềmtintruyềnthốngrằngbảnchấtvàvănhóadântộccủamìnhcóthểđượcduytrìquahầunhưbấtkỳsựđiềuchỉnhnào.

NhữngthayđổikịchtínhtrongsựcânbằngquyềnlựcchắcchắnsẽđượcgiớicầmquyềnNhậtBảnbiếnthànhsựthíchứngmớiđốivớichínhsáchđốingoạicủaNhậtBản.DướithờiThủtướngShinzoAbe,dựlãnhđạoquốcgiađãmanglạichoTokyophạmvihànhđộngmớidựatrênnhữngđánhgiácủamình.ThángMườihainăm2013,sáchtrắngcủachínhphủNhậtBảnkết luận“domôi trườnganninhcủaNhậtBảnngàycàngtrởnênnghiêmtrọng…việc thựchiệncácnỗlựcmộtcáchchủđộnghơn,phùhợpvớinguyêntắchợptácquốctếlàtuyệtđốicầnthiếtđốivớiNhậtBản,”baogồmtăngcườnglực“rănđe”củaNhậtBảnvà“đánhbại”cácmốiđedọanếucầnthiết.XétthấybốicảnhchâuÁđangthayđổi,NhậtBảnngàycàngnêurõmongmuốntrởthànhmột“quốcgiabìnhthường”vớimộtquânđộikhôngbịhiếnphápcấmthamchiếnvàmộtchínhsáchliênminhtíchcực.VấnđềđốivớitrậttựkhuvựcchâuÁlàsẽđịnhnghĩasự“bìnhthường”nàynhưthếnào.

Giốngcáckhoảnhkhắcquantrọngkháctronglịchsửcủamình,việcNhậtBảnđanghướngtớixácđịnhlạivaitròrộnglớnhơncủanướcnàytrongtrậttựquốctếchắcchắnsẽcónhữnghậuquảsâurộngcảtrongvàngoàikhuvực.Tìmkiếmmộtvaitròmới,quốcgianàysẽmộtlầnnữađánhgiálại,cẩnthận,khôngcảmtính,vàkhôngphôtrương,vềsựcânbằngcủacáclựclượngvậtchấtvàtinhthần,trongbốicảnhsựtrỗidậycủaTrungQuốc,sựpháttriểncủaHànQuốcvàtácđộngcủabaquốcgianàyđốivớianninhcủaNhậtBản.QuốcgianàysẽkiểmtratínhhữudụngvàhồsơcủaviệcliênminhvớiMỹcũngnhưsựthànhcôngđángkểcủaliênminhtrong

việcphụcvụcáclợiíchchungrộngrãi;vàcũngsẽxétđếnsựrútquâncủaMỹkhỏibacuộcxungđộtquânsự.NhậtBảnsẽtiếnhànhphântíchnàyvớibatùychọnrộngmở:tiếptụcnhấnmạnhviệcliênminhvớiMỹ,thíchứngvớisựtrỗidậycủaTrungQuốc,vàsựphụthuộcvàochínhsáchđốingoạingàycàngmangtínhdântộc.Trongđó,tùychọnnàosẽchiếmưuthế,haylựachọnkếthợpcáctùychọnđó,phụthuộcvàonhữngtínhtoáncủaNhậtBảnvềsựcânbằngquyềnlựctoàncầu–chứkhôngphảinhữngđảmbảochínhthứccủaMỹ–vàcáchmànướcnàyýthứcvềcácxuhướngcơbản.NếuNhậtBảnnhậnthấymộtcấutrúcquyềnlựcmớiđangdiễnraởkhuvựchoặctrênthếgiới,quốcgianàysẽlấynhữngđánhgiáthựctếlàmcăncứchoanninhcủamình,chứkhôngdựatrênnhữngliênkếttruyềnthống.Dođó,kếtquảphụthuộcvàosựđánhgiácủagiớicầmquyềnNhậtBảnvềmứcđộtincậytrongchínhsáchcủaMỹởchâuÁ,vàviệchọđánhgiásựcânbằngtổngthểgiữacáclựclượngrasao.ĐịnhhướngdàihạntrongchínhsáchđốingoạicủaMỹ,cùngvớisựphântíchcủaNhậtBản,sẽcònlàvấnđềcầnthảoluậnnhiều.

ẤnĐộ

ỞNhậtBản,độnglựcxâmlượccủaphươngTâyđãthayđổitiếntrìnhcủamộtquốcgialịchsử;cònởẤnĐộ,nóđãđịnhhìnhlạimộtnềnvănminhlớnđểtrởthànhmộtquốcgiahiệnđại.ẤnĐộtừlâuđãpháttriểncácphẩmchấtcủamìnhtạigiaođiểmcủacáctrậttựthếgiới,hìnhthànhvàđượchìnhthànhtừnhữngnhịpđiệuấy.Quốcgianàyđượcxácđịnhbởiquangphổgiaothoacủacáctruyềnthốngvănhóanhiềuhơnlàbởicácbiêngiớichínhtrị.KhôngmộtnhàsánglậphuyềnthoạinàođượcghinhậnlàđãbanhànhtruyềnthốngHindu,tínngưỡngchủyếu củangườiẤnĐộvà suốinguồn củanhiều tôngiáokhác. Sựphát triển của lịch sửbắtnguồnlờmờvàkhôngđầyđủtừsựkếthợpcủacácbàithánhcatruyềnthống,truyềnthuyếtvànhữngnghithứcxuấtpháttừcácnềnvănhóadọctheoSôngẤn113vàSôngHằng114,cáccaonguyênvàvùngnúiphíabắcvàphíatây.Tuynhiên, trongtruyềnthốngHindu,nhữnghìnhthứccụthểnàylàcácbiểuhiệnđadạngcủacácnguyêntắccơbảnxuấthiệntrướcbấtkỳmộtvănbảnviếtnào.Trongsựđadạngvàchốnglạiviệcđưaracácđịnhnghĩa–baogồmcácvịthầnvàtruyềnthốngtriếthọcriêngbiệt,nhữngđiềutươngtựnhưvậycólẽđãđượcxácđịnhnhưcáctôngiáotáchbiệtởchâuÂu–đạoHinduđượccholàgầnđạttớivàchứngtỏtínhduynhấttốithượngcủasựsángtạophongphú,phảnánh“lịchsửlâudàivàđadạngcủaconngườitrongcuộctìmkiếmhiệnthực…vừabaotrùmtấtcảvừavôhạn.”

Trongthờikỳthốngnhất–từthếkỷ4đếnthếkỷ2TCNvàtừthếkỷ4đếnthếkỷ7–ẤnĐộđãtạoranhữngdòngvănhóacóảnhhưởngrộnglớn:PhậtgiáođượctruyềnbátừẤnĐộđếnMyanmar,SriLanka,TrungQuốc,vàIndonesia,nghệthuậtvàthuậttrịquốccủaẤnĐộđãảnhhưởngtớiTháiLan,ĐôngDương,vàxahơnnữa.Khibịchiacắtthànhcácvươngquốcđốiđịch–điềuthườngxuyênxảyra–ẤnĐộtrởthànhmiếngmồingonchoquânxâmlược,cácthươngnhân,vànhữngngườitìmkiếmtâmlinh(mộtsốthựchiệnnhiềumụctiêucùngmộtlúc,nhưngườiBồĐàoNhatớiđâynăm1498“đểtìmkiếmgiáođồKi-tôvàgiavị”),phảichịuđựngsựcướpphávàcuốicùnghấp thụnềnvănhóacủahọvàpha trộnvớinềnvănhóacủachínhmình.

Trướcthờihiệnđại,TrungQuốcápđặtmatrậntậpquánvàvănhóacủariêngmìnhlênnhữngkẻ xâm lược rất thành công, đếnnỗi không thể phânbiệt họ với chínhngườiTrungQuốc.

Ngượclại,ẤnĐộvượttrênnhữngngườingoạiquốcbằngcáchhếtsứcbìnhthảnđốiphóvớithamvọngcủanhữngngườinàychứkhôngphảibằngcáchbuộchọthíchnghivớitôngiáohayvănhóaẤnĐộ;hợpnhấtnhữngthànhtựuvàhọcthuyếtđadạngcủaphươngTâyvàocơcấuđờisốngẤnĐộmàchưatừngtuyênbốbịbấtkỳkẻnàolàmchokhiếpsợ.Nhữngkẻxâmlượccóthểdựnglênnhữngtượngđàiphithườngvềtầmquantrọngcủachúng,nhưthểđểtựtrấnanvềsựvĩđạicủachínhmìnhkhiphảiđốimặtvớirấtnhiềusựxalánh,nhưngdântộcẤnĐộđốiphóbằngmộtnềnvănhóacốt lõikiêncườngvàkhôngthẩmthấuảnhhưởngngoại lai.NhữngtôngiáonềntảngcủaẤnĐộkhôngđượctruyềncảmhứngtừnhữngviễnảnhtiêntrivềsựđápứngcủađấngcứuthế;đúnghơn,chúngmanglạibằngchứngvềsựtồntạimongmanhcủaconngười.Chúngkhôngmangđếnmộtsựcứurỗicánhânmà làsựanủivềmộtđịnhmệnhkhôngthểthoátkhỏi.

TrậttựthếgiớitrongvũtrụquanHindubịchiphốibởinhữngchutrìnhbấtbiếnvớiquymôrộnglớngầnnhưkhôngthểhìnhdung–kéodàihàngtriệunăm.Cácvươngquốcsẽsụpđổvàvũtrụsẽbịhủydiệt,nhưngnósẽđượctáitạovàcácvươngquốcmớisẽlạitrỗidậy.Mỗikhicómột lànsóngxâmlược(ngườiBaTưvàothếkỷ6TCN;AlexandervànhữngngườiHyLạp-Bactriacủaôngtavàothếkỷ4TCN;ngườiẢ-rậpvàothếkỷ8;ngườiThổvàngườiAfghanvàothếkỷ11và12;ngườiMôngCổvàothếkỷ13và14;ngườiMughalvàothếkỷ16vànhiềudântộcchâuÂumộtthờigianngắnsauđó),tấtcảđềukhớpvớimatrậnphithờigiannày.Nỗlựccủanhữngkẻxâmlượccóthểphávỡmatrận,nhưngsovớiviễncảnhvôhạn,chúngkhôngđángkể.Chỉnhữngngườiđãchịuđựngvàvượtquanhữngbiếnđộngthờigiannàymớihiểuđượcbảnchấtthựcsựcủatrảinghiệmconngười.

TácphẩmHindukinhđiểnChíTônca115đãtạolậpnềntảngchonhữngthửtháchtinhthầnđótrênkhíacạnhmốiquanhệgiữađạođứcvàquyềnlực.Tácphẩmnày,mộttríchđoạntrongMahabharata(sửthicổđạibằngtiếngPhạn,đôikhicóảnhhưởnggiốngnhưKinhThánhhaynhữngsửthiHomer),đượcthểhiệndướihìnhthứccuộcđốithoạigiữangườichiếnbinh–Hoàng tửArjuna với người đánh xe củamình,một hiện thân của Chúa tểKrishna. Arjuna,“chìmtrongsầumuộn”vàođêmtrướccuộcchiến,vềnhữngnỗikinhhoàngmàchàngsẽgâyra,tựhỏiđiềugìcóthểbiệnminhchonhữnghậuquảkhủngkhiếpcủachiếntranh.Đâylàcâuhỏivônghĩa,Krishnađáp.Vìcuộcsốnglàvĩnhhằngvàtuầnhoàn,vàbảnchấtcủavũtrụlàkhông thểbịpháhủy, “kẻ sáng suốtkhôngđaukhổvì sự sốnghay cái chết. Chưabaogiờ,Hoàngtử,thầnvàcácvịvuacómặtởđâykhôngtồntạivàcũngsẽkhôngbaogiờchúngtangừngtồntại.”Sựcứurỗisẽđếnthôngquaviệcthựchiệntrọnvẹnmộtnhiệmvụđãđượcđịnhsẵn,cùngvớisự thừanhậnrằngnhữngbiểuhiệnbênngoàicủanó làhưảovì “sựvôthườngkhôngcóthực;cáicóthựcnằmtrongsựvĩnhhằng.”Arjuna,mộtchiếnbinh,phảiđốimặtvớimộtcuộcchiếnmàchàngkhôngmongmuốn.Chàngphảibìnhthảnchấpnhậnhoàncảnhvàthựchiệnvaitròcủamìnhmộtcáchtựhào,phảicốgắngchiếnđấuvàchiếnthắngvà“khôngnênđaubuồn.”

KhilờithỉnhcầuthựchiệnnhiệmvụcủaChúatểKrishnathắngthếvàArjunatựcholàmìnhkhôngcònhoàinghi,nhữngbiếnđộngcủacuộcchiếntranh–đượcmôtảchitiếttrongphầncònlạicủasửthi–cộnghưởngthêmvớisựbănkhoăncủachàngtrướcđó.TácphẩmtrungtâmcủatưtưởngHindunàythểhiệnsựcổvũchiếntranhcũngnhưtầmquantrọngcủaviệc

vượtquachiếntranhchứkhônghẳnlànétránhnó.Đạođứckhôngbịbácbỏ,nhưngtrongbấtkỳtìnhhuốngnào,nhữngcânnhắctrướcmắtsẽchiếmưuthế,trongkhisựvĩnhhằngđemlạiviễncảnhhàngắn.Điềumàmộtsốđộcgiảtándươngnhưlàlờikêugọicanđảmtrongchiếnđấu,thìGandhisẽcangợinónhưlà“từđiểntâmlinh”củaông.

Ngượcvớibốicảnhcủanhữngchânlývĩnhhằngcủamộttôngiáothuyếtgiảngvềsựmônglungcủabấtkỳnỗlựctrầnthếnào,ngườitrịvìthếtụctrênthựctếdànhmộtbếnđỗrộnglớncho những nhu cầu thiết thực. Hình mẫu tiên phong cho trường phái này là Thượng thưKautilya116thếkỷ4TCN,đượcbiếtđếnvớisựnghiệpgâydựngVươngtriềuMaurya117củaẤnĐộ,ngườiđãđánhđuổinhữngkẻkếvịcủaAlexanderĐạiđếrakhỏimiềnBắcẤnĐộ,vàlầnđầutiênthốngnhấtTiểulụcđịanàydướimộtsựtrịvìduynhất.

Kautilya viết về một Ấn Độ với cấu trúc tương tự như châu Âu trước khi có Hòa ướcWestphalia.Ôngmiêutảmộttậphợpcácquốcgialuônẩnchứasựxungđộttiềmtànglâudài.GiốngnhưMachiavelli,tácphẩmcủaônglàsựphântíchvềthếgiớitheocáchôngnhìnnhận;nóđưaralờichỉdẫnvềhànhđộngtrênthựctế,chứkhôngphảitrêndanhnghĩa.VàgiốngvớiquanđiểmcủaRichelieu,ngườisốngcáchthờiđạinàygần2000nămsauđó,nềntảngluânlýcủa tácphẩm là:nhànước làmột tổchứcmongmanh,vàcácchínhkháchkhôngcóquyềnmang tính đạo đức để gây nguy hại tới sự tồn vong của nhà nước dựa trên giới hạn luânthườngđạolý.

Theotruyềnthuyết,ởmộtthờiđiểmtronghoặcsaukhihoànthànhnhữngnỗlựccủamình,Kautilyađãghilạitrongcuốnsáchhướngdẫntoàndiệnvềthuậttrịquốc,Arthashastra,nhữngthônglệchínhsáchchiếnlượcvàđốingoạimàôngđãquansátthấy.Vớisựbìnhthản,trongsáng,tácphẩmnàytrìnhbàymộttầmnhìnvềcáchthứcthiếtlậpvàbảovệnhànướctrongkhidunghòa,lậtđổ,vàchinhphụccácnướclánggiềng(khiđãcóđiềukiệnthuậnlợi).TácphẩmArthashastrachứađựngmộtthếgiớivềthuậttrịquốcthựctế,chứkhôngphảisựtranhluậntriếthọc.ĐốivớiKautilya,quyềnlựclàhiệnthựcchủđạo.Nóđachiềuvàcácyếutốcủanóphụthuộclẫnnhau.Trongmộttìnhhuốngnhấtđịnh,tấtcảcácyếutốđềuliênquan,cóthểtínhtoánđược,vàdễdàngđượcthaotúngnhằmhướngtớicácmụctiêuchiếnlượccủanhàlãnhđạo.Địa lý, tài chính, sứcmạnhquânsự,ngoạigiao, tìnhbáo, luậtpháp,nôngnghiệp,truyềnthốngvănhóa,tinhthần,vàquanđiểmphổbiến,nhữngtinđồnvàhuyềnthoại,nhữngxấuxavàđiểmyếucủaconngườicầnđượcđịnhhìnhnhưmộtthựcthểbởimộtvịvuakhônngoanđểcủngcốvàmởrộngvươngquốccủamình–rấtgiốngvớimộtnhạctrưởngthờihiệnđại sắp đặt các nhạc cụ để tạo thànhmột giai điệumạch lạc. Đó làmột sự kết hợp giữaMachiavellivàClausewitz118.

NhiềuthiênniênkỷtrướckhicácnhàtưtưởngchâuÂuchuyểnnhữngthựctếcụthểthànhlýthuyếtvềsựcânbằngquyềnlực,tácphẩmArthashastrađãtrìnhbàymộthệthốngtươngtự,thậmchícóphầnchitiếthơn,gọilà“vòngtròncácquốcgia.”TheophântíchcủaKautilya,cácchínhthểtiếpgiápnhau,tồntạitrongtrạngtháitiềmẩnsựthùđịch.Dùcótuyênbốvềtìnhhữunghịnhưthếnàochăngnữa,cuốicùngkhiquyềnlựcgiatăngđángkể,bấtkỳngườitrịvìnàocũngsẽthấyrằngviệclậtđổvươngquốclânbanglàđiềucólợi.Đâylàđộnglựctựvệvốncómàvớinóthìđạođứckhôngcónhiềuýnghĩa.GiốngnhưFriederickĐạiđế2000nămsau,Kautilyakếtluậnrằnglogiccạnhtranhtànnhẫnkhôngchophépsựchệchhướng:“Nhữngkẻ

chinhphụcsẽ[luôn]cốgắnggiatăngsứcmạnhcủachínhmìnhvàhạnhphúcchoriêngmình.”Vấnđềđãrấtrõràng:“Nếu…kẻchinhphụcvượttrộihơn,chiếndịchsẽđượcthựchiện;vàngượclại.”

CácnhàlýthuyếtchâuÂutuyênbốsựcânbằngquyềnlựcnhưmộtmụctiêucủachínhsáchđốingoạivàvạchramộttrậttựthếgiớidựatrêntrạngtháicânbằngcủacácquốcgia.TrongtácphẩmArthashastra,mụctiêucủachiếnlượclàchinhphụctấtcảcácquốcgiakhácvàvượtqua trạng thái cânbằngđanghiệnhữuđó trênđường tới chiến thắng.Theokhía cạnhđó,KautilyagiốngvớiNapoleonvàTầnThủyHoàng119(vịHoàngđếđãthốngnhấtTrungQuốc)nhiềuhơnlàMachiavelli.

TheoquanđiểmcủaKautilya,cácquốcgiacótráchnhiệmphảitheođuổilợiíchriêng,thậmchícònquantrọnghơncảvinhquang.Ngườitrịvìkhônngoansẽtìmkiếmđồngminhởcácnướclânbangcủanhữnglânbangcủamình.Mụcđíchlàhìnhthànhmộthệthốngliênminhmàkẻchinhphụcởvịtrítrungtâm:“KẻChinhphụcphảinghĩvềvòngtròncácquốcgianhưmộtbánhxe–màmìnhởtrụcvàcácđồngminhởvành,đượcnốivớitrungtâmbằngnhữngchiếcnanhoadùbịxacáchbởinhữnglãnhthổxengiữa.Dùcómạnhđếnđâu,kẻthùcũngsẽtrởnêndễbịtổnthươngkhibịsiếtchặtgiữakẻchinhphụcvànhữngđồngminhcủaôngta.”Tuynhiên,khôngliênminhnàođượccoilàvĩnhviễn.Thậmchíngaybêntrongchínhhệthốngliênminhcủamình,nhàvuaphải“tìmcáchgiatăngsứcmạnhcủachínhmình,”vậnđộngđểtăngcườngvịthếquốcgiavàngănchặncácnướclânbanghợptácchốnglạimình.

GiốngnhưchiếnlượcgiaTônTửcủaTrungQuốc,Kautilyatinrằngđườnghướngíttrựctiếpnhấtthườnglàkhônngoannhất:kíchđộngchiarẽgiữacácnướclânbanghaycácđồngminhtiềmnăng,nhằm“khiếnmộtvịvualânbanggâychiếnvớimộtvịvualânbangkhácvàdođóngăncảnnhữngnướclânbanghợptácvớinhauvàtiếptụctrànqualãnhthổcủakẻthùcủamình.”Nỗlựcchiếnlượcnàykhôngbaogiờcóhồikết.Khichiếnlượcthắnglợi,lãnhthổcủanhàvuađượcmởrộng,vàcácđườngbiêngiớiđượcvẽlại,vòngtròncácquốcgiacũngcầnphảiđượchiệuchỉnhlại.Nhữngtoantínhquyềnlựcmớisẽphảiđượcthựchiện;mộtsốđồngminhgiờđâysẽtrởthànhkẻthùvàngượclại.

NhữnggìthờiđạichúngtagánmáclàhoạtđộngtìnhbáobímậtđượcmiêutảnhưmộtcôngcụquantrọngtrongtácphẩmArthashastra.Hoạtđộngtrong“mọiquốcgiatrongvòngtrònđó”(kểcảbạnlẫnthù)vàthuthậptintứctừcác“đạosĩthầnthánh,tusĩlangthang,phuxe,kẻhátrong,ngườilàmtròtunghứng,kẻhànhkhất[và]thầybói,”cácmậtthámnàysẽlantruyềntinđồn,kíchđộngsựbấthòanộibộvàgiữacácnhànướcvớinhau,lậtđổquânđộicủakẻthùvà“tiêudiệt”đốithủcủanhàvuavàothờiđiểmthuậnlợi.

Đểchắcchắn,Kautilyanhấnmạnhmụctiêucủasựtànnhẫnlàxâydựngmộtđếchếchung,hàihòa,vàgiươngcaođạopháp(dharma)–trậttựluânlývĩnhcửuvớinhữngnguyêntắcđượccácvịthầntruyềnlại.Nhưnglờikêugọihướngtớiđạođứcvàtôngiáođượcbiếtđếnrộngrãidướidanhnghĩanhữngmụctiêuhoạtđộngthiếtthựchơnlànguyêntắctheođúngnghĩa–nhưlànhữngyếutốcủachiếnlượcvàchiếnthuậtcủakẻchinhphục,chứkhôngphảisựcấpthiếtvềmộtkháiniệmtrậttựthốngnhất.TácphẩmArthashastrađưaralờikhuyênrằngsựkiềmchếvànhânđạotronghầuhếtcáctìnhhuốngsẽhữuíchvềmặtchiếnlược:mộtvịvua

đốixửtàntệvớithầndâncủamìnhsẽđánhmấtsựủnghộcủahọvàđứngtrướcnguycơcónổiloạnhoặcxâmlược;mộtkẻchinhphụcxúcphạmkhôngcầnthiếtnhữngphongtụchoặctìnhcảmđạođứccủamộtdântộcbịápbứcmộtcáchkhôngcầnthiếtsẽphảihứngchịunguycơbịphảnkhángdữdội.

TácphẩmArthashastravớinhữngđềmụcđầyđủvàkhônghềengạivềcácyếutốcầnthiếtcủathànhcôngđãđưalýthuyếtgiachínhtrịlỗilạccủathếkỷ20MaxWebberđếnkếtluậnrằngArthashastralàvídụđiểnhìnhcủa“chủnghĩaMachiavellicấptiếnđíchthực...sovớinó,tác phẩmQuân vương củaMachiavelli là không đáng kể.” Không nhưMachiavelli, Kautilyakhônghềluyếntiếcnhữngđứchạnhcủamộtthờiđạitốtđẹphơn.Tiêuchíđứchạnhduynhấtmàôngcóthểchấpnhậnlàliệuphântíchcủaôngvềconđườngđếnchiếnthắngcóchínhxáchaykhông.Liệuôngcómiêutảđúngcáchthứcchínhsáchđangđượctiếnhànhtrênthựctếhaykhông?TheolờikhuyêncủaKautilya,nếucóxảyra,trạngtháicânbằngsẽlàkếtquảtạmthờicủasựtươngtácgiữanhữngđộngcơvịkỷ;chứkhôngphảilàmụctiêuchiếnlượccủachính sách đối ngoại như trong các khái niệm của châu Âu sau Hòa ước Westphalia.Arthashastralàmộtcẩmnangchinhphục,chứkhônghềnhằmxâydựngmộttrậttựquốctế.

ChodùcótheonhữngphươngphápcủatácphẩmArthashastrahaykhông,ẤnĐộđãcóquymôlãnhthổrộnglớnnhấtvàothếkỷ3TCN,khiHoàngđếAsoka120tônkínhcủanướcnàytrịvìmộtlãnhthổbaogồmtấtcảnhữngvùngđấthiệnnaycủaẤnĐộ,Bangladesh,Pakistan,vàmộtphầncủaAfghanistanvàIran.Sauđó,vàokhoảngthờigiankhiTrungQuốcđượcthốngnhấtbởivịHoàngđếđầutiên–TầnThủyHoàngvàonăm221TCN,ẤnĐộbịchiacắtthànhcácvươngquốcđốiđịchnhau.Đượcthốngnhấtlạinhiềuthếkỷsauđó,ẤnĐộmộtlầnnữalạibịchiatáchvàothếkỷ7,khiHồigiáobắtđầutháchthứccácđếquốcchâuÂuvàchâuÁ.

Tronggầnmộtthiênniênkỷ,vớiđấtđaimàumỡ,nhữngthànhphốgiàucó,nhữngthànhtựutrítuệvàcôngnghệrựcrỡ,ẤnĐộtrởthànhmụctiêuchocáccuộcchinhphạtvàchuyểngiao.Hàngloạtnhữngkẻchinhphụcvàthámhiểm–ngườiThổ,ngườiAfghan,ngườiParthia,vàngườiMôngCổ–quacácthếkỷđãtiếntừmiềnTrungvàTâynamÁvàocácđồngbằngẤnĐộ,thiếtlậpmộtkhuvựccáccôngquốcnhỏ,manhmún.Dođó,Tiểulụcđịanày“đượcghépvớiĐạiTrungĐông,”vớicácràngbuộcvềtôngiáo,sắctộc,vànhữngnhạycảmchiếnlượckéodàichođếnngàynay.Tronghầuhếtgiaiđoạnnày,nhữngkẻchinhphụcthùđịchlẫnnhauđếnnỗikhôngthểchophépbấtkỳaikiểmsoáttoànbộkhuvựchaydậptắtsứcmạnhcủacáctriềuđạiẤnĐộởphíaNam.Sauđóvàothếkỷ16,kẻtàigiỏinhấttrongsốnhữngkẻxâmlược,ĐếquốcMôngCổtừphíatâybắcđãthànhcôngtrongviệcthốngnhấtTiểulụcđịadướisựcaitrịduynhất.ĐếquốcMôngCổlàhiệnthâncủanhữngảnhhưởngđadạngcủaẤnĐộ:đứctinHồigiáo,dântộcThổvàMôngCổ,tinhhoavănhóaBaTư,cáctriềuđạiMughalcaitrịđasốngườiẤnĐộbịphântánbởibảnsắcvùngmiền.

Trongvòngxoáycủangônngữ,vănhóa,vàtínngưỡngnày,sựxuấthiệncủalànsóngcácnhàthámhiểmngoạiquốctrongthếkỷ16banđầudườngnhưkhôngphải làmộtsựkiệnquantrọng.BắtđầucólợinhuậntừviệcgiatăngthươngmạivớiĐếquốcMôngCổgiàumạnh,cáccôngtytưnhâncủaAnh,Pháp,HàLan,vàBồĐàoNhacạnhtranhvớinhauđểthiếtlậpchỗđứngcủamìnhởcáctiểuvươngquốcthânthiện.LãnhthổcủaAnhởẤnĐộlàrộnglớnnhất,nếunhưbanđầukhôngcómộtkếhoạchcốđịnh(khiếnGiáosư(doHoànggiaAnhbổnhiệm)

vềLịchsửhiệnđại tạiCambridgenói, “Chúngtadườngnhư,và thựctếđúngvậy,đãchinhphụcvàcưtrúởmộtnửathếgiớitrongmộtcơnđãngtrí”).KhicăncứquyềnlựcvàthươngmạicủaAnhđượcthiếtlậpởkhuvựcphíađôngBengal,nóbịcácđốithủchâuÂuvàchâuÁvâyquanh.VớimỗicuộcchiếntranhởchâuÂuvàchâuMỹ,ngườiAnhởẤnĐộlạiđụngđộvớicácthuộcđịavàđồngminhcủacácđốithủ;saumỗichiếnthắng,họchiếmđượctàisảnởẤnĐộtừkẻđịch.KhinhữngthuộcđịacủaAnhmởrộng–vềmặtkỹthuậtdoCôngtyĐôngẤnnắmgiữ,chứkhôngphảibảnthânnhànướcAnh–AnhcảmthấybịđedọabởiNganhămnheởphươngbắc,bởiMyanmarhunghăngvàbịchiarẽ,vàbởinhữngkẻcaitrịMôngCổđầythamvọngvàngàycàngđộclập,vìvậynóbiệnminh(trongmắtngườiAnh)choviệctiếptụcthôntính.

Rốtcuộc,AnhđãhìnhdungvềmộtthựcthểẤnĐộvớisựthốngnhấtdựatrênanninhcủamộtvùng lãnh thổ rộng lớn trên lụcđịa,baogồmcácquốcgiađươngđạinhưPakistan,ẤnĐộ,Bangladesh,vàMyanmar.ĐiềugìđógiốngnhưlợiíchquốcgiacủaẤnĐộđãđượcxácđịnh,gắnvớimộtthựcthểđịalýđượcđiềuhànhnhưmộtnhànướctrênthựctế,thậmchítrongtrườnghợp(giảđịnh)quốcgiaẤnĐộkhôngtồntại.ChínhsáchđóxâydựngnềntảnganninhcủaẤnĐộdựatrênthếưuviệtcủahảiquânAnhởẤnĐộDương;cũngnhưdựavàocácthểchếhữunghị,hoặcítnhấtlàkhôngđedọa,xaxôinhưSingaporevàAden121;vàmộtthểchếkhôngthùđịchtạiĐèoKhyber122vàDãyHimalaya.ỞphíaBắc,AnhchặnđứngcáccuộctiếncôngcủaSahoàngNganhờnhữngnỗlựcphứctạpcủatrinhsát,dothám,vàkẻthếmạngbảnđịađượccác đội quân nhỏ trong lực lượng Anh yểm trợ, sự đối đầu được biết đến như là “Ván cờLớn”123vềđịachiếnlượckhuvựcHimalaya.NócũngđẩybiêngiớicủaẤnĐộtiếpgiápvớiTrungQuốcởphíabắcvềphíaTâyTạng–mộtvấnđềxuấthiệnmộtlầnnữatrongcuộcchiếntranhcủaTrungQuốcvớiẤnĐộnăm1962.NhữngchínhsáchtươngtựđãđượclấylàmyếutốthenchốtchochínhsáchđốingoạicủaẤnĐộthờikỳhậuđộclập.ChúngđồngnghĩavớimộttrậttựkhuvựcchoNamÁ,trongđóẤnĐộđóngvaitròtrụcộtvàlàđốitrọngvớinỗlựccủabấtkỳquốcgianào,bấtkểcấutrúcnộiđịacủanó,cốgắngtậptrungquyềnlựctớimứcgâyđedọaởcácvùnglãnhthổlâncận.

KhiLondonđáp trả cuộcnổi loạnnăm1857củanhữngngười línhHồigiáovàHindugiáotrongquânđộicủaCôngtyĐôngẤnbằngcáchtuyênbốsựcaitrịtrựctiếpcủaAnh,Anhkhôngcoiđâylàhànhđộngthiếtlậpsựcaitrịcủamìnhđốivớimộtquốcgianướcngoài.Thayvàođó,nướcnàycoimìnhnhưmộtngườigiámsáttrunglậpvàlàngườinângtầmvănminhđốivớinhiềuquốcgiavàdântộc.Mãitớinăm1888,mộtnhàcầmquyềnhàngđầucủaAnhmớituyênbố.

KhôngcóvàchưabaogiờtồntạimộtẤnĐộhaythậmchíbấtkỳđấtnướcẤnĐộnào,theobấtkỳquanđiểmnàocủachâuÂu,cóđượcbấtkỳsựthốngnhấtnàoxétvềmặtvậtlý,chínhtrị,xãhội,haytôngiáo…Vớinhiềulýdovàkhảnăng,cácbạncóthểmongchờmộtthờiđiểmkhimộtquốcgiaduynhấtsẽthaythếvịtrícủacácquốcgiakhácnhauởchâuÂu.

Saucuộcnổiloạn,vớiviệcquyếtđịnhquảnlýẤnĐộnhưmộtbộphậnduynhấtcủahoànggia,AnhđãrấtcốgắngbiếnmộtẤnĐộnhưvậytrởthànhhiệnthực.Cácvùngkhácnhauđượcliênkếtbằngcáctuyếnđườngsắtvàmộtngônngữchung,tiếngAnh.NhữngvinhquangcủanềnvănminhẤnĐộcổxưađượcnghiêncứuvàbiênchéplại,nhữngngườiẤnĐộưutúđượcđào

tạovềtưtưởngvàcácthiếtchếcủaAnh.Trongquátrìnhđó,AnhđánhthứclạiởẤnĐộýthứcrằngnướcnàylàmộtthựcthểduynhấtdướisựcaitrịcủangoạibang,vàkhơidậycảmgiácrằngđểđánhbạiảnhhưởngngoạibangthìnóphảitựbiếnmìnhthànhmộtquốcgia.Dođó,nhữngtácđộngcủaAnhđốivớiẤnĐộtươngtựnhưcáchNapoleontácđộnglênĐức,nghĩalàtrướcđónhiềuquốcgiachỉđượccoinhưmộtthựcthểđịalýchứkhôngphảimộtquốcgia.

CáchthứcẤnĐộgiànhđượcđộclậpvàtạolậpvaitròcủamìnhtrênthếgiớiphảnánhnhữngdisảnđadạngnày.ẤnĐộđãtồntạiquanhiềuthếkỷbằngcáchkếthợpgiữaviệcbảotồnvănhóavớikỹnăngtâmlýphithườngtrongviệcđốiphóvớinhữngkẻchiếmđóng.PhảnkhángbấtbạolựccủaMohandasGandhiđốivớisựcaitrịcủaAnhcóthểdiễnratrướctiênlàdosựnângcaotinhthầncủaMahatma,nhưngnócũngtỏralàcáchhiệuquảnhấtđểchốnglạiquyềnlựcđếquốcvìnóhướngtớicácgiátrịtựdocốtlõicủamộtxãhộiAnhtựdo.GiốngnhưnhữngngườiMỹhaithếkỷtrước,ngườiẤnĐộchứngminhsựđộclậpcủamình,chốnglạinhữngkẻcai trị thựcdânbằngcáchviệndẫncáckháiniệmvề tựdomàhọđãnghiêncứutrongcáctrườnghọccủaAnh(baogồmtạiTrườngKinhtếLondon,nơicácnhàlãnhđạotươnglaicủaẤnĐộtiếpthunhiềuýtưởnggầngiốngvớixãhộichủnghĩa).

ẤnĐộhiệnđạiquanniệmnềnđộclậpcủamìnhnhưlàthắnglợikhôngchỉcủamộtquốcgiamàcònlàcủacácnguyêntắcđạođứcphổquát.VàcũnggiốngnhưcácTổphụLậpquốccủaMỹ,cácnhàlãnhđạođầutiêncủaẤnĐộcoicáclợiíchquốcgiangangvớisựchínhtrựcđạođức.NhưngcácnhàlãnhđạoẤnĐộđãhànhđộngtrêncácnguyêntắccủaHòaướcWestphaliatrongvấnđềmởrộngcácthểchếtrongnước,vàkhôngmấyquantâmtớiviệcthúcđẩydânchủvàthựchànhnhânquyềntrênthếgiới.

LàThủtướngcủamộtnhànướcmớigiànhđượcđộclập,JawaharlalNehru124chorằngnềntảngchínhsáchđốingoạicủaẤnĐộlàlợiíchquốcgiacủaẤnĐộ,chứkhôngphảibảnthânsựhữunghịquốctếhayviệcgâydựngcáchệthốngphùhợptrongnước.Năm1947,trongmộtbàiphátbiểukhônglâusaukhigiànhđượcđộclập,ônggiảithích,

Dùchínhsáchnàođượcđưarađinữa,nghệthuậttiếnhànhcáchoạtđộngđốingoạicủamộtquốcgianằmởchỗtìmranhữnggìcólợinhấtchođấtnước.Chúngtacóthểnóichânthànhvềthiệnchíquốctế.Nhưngphântíchđếntậncùng,mộtchínhphủhoạtđộngvìlợiíchcủađấtnướcmànóđiềuhànhvàkhôngmộtchínhphủnàodámlàmđiềugìrõrànggâybấtlợichoquốcgiacủamìnhtrongngắnhạnhaydàihạn.

Kautilya(vàMachiavelli)cũngkhôngthểdiễnđạttốthơnthế.

Nehruvàcácvịthủtướngtiếptheo,baogồmcảcongáicủaông,mộtIndiraGandhi125kiêncường,tiếptụccủngcốvịthếcủaẤnĐộnhưlàmộtphầntrongtrạngtháicânbằngtoàncầubằngcáchnângchínhsáchđốingoạicủamìnhthànhmộtbiểuhiệncủathẩmquyềnđạođứcvượttrộicủaẤnĐộ.ẤnĐộchứngminhlợi íchquốcgiariêngcủamìnhnhưmộtsựnghiệpđượckhaisángđộcđáo,rấtgiốngnhữnggìMỹđãlàmcáchđógần200năm.NehruvàsauđólàIndiraGandhi,ThủtướngẤnĐộtrongcácgiaiđoạn1966-1977và1980-1984,đãthànhcôngtrongviệcxâydựngquốcgianontrẻcủahọthànhmộttrongnhữngyếutốchủchốtcủatrậttựquốctếsauThếchiếnII.

Nộidungcủasựkhôngliênkếtvàchínhsáchdo“nướctạothếcânbằng”đưaratrongmộthệthống cân-bằng-quyền-lực là khác nhau.ẤnĐộ không sẵn sàng di chuyển về phía yếu hơngiốngnhưnhữnggì“nướctạothếcânbằng”sẽlàm.Nướcnàykhôngquantâmđếnviệcvậnhànhmộthệthốngquốctế.Điềuthôithúcchủyếucủanólàmongmuốnkhôngchínhthứcnằmtrongbấtkỳphepháinào,vàthànhcôngcủaẤnĐộđượctínhbằngviệckhôngbịlôikéovàonhữngcuộcxungđộtkhôngảnhhưởngđếnlợiíchquốcgiacủamình.

NổilêntrongmộtthếgiớicủacáccườngquốcđãđượcthiếtlậpvàChiếntranhLạnh,ẤnĐộđộclậpđãtinhtếnângcaoquyềntựdovậnđộngtừmộtchiếnthuậtthươnglượngthànhmộtnguyêntắcluânlý.Kếthợpchủnghĩađạođứcchânchínhvớisựđánhgiásắcsảovềsựcânbằnggiữacáclựclượngvàtâmlýcủacáccườngquốcchủyếu,NehrutuyênbốẤnĐộlàmộtcườngquốctoàncầuvớiđịnhhướngvậnđộnggiữacáckhốinướclớn.Năm1947,ôngtuyênbốtrongmộtthôngđiệpgửitớinềnCộnghòaMới,

Chúngtasẽtránhvướngmắcvàobấtkỳkhốihoặcnhómcườngquốcnàovìchỉcónhưvậychúngtamớicóthểphụngsựkhôngchỉ lý tưởngcủaẤnĐộmàcònchohòabìnhthếgiới.Chínhsáchnàyđôikhilàmchocácthànhviêncủaphenhómnàytưởngrằngchúngtađangủnghộphekia.Mọiquốcgiađềuđặtlợiíchriêngcủamìnhlênhàngđầukhipháttriểnchínhsáchđốingoại.Maymắnthay,cáclợiíchcủaẤnĐộtrùngkhớpvớichínhsáchđốingoạihòabìnhvàhợptácvớitấtcảcácquốcgiatiếnbộ.ChắcchắnẤnĐộsẽtiếngầnhơnđếnvớinhữngquốcgiathânthiệnvàhợptác.

Nóicáchkhác,ẤnĐộlàtrunglậpvàvượtlêntrênchínhtrịquyềnlực,mộtphầnnhưmộtvấnđềthuộcnguyêntắcvìlợiíchcủahòabìnhthếgiới,nhưngcũngmộtphầntrênnềnmóngcủalợiíchquốcgia.TrongsuốtgiaiđoạnnhữngtốihậuthưcủaLiênXôvềBerlintừnăm1957đến1962,haiđờitổngthốngMỹ,đặcbiệtlàdướithờiJohnF.Kennedy,đãtìmkiếmsựủnghộcủaẤnĐộnhândanhmộtthànhphốbịcôlậptìmcáchduytrìsựtựdocủamình.NhưngẤnĐộđãchọnvị thếmàbấtkỳnỗ lựcnàonhằmápđặt lênnócácquytắccủamộtkhốinướctrongChiến tranhLạnh cũng sẽ tướcđoạtquyền tựdohànhđộng, vàdođó, tướcđoạt cảvị thếthươnglượngcủanướcnày.Sựtrunglậpđạođứctrongthờigianngắnsẽlàphươngtiệnvươntớinhữngảnhhưởngđạođức trongdàihạn.GiốngnhưNehru từngnóivớicácphụ tácủamình,

ThậtvôlývàthấtsáchnếupháiđoànẤnĐộnétránhkhốiXô-viếtchỉvìsợlàmngườiMỹtứcgiận.SẽđếnlúcchúngtacóthểnóirõràngvàchắcchắnchongườiMỹhaynhữngdântộckhácrằngnếuhọtiếptụccótháiđộkhôngthânthiệnchúngtasẽcầnphảitìmkiếmbạnhữuởnơikhác.

BảnchấtcủachiếnlượcnàylànóchophépẤnĐộthuhútsựủnghộtừcảhaiphetrongChiếntranhLạnh,đảmbảođượcviệntrợquânsựvàhợptácngoạigiaotừkhốiXô-viết,trongkhivẫntranhthủđượcsựhỗtrợpháttriểncủaMỹvàsựủnghộvềmặttinhthầncủagiớitrítuệquyềnuycủaMỹ.DùcókhóchịuvớimộtnướcMỹtrongChiếntranhLạnhnhưthếnàođinữa,đâylàmộthướngđikhônngoanchomộtquốcgiamớipháttriển.Vớimộtquânđộinontrẻmớiđượcthànhlậpkhiđóvànềnkinhtếkémpháttriển,ẤnĐộsẽcóthểlàmộtđồngminhđượctôntrọngnhưngkhôngđượccoitrọng.Làmộtnhântốtựdo,nướcnàycóthểgâyảnh

hưởngrộngrãihơnnhiều.

Theođuổimộtvaitrònhưvậy,ẤnĐộbắtđầuxâydựngmộtkhốigồmnhữngquốcgiacócáchnghĩgiốngmình–trênthựctế,làmộtsựliênkếtcủacácquốcgiakhôngliênkết.Năm1955,trướccácđạibiểucủaHộinghịÁ-PhitạiBandung,Indonesia,Nehruphátbiểu,Cóphảichúngta,cácnướcchâuÁvàchâuPhi,khôngthểcóbấtkỳvịtrítíchcựcnàokhácngoạitrừthâncộnghaychốngcộng?Cóphảiđãđếnmứcrằng,cácnhàlãnhđạotinhthần,ngườiđãmangđếntôngiáovàtấtcảmọithứchothếgiớinày,phảigánmácchonhómnàyhaynhómkhácvàtrởthànhnhữngkẻăntheophenàyhayphekhác,thựchiệnnhữngmongmuốncủangườikhácvàthỉnhthoảngnêuramộtýkiến?Đólàđiềuhènhạvànhụcnhãnhấtđốivớibấtkỳdântộchayquốcgiacólòngtựtrọngnào.TôikhôngthểchấpnhậnsuynghĩrằngcácquốcgiavĩđạicủachâuÁvàchâuPhithoátkhỏicảnhnôlệhướngtớitựdochỉđểtựhạnhụchoặclàmbẽmặtchínhmìnhtheocáchnày.

LýdoquantrọngnhấtchoviệcchốibỏcủaẤnĐộvềnhữnggìmànướcnàymiêutảlàchínhtrịquyềnlựctrongChiếntranhLạnhlàdoẤnĐộkhôngthấylợiíchquốcgianàođángquantâmtrongcácvụtranhchấpđó.KhôngthểchỉvìcáccuộctranhchấpdọctheocácđườngranhgiớiởchâuÂumàẤnĐộsẽtháchthứcLiênXôkhicáchnướcnàycóvàitrămdặm,điềusẽkhiếnnướcnàycóđộnglựcđểbắttayvớiPakistan.HayẤnĐộcũngsẽkhôngnhândanhcáccuộctranhcãiởTrungĐôngmàmạohiểmtrởnênthùđịchvớiHồigiáo.ẤnĐộkiềmchếkhôngphánxétcuộcchiếnBắc-NamTriềuTiênvàviệcthốngnhấtViệtNamnăm1975.CácnhàlãnhđạoẤnĐộquyếttâmkhôngtựcôlậpkhỏinhữnggìmàhọxácđịnhlàxuhướngtiếnbộtrongmộtthếgiớiđangpháttriểnhaykhôngmạohiểmgâythùđịchvớisiêucườngLiênXô.

Tuynhiên,ẤnĐộđãdínhvàomộtcuộcchiếntranhvớiTrungQuốcnăm1962vàbốncuộcchiếntranhvớiPakistan(mộttrongsốđólàcuộcchiếnnăm1971đượcthựchiệndướisựbảotrợcủamộthiệpướcphòngthủvớiLiênXôvừakýkết,vàkếtthúcvớiviệckẻđốiđầuchínhcủaẤnĐộbịtáchthànhhaiquốcgiariêngbiệt,PakistanvàBangladesh–cảithiệnđángkểvịtríchiếnlượctổngthểcủaẤnĐộ).

Trongcôngcuộctìmkiếmmộtvaitròlãnhđạotrongcácquốcgiakhôngliênkết,ẤnĐộtuântheomộtkháiniệmvềtrậttựquốctếphùhợpvớimộtkháiniệmđượckếthừa,ởcảcấpđộtoàncầuvàkhuvực.NhữnggìmàkháiniệmnàychínhthứctuyênbốmangtínhchấtcủaHòaướcWestphaliacổđiểnvàđồngđiệuvớicácphântíchlịchsửcủachâuÂuvềcânbằngquyềnlực.NehruxácđịnhcáchtiếpcậncủaẤnĐộtrên“nămnguyêntắcchungsốnghòabình.”MặcdùmangdanhnghĩacủamộtkháiniệmtriếthọcẤnĐộ,PanchaShila(Nămnguyêntắccùngtồn tại), theo đó những nguyên tắc này là sự tóm tắt cao cả hơn của mô hình Hòa ướcWestphaliavềmộttrậttựđacựccủacácquốcgiacóchủquyền:

1. 1.Tôntrọngsựtoànvẹnlãnhthổvàchủquyềncủanhau,

2. 2.Khôngxâmlượclẫnnhau,

3. 3.Khôngcanthiệpvàocôngviệcnộibộcủanhau,

4. 4.Bìnhđẳngvàcùngcólợi,và

5. 5.Chungsốnghòabình.

SựủnghộcủaẤnĐộđốivớicácnguyêntắctrừutượngcủatrậttựthếgiớiđikèmvớimộthọcthuyếtvềđảmbảoanninhcủaẤnĐộởcấpđộkhuvực.GiốngnhưkháiniệmvềvaitròđặcbiệtcủaMỹởTâyBán cầuđược cácnhà lãnhđạođầu tiên củaMỹ xâydựng trongHọc thuyếtMonroe126,trênthựctếẤnĐộđãthiếtlậpmộtvịtríđặcbiệttrongkhuvựcẤnĐộDươngnằmgiữaĐôngẤnvàkhuvựcSừngchâuPhi127.GiốngnhưAnhđốivớichâuÂuởthếkỷ18và19,ẤnĐộcốgắngngănchặnsựnổilêncủamộtthếlựccóảnhhưởngtrongkhuvựcrộnglớnnàycủađịacầu.GiốngnhưcácnhàlãnhđạođầutiêncủaMỹkhôngtìmkiếmsựchấpthuậncủacácnướcởTâyBáncầuđốivớiHọcthuyếtMonroe,trongkhuvựclợiíchchiếnlượcđặcbiệtcủamình,ẤnĐộthựchiệnchínhsáchtrêncơsởđịnhnghĩariêngvềmộttrậttựkhuvựcNamÁ.VàtrongkhiMỹvàẤnĐộthườngxungđộtvềquanđiểmtiếnhànhChiếntranhLạnhsausựsụpđổcủaLiênXô,nhữngquanđiểmnàyphầnlớnđãvàđangtươngđồngxéttrongkhuvựcẤnĐộDươngvàcácvùngngoạivicủakhuvựcnày.

ChiếntranhLạnhkếtthúc,ẤnĐộđượcgiảithoátkhỏinhiềuáplựcđốinghịchnhauvàmộtsốtưtưởngsaymêchủnghĩaxãhội.Xuấtpháttừcuộckhủnghoảngcáncânthanhtoánvàonăm1991vàđượchỗtrợbởimộtchươngtrìnhcủaIMF,ẤnĐộbắttayvàocảicáchkinhtế.Ngàynay,cáccôngtyẤnĐộdẫnđầumộtsốngànhcôngnghiệplớncủathếgiới.HướngđimớinàyđượcphảnánhtrongtưthếngoạigiaocủaẤnĐộ,vớicácquanhệđốitácmớitrêntoàncầu,đặcbiệttrênkhắpchâuPhi,châuÁ,vàvaitròcủaẤnĐộtrongcáctổchứckinhtếvàtàichínhđaphươngđượcthếgiớiđánhgiácao.Bêncạnhảnhhưởngkinhtếvàngoạigiaongàycàngtăng,ẤnĐộđãtăngcườngđángkểsứcmạnhquânsựcủamình,baogồmcảlựclượnghảiquânvàkhodựtrữvũkhíhạtnhân.Vàtrongmộtvàithậpkỷtới,ẤnĐộsẽvượtquaTrungQuốctrởthànhquốcgiađôngdânnhấtchâuÁ.

ẤnĐộcómộtvaitròphứctạptrongtrậttựthếgiớidocácyếutốcấutrúcliênquanđếnsựthànhlậpcủaquốcgianày.ĐiềuphứctạpnhấtlàmốiquanhệcủaẤnĐộvớicácnướclánggiềnggầnnhất,đặcbiệtlàPakistan,Bangladesh,Afghanistan,vàTrungQuốc.CácmốiquanhệnướcđôivàsựđốikhánggiữanhữngquốcgiađóphảnánhdisảncủamộtthiênniênkỷtranhnhauxâmlượcvàdicưvàoTiểulụcđịanày,củanhữngcuộctấncôngcủaAnhtạibiêngiớiđịahạtcủanướcnàyởẤnĐộ,vàcủaviệcchấmdứtnhanhchóngsựcaitrịthựcdâncủaAnhngaysauThếchiếnII.Khôngmộtnhànướckếcậnnàochấpnhậnhoàntoàncácđườngbiêngiớiđượcphânchiavàonăm1947củaTiểulụcđịanày.Bịbênnàyhaybênkiacoilàtạmthời,cáctranhchấpbiêngiớitừđóđếnnayluônlànguyênnhâncủanhữngvụbạolựclẻtẻ,cáccuộcđụngđộquânsự,vàsựxâmnhậpcủanhữngkẻkhủngbố.

CácđườngbiêngiớivớiPakistan,vềcơbảnchiacắtsựtậphợpcủaHồigiáotrênTiểulụcđịanày,cắtngangquanhữngđườngranhgiớisắctộc.ChúngkhaisinhmộtnhànướcdựatrênHồigiáotronghaikhuvựckhôngtiếpgiápnhaumàtrướckialàẤnĐộthuộcAnh,bịchiacắtbởilãnhthổẤnĐộtrảidàihàngngàndặm,tạonênvũđàichonhiềucuộcchiếntranhtiếptheo.CácđườngbiêngiớivớiAfghanistanvàTrungQuốcđượctuyênbốdựatrênđườngphânchiadonhữngnhàcầmquyềnthựcdânAnhthếkỷ19vẽnên,sauđóbịcácđảngđốilậpphủnhậnvàcòntranhcãichođếnngàynay.ẤnĐộvàPakistanđềuđãđầutưrấtnhiềuvàokhovũkhíhạtnhânvàthếquânsựtrongkhuvực.Tuykhôngyểmtrợ,Pakistancũngdungdưỡngchủ

nghĩacựcđoanbạolực,baogồmchủnghĩakhủngbốởAfghanistanvàởcảẤnĐộ.

MộtnhântốđặcbiệtphứctạpchínhlàquanhệcủaẤnĐộvớimộtthếgiớiHồigiáorộnglớnhơn,trongđónướcnàylàmộtphầnkhôngthểthiếu.ẤnĐộthườngđượcphânloạinhưlàmộtquốcgiaĐôngÁhoặcNamÁ.NhưngnócónhữngmốiliênhệlịchsửsâusắcvớiTrungĐôngvàcộngđồngHồigiáorộnglớn,hơncảPakistanvàquảthựchơnbấtkỳquốcgiaHồigiáonàongoạitrừIndonesia.Vìvậy,chođếnnay,ẤnĐộvẫncóthểngăncáchvớinhữngxuhướngbấtổnchínhtrịvàbạolựcgiáopháikhắcnghiệtnhất,mộtphầndosựđốixửkhôngthànhkiếnđốivớicácdântộcthiểusốtrongnướcvàsựbồiđắpcácnguyêntắcnộibộchungcủaẤnĐộ–baogồmcảnềndânchủvàchủnghĩadântộc–vượtlêntrênnhữngkhácbiệtthôngthường.Tuynhiên,kếtquảrasaokhôngthểđoántrướcđượcvàviệcduytrìnósẽđòihỏinhữngnỗlựcđồngbộ.SựquákhíchhơnnữacủathếgiớiẢ-rậphaycuộcnộichiếnleothangởPakistancóthểkhiếnẤnĐộphảiđốimặtvớinhữngáplựcnộibộđángkể.

Ngàynay,ẤnĐộtheođuổimộtchínhsáchđốingoạimàtrênnhiềuphươngdiệntươngtựnhưcáccuộctìmkiếmcủaẤnĐộthuộcAnhtrướckia,khitìmcáchcoisựcânbằngquyềnlựclàcơsởchomộttrậttựkhuvựctrongmộtvòngcung(lãnhthổ)kéodàinửathếgiới,từTrungĐôngđếnSingaporevàsauđóvềphíabắctớiAfghanistan.CácquanhệcủaquốcgianàyvớiTrungQuốc,NhậtBản,vàkhuvựcĐôngNamÁtheokhuônmẫugiốngvớitrạngtháicânbằngởchâuÂuthếkỷ19.GiốngnhưTrungQuốc,nướcnàykhôngngầnngạisửdụngnhữngkẻ“mandi”ởphươngxanhưMỹđểgiúpđạtđượcmụctiêutrongkhuvực,mặcdùcảhainướcnàyvẫndùngnhữngthuậtngữlịchthiệphơnđểmiêutảchínhsáchcủahọ.DướithờichínhquyềnGeorgeW.Bush,sựphốihợpchiếnlượcgiữaẤnĐộvàMỹtrênquymôtoàncầuthỉnhthoảngđãđượcđemra thảo luận.Tuynhiên, sựphốihợpnàyvẫnchỉgiớihạnởkhuvựcNamÁvì truyềnthốngkhôngliênkếtcủaẤnĐộngăncảnmộtsựsắpđặttoàncầu,vàvìcảhainướcđềukhôngsẵnsàngchấpnhậnđốiđầuvớiTrungQuốcnhưmộtnguyêntắclâudàicủachínhsáchquốcgia.

GiốngnhưnhữngngườiAnhởthếkỷ19bịbuộcphảigiatăngsựthamgiacủamìnhtrêntoàncầuđểbảovệcáctuyếnđườngchiếnlượcđếnẤnĐộ,trongchiềuhướngcủathếkỷ21,ẤnĐộđãcảmthấybắtbuộcphảiđóngmộtvaitròchiếnlượcngàymộtlớnhơnởchâuÁvàthếgiớiHồigiáođểngănchặnsựthốngtrịđốivớikhuvựcnàycủacácquốcgiahoặccácýthứchệmànóxemlàthùđịch.Trongviệctheođuổitiếntrìnhnày,ẤnĐộđãcónhữngràngbuộctựnhiênvớicácnướctrong“VănhóaquyểntiếngAnh.”128Tuynhiên,quốcgianàycóthểsẽtiếptụctônvinhcácdisảncủaNehrubằngcáchduytrìsựtựdohànhđộngtrongcácmốiquanhệcủamình với châuÁ và TrungĐông và trong chính sách đối với các nước độc tài quan trọng,nhữngnướclànguồntiếpcậntớicáctàinguyênmàẤnĐộsẽcầnđểduytrìcáckếhoạchkinhtếrộnglớn.ChínhnhữngưutiênnàysẽtạonênsựcấpthiếtchoẤnĐộphảivượtquanhữngtháiđộthuộcvềlịchsử.VớiviệcđịnhhìnhlạivịthếcủaMỹởTrungĐông,cácnướctrongkhuvựcsẽtìmkiếmnhữngđốitácmớiđểcủngcốvịthếvàxâydựngmộtkiểutrậttựkhuvựcnàođó. Và các phân tích chiến lược của Ấn Độ sẽ không cho phép có một khoảng trống ởAfghanistanhayquyềnbáchủtrongkhuvựcchâuÁcủamộtcườngquốckhác.

DướimộtchínhphủtheochủnghĩadântộcHindugiànhthắnglợivangdộisaucuộcbầucửthángNămnăm2014,trênnềntảngcảicáchvàtăngtrưởngkinhtế,cóthểhyvọngẤnĐộsẽ

theođuổimạnhmẽhơncácmụctiêuchínhsáchđốingoạitruyềnthốngcủamình.Vớisựủynhiệmvữngchắcvàsựlãnhđạocósứclôicuốnquầnchúng,chínhquyềnNarendraModicóthểđặtmìnhvàovaitròvạchranhữnghướngđimớiđốivớicácvấnđềlịchsử,nhưxungđộtvớiPakistanhaymốiquanhệvớiTrungQuốc.VớiẤnĐộ,NhậtBản,vàTrungQuốcđềudocácchínhquyềnmạnhmẽvàcóđịnhhướngchiếnlượclãnhđạo,sựthùđịchsẽgiatăngvàcácgiảipháptáobạosẽmởrộngphạmvi.

Trongbấtkỳnhữngdiễnbiếnnàotrênđây,ẤnĐộsẽlàđiểmtựacủatrậttựthếkỷ21:mộtyếutốkhôngthểthiếu,dựatrênvịtríđịalý,nguồnlực,vàtruyềnthốnglãnhđạotinhvicủanướcnày,trongsựpháttriểnchiếnlượcvàcótínhchấtýthứchệcủacáckhuvựcvàcáckháiniệmvềtrậttựmàquốcgianàyliênquan.

TrậttựkhuvựcÁchâulàgì?

Tronglịchsử,trậttựchâuÂucótínhkhépkín.Chođếnđầuthếkỷ20,Anhcókhảnăngduytrìsựcânbằngnhờvịtríđịalývàưuthếhảiquân.Đôikhi,cáccườngquốcchâuÂutranhthủcácnướcbênngoàiđểtạmthờităngcườngvịthếcủahọ–vídụ,PhápvevãnĐếquốcOttomanvàothếkỷ16,hayliênminhcủaAnhvớiNhậtBảnvàođầuthếkỷ20–nhưngcáccườngquốcphiphươngTây,ngoạitrừthỉnhthoảngcómộtvàiquốcgianổilênởkhuvựcTrungĐônghayBắcPhi,córấtítlợiíchởchâuÂuvàkhôngcóđộnglựcđểcanthiệpvàocáccuộcxungđộtchâuÂu.

Ngượclại,trậttựchâuÁhiệnnaylạibaogồmcáccườngquốcbênngoàinhưmộtđặctrưngkhông thể thiếu:Mỹ, có vai trònhưmột cườngquốc tại châuÁ-TháiBìnhDươngđãđượckhẳngđịnhrõràngtrongcáctuyênbốchungcủaTổngthốngMỹBarackObamavàChủtịchTrungQuốcHồCẩmĐàohồithángMộtnăm2011,vàcủaTổngthốngMỹBarackObamavàChủtịchTrungQuốcTậpCậnBìnhvàothángSáunăm2013;vàNga,vềmặtđịalý,mộtcườngquốcchâuÁvàlàthànhviêntrongcáctổchứccủachâuÁnhưTổchứcHợptácThượngHải,ngaycảkhihơnbaphầntưdânsốcủanướcnàysinhsốngởphầnlãnhthổthuộcchâuÂu.

NướcMỹhiệnnayđôikhiđượcmờiđóngvaitròcủamộtnướctạothếcânbằngquyềnlực.TrongHiệpướcPortsmouthnăm1905,nólàtrunggiantrongcuộcchiếntranhgiữaNgavàNhậtBản;trongThếchiếnII,nướcnàyđánhbạinỗlựcgiànhquyềnbáchủchâuÁcủaNhậtBản.MỹđóngmộtvaitròtươngtựởchâuÁtrongthờiChiếntranhLạnhkhitìmcáchcânbằngvớiLiênXôthôngquamộtmạnglướicácliênminhtrảidàitừPakistanđếnPhilippines.

CấutrúcđangpháttriểncủachâuÁsẽphảitínhtớimộtloạtcácquốcgiachưađượcxétđếntrongcácgiaiđoạntrướcđây.Indonesia,ánngữkhuvựcĐôngNamÁtrongkhikhẳngđịnhđịnhhướngHồigiáo,đóngvaitròngàycàngcóảnhhưởngvàdođóđãxoayxởrấttinhtếđểcânbằnggiữaTrungQuốc,Mỹ,vàthếgiớiHồigiáo.VớiNhậtBản,NgavàTrungQuốclàcácnướclánggiềng,HànQuốcđãđạttớinềndânchủrựcrỡđượclótđườngbởinềnkinhtếcósứccạnhtranhtoàncầu,baogồmvịtrídẫnđầutrongnhiềungànhcôngnghiệpchiếnlượcnhưviễnthôngvàđóngtàu.NhiềuquốcgiachâuÁ–baogồmcảTrungQuốc–nhìnnhậncácchínhsáchcủaBắcTriềuTiêngâyrasựmấtổnđịnhnhưnglạicoisựsụpđổcủaBắcTriềuTiênlàmốinguyhiểmthậmchícònlớnhơn.Vềphầnmình,HànQuốcsẽphảiđốiphóvớiáplựctrongnướcgiatăngđòihỏithốngnhấtđấtnước.

ĐốimặtvớiquymôrộnglớnvàphạmviđadạngcủachâuÁ,cácquốcgiachâuÁđãhìnhthànhmột loạtcác tổchứcđaphươngvàcơchếsongphươngđầyấn tượng.TráingượcvớiLiênminhchâuÂu,NATO,vàỦybanAnninhvàHợptácchâuÂu,cáctổchứcnàyxửlýcácvấnđềanninhvàkinhtếtrêncơsởtừng-trường-hợpcụthể,chứkhôngphảimộtbiểuhiệncủacácquytắcchínhthứcvềtrậttựkhuvực.MộtsốtổchứcquantrọngbaogồmMỹvàmộtsốtổchứckhác,baogồmcảcáctổchứckinhtế,chỉcócácnướcthànhviênchâuÁ,trongđótổchứcphứctạpvàquantrọngnhấtlàASEAN-HiệphộicácquốcgiaĐôngNamÁ.Nguyêntắccốtlõicủacáctổchứcnày làchàođónnhữngquốcgiacó liênquantrựctiếpnhấtđếncácvấnđềtrướcmắt.

NhưngliệutấtcảnhữngđiềunàycóđưađếnmộthệthốngtrậttựchochâuÁ?TrongtrạngtháicânbằngcủachâuÂu,cácbênliênquanchínhcónhữnglợiíchmànếukhônghoàntoàntrùngkhớpthìcũngtươngđồng.Mộtsựcânbằngquyềnlựccóthểđượcgâydựngkhôngchỉtrênthựctế–nhưmộtđiềuchắcchắnkhikhôngtồntạisựbáquyền–màcòn làmộthệthốngchínhdanhtạođiềukiệnchocácquyếtđịnhvàdunghòacácchínhsách.TìnhhuốngnhưvậykhôngtồntạiởchâuÁ,nhưcóthểthấyởnhữngưutiênmàcácnướclớnđãchọnlựachoriêngmình.TrongkhiẤnĐộcólẽchủyếuquantâmtớiTrungQuốcnhưmộtđốithủnganghàng,phầnlớnlàdocuộcchiếntranhbiêngiớinăm1962,TrungQuốclạicoiđốithủnganghàngcủamìnhlàNhậtBảnvàMỹ.ẤnĐộđãdànhítnguồnlựcquânsựđểđốiphóvớiTrungQuốchơnlàvớiPakistan,mộtđấtnướcnếukhôngphảilàđốithủnganghàngthìcũngluônlàmộtmốibậntâmchiếnlượcđốivớiNewDelhi.

BảnchấtvôđịnhhìnhcủacáctổchứcchâuÁmộtphầncónguyênnhândođịalýđãđịnhrađườngranhgiớirõrànggiữakhuvựcĐôngÁvàNamÁtrongsuốtlịchsử.Nhữngảnhhưởngvănhóa,triếthọc,vàtôngiáođãvượtquacácđườngranhgiớiđịalýđó,cáckháiniệmcủaHindugiáovàNhogiáovềviệccaitrịđãcùngtồntạiởĐôngNamÁ.Nhưngnhữngràocảnnúinonvàrừngrậmlàkhôngthểvượtquađược,đếnmứcphảitớithếkỷ20mớicósựđụngđộquânsựgiữacácđếquốclớncủakhuvựcĐôngÁvàNamÁ.NgườiMôngCổvànhữngngườikếtụchọtiếnvàoTiểulụcđịaẤnĐộquangảTrungÁchứkhôngphảiquanhữngconđườngđèocheoleotrênDãyHimalaya,vàhọđãkhôngthểtớiđượcnhữngvùngđấtphíanamẤnĐộ.CáckhuvựckhácnhaucủachâuÁđãtheođuổicácchiềuhướngkhácnhau,xétcảvềđịalývàlịchsử.

CáctrậttựkhuvựcđượcxâydựngtrongnhữnggiaiđoạnnàykhôngdựatrênbấtkỳtiềnđềnàocủaHòaướcWestphalia.TrongkhitrậttựchâuÂuhàmchứamộttrạngtháicânbằngcủa“cácquốcgiacóchủquyền”đượcxácđịnhvềmặtlãnhthổ,côngnhậnsựbìnhđẳngpháplýcủanhau,cáccườngquốcchínhtrịchâuÁtruyềnthốnghoạtđộngtheocáctiêuchíítrõrànghơn.Chotớikhibướcvàokỷnguyênhiệnđạimộtthờigiankhálâu,mộtthếgiới“nộichâuÁ”chịuảnhhưởngcủaĐếquốcMôngCổ,Nga,vàHồigiáocùngtồntạivớimộthệthốngtriềucốngđếquốcTrungQuốc;TrungQuốcđãvươnrabênngoài,tớicácvươngquốctrongkhuvựcĐôngNamÁ, thỏamãnnhững tuyênbố về tínhphổquát củaTrungQuốc, ngay cả khi cácvươngquốcnàythựchiệnmộthìnhthứcquản lýđấtnướcchịuảnhhưởngsâusắcbởicácnguyêntắccủaHindugiáotiếpnhậntừẤnĐộ,trongđóthừanhậnhìnhthứcthánhthầnchongôivương.

Giờđâynhữngdisảnnàyđanghộitụ,vàphảirấtlâunữamớicómộtsựđồngthuậngiữacácnướcvềýnghĩacủacuộchànhtrìnhmàhọđãthựchiệnhoặcvềnhữngbàihọccủacáccuộchànhtrìnhđóđốivớitrậttựthếgiớithếkỷ21.Trongđiềukiệnhiệnnay,vềcơbảncóhaisựcânbằngquyềnlựcđangnổi lên:mộtởNamÁ,mộtởĐôngÁ.KhôngmộtcânbằngnàocóđượcđặctrưngkhôngthểthiếugiốngnhưsựcânbằngquyềnlựcởchâuÂu:nướctạothếcânbằng,quốcgiacókhảnăngthiết lậptrạngtháicânbằngbằngcáchdichuyểnsứcnặngcủamìnhvềphíayếuhơn.Mỹ(saukhirútkhỏiAfghanistan)đãkiềmchếkhôngcoicânbằngnộibộhiệnnaycủaNamÁchủyếunhưlàmộtvấnđềquânsự.NhưngMĩsẽphảitíchcựctrongcôngviệcngoạigiaonhằmtáilậpmộttrậttựkhuvực,vìnếukhôngsẽtạoramộtkhoảngtrốngmàchắcchắnsẽhúttấtcảcácnướcxungquanhvàomộtcuộcđốiđầukhuvực.

106ThuậtngữphươngTâychỉcuộckhángchiếncứunướccủanhândânViệtNam.(BT)107LàmộtvươngquốcthốngtrịphầnlớnQuầnđảoRyukyutừthếkỷ15đếnthếkỷ19.CácvuaLưuCầuđãthốngnhấtĐảoOkinawavàmởrộnglãnhđịavươngquốcđếnQuầnđảoAmamilàmộtphầncủaKagoshimangàynayvàQuầnđảoYaeyamagầnĐàiLoan.(ND)108CũnggọilàWashibaHideyoshi(1537-1598),làdaimyo(lãnhchúa)củathờikỳSengoku.ThờikỳnắmquyềncủaôngthườngđượcgọilàthờikỳMomoyama,theotênlâuđàicủaông.Ôngnổitiếngvớinhữngdisảnvănhóacủamình,baogồmđặcquyềnmangvũkhícủatầnglớpsamurai.ToyotomiHideyoshithườngđượccoilàngườithứhaicócôngthốngnhấtNhậtBản.(ND)109 Lý ThuấnThần (1545-1598), vị tướng nổi tiếng,một trong số ít đô đốc hải quân toànthắng.HysinhdotrúngđạntrongtrậnLộLương.Trướckhitắtthở,ôngnói“đừngđểngườitabiếttôichết”(vìsợrằngquânmìnhmấttinhthần,cònquânđịchthêmphấnchấn).TượngđàicủaôngđượcđặtgiữaquảngtrườngQuangHóaMônởtrungtâmSeoulđãkhiếnôngtrởthànhngườianhhùngbấttửđốivớingườiHànQuốc.(ND)110Bắtnguồntừđộcao2.500mcủangọnBạchĐầutrêndãyTrườngBạch,cóchiềudài790km, lưuvực rộng30.000km², là con sônghình thànhbiên giới tựnhiên giữahai quốc giaTrungQuốcvàBắcTriềuTiên.TêncủaconsôngbắtnguồntừtiếngMãn(Yaluula)cónghĩalàsôngbiêngiới.(ND)111HayChiếndịchHawaiitheocáchgọicủaBộTổngtưlệnhNhậtBản,làmộtđòntấncôngquânsựbấtngờđượcHảiquânNhậtBảnthựchiệnnhằmvàocăncứhảiquâncủaMỹtạiTrânChâuCảng(PearlHarbor)thuộctiểubangHawaii(ngày7thángMườihainăm1941),đượctrùtínhsẽngănngừavàgiữchânHạmđộiTháiBìnhDươngcủaMỹkhôngcanthiệpđếncuộcchiếnmàNhậtBảnđanghoạchđịnhnhằmxâmchiếmĐôngNamÁ,chốnglạiAnh,HàLan,vàMỹ.CuộctấncôngnàydẫnđếnviệcMỹsauđóquyếtđịnhthamchiếntrongThếchiếnII.(ND)112CảicáchMinhTrị(1866-1869)làmộtchuỗicácsựkiệncảicáchdẫnđếncácthayđổitolớntrongcấu trúcxãhộivàchính trịNhậtBản,mởđườngchoviệcbiếnNhậtBảnphongkiếnthànhnướctưbảnchủnghĩa,thoátkhỏisốphậnmộtnướcthuộcđịa/nửathuộcđịa,tiếnhànhcôngnghiệphóakhiếnnềnkinhtếNhậtBảnpháttriểnmạnhmẽtrong30nămcuốicủathếkỷ

19,trởthànhmộtcườngquốcquânsựnăm1905saukhiđánhbạiHảiquânHoànggiaNgavàtrướcđólàchiếnthắngtrongcuộcchiếntranhGiápNgọ(1894-1895)vớinhàThanh.(ND)113 Sông Ấn Độ gọi tắt là Sông Ấn, dài 2.900 km bắt nguồn từ Tây Tạng, chảy từ Dãy núiHimalaya,làconsôngchínhcủaPakistan.Trướcnăm1947khixảyraviệcẤnHồiphânchiathànhhaiquốcgiaẤnĐộvàPakistan,thìđâylàconsônglớnthứhaisauSôngHằngởvùngNamÁ.Consôngnàycóvaitròquantrọngvềmặtvănhóalẫnthươngmạicủacảkhuvực.Địadanh‘ẤnĐộ’cũngxuấtpháttừtêncủaconsôngnày.SôngẤnlàcáinôicủamộtnềnvănminhcổđạinơiđãsớmxuấthiệnnhữngđôthịđầutiêntrênthếgiới.(ND)114SôngHằng,dài2.510kmbắtnguồntừHymalaya,làconsôngquantrọngnhấtcủaẤnĐộ.Thủ phủ của các đế quốc trước đây (như Pataliputra, Kannauj, Kara, Kashi, Allahabad,Murshidabad,Munger,Baharampur,Kampilya,vàKolkata)nằmdọctheobờsôngnày.SôngHằnglàsônglinhthiêngnhấtđốivớiHindugiáo,têncủasôngđượcđặttheotênvịnữthầnHindulàGanga(tiếngPhạn).(ND)115BhagavadGita:vănbảncổbằngtiếngPhạngồm700câucủabộtrườngcaMahabharata,sửdụngdạngthơmỗicâucónămâmtiếtSanskritvớinhiềusosánhvàẩndụ,mangnhiềutínhthơca;vàdođótựađề,dịchrađầyđủlà‘BàihátcủaĐấngTốicao’BhagavandướihìnhdạngcủaKrishna.(ND)116ChānakyahayKautilya,Vishnugupta(khoảng350-283TCN)làmộtquanlạicaocấpvànhàtriết học trong triều Chanđragupta, Vương triều Maurya (thế kỷ 4 TCN). Trong tác phẩmArthashastra(Luậnvềbổnphận)củaông,viết:“Vuachúanêntìmhiểuchotốt,khôngphảivềnhữnggìôngtamuốnmàlàngườidướiquyềnôngtamuốngì”và“Vuachúalàmộtđầytớđượctrảlươngvàchiasẻtàinguyênquốcgiachungvớimọingười”.(ND)117ĐếquốcMauryahayĐếquốcKhổngTướclàmộtthếlựchùngmạnhvàothờiẤnĐộcổđại,doVươngtriềuMauryacai trị từnăm321đến185TCN,kinhđôđặttạiPataliputra(nay làPatna).ĐếquốcđượcChandraguptaMauryathànhlậpvàonăm322TCN,ôngđãlậtđổvươngtriềuNandavànhanhchóngmởrộngthếlựccủamìnhvềphíatâyđếnvùngTrungvàTâyẤnĐộ.Năm320TCN,đãhoàntoànkiểmsoátđượcvùngTâybắcẤnĐộ,đánhbạivàchinhphụccácsatrap(phóvươngBaTư)doAlexanderđểlại.Vớidiệntích5triệukm²,MauryalàmộttrongcácđếquốclớnnhấtthếgiớilúcđươngthờivàlàđếquốclớnnhấttừngtồntạitrênTiểulụcđịaẤnĐộ.(ND)118CarlPhilippGottfriedvonClausewitz(1780-1831) làvị tướngcủaVươngquốcPhổ,nhàlịchsửhọcquânsự,lýluậnhọcquânsựcótầmảnhhưởnglớn.ÔngđượcbiếtđếnnhiềunhấtvớiluậnthuyếtBànvềchiếntranh(VomKriege).(ND)119TầnThủyHoàng(259-210TCN), tên thật làDoanhChính, làvuacủanướcTầnởTrungQuốctừnăm246-221TCNtrongthờiChiếnQuốc,vàtrởthànhvịHoàngđếsánglậpranhàTần,đồngthờilàHoàngđếđầutiêncủaTrungQuốcthốngnhấtvàonăm221TCNsaukhitiêudiệtcácnướcchưhầukhác,mởragầnhaithiênniênkỷcủahoànggiacaitrịTrungQuốc.Đểđảmbảosựổnđịnh,ôngđặtrangoàivòngphápluậtvàđốtcháynhiềucuốnsáchvàchônsốngnhiềuhọcgiả.Ôngđãtiếnhànhnhiềudựánkhổnglồ,baogồmviệcxâydựngvàhợpnhấtcác

đoạnVạnLýTrườngThànhvàmộthệ thốngđườngquốcgia lớn,với cáigiá của rấtnhiềumạngngười.(ND)120NgườitrịvìĐếquốcKhổngTước(maurya,nghĩalà‘concông’)từnăm273-232TCN.LàmộttrongnhữngHoàngđếẤnĐộkiệtxuất,ôngtoànthắngtrongmộtloạtcáccuộcchinhphạtvàđãcaitrịphầnlớnvùngNamÁ.LàmộtquânvươngủnghộPhậtgiáo,ôngđãlậpnhiềubiađághilạinhữngthánhtíchtrongcuộcđờiPhậtThích-caMâu-ni,vàtheotruyềnthốngPhậtgiáo,tênônggắnliềnvớiviệclưutruyềnPhậtgiáo.ÔnglàvịquânvươngđầutiêncủanướcẤnĐộcổđãthốngnhấtđượcmộtlãnhthổvĩđại,lớnhơncảẤnĐộngàynay.(ND)121MộtthànhphốcảngYemen,ởphíalốivàophíađôngđếnBiểnĐỏ(VịnhAden).Đâylàthànhphốlớnthứ4vàlàthủđôtạmthờicủaYemen.(ND)122Cao1.070m,mộtđèoquantrọngcủangọnnúigiữahaiquốcgiaAfghanistanvàPakistan.(ND)123Nguyênvăn:TheGreatGame,thuậtngữchínhtrịdoHuântướcRediardKipling,nhàvănvàlànhàtìnhbáoAnhđưaralầnđầutiêntrongthếkỷ19khibànvềsựđốiđầuchiếnlượcgiữaĐếquốcAnhvàNgaởTrungĐông.NgườiNgagọilà“Турнирытеней”(TurniryTeney).TạmdịchlàTrậnthưhùngBóngđêm.(ND)124JawaharlalNehru(1889-1964)làThủtướngđầutiêncủaẤnĐộtừnăm1947-1964,mộttrongnhữngnhânvậttrungtâmcủachínhtrịẤnĐộởphầnlớnthếkỷ20.ÔngnổilênnhưlàlãnhđạotốicaocủaphongtràođộclậpẤnĐộdướisựgiámhộcủaMahatmaGandhi.NehruđượccoilàkiếntrúcsưcủanhànướchiệnđạiẤnĐộ:mộtnướccộnghòacóchủquyền,thếtục,vàdânchủ.Nehrucũnglànhàvăn, làsửgiakhôngchuyênvà làtộctrưởngcủagiatộcNehru-Gandhi,dònghọchínhtrịnổitiếngnhấtởẤnĐộ.(ND)125IndiraPriyadarśinīGāndhī(1917-1984)làThủtướngẤnĐộgiaiđoạn1966-1977,vàlầnthứhai từnăm1980 chođếnkhibị ám sátnăm1984. Là congái củaThủ tướngđầu tiênJawaharlalNehru, và làmẹ củaThủ tướngRajivGandhi, IndiraGandhi làmột trongnhữngchínhkháchnổibậtnhấtsaukhiẤnĐộgiànhđộc lập.BàkhôngcóquanhệhọhànggìvớiMahatmaGandhi.(ND)126ĐượcđưaravàolúchầuhếtcácthuộcđịacủaTâyBanNhavàBồĐàoNhatạichâuMỹLa-tinhđãgiànhđượcđộclậpngoạitrừCubavàPuertoRico,đâylàmộtchínhsáchcủaMỹđượcTổngthốngMỹ JamesMonroe trìnhbày trướcNghịviệnngày2 thángMườihainăm1823.TheođónhữngnỗlựctrongtươnglaicủacácnướcÂuchâuđểlậpthuộcđịahaycanthiệpvàonộibộcủacácnướcởBắchayNamMỹsẽbịxemlàhànhđộngxâmlượcvànhưvậyđòihỏisựcanthiệpcủaMỹ.(ND)127TheHornofAfrica:bánđảoởĐôngbắcchâuPhi,nhôhàngtrămcâysốrabiểnẢ-rậpvànằmdọctheophíanamcủaVịnhAden.KhuvựcnàylàcựcĐôngcủalụcđịachâuPhi,gồmcácnướcEritrea,Djibouti,Ethiopia,Somalia.(ND)128Anglosphere:làthuậtngữdùngđểchỉcácquốcgiamàtiếngAnhlàngônngữthôngdụng

nhất.Đặcbiệt,thuậtngữnàycòndùngđểchỉcácnướccóđặctrưngvănhóanàođódựatrênmộtdisảnngônngữ,thườngcácnướcnàytừnglàthuộcđịacủaAnh.Cụthể,cácnướcnàygồmVươngquốcLiênhiệpAnhvàBắcIreland,Úc,Canada(trừQuébec),NewZealand,CộnghòaIreland,NamPhi,vàMỹ.(ND)

CHƯƠNG6HướngtớimộttrậttựÁchâu:đốiđầuhayđốitác?

ĐặcđiểmchungnhấtcủacácquốcgiachâuÁlàhọcoimìnhnhưđạidiệnchocácnước“mớinổi”hoặc“hậuthuộcđịa.”Tấtcảcácquốcgianàyđềutìmcáchvượtquatàndưcủaáchcaitrịdướithờithuộcđịabằngcáchkhẳngđịnhmộtbảnsắcdântộclớnmạnh.HọcùngchungmộtniềmtinrằngtrậttựthếgiớihiệnđangtáicânbằngsaukhibịphươngTâycốtìnhcanthiệptrongnhiềuthếkỷqua,songmỗiquốcgialạicóđượcnhữngbàihọckhácnhautừhànhtrìnhlịchsửcủamình.Khicáclãnhđạocấpcaotìmcáchkhơidậynhữnglợiíchcốtlõi,nhiềungườitrongsốhọhướngđếnmộttruyềnthốngvănhóakhácvàlýtưởnghóamộtthờiđạivàngsonkhác.

TrongcáchệthốngcủachâuÂuởthếkỷ18và19,việcduytrìtrạngtháicânbằng–hayngụýlàgiữnguyêntrạng–đượccoilàmộthiệuquảtíchcực.ỞchâuÁ,hầuhếtmọiquốcgiabịthúcđẩybởiđộnglựcnộitạicủachínhhọ.Tựcoimìnhlànướcđang“vươnlên,”mỗiquốcgiachâuÁđềuvậnhànhvớiniềmtinrằngthếgiớivẫnchưanhìnnhậnđầyđủvaitròmàhọxứngđángđảmnhận.Ngaycảkhikhôngquốcgianàođặtdấuhỏivềchủquyềnhayvịthếcủanướckhác,vàtấtcảđềukhẳngđịnhquyếttâmhướngtớichínhsáchngoạigiao“tổngkháckhông,”việctheođuổiđồngthờinhiềuchươngtrìnhxâydựngưuthếquốcgiadẫnđếnsựbiếnđộngtrongchừngmựcnàođóđốivớitrậttựkhuvực.Cùngvớisựpháttriểncủacôngnghệhiệnđại,cáccườngquốclớnởchâuÁđãtựtrangbịchomìnhkhokhígiớiquânsựcósứcmạnhhủydiệtlớnhơnrấtnhiềusovớiquốcgiachâuÂuhùngmạnhnhấtthếkỷ19từngsởhữu,làmphứctạpthêmnhữngrủirocủaviệctínhtoánsailầm.

Dođó,cáchtổchứcchâuÁluônlàtháchthứccốhữuđốivớitrậttựthếgiới.Việccácnướclớnnhậnthứcvàtheođuổinhữnglợiíchquốcgiacủahọthayvìsựcânbằngquyềnlựcnhưmộthệthốngđãđịnhhìnhcáccơchếtrậttựđãvàđangpháttriển.VàtháchthứccủahọsẽlàliệucóthểxâydựngmộtmốiquanhệđốitácxuyênTháiBìnhDươngnhằmtạonênmộtkhuônkhổhòabìnhchosựtươnghỗcáclợiíchlâudàigiữacácquốcgiahaykhông.

TrungQuốcvàTrậttựquốctếởchâuÁ

TrongsốtấtcảcáckháiniệmvềtrậttựthếgiớiởchâuÁ,TrungQuốcvậnhànhkháiniệmlâuđờinhất, rõràngnhất,vàkhácbiệtnhấtsovớinhữngý tưởngcủahệ thống theoHòaướcWestphalia.TrungQuốccũngđãtrảiquahànhtrìnhlịchsửphứctạpnhất,từthờivănminhcổđạiquacácđếquốcphongkiến,tớicáchmạngcộngsản,đếnvịthếlàmộtcườngquốchiệnđại–mộthànhtrìnhcótácđộngsâurộngvớinhânloại.

Kểtừkhithốngnhấtvàtrởthànhmộtchủthểchínhtrịduynhấtvàonăm221TCNchođếnđầuthếkỷ20,vịtrícủaTrungQuốcởtrungtâmtrậttựthếgiớiđãănsâutrongsuynghĩcủatầnglớptinhhoaởquốcgianàyđếnmứckhôngmộttừtiếngTrungnàocóthểdiễntảđược.Chỉđếnkhinhìnlại,cáchọcgiảmớiđịnhnghĩađượchệthốngtriềucống“dĩHoavitrung”(lấyTrungQuốclàmtrungtâm)này.Trongkháiniệmtruyềnthốngđó,TrungQuốccoichínhmình

ởmộtkhíacạnhnàođólàchínhquyềntốicaoduynhấttrêntoànthếgiới.HoàngđếTrungQuốcđượccoilàthiêntửvàlànhânvậtkếtnốingườivớitrời.Ôngtakhôngchỉcaiquảnmỗi“TrungQuốc”–nghĩalàcácvùnglãnhthổngaydướisựtrịvìcủamình,màlàcả“Thiênhạ,”trongđóTrungQuốclàphầntrungtâmvănminh:“Vươngquốctrungtâm”truyềncảmhứngvànângđỡchotoànnhânloại.

Theoquanđiểmnày,trậttựthếgiớiphảnánhmộttôntitrậttựtoàncầu,chứkhôngphảimộttrạngtháicânbằngcủacácquốcgiacóchủquyềncạnhtranhlẫnnhau.MỗixãhộiđượccoilàmộtdạngthứcnàođócủaquanhệtriềucốngvớiTrungQuốc,mộtphầndựatrênnéttươngđồngvănhóavớiTrungQuốc;nhưngkhôngxãhộinàocóthểbìnhđẳngvớinó.Quốcvươngcácnướckháckhôngphải làngười cóquyền lựcnganghàngmà lànhững “mônđệ”ngoanngoãntrongnghệthuậtcaitrị,phấnđấuhướngtớinềnvănminh.Ngoạigiaokhôngphảilàmộtquátrìnhthươnglượnggiữacáclợiíchcóchủquyềnmàlàhàngloạtnghilễđượcsắpđặtcẩnthận,trongđócácxãhộibênngoàiđượctraocơhộinhậnlãnhvịtríđịnhsẵncủamìnhtronghệthốngtônti trật tựtoàncầu.Theoquanđiểmnày,ởTrungQuốcxưa,“chínhsáchngoạigiao”nhưchúngtagọihiệnnaythuộclĩnhvựccủaBộLễ,chịutráchnhiệmxácđịnhcácsắctháicủaquanhệtriềucống,vàLýPhiênViệnchịutráchnhiệmquảnlýmốiquanhệvớicácbộlạcdumục.Phảiđếntậngiữathếkỷ19,mộtbộliênquanđếnnướcngoàicủaTrungQuốcmớiđượcthànhlập,dokhiđócầnphảicómộtcơquanđểđốiphóvớinhữngkẻxâmlượcđếntừphươngTây.Thậmchísauđó,cácquanlạitriềuđìnhvẫncoinhiệmvụcủamìnhlàthựchiệntruyềnthốngquảnlýnhữngkẻmandichứkhôngphảitrọngthịngoạigiaokiểuHòaướcWestphalia.Bộmớinàymangtên“Cơquanquản lýsựvụmọiquốcgia,”ngụýrằngTrungQuốchoàntoànkhôngthamgiavàohoạtđộngngoạigiaoxuyênquốcgia.

Mụctiêucủahệthốngtriềucốnglàduytrìsựtônkính,chứkhôngphảithuvềlợiíchkinhtếhaythốngtrịcácnướckhácvềmặtquânsự.VạnLýTrườngThành–thànhtựukiếntrúchùngvĩnhấtcủaTrungQuốc,vớiđộdàikhoảng8.850km,đượcTầnThủyHoàng–vịHoàngđếđánhbạitấtcảcácđốithủvềmặtquânsự,chấmdứtthờikỳChiếnQuốcvànhấtthốngTrungQuốc–khởicôngxâydựng.Đólàmộtminhchứnghùnghồnchochiếnthắngquânsự,nhưngcũngthểhiệngiớihạnvốncócủaquốcgianày,ámchỉquyềnlựctolớngắnliềnvớimộtýthứcdễbịtổnthương.Quahàngngànnăm,TrungQuốcthườngtìmcáchlừagạtvàdụdỗkẻthùthayvìcốđánhbạihọbằngvũlực.Vìvậy,mộtthượngthưtrongtriềuđạinhàHán(206TCN-220SCN)đãminhhọa“ngũbả”màôngkiếnnghịnhằmđốiphóvớibộlạcHungNôởbiêngiớiTâybắcTrungQuốc,dùtheophântíchthôngthườngTrungQuốclàsiêucườngquânsựduynhấtlúcđó:

Banchochúng...nhunglụavàxengựađẹpđểlàmmờmắtchúng;chochúngcaolươngmỹvịđểmuachuộcmiệngchúng;chochúngđàncavàmĩnữđểquyếnrũđôitaichúng;chochúngdinhcơtođẹp,vựalúa,vàgianhânđểmuachuộcdạdàychúng...vàđốivớinhữngkẻquyhàng,hoàngđế[nên]thếtđãiyếntiệc,đíchthântiếprượuvàthứcănđểmuachuộctâmtríchúng.Đâylànhữnggìcóthểđượcgọilàngũbả.

NghithứcngoạigiaocủaTrungQuốc,khấuđầu–phủphụcdướiđấtđểthừanhậnvịthếbềtrêncủahoàngđế–hiểnnhiênlàmộthànhđộngtựhạmìnhvàlàchướngngạivậttrongquanhệcủaTrungQuốcvớicácquốcgiaphươngTâyhiệnđại.Nhưngnghithứckhấuđầunàylàsự

tựnguyệnmangtínhbiểutượng:nóđạidiệnsựtônkínhtrướcmộtdântộcđượcngưỡngmộnhiềuhơnlàsợhãi.NhữngvậttriềucốngđượcgửitớiTrungQuốctrongnhữngdịpnhưvậythườngđượchoàngđếđáplạibằngnhữngmónquàcógiátrịlớnhơn.

Theotruyềnthống,TrungQuốctìmcáchvượttrộivềmặttâmlýthôngquanhữngthànhtựuvàcácgiátrịđạođức–xenlẫnvớichinhphạtquânsựđểdạychonhữngkẻmandingoancốmột“bàihọc”vàđểcóđượcsựtônkính.CảhaimụctiêuchiếnlượctrêncùngcáchtiếpcậntâmlýcănbảnnàyđốivớixungđộtvũtrangđềuđượcthểhiệnrõnéttronghaicuộcchiếntranhgầnđâycủaTrungQuốcvớiẤnĐộvàonăm1962vàViệtNamvàonăm1979,cũngnhưtrongcáchmàquốcgianàykhẳngđịnh“lợiíchcốtlõi”củamìnhtrướccácnướclánggiềng.

Tuynhiên,theothuậtngữphươngTây,TrungQuốckhôngphảilàmộtxãhộitruyềngiáo.Quốcgianày tìmcách thuphục lòng tônkính, chứkhôngphải thayđổiquốcgiakhác; ranhgiớimongmanhđókhôngbaogiờcóthểvượtqua.Sứmệnhcủaquốcgianàylàthànhtựucủanómàcácnướckhácphảihiểuvàthừanhận.Mộtquốcgiakháccóthểtrởthànhbạn,thậmchílàbằnghữulâunăm,nhưngsẽkhôngbaogiờđượccoilànganghàngvớiTrungQuốc.Trớtrêuthay,nhữngngườinướcngoàicóthểđạtđượcđiềugầngiốngvớivị thếđó lại lànhữngkẻchinhphạt.Mộttrongnhữngchiếncôngđángngạcnhiênnhấtcủachủnghĩađếquốcvănhóatronglịchsử,haidântộctừngchinhphụcTrungQuốc–MôngCổvàothếkỷ13vàMãnChâuvàothếkỷ17–đượccảmhóađểtiếpnhậnnhữngyếutốcốtlõicủavănhóaTrungQuốcnhằmtạothuậnlợichoviệccaitrịmộtdântộctolớnvàkiênđịnhtrongviệckhẳngđịnhtínhưuviệtcủavănhóadântộcmình.HaikẻchinhphụcnàybịxãhộiTrungQuốcđồnghóađángkể,đếnmứcphầnlớnlãnhthổquêhươngcủahọbịcoilàtừngthuộcvềTrungQuốc.TrungQuốcđãkhôngtìmcáchápđặthệthốngchínhtrịcủamìnhđốivớicácquốcgiakhác;đúnghơn,chínhnhữngnướcnàytựđộnghọctheohệthốngchínhtrịđó.Trongchừngmựcnàođó,TrungQuốcđãmởrộngkhôngphảinhờvàochinhphạtmàbằngbiệnpháp“mưadầmthấmlâu.”

Ởkỷnguyênhiệnđại,cácđạidiệnphươngTâyvớitưtưởngvănhóaưuviệtcủariêngmìnhlênkếhoạchthunạpTrungQuốcvàohệthốngthếgiớichâuÂu–hệthốngđangtrởthànhcấutrúccơbảncủa trật tự thếgiới.Họgâyáp lựcbuộcTrungQuốcxâydựngcácmốiquanhệvớinhữngnướccònlạitrênthếgiớithôngquahoạtđộngtraođổiđạisứvàthươngmạitựdo,đồngthờinângcaotrìnhđộcủangườidânthôngquamộtnềnkinhtếhiệnđạihóavàmộtxãhộicởimởvớiKi-tôgiáo.

ĐiềumàphươngTâycoilàquátrìnhkhaisángvàcamkếtlạibịTrungQuốccoinhưmộtcuộctấncông.BanđầuTrungQuốcnỗlựctránhđỡcuộctấncôngnày,vàsauđódứtkhoáthoàntoànchốnglạinó.KhisứgiảAnhđầutiênGeorgeMacartneyđếnTrungQuốcvàocuốithếkỷ18,mangtheomộtvàisảnphẩmđầutiêncủacuộccáchmạngcôngnghiệpvàmộtláthưtừVuaGeorgeIIIđềnghịthươngmạitựdovàthànhlậpđạisứquánthườngtrựclẫnnhautạiBắcKinhvàLondon,chiếcthuyềncủaTrungQuốcchởGeorgeMacartneytừQuảngChâuđếnBắcKinhđượcchăngbiểungữghirõônglà“ĐạisứAnhmangcốngvậttớiHoàngđếTrungQuốc.”ÔngđãbịđuổiracùngvớimộtbứcthưgửitớiVuaAnhgiảithíchrằngkhôngđạisứnàođượcphépcưtrúởBắcKinhvì“ChâuÂugồmnhiềuquốcgiakhácngoàiđấtnướccủangươi:nếumỗivàtấtcảcácquốcgiađóđềuyêucầucóđạidiệntạitriềuđìnhcủata,làmsaotacóthểchiềulònghọ?Điềunàyhoàntoànkhôngthểthựchiệnđược.”Hoàngđếthấykhôngcầnphải

buônbánngoàinhữnggìđangđượctraođổiởsốlượngcógiớihạn,bịquảnlýchặtchẽ,vìAnhkhôngcónhữnghànghóaTrungQuốccần:

Trịvìthiênhạrộnglớn,trẫmchỉcómộtmụctiêu,đólàduytrìmộtchếđộhoànhảovàthựchiệnđầyđủcácnhiệmvụquốcgia;trẫmkhôngđểtâmtớinhữngđồvậtlạvàtốnkém.Nếutrẫmcóralệnhnhậncáccốngvậtmàngươi–VuaO.–gửitới,thìđócũnglàvìnểtìnhngươiđãcấtcônggửichúngđếntừphươngxa...Nhưđạisứcủangươicóthểtậnmắtthấy,đấtnướccủatrẫmcótấtcảmọithứ.

SaukhiđánhbạiNapoleon,thươngmạitrênđàmởrộng,AnhcốđàmphánmộtlầnnữabằngcáchcửsứgiảthứhaiđếnTrungQuốc,mangtheođềxuấttươngtự.SựphôtrươngsứcmạnhhảiquâncủaAnhtrongcuộcchiếntranhNapoleonhầunhưkhôngtácđộnggìđếnmongmuốncủaTrungQuốctrongviệcthiếtlậpcácquanhệbanggiao.KhisứgiảWilliamAmherstkhướctừnghilễkhấuđầu,việnlýdoquanphụckhôngthuậntiện,pháiđoàncủaôngđãbịđuổira,vàbấtkỳnỗ lựcnàokhácnhằmthiết lậpquanhệngoạigiaovớiTrungQuốcđềubịngăncản.HoàngđếgửimộtchiếuthưtớiHoàngtửRegentcủaAnh,giảithíchrằngvớiđịavị“chúatểthiênhạ,”TrungQuốcchẳnghềhấngìkhibuộcphải“dạybảo”mỗisứgiảxứmandivềnghilễđúngđắn.Nhữngsửkýsauđóghilạichínhthứcrằng“vươngquốcxaxôibênkiađạidươngthểhiệnlòngtrungthànhvàkhaokhátkhaihóa,”nhưng(theomộtấnphẩmtruyềngiáocủaphươngTâyhồithếkỷ19đãchuyểnngữchiếuthưtrênnhưsau):

từnayvềsau,khôngmộtđoànsứgiảnàophảivượtchặngđườngxaxôinhưvậynữa,vìđiềuđósẽchỉphícôngvôíchmàthôi.Nếucácngươikhôngthểcólòngphụctùng,cácngươicóthểkhỏicầncửpháiđoànnàotớitriềuđìnhvàomộtsốthờiđiểmnhấtđịnh;đólàcáchđúngđểđốiđãivớivănminh.PhụngthiênthừamệnhHoàngđếchiếuviết.

Dùnhữnglờiphủdụnhưvậycóvẻkiêungạotheochuẩnmựcngàynay–vàcựckỳxúcphạmđốivớimộtđấtnướcvừamớiduytrìtrạngtháicânbằngởchâuÂuvàcóthểtựcoilàcườngquốctiêntiếnnhấtvềhảiquân,kinhtế,vàcôngnghiệpcủachâuÂu–nhưngthựctếHoàngđếTrungQuốcđơngiảnchỉthểhiệnđúngvớicáinhìncủaôngtavềvịthếcủamìnhtrongthiênhạ,mộtquanniệmđãtồntạihàngngànnămđượcnhiềudântộclánggiềngphảithuậntheo.

Cảmthấybịsỉnhục,cáccườngquốcphươngTâycuốicùngđãđưavấnđềthươngmạitựdotớibướcngoặtquantrọnglàbáncảsảnphẩmgâyhạinhất,nhấtquyếtyêucầuviệcnhậpkhẩukhônggiớihạn–từmọiloạihoaquảphươngTây–chotớithuốcphiện.CuốitriềunhàThanh,TrungQuốcđãbỏbêviệcđầutưchoquânsự,mộtphầnvìđấtnướcnàytừlâuđãkhôngbịđedọaxâmlược,nhưngchủyếudoquânđộigiữvịtríkháthấptronghệthốngtônticấpbậcxãhộiNho giáo củaTrungQuốc, được thể hiện trong câunói: “Sắt tốt khôngdùng làmđinh.Người tốt không làm lính.”Ngay cả khi bị lực lượngphươngTây tấn công, năm1893, nhàThanhvẫndùngphầnlớntiềntừcácquỹquânsựđểkhôiphụcchiếcthuyềncẩmthạchlộnglẫycủahoàngtộcởDiHòaViên129.

Năm1842,đốimặtvớiáplựcquânsự,TrungQuốckýcáchiệpướcchấpthuậncácyêucầucủaphươngTây.Nhưngnướcnàyvẫnkhôngtừbỏýniệmquốcgiamìnhlàđộcnhấtvàđãchiếnđấu phòng thủ ngoan cường. Sau khi giành được chiến thắng quyết định trong cuộc chiến1856-1858(chốnglạihànhđộngsungcôngphilýmộtcontàuquốctịchAnhởQuảngChâu),

Anhnhấtquyếtyêucầumộthiệpướcđòiquyềnlợimànướcnàytừlâuđãtìmkiếm,đólàcửmộtđạisứthườngtrúởBắcKinh.Mộtnămsauđó,khiđếnTrungQuốcnhậmchứccùngvớimộtđoàntùytùnghùnghậu,vịsứgiảAnhgặpcảnhcáctuyếnđườngsôngchínhdẫnđếnthủđôđềubịdâyxíchvàhàngràonhọnchặnđứng.KhiôngralệnhchothủyquânlụcchiếnAnhdọndẹpcácchướngngạivật,binhlínhTrungQuốcđãnổsúng;519línhAnhthiệtmạngvà456ngườikhácbịthươngtrongtrậnchiếnnổrasauđó.AnhsauđóđãpháimộtlựclượngquânsựdướisựchỉhuycủaBátướcElgintấncôngthẳngtớiBắcKinhvàthiêurụiDiHòaViên,triềuđìnhnhàThanhbỏchạy.Hànhđộngcanthiệpquânsựtànbạonàyđãbuộctriềuđìnhđươngtrịvìmiễncưỡngchấpthuậnmột“tòacôngsứ”đểcácđạidiệnngoạigiaoởđó.TrungQuốcmiễncưỡngvàphẫnuấtkhiphảichịukhuấtphụctrướckháiniệmngoạigiaođốiứngtronghệthốngcácquốcgiacóchủquyềntheoHòaướcWestphalia.

Tâmđiểmcủanhữngtranhchấpnàylàmộtcâuhỏilớnhơn:liệubảnthânTrungQuốclàmộttrậttựthếgiới,haynướcnàychỉđơnthuầnlàmộtquốcgia,giốngnhưcácquốcgiakhác,làmộtphầntronghệ thốngquốc tếrộng lớnhơn?TrungQuốcvẫnníugiữquanniệmtruyềnthốngcủamình.Chotớinăm1863,sauhaithấtbạiquânsựtrướccáccườngquốc“mandi”vàmộtcuộcnổidậyquymôlớnởtrongnước(cuộckhởinghĩaTháibìnhThiênquốc130)chỉbịdập tắt khi huyđộng thêmquânđội nướcngoài,HoàngđếTrungQuốc gửimột lá thư tớiAbrahamLincoln,trấnanôngvềthiệnýcủaTrungQuốc:“Vớilòngtônkínhcủamình,trẫmnhậntừTrờisứmệnhtrịvìthiênhạ,trẫmcoicảđếquốctrungtâmthếgiới[TrungQuốc]vàcácquốcgiabênngoàinhưmộtgiađình,khôngcóbấtkỳsựphânbiệtnào.”

Năm1872,nhàHánhọcxuấtchúngngườiScotland–JamesLeggediễnđạtrõràngvấnđềtrênvàvớiđặcđiểmcủathờiđạimình,niềmtinvàotínhưuviệtrõràngcủakháiniệmtrậttựthếgiớiởphươngTây:

Trong40nămqua,vịthế[củaTrungQuốc]trongtươngquanvớicácquốcgiatiêntiếnhơntrênthếgiớiđãhoàntoànthayđổi.Nướcnàyđãthamgiavàocáchiệpướcdựatrênnhữngđiềukhoảnbìnhđẳng;nhưngtôikhôngnghĩrằngcácquanlạivàngườidânquốcgianàyđãnhìnthẳngvàosựthậtđó,đểcóthểnhậnrathựctếrằngTrungQuốcchỉlàmộttrongnhiềuquốcgiađộclậptrênthếgiới,vàrằng“thiênhạ,”nơihoàngđếnướcnàytrịvì,khôngphảilàtoànbộthiênhạ,màchỉlàmộtkhuvựcxácđịnhtrênbềmặtTráiĐấtvàcóthểđượcchỉratrênbảnđồ.

Vớicôngnghệvàthươngmạithúcđẩycáchệthốngđối lậptiếnlạigầnnhau,nhữngchuẩnmựctrậttựthếgiớinàosẽthắngthế?

ỞchâuÂu,hệthốngtheoHòaướcWestphalialàkếtquảhiểnnhiênsaukhirấtnhiềuquốcgiagiànhđượcđộclậpthựctếsaucuộcChiếntranhBamươinăm.ChâuÁbướcvàokỷnguyênhiệnđạimàkhônghềcóbộmáytổchứcquốcgiavàquốctếriêngbiệt.Trênlụcđịanàycómộtvài trung tâmvănminhđượcbaoquanhbởicácvươngquốcnhỏhơn,cùngvớicáccơchếtươngtáctinhtếvàthườngxuyênthayđổigiữachúng.

SựmàumỡcủacácvùngđồngbằngTrungQuốcvàmộtnềnvănhóakiêncườnghiếmcó,cùngvớisựnhạycảmvềchínhtrịđãchophépTrungQuốcluônthốngnhấttronghơnhaithiênniênkỷvàgâyraảnhhưởngđángkểvềvănhóa,kinhtế,vàchínhtrị,ngaycảkhinướcnàysuyyếu

vềmặt quân sự chiếu theo tiêu chuẩn thông thường. Lợi thế của quốc gia này là sự thịnhvượngcủanềnkinhtế,sảnxuấtranhữnghànghóamàtấtcảcácnướclánggiềngđềumongmuốn.Đượcđịnhhìnhbởinhữngyếutốnày,quanniệmcủaTrungQuốcvềtrậttựthếgiớikhácbiệtrõrệtvớiquanniệmcủachâuÂudựatrênnhiềuquốcgiabìnhđẳng.

NhữngbiếncốcủaxungđộtgiữaTrungQuốcvớicácnướcpháttriểnphươngTâyvàNhậtBảnlàảnhhưởngtolớncủanhữngcườngquốcômmộngbànhtrướng,đốivớimộtnềnvănminhmàbanđầucoivịthếquốcgiađộclậphiệnđạinhưmộtsựhạthấpphẩmgiá.ViệcTrungQuốc“vươn lên” thành cườngquốchàngđầu trong thếkỷ21khônghềmớimà chỉ là sự tái lậpnhữngkhuônmẫulịchsửcũ.ĐiềukhácbiệtlàTrungQuốcđãtrởlại,vừakếthừamộtnềnvănminhcổxưavàvừalàmộtcườngquốcđươngđạitheomôhìnhHòaướcWestphalia.Nướcnàykếthợpcácdisảncủa“thiênhạ”vớihiệnđạihóakỹthuậttrịquốc,vànhiệmvụcủanótrongthếkỷ21đầybiếnđộngbấtthườngnàylàlàmsaohàihòađượccảhaitháicựcđó.

TrungQuốcvàtrậttựthếgiới

Năm1911,triềuđạiphongkiếnTrungQuốcsụpđổ,nềnmóngcủamộtnướccộnghòaTrungQuốcdướithờiTônDậtTiênnăm1912đãđểlạichoTrungQuốcmộtchínhquyềntrungươngyếukémvàmởramột thậpkỷ loạnsứquân.Năm1928,dưới thờiTưởngGiớiThạch,mộtchínhquyềntrungương lớnmạnhhơnđãrađờivàcốgắngtìmcáchđểTrungQuốcgiànhđượcmộtvịtrítrongkháiniệmHòaướcWestphaliavềtrậttựthếgiớivàtronghệthốngkinhtếtoàncầu.NỗlựcđểtrởthànhmộtTrungQuốcvừahiệnđạivừatruyềnthống,quốcgianàycốgắngphùhợpvớimộthệ thốngquốc tếvốnnhiềubiếnđộng.Tuynhiên, từnửa thếkỷtrước,NhậtBảnđãtiếnhànhhiệnđạihóa,vàtạithờiđiểmđóđãbắtđầuthựchiệngiấcmơbáchủchâuÁ.SaukhichiếmđượcMãnChâuvàonăm1931,NhậtBảntiếptụcxâmlượcphầnlớnmiềnTrungvàmiềnĐôngTrungQuốcvàonăm1937.ChínhphủQuốcdânĐảngđãkhôngthểcủngcốvịthếcủamìnhvàphecộngsảncókhônggianđểtiếnhànhnổidậy.MặcdùlàmộttrongnhữngnướcĐồngminhchiếnthắngsauThếchiếnIIvàonăm1945,TrungQuốcbịchiacắtbởinộichiếnvànổidậy,tháchthứctấtcảcácmốiquanhệvàcácdisảncủaquốcgianày.

Ngày1 thángMườinăm1949,ởBắcKinh,MaoTrạchĐông, lãnhđạoĐảngCộngsảnchiếnthắng,tuyênbốthànhlậpnướcCộnghòaNhândânTrungHoavớicâunói“NgườidânTrungQuốcđãđứnglên.”MaoxâydựngkhẩuhiệunàykhiTrungQuốcđangthanhlọcvàcủngcốchínhmìnhquahọcthuyết“cáchmạngkhôngngừng”vàtiếnhànhxóabỏnhữngkháiniệmlâuđờivềtrậttựtrongnướcvàquốctế.Toànbộcácthểchếhiệntạibịcôngkích:nềndânchủphươngTây,lãnhđạoXô-viếtcủathếgiớicộngsản,vàdisảnquákhứcủaTrungQuốc.Nghệthuậtvàcáccôngtrìnhtưởngniệm,cácngàylễvàtruyềnthống,ngônngữvàyphục,đềubịngăncấmdướinhiềuhìnhthứcdochúngbịcoilàđãkhiếnchoTrungQuốcbịđộng,khôngkịpchuẩnbịkhiđốimặtvớisựxâmnhậptừnướcngoài.TrongkháiniệmcủaMaovềtrậttự–cáimàôngtagọilà“sựhòahợpvĩđại,”vangvọngtriếtlýTrungQuốcxưa–mộtTrungQuốcmớisẽxuấthiệntừsựtànphánềnvănhóaKhổnggiáotruyềnthốngvốncoitrọngsựhòahợp.Ôngtatuyênbốmỗilànsóngnỗlựccáchmạngsẽlàtiềnthâncholànsóngtiếptheo.Maochorằngtiếntrìnhcáchmạngphảiđượcliêntụcthúcđẩy,nếukhôngcácchiếnsĩcáchmạngsẽtrởnêntựmãnvàlườibiếng.“Mấtcânbằnglànguyêntắcchung,kháchquan,”Maoviết:

Vòngquaytừtrạngtháimấtcânbằngsangtrạngtháicânbằngvàsauđótiếptụcmấtcânbằnglàvôtận.Tuynhiên,mỗichukỳlạiđưachúngtalênmộtcấpđộpháttriểncaohơn.Trạngtháimấtcânbằnglàthườngxuyênvàtuyệtđối,còntrạngtháicânbằngchỉlàtạmthờivàtươngđối.

Cuốicùng,biếnđộngnàynhằmtạoramộtTrungQuốctruyềnthống:mộthìnhtháichủnghĩacộngsảnđậmchấtTrungQuốc,tạorasựkhácbiệtbởihìnhthứcquảnlýđặcbiệtthốngtrịbằngnhữngthànhtựucủanó,cùngvớichínhquyềncáchmạngvàduynhấtcủaTrungQuốcgiờđâymộtlầnnữathốnglĩnh“Thiênhạ.”

MaoxửlýcácvấnđềquốctếdựatrênbảnchấtđộcđáocủaTrungQuốc.Dùtheochuẩnmựcthếgiới,TrungQuốccòn lànướcyếu,Maovẫnnhấnmạnhvai trò trung tâmcủanướcnàythôngquatínhưuviệtvềtâmlývàýthứchệ,thểhiệnquaviệcquốcgianàytháchthứcthayvìhòagiảimộtthếgiớicoitrọngưuthếsứcmạnhquânsự.Năm1957,khiphátbiểuởMoscowtrướchộinghịquốctếcácnhàlãnhđạoĐảngCộngsản,Maođãkhiếncácđạibiểuanhembịsốc,khinóinếuchiếntranhhạtnhâncóxảyrađinữathìmộtđấtnướcđôngdânvớibềdàyvănhóanhưTrungQuốcvẫnsẽ làngườichiếnthắngcuốicùng,vàthươngvonghàngtrămtriệungườicũngsẽkhônglàmTrungQuốctừbỏsựnghiệpcáchmạngcủamình.Đâycóthểlàcáchđánhlừađểlàmnảnlòngcácquốcgiavớiưuthếvũkhíhạtnhânvượttrội,nhưngMaocũngmuốncảthếgiớitinrằngôngtabìnhthảnđónnhậnchiếntranhhạtnhân.ThángBảynăm1971,trongchuyếnthămbímậtcủatôitớiBắcKinh,ChuÂnLaiđãtómtắtquanniệmvềtrậttựthếgiớicủaMaobằngcáchviệndẫntuyênngôncủavịChủtịchnướcnàyvềcáchoàngđếTrungQuốcvớisựxuyêntạcmỉamai:“Thiênhạđạiloạn,tìnhthếtuyệtvời.”Từmộtthếgiớihỗnloạn,nướcCộnghòanhândânnàyđượctôiluyệnquanhiềunămđấutranhcuốicùngsẽnổilêngiànhchiếnthắngkhôngchỉởTrungQuốcmàcònởkhắp“Thiênhạ.”Trậttựthếgiớicộngsảnsẽkếthợpvớiquanđiểmtruyềnthốngcủatriềuđìnhphongkiến.

CũnggiốngnhưvịvuasánglậptriềuđạihùngmạnhđầutiênởTrungQuốc(221-207TCN),TầnThủyHoàng,MaotìmcáchthốngnhấtTrungQuốcđồngthờicốphábỏnềnvănhóacổxưamàôngtatráchmắngvìđãkhiếnTrungQuốcyếuđuốivànhụcnhã.ÔngtalãnhđạoTrungQuốctheophongcáchcủacáchoàngđếxaxưa(dùcáchoàngđếnàycólẽkhôngkêugọibiểutìnhquầnchúng),vàkếthợpnóvớihoạtđộngthựctiễncủaLeninvàStalin.SựlãnhđạocủaMaolàhiệnthânsựtiếnthoáilưỡngnancủacuộccáchmạng.Cáchmạngcàngnỗlựcmanglạinhữngthayđổisâurộng,ôngtacàngvấpphảinhiềuphảnđốikhôngchỉtừnhữngngườiđốilậpchínhtrịvàlýtưởngmàcòntừsứcìcủanhữngđiềuquenthuộc.Nhàtiêntricáchmạngnàytừngbấtchấpmạngngườinhằmthúcđẩykếhoạchvàápđặtquanđiểmcủamình.MaokhởixướngcuộccáchmạngĐạinhảyvọtthảmhọavàonăm1958nhằmthúcépcôngnghiệphóanhanhchóng,vàcuộcCáchmạngVănhóanăm1966đểthanhtrừngmộtnhómlãnhđạonhằmngăncảnsựthểchếhóacủanhómlãnhđạonàythôngquamộtchiếndịchýthứchệkéodàimộtthậpkỷ,đàyảimộtthếhệthanhniêncóhọcvấnvềnôngthôn.HàngchụctriệungườiđãrađitrongtiếntrìnhtheođuổinhữngmụctiêucủaMao,hầuhếtbỏmạngmàkhôngyêuthươnghaythùhận,vốnđãđượchuyđộngđểrútngắntrongmộtđờingườiđiềumàtừtrướcđếnnayđượccoilàcảmộttiếntrìnhlịchsử.

Phecáchmạngchiếmưuthếkhithànhtựucủahọđượccoilàđươngnhiênvàcáigiáphảitrả

chonhữngthànhtựuđólàkhôngthểtránhkhỏi.MộtsốlãnhđạođươngthờicủaTrungQuốcphảichịuđựngrấtnhiềukhổcựctrongsuốtthờikỳCáchmạngVănhóa,nhưnggiờđâyhọnóinhữngkhókhănnàyđã chomình sứcmạnhvà sự tựkhámphábản thânđể tôi luyện chonhữngnhiệmvụkhókhănlàlãnhđạogiaiđoạnmớivớinhữngbiếnđộnglớn.VàquầnchúngTrungQuốc,nhấtlànhữngngườicònquátrẻchưatừngtrựctiếpnếmmùigiankhổ,dườngnhưthừanhậnsựmiêutảMaochủyếunhưlànhàcáchmạngthốngnhấtđạidiệnchoniềmkiêuhãnhTrungQuốc.Khíacạnhnàocủadisảnnàysẽchiếmưuthế–tháchthứcxấcxượcmàchủnghĩaMaođặtrachothếgiới,hayýchíkiênquyếtthầmlặngcóđượckhivượtquanhữngbiếnđộngcủaMao–sẽxácđịnhmốiquanhệcủaTrungQuốcvớitrậttựthếgiớitrongthếkỷ21.

TronggiaiđoạnđầucủacuộcCáchmạngVănhóa,TrungQuốcchỉcóbốnđạisứtrênthếgiớivàđươngđầuvớicảhaisiêucườnghạtnhân,MỹvàLiênXô.Đếncuốinhữngnăm1960,MaothừanhậnCáchmạngVănhóađãlàmkiệtquệthậmchícảkhảnăngchịuđựngtừngđượctôiluyệnhàngngànnămcủangườidânTrungQuốc,vàsựcôlậpcủaTrungQuốccólẽthuhútsựcanthiệptừbênngoàimàôngđãcốvượtquabằngsựtháchthứcvànghiêmkhắcvềýthứchệ.Năm1969,LiênXôdườngnhưcóýđịnhtấncôngTrungQuốcđếnmứcMaosơtántấtcảcácbộvềcáctỉnh,chỉđểThủtướngChuÂnLaiởlạiBắcKinh.Trướccuộckhủnghoảngnày,nhưthườngthấy,Maophảnứngbằngsựbấtngờđảongượcchínhsách.ÔngtachấmdứtnhữngkhíacạnhvôchínhphủnhấtcủacuộcCáchmạngVănhóabằngviệcsửdụngcáclựclượngvũtrangđểđànápHồngvệbinh,nhữngngườitừnglàđộiquânxungkíchgâykinhhoàngcủaông–đưahọvềnôngthônvàcưỡngbứclaođộngcùngvớinhữngnạnnhântrướcđâycủachínhhọđangởđó(trênthựctế).VàôngtacốđánhbạiLiênXôbằngcáchtiếngầntớiđốithủmàmìnhvẫncôngkíchtừtrướcđếnnay:Mỹ.

MaotínhtoánviệcmởcửavớiMỹsẽchấmdứtsựcôlậpcủaTrungQuốcvàthúcđẩynhữngnướckhácvốncònchầnchừcânnhắctrongviệcthừanhậnnướcCộnghòaNhândânTrungHoa.(Thúvịthay,khitôiđangchuẩnbịchuyếnđiđầutiêncủamìnhtớiTrungQuốc,mộtphântíchcủaCụcTìnhbáoTrungươngchorằngcăngthẳngTrungQuốc-LiênXôlớnđếnmứcsựthiếtlậpmốiquanhệhữunghịMỹ-TrungQuốclàcóthểđạtđược,nhưngnhiệttìnhýthứchệcủaMaosẽngăncảnmốiquanhệnàychừngnàoôngtacònsống).

Cáccuộccáchmạngdùsâurộngđếnđâucũngcầnđượccủngcốvàcuốicùngchuyểntừthờikhắcvuisướngtớinhữnggìlàbềnvữngtheothờigian.NhiệmvụlịchsửđóthuộcvềĐặngTiểuBình.Dùđãhai lầnbịMao thanh trừng,nhưngôngđã trở thànhnhà lãnhđạocóảnhhưởnghainămsaukhiMaoquađờivàonăm1976.Ôngtanhanhchóngtiếnhànhcảicáchkinhtếvàmởcửađấtnước.Theođuổiđiềumàôngtagọilà“chủnghĩaxãhộimangmàusắcTrungQuốc,”ôngtađãgiảiphóngnănglựctiềmẩncủangườidânTrungQuốc.Trongvòngchưađầymộtthếhệ,TrungQuốcđãvươnlêntrởthànhnềnkinhtếlớnthứhaitrênthếgiới.Đểthúcđẩyquátrìnhchuyểnbiếnngoạnmụcnày,TrungQuốcdùkhôngmấytinvẫngianhậpcáctổchứcquốctếvàthừanhậncácnguyêntắcđãđượcthiếtlậptừtrướccủatrậttựthếgiới.

Tuynhiên,việcTrungQuốcthamgiavàocáckhíacạnhtrongcấutrúcHòaướcWestphaliađãkéotheomâuthuẫnnảysinhtừlịchsửkhiếnquốcgianàygianhậphệthốngquốctếcácquốcgiacóchủquyền.TrungQuốckhônghềquêntrướcđâyđãtừngphảithamgiatrậttựthếgiới

hiệnnaytheocáchhoàntoàntráingượcvớihìnhảnhlịchsửcủanướcnàyhay(khôngkémphần quan trọng) với những nguyên tắc được thừa nhận của hệ thống theo Hòa ướcWestphalia.Khiđượckêugọituânthủ“luậtchơi”và“tráchnhiệm”củahệthốngquốctếnày,phảnứngbảnnăngcủanhiềungườiTrungQuốc–baogồmcảcácnhàlãnhđạocấpcao–bịảnhhưởngsâusắcbởiýnghĩrằngTrungQuốcđãkhôngđượcthamgiavàoviệcthiếtlậpcácquytắccủahệthốngđó.Họbịyêucầu–vàđãthậntrọngđồngý–tuânthủcácnguyêntắcmàhọđãkhônggópphầntạonên.Nhưnghọkỳvọng–vàsớmhaymuộncũngsẽhànhđộngdựatrênkỳvọngnày–rằngtrậttựquốctếnàysẽpháttriểntheocáchchophépTrungQuốcdầnthamgiatrọngyếuvàoviệcđềracácnguyêntắcquốctếsaunày,thậmchíđếnmứccóthểthayđổimộtsốnguyêntắcđangthịnhhành.

Trongkhichờđiềuđóxảyra,BắcKinhđãngàycàngchủđộnghơntrêntrườngthếgiới.Vớisựvươn lêncủamình,TrungQuốcnhiềukhảnăngsẽ trở thànhnềnkinh tế lớnnhất thếgiới;quanđiểmvà sựủnghộ củaquốcgianày luônđượcquan tâm trênmọidiễnđànquốc tế.TrungQuốcđãthamgiavàonhiềukhíacạnhuytíncủatrậttựphươngTâytrongthếkỷ19vàthếkỷ20:tổchứcThếvậnhội;phátbiểucủachủtịchnướctrướcLiênHợpQuốc;traođổicácchuyếnthămhữunghịdolãnhđạonhànướcvàchínhphủdẫnđầuvớicácnướchàngđầutrênthếgiới.Theobấtkỳtiêuchuẩnnào,TrungQuốccũngđãgiànhlạiđượcvịthếảnhhưởngsâurộngnhấtmànướcnàytừngđượcbiếtđếntrongsuốtnhiềuthếkỷ.CâuhỏigiờđâylàTrungQuốcsẽthamgiavàoquátrìnhhìnhthànhtrậttựthếgiớihiệnnaynhưthếnào,đặcbiệtlàtrongquanhệvớiMỹ.

***

CảMỹvàTrungQuốcđềulàhaitrụcộtkhôngthểthiếutrongtrậttựthếgiới.Đángchúý,cảhaiquốcgianàyđãtừngthểhiệnmộttháiđộlậplờnướcđôiđốivớihệthốngquốctếmàhiệncảhaiđangthamgia,khẳngđịnhcamkếtcủahọvớihệthốngnàyngaycảkhicónhữngphánđoándèdặtvềnhiềumặttrongcấutrúccủanó.TrungQuốcchưatừngđảmnhậnvaitròmàquốcgianàyđượcyêucầunắmgiữtrongthếkỷ21,vớitưcáchlàmộtnướclớn.Mỹcũngchưahềcókinhnghiệmtươngtáctrêncơsởbềnvữngvớimộtđấtnướccódiệntích,phạmvi,vàquymôkinhtếtươngđươngnhưnglạicómộtmôhìnhtrậttựtrongnướchoàntoànkhácbiệt.

Nềntảngvănhóavàchínhtrịcủahaibênđốilậpnhautrongnhiềukhíacạnh.CáchtiếpcậncủaMỹđốivớichínhsáchlàsựthựcdụng,trongkhiđốivớiTrungQuốclàdựatrênkháiniệm.Mỹchưabaogiờcómộtlánggiềnghùngmạnh,đầyđedọa;TrungQuốcchưabaogiờkhôngcómộtkẻthùhùngmạnhtrênbiêngiớicủamình.NgườiMỹchorằngmọivấnđềđềucógiảipháp;ngườiTrungQuốcnghĩrằngmỗigiảipháplạilàtấmvévàochiếccửadẫnđếnhàngloạtvấnđềmới.NgườiMỹtìmcáchgiảiquyếttìnhhuốngtrướcmắt;ngườiTrungQuốctậptrungvàothayđổilâudài.NgườiMỹpháchọamộtchươngtrìnhnghịsựvềnhữngvấnđềthựctế“cóthểđạtđược”;ngườiTrungQuốcđềracácnguyêntắcchungvàphântíchnhữngnguyêntắcđósẽdẫntớiđâu.TưtưởngTrungQuốcđượcđịnhhìnhmộtphầndochủnghĩacộngsảnnhưngngàycàngtiếpnhậncáchnghĩtruyềnthốngTrungQuốc;cảhaiđềuxalạđốivớingườiMỹ.

Tronglịchsửmỗiquốcgia,TrungQuốcvàMỹđềumớichỉthamgiađầyđủvàohệthốngquốctếcácquốcgiacóchủquyềntrongthờigiangầnđây.TrungQuốctinrằngnướcnàylàduynhất

vàchủyếubịgiớihạntrongthựctếcủariêngmình.Mỹcũngcoimìnhlàduynhất–nghĩalà,“biệtlệ”–nhưngvớimộtbổnphậnđạođứclàthúcđẩynhữnggiátrịcủanótrêntoànthếgiớivìnhữnglýdovượtxabênngoàilợiíchquốcgia.Hainướclớnvớihainềnvănhóavàtiềnđềkhácnhauđềuđangphải trảiquanhữngthayđổinội tạicơbản;dùquátrìnhnàybiếnhainướctrởthànhđốithủhayđốitácthìnócũngsẽgópphầnquantrọngtrongviệcđịnhhìnhtriểnvọngtrậttựthếgiớitrongthếkỷ21.

Kểtừkhicáchmạngthànhcông,TrungQuốcđãtrảiquanămthếhệlãnhđạo.MỗilãnhđạotrướcđóđềuđúckếtmộttầmnhìncụthểcủathếhệmìnhvềnhữngnhucầucủaTrungQuốc.MaoTrạchĐôngquyếttâmxóabỏcáctổchứcđãđượcthiếtlậptừtrước,ngaycảnhữngtổchứcdochínhôngtaxâydựngtronggiaiđoạnmớigiànhthắnglợi,dolongạinạnquanliêusẽkhiếnchúngtrởnêntrìtrệ.ĐặngTiểuBìnhhiểurằngTrungQuốckhôngthểduytrìvaitròlịchsửcủamìnhtrừkhinướcnàyhòanhậpvớiquốctế.PhongcáchcủaĐặngtậptrungrấtrõràng:khônghuênhhoangkhiếncácnướckháclongại,khôngtuyênbốgiữvaitròlãnhđạomàmởrộngtầmảnhhưởngcủaTrungQuốcthôngquahiệnđạihóaxãhộivàpháttriểnkinhtế.Trêncơsởđó,bắtđầutừnăm1989,GiangTrạchDân,ngườiđượcbổnhiệmtrongthờikỳdiễnrakhủnghoảngQuảngtrườngThiênAnMôn,khắcphụchậuquảcủachínhbiếnnàybằngchínhsáchngoạigiaocánhântrêntrườngquốctếđồngthờimởrộngcơsởĐảngCộngsảntrongnước.ÔngđãđưanướcCộnghòaNhândânTrungHoatrởthànhthànhviênđầyđủtronghệthốngcácquốcgiacóchủquyềnvàthươngmạiquốctế.ĐượcĐặng lựachọn,HồCẩmĐàokhéoléoxoadịunhữnglongạivềsứcmạnhngàycàngtăngcủaTrungQuốcvàđặtnềntảngchokháiniệmvềhìnhthứcquanhệmớigiữacácnướclớndoTậpCậnBìnhđềxuất.

ChínhquyềnTậpCậnBìnhđãcốgắngdựatrênnhữngdisảnnàykhithựchiệnmộtchươngtrìnhcảicáchsâurộngngangvớiquymôchươngtrìnhcủaĐặng.Chínhquyềnnàyđãđặtkếhoạchchomộthệthống,trongkhivẫntránhápdụngdânchủnhưngminhbạchhơn,vàkếtquảđượcxácđịnhphầnnhiềudựatrêncácthủtụcpháplýthayvìkhuônmẫuđãđượcthiếtlậptừlâucủacácmốiquanhệcánhânvàdònghọ.Nócũngtuyênbốtháchthứcnhiềuthiếtchếvàthônglệđãđượcthiếtlậptừtrước–doanhnghiệpnhànước,lợiíchnhómcủaquanchứcđịaphươngvànạnthamnhũngquymôlớn–theomộtcáchthứckếthợpsựviễnkiếnvớiquyếttâmcao,nhưngchắcchắnđicùngvớichuỗisựkiệnnàylàmộtgiaiđoạnthayđổiliêntụcvàđầybiếnđộng.

ThànhphầnbộmáylãnhđạocủaTrungQuốcphảnánhtiếntrìnhTrungQuốcthamgiavào–vàthậmchíđịnhhình–cácvấnđềtoàncầu.Năm1982,khôngmột thànhviênnàocủaBộChínhtrịcóbằngđạihọc.Tạithờiđiểmcuốnsáchnàyđượcviết,gầnnhưtấtcảhọđềuđãtốtnghiệpđạihọcvàmộtsốlượngđángkểlãnhđạocóbằngcấpcao.MộttấmbằngđạihọcởTrungQuốcđượcgiảngdạytheogiáotrìnhphươngTây,chứkhôngphảitàndưcủahệthốngphongkiếncũ(haychươngtrìnhgiảngdạycủaĐảngsaunày–ápđặthìnhthứcgiáodụclẫnnhaugiữanhữngngườicộngsản).ĐiềunàythểhiệnsựđoạntuyệtrõràngvớiquákhứcủaTrungQuốc,khingườidânTrungQuốctỏramãnh liệt, tựhàonhưngthiểncậntrongquanniệmvềthếgiớibênngoài.CácnhàlãnhđạohiệnnaycủaTrungQuốcchịuảnhhưởngbởinhữnghiểubiếtcủahọvềlịchsửTrungQuốcnhưngkhônghềbịbóbuộctrongđó.

Viễncảnhdàihạn

Nhữngcăngthẳngtiềmtànggiữamộtcườngquốclâuđờivàmộtcườngquốcđanglênkhônghềmới.Chắcchắn,cườngquốcđanglênsẽảnhhưởngtớimộtsốlĩnhvựctừtrướcđếnnayvẫnđượccoilàđộcquyềncủacườngquốclâuđời.Tươngtựnhưvậy,cườngquốcđanglêncũngnghingạiđốithủcủamìnhcóthểtìmcáchngănchặnsựpháttriểncủanótrướckhiquámuộn.MộtnghiêncứucủaTrườngĐạihọcHarvardđãchỉra:trong15trườnghợpxungđộtgiữamộtcườngquốcđanglênvàmộtcườngquốclâuđờitừngnảysinhtronglịchsử,10trườnghợpkếtthúcbằngchiếntranh.

Dovậy,khôngcógìngạcnhiênkhicácnhàchiếnlượcquantrọngởcảhaibênviệndẫncáckhuônmẫuhànhvivàkinhnghiệmlịchsửđểdựđoánvềtínhtấtyếucủamộtcuộcxungđộtgiữahainướcnày.VềphíaTrungQuốc,nhiềuhànhđộngcủaMỹđượchiểunhưlàmộtthiếtkếnhằmngănchặnsựvươnlêncủaTrungQuốc,vàviệcMỹthúcđẩynhânquyềnđượcxemlàkếhoạchđểpháhoạingầmcấutrúcchínhtrịtrongnướccủaTrungQuốc.MộtvàinhânvậtquantrọngmiêutảcáigọilàchínhsáchxoaytrụccủaMỹnhưlàmộtnguyênmẫuđầutiêncủacuộcchiếncuốicùngđượcthiếtkếđểkìmgiữTrungQuốcmãiởvịtríthứhai,mộttháiđộrấtđángchúý,vìkhicuốnsáchnàyđượcviếtMỹchưahềcóbấtkỳsựtáibốtríquânsựlớnnào.

VềphíaMỹ,mốilongạilàmộtTrungQuốcđanglớnmạnhsẽpháhoạicóhệthốngthếưuviệtcủaMỹvàsauđólàanninhcủanướcnày.NhữngnhómquantrọngchorằngcũngtươngtựnhưLiênXôtrongChiếntranhLạnh,TrungQuốcquyếttâmđạtđượcvị thếthốngtrịcảvềquânđộilẫnkinhtếởmọikhuvựcxungquanh,và(dođó)cuốicùngsẽnắmquyềnbáchủ.

Nhữngnghingạicủacảhaibênđượccủngcốthêmquanhữngđợtdiễntậpquânsựvàcácchươngtrìnhquốcphòngcủanướckia.Ngaycảkhichúng“bìnhthường”–nghĩalà,baogồmcácbiệnphápmộtnướcsẽtiếnhànhhợplýkhibảovệlợiíchquốcgianhưcáchhiểuthôngthường–chúngcũngđượcdiễngiải theokhíacạnhcáckịchbảnxấunhất.Mỗibênđềucótráchnhiệmphảicẩnthậnkhôngđểnhữngđợttriểnkhaiquânsựvàhànhviđơnphươngleothangthànhmộtcuộcchạyđuavũtrang.

HaibêncầntiếpthukinhnghiệmlịchsửtrongthậpkỷtrướcThếchiếnI,khibầukhôngkhínghingạivàđốiđầutiềmẩnleothangthànhmộtthảmhọa.CácnhàlãnhđạochâuÂubịmắckẹttrongkếhoạchquânsựcủachínhmìnhvàbấtlựctrongviệctáchbiệtchiếnthuậtvàchiếnlược.

HaivấnđềkháccũngđanggópphầnlàmgiatăngcăngthẳngtrongquanhệTrung-Mỹ.TrungQuốcbácbỏđềxuấtrằngtrậttựquốctếđượcthúcđẩydựatrênviệctruyềnbánềndânchủtựdo,vàcộngđồngquốctếcónghĩavụthựcthisựtruyềnbánàyvànhấtlàdựavàohànhđộngquốctếđểđạtđượcnhậnthức(chung)vềnhânquyền.Mỹcóthểcókhảnăngđiềuchỉnhviệcápdụngcácquanđiểmcủamìnhvềnhânquyềnliênquanđếncácưutiênchiếnlược.Nhưngxétvềkhíacạnhlịchsửvàniềmtincủangườidân,Mỹkhôngbaogiờcóthểhoàntoàntừbỏnhữngnguyêntắcnày.VềphíaTrungQuốc,quanđiểmthốngtrịcủatầnglớptinhhoavềvấnđềnàyđượcĐặngTiểuBìnhnêurõ:

Trên thực tế, chủ quyền quốc gia quan trọng hơnnhân quyền, nhưngNhómG7 (hoặcG8)thườngxuyênxâmphạmchủquyềncủanhữngnướcnghèo,yếuthuộcThếgiớithứBa.Nhữngthảoluậncủahọvềnhânquyền,tựdo,vàdânchủđượcđưarachỉđểbảovệlợiíchcủacác

nướcgiàumạnh,nhữngnướctậndụngsứcmạnhcủamìnhđểtrấnápcácnướcyếu,theođuổiquyềnbáchủvàthựchiệnquyềnlựcchínhtrị.

Khôngthểcómộtthỏahiệpchínhthứcgiữahaiquanđiểmnày;vàtráchnhiệmchínhcủacácnhàlãnhđạohaibênlàgiữsaochobấtđồngnàykhôngbiếnthànhxungđột.

VấnđềthờisựhơnliênquanđếnBắcTriềuTiênđúngnhưcâucáchngôntừthếkỷ19củaBismarck:“Chúngtađangsốngtrongmộtthờiđạituyệtvời,ởđókẻmạnhtrởnênyếudoquáthậntrọngvàkẻyếutrởnênmạnhhơnvìsựtáobạocủamình.”BắcTriềuTiênkhôngbịcaitrịbởimộtnguyêntắcchínhdanhđượcchấpnhậnnào,kểcảnguyêntắccộngsảnmànướcnàytuyênbố.Thànhtựuchủyếucủaquốcgianàylàchếtạomộtsốthiếtbịvũkhíhạtnhân.BắcTriềuTiênkhôngcónănglựcquânsựđểtiếnhànhmộtcuộcchiếntranhvớiMỹ.Nhưngsựtồntạicủanhữngvũkhínàycóảnhhưởngchínhtrịhơnlàlợiíchquânsự.ChúngkhuyếnkhíchNhậtBảnvàHànQuốcxâydựngnănglựcquânsựhạtnhân.ChúngkhiếnBìnhNhưỡngvữngtâmchấpnhậnrủirokhôngtươngxứngvớinănglựccủamình,làmgiatăngnguycơmộtcuộcchiếntranhmớitrênBánđảoTriềuTiên.

Với TrungQuốc, BắcTriềuTiên là hiện thân của những di sản phức tạp. Trongmắt nhiềungườiTrungQuốc,ChiếntranhTriềuTiênkhôngchỉlàbiểutượngchoquyếttâmchấmdứt“thếkỷbịsỉnhục”và“đứnglên”trênvũđàithếgiớicủanướcnàymàcònlàmộtlờicảnhcáovềviệcthamgiavàonhữngcuộcchiếnmàTrungQuốckhôngkiểmsoátđượcnguồngốccủachúngvànhữngtácđộngcủachúngcóthểdẫnđếnnhữnghậuquảlâudàinghiêmtrọngkhônglườngtrướcđược.ĐâylàlýdovìsaotrongHộiđồngBảoanLiênHợpQuốc,TrungQuốcvàMỹđềuchungquanđiểmyêucầuBắcTriềuTiêntừbỏ–chứkhôngphảicắtgiảm–chươngtrìnhhạtnhân.

ĐốivớichínhquyềnBìnhNhưỡng,từbỏvũkhíhạtnhâncóthểdẫnđếnsựtanrãchínhtrị.NhưngtừbỏchínhlàđiềumàMỹvàTrungQuốcđãcôngkhaiyêucầutrongcácnghịquyếtcủaLiênHợpQuốcmàhaiquốcgianày thúcđẩy.Hainướccầnphốihợpchínhsáchđểphòngtrườnghợpbấtngờkhinhữngmụctiêuđãđềracủahọđượchiệnthựchóa.LiệucóthểkếthợpcácmốiquantâmvàmụctiêucủahaibêntrongvấnđềTriềuTiên?LiệuTrungQuốcvàMỹcóthểtìmramộtchiếnlượchợptácvìmộtTriềuTiênthốngnhất,khôngvũkhíhạtnhân,đồngthờiđểcácbênantoànhơnvàtựdohơn?Đâysẽlàmộtbướctiếnlớntới“hìnhthứcmớitrongquanhệgiữacáccườngquốclớn”thườngđượcnhắcđếnnhưnghìnhthànhrấtchậm.

NhữngnhàlãnhđạomớicủaTrungQuốcnhậnrakhócóthểđoánđượcphảnứngcủangườidânTrungQuốcđốivớichươngtrìnhnghịsựlớnmàhọđềra;họđanggiươngbuồmvàovùngnước chưađượcvẽhảiđồ.Họkhông thểmongmuốn tìmkiếmnhững cuộcphiêu lưubênngoài,nhưnghọsẽchốnglạinhữnghànhđộngxâmphạmđếnnhữnggìhọcoilàlợiíchcốtlõicủamình,cólẽmạnhmẽhơnnhiềusovớinhữngngườitiềnnhiệm,chínhxácdohọcảmthấybuộcphải giải thíchnhữngđiều chỉnhkhông thể tách rời khỏi cải cáchbằngmột sựnhấnmạnhđầyđủlýlẽvềlợiíchquốcgia.BấtkỳtrậttựquốctếnàocócảMỹvàTrungQuốcđềucầncómộtsựcânbằngquyềnlực,nhưngviệcquảnlýtruyềnthốngsựcânbằngnàycầnđượcgiảmnhẹbằngsựthốngnhấtvềtiêuchuẩn,vàphảiđượccủngcốbằngcácyếutốcủasựhợptác.

CácnhàlãnhđạoTrungQuốcvàMỹđãcôngkhainhìnnhậnlợiíchchungcủahainướctrong

tiếntrìnhhướngtớimộtkếtquảmangtínhxâydựng.HaitổngthốngMỹ(BarackObamavàGeorgeW.Bush)đãthỏathuậnvớihaingườiđồngnhiệmTrungQuốc(TậpCậnBìnhvàHồCẩmĐào)đểthiếtlậpmộtquanhệđốitácchiếnlượcởkhuvựcTháiBìnhDương,đâylàcáchđểduytrìmộtsựcânbằngquyềnlựcđồngthờigiảmthiểuđedọaquânsựvốncótrongsựcânbằngnày.Chođếnnaycáctuyênbốhầunhưvẫnchưacónhữngbướcđicụthểtươngxứngtheohướngđãthỏathuận.

Khôngthểđạtđượcquanhệđốitácchỉbằngtuyênbố.KhôngthỏathuậnnàocóthểđảmbảochắcchắnvịthếquốctếcụthểchoMỹ.NếuMỹdầnbịcoilàcườngquốcđangsuyyếu–dolựachọnchứkhôngphảidovậnmệnh–thìsaumộtthờikỳhỗnloạnvàbiếnđộng,TrungQuốcvàcácnướckhácsẽkếtiếpphầnlớnvịthếlãnhđạothếgiớimàMỹđãnắmgiữtronghầuhếtgiaiđoạnsauThếchiếnII.

NhiềungườiTrungQuốccólẽcoiMỹnhưmộtsiêucườngđãquathờihoàngkim.Tuynhiên,trongsốcáclãnhđạoTrungQuốccũngcósựthừanhậnrằngMỹsẽvẫnduytrìnănglựclãnhđạođángkểtrongtươnglaigần.Bảnchấtcủaviệchìnhthànhmộttrậttựthếgiớimangtínhxâydựnglàkhôngmộtquốcgiađơnlẻnào,dùlàTrungQuốchayMỹ,ởvịtrígiữvaitròlãnhđạothếgiớinhưcáchMỹtừngnắmgiữtrongthờikỳngaysauChiếntranhLạnh,khiMĩcóưuthếcảvềvậtchấtlẫntinhthần.

ỞĐôngÁ,Mỹkhôngphảinướctạothếcânbằngmàlàmộtphầntrongsựcânbằngđó.Cácchươngtrướcđãchỉratínhchấtbấtổncủasựcânbằngkhichỉcóítnướcthamgia,vàviệcthayđổilòngtrungthànhcóthểtrởthànhnhântốmangtínhquyếtđịnh.MộtphươngcáchtiếpcậnthuầntúyvềmặtquânsựđốivớisựcânbằngởĐôngÁcóthểdẫnđếnnhữngmốiliênkết,thậmchícăngthẳnghơnsovớinhữngmốiliênkếtdẫnđếnThếchiếnI.

ỞĐôngÁ,mộtđiềugìđógầnnhưmộtsựcânbằngquyềnlựctồntạigiữaTrungQuốc,HànQuốc,NhậtBản,vàMỹ,vớicácnướcthamgiaởvòngngoàilàNgavàViệtNam.NhưngnókhácvớinhữngcânbằngquyềnlựctrướcđâytronglịchsửởchỗmộttrongnhữngnướcthamgiachínhlàMỹlạicótrọngtâm(hànhđộng)cáchxatrungtâmđịalýĐôngÁ,vàquantrọngnhấtlàdocácnhàlãnhđạocủacảhaibênvẫncôngbốhướngđếnquanhệđốitáctrongcácvấnđềchínhtrịvàkinhtế,dùlựclượngquânsựhaibênvẫncoinhaulàđốithủtrênbáochílẫntuyênbốquânsự.Vìvậy,tìnhhìnhxoaychuyển,MỹthànhđồngminhcủaNhậtBảnvàmộtđốitácđược tuyên bố chính thức của Trung Quốc, một tình huống tương tự với tình huống củaBismarckkhiôngtathựchiệnmộtliênminhvớiÁovàđượccânbằngbởimộthiệpướcvớiNga.Nghịchlýthay,chínhsựkhôngrõràngnàyđãduytrìtínhlinhhoạtcủatrạngtháicânbằngởchâuÂu.Vàviệctừbỏsựkhôngrõràngđó–dướidanhnghĩaminhbạch–đãkhởinguồnmộtloạtnhữngcuộcđốiđầungàycàngcăngthẳng,màđỉnhcaolàThếchiếnI.

Tronghơnmộtthếkỷ,kểtừchínhsáchMởcửavàvaitròtrunggianhòagiảicủaTheodoreRoosevelttrongChiếntranhNga-Nhậtđượcmởra,Mỹđãápdụngchínhsáchnhấtquán:ngănchặnbáquyềnởchâuÁ.Trongđiềukiệnhiệnnay,mộtchínhsáchquenthuộcởTrungQuốclàgiữchocáclựclượngđốiđịchcàngxabiêngiớinướcmìnhcàngtốt.Hainước(MỹvàTrungQuốc)đangdòđườngtrongchínhsáchđó.Việcduytrìhòabìnhphụthuộcvàosựthậntrọngtrongquátrìnhtheođuổicácmụctiêucủahaiquốcgianàyvàkhảnăngđảmbảocạnhtranh

chỉmangtínhchínhtrịvàngoạigiao.

TrongChiếntranhLạnh,nhữnglằnranhphâncáchdolựclượngquânsựxácđịnh.Tronggiaiđoạnhiệnnay,nhữnglằnranhnàykhôngnênđượcxácđịnhchủyếuquatriểnkhaiquânsự.Nhântốquânsựkhôngnênđượccoilàđịnhnghĩaduynhấthaythậmchíchủchốtcủatrạngtháicânbằng.Nghịchlýởchỗ,cáckháiniệmquanhệđốitáccầnphảitrởthànhnhữngyếutốcủasựcânbằngquyềnlựchiệnđại,đặcbiệtlàởchâuÁ–mộtphươngcáchtiếpcậnmànếuđượcthựchiệnnhưmộtnguyêntắctổngquátsẽkhôngchỉmớimẻ(chưatừngcótiềnlệ)màcònvôcùngquantrọng.Sựkếthợpgiữachiếnlượccânbằngquyềnlựcvàchínhsáchngoạigiaođốitácsẽkhôngthểloạibỏtấtcảcáckhíacạnhđốiđịch,nhưngcóthểgiảmthiểutácđộngcủachúng.Trênhết,sựkếthợpnàycóthểmanglạichocácnhàlãnhđạoTrungQuốcvàMỹnhữngkinhnghiệmtrongmốihợptácmangtínhxâydựngvàchuyểntảitớihainướccáchthứcxâydựngquanhệhữunghịhướngtớimộttươnglaihòabìnhhơn.

Trậttựluônđòihỏimộtsựcânbằngtinhtếvềsựkiềmchế,vũlực,vàtínhchínhdanh.ỞchâuÁ,trậttựphảilàsựkếthợpgiữacânbằngquyềnlựcvàkháiniệmđốitác.Mộtđịnhnghĩacânbằngthuầntúyvềmặtquânsựsẽdẫntớiđốiđầu.Phươngcáchtiếpcậntớiquanhệđốitácthuầntúyvềmặttâmlýsẽlàmtăngnhữngnỗilosợvềbáquyền.Mộtnhàlãnhđạosángsuốtphảicốtìmrasựcânbằngđó.Vìbênngoàitrạngtháicânbằngđó,taihọaluônrìnhrập.

129LàkhuvuichơigiảitrínổitiếngdànhriêngchohoànggiacủacáctriềuđạiTrungQuốc,cólịchsửtồntạitrên800nămvớinhiềutêngọikhácnhau.ĐầuđờinhàTấn,mộtcungđiệntênlàKimSơnCungđãđượcxâydựngtạinơinày.Năm1750,VuaCànLongxâyThanhYViêntạikhuvựcnàyđểmừngsinhnhậtmẹông.Năm1860,trongChiếntranhNhaphiến, liênquânAnh-PhápbắnphákhiếnThanhYViênbịhưhạinặng.28nămsau,TừHiTháiHậulấyngânquỹvốndùngđểhiệnđạihóahảiquânratrùngtuhoaviêntrongvòng10nămvàđặttênlàDiHòaViên(nghĩalà‘Vườnnuôidưỡngsựônhòa’).(ND)130LàmộtnhànướctronglịchsửTrungQuốc(1851-1864)đượchìnhthànhtừcuộcnổidậycủanôngdândoHồngTúToàncầmđầuvàogiữa thếkỷ19, có lãnh thổ trải rộng từSôngDươngTửxuốngphíanamTrungQuốcvớitrên16tỉnhvàhơn600thị,cóthủđôlàThiênKinh(NamKinh).CuộcchiếntranhgiữaTháibìnhThiênquốcvàcácthếlựcđốikháng(chốnglạisựcaitrịcủanhàThanhvàsựxâmlăngcủacácthếlựcphươngTây)đượccoilàmộttrongnhữngcuộcchiếnkhốcliệtnhấttrongthếkỷ19ởTrungQuốc.(ND)

CHƯƠNG7“Đạidiệnchotoànnhânloại”:Mỹvàkháiniệmcủanướcnàyvềtrậttự

KhôngnướcnàotừnggiữmộtvaitròquyếtđịnhtrongviệcđịnhhìnhtrậttựthếgiớihiệnđạihaybàytỏsựmâuthuẫnđếnvậytrongviệcthamgiavàotrậttựthếgiớinhưMỹ.Thấmnhuầnniềmtinrằngxuhướngcủamìnhsẽđịnhhìnhvậnmệnhtoànnhânloại,kểtừkhilậpquốcMỹđãđóngmộtvaitrònghịchlýtrongtrậttựthếgiới:quốcgianàymởmanglãnhthổtrêntoànlụcđịavớidanhnghĩaVậnmệnhhiểnnhiên131trongkhituyênbốtừbỏbấtkỳmưuđồđếquốcnào;gâynhiềuảnhhưởngquyếtđịnhtớicácsựkiệntrọngđạitrongkhituyênbốkhôngthừanhậnbấtkỳđộngcơlợiíchquốcgianào;vàtrởthànhsiêucườngtrongkhichốibỏbấtkỳýđịnhtiếnhànhquyềnlựcchínhtrịnào.ChínhsáchđốingoạicủaMỹđãphảnánhniềmtinrằnghiểnnhiêncácnguyêntắcđốinộicủaquốcgianàylàphổquátvàviệcápdụngchúngluôncólợidùởthờiđạinào;vàtháchthứcthựcsựđốivớisựthamgiacủaMỹởcácnướckháckhôngphảilàchínhsáchđốingoạitheonghĩathôngthường,màlàmộtkếhoạchtruyềnbánhữnggiátrịmàhọtinrằngtấtcảcácdântộckháckhaokhátápdụng.

Gắnliềnvớihọcthuyếtnàylàmộttầmnhìnhếtsứcđộcđáovàlôicuốn.TrongkhiCựuThếgiớicoiTânThếgiớilàđấutrườngchinhphụcđểtíchtụcủacảivàquyềnlực,mộtquốcgiamớihìnhthànhnhưMỹlạikhẳngđịnhquyềntựdotínngưỡng,tựdothểhiện,vàtựdohànhđộngnhưlàbảnchấtcủakinhnghiệmvàđặcđiểmquốcgia.

ỞchâuÂu,mộthệthốngtrậttựđãđượchìnhthànhdựatrênsựtáchbiệtmộtcáchthậntrọngcácgiátrịđạođứctuyệtđốikhỏinhữngnỗlựcphiêulưuchínhtrị,chỉvìnhữngnỗlựcápđặtmộtđứctinhayhệthốngđạođứcchungchocácdântộcđadạngtrênlụcđịanàyđãkếtthúctrongthảmhọa.ỞMỹ,tinhthầncảiđạođượcngấmdầntừsựngờvựccốhữuđốivớicácthểchếvàtôntitrậttựđãđượcthiếtlậptừtrước.Vìvậy,nhàtriếthọckiêmnghịsĩngườiAnhEdmundBurke132đãnóivớicácđồngnghiệpcủamình,rằngnhữngngườithựcdânđãtruyềnbákháiniệm“tựdotheolýtưởngcủangườiAnh”cùngvớicácgiáopháiđadạngkhôngtheonhàthờchínhthốngbịbóbuộcởchâuÂu(“đạoTinLànhcủatôngiáokhángcách”)và“khôngcóbấtkỳđiểmchungnàongoàisựhiệpthôngcủatinhthầntựdo.”Vượtđạidươngđểhòalẫnvớinhau,nhữnglựclượngnàyđãtạonênmộtcáinhìnquốcgiariêngbiệt:“TrongbảnsắccủangườiMỹ,tìnhyêutựdolàđặctrưngnổibậtghidấuvàphânbiệtvớitổngthể.”

Năm1831,nhàquýtộcngườiPhápAlexisdeTocqueville133đếnMỹvàviếtmộttrongnhữngcuốnsáchđượccoilàsâusắcnhấtvềtinhthầnvàtháiđộcủangườiMỹ,chỉrađặctrưngcủangườiMĩcũngtươngtựvớiđiềumàônggọilà“điểmxuấtphát.”ỞNewEngland,“chúngtachứngkiếnsựrađờivàpháttriểncủatinhthầnđộclậpđịaphươngđãtrởthànhnguyênnhânchính và nguồnmáu cho tinh thần tựdoMỹ.”Ông viết, Thanh giáo “không chỉ làmột họcthuyếttôngiáo;màởnhiềukhíacạnhnócònchiasẻnhữnglýthuyếtdânchủvàcộnghòa

tuyệtđốinhất.”Ôngkết luận:đây làsảnphẩm“củahaiyếutốhoàntoànkhácbiệt, thườngxuyênxungđộtởbấtkỳnơinàokhác,nhưngởMỹ,theocáchnàođó,lạicóthểhòalẫnvớinhau,tạonênsựkếthợptuyệtvời.ĐólàTinhthầnTôngiáovàTinhthầnTựdo.”

SựcởimởcủavănhóaMỹvàcácnguyêntắcdânchủđãlàmchoMỹthànhhìnhmẫuvànơitịnạncủahàngtriệungười.Đồngthời,niềmtinrằngnhữngnguyêntắcMỹlàphổquátđãtạoramộtyếutốtháchthứctronghệthốngquốctế,vìnóngụýrằngnhữngchínhquyềnkhôngthihành chúng làkhônghoàn toàn chínhdanh.Nguyên lýnày–đã ăn sâu trong suynghĩ củangườiMỹtớimứcđôikhinóđượcđưaranhưchínhsáchchínhthức–chorằngmộtphầnđángkểcủathếgiớisốngdướimộtsựsắpxếptạmthời,khôngtốtđẹpvàmộtngàynàođósẽđượcgiảithoát,cứurỗi;trongkhiđó,mốiquanhệcủahọvớicườngquốcmạnhnhấtthếgiớiphảicómộtsốyếutốđốiđịchtiềmẩnvớihọ.

NhữngcăngthẳngnàyvốnđãcótừsựkhởiđầucủatrảinghiệmMỹ.ĐốivớiThomasJefferson,Mỹkhôngchỉlàmộtcườngquốclớnđanghìnhthànhmàlàmột“đếchếcủatựdo,”mộtlựclượngđangmởrộngđạidiệnchotoànthểnhânloạiđểchứngminhchocácnguyêntắcquảntrịcóhiệuquả.NhưJeffersonđãviếttrongnhiệmkỳtổngthốngcủamình:

Chúngtacảmthấychúngtađanghànhđộngtheocácnghĩavụkhôngbịgiớihạntrongnhữnggiớihạncủaxãhộichúngta.Khôngthểkhôngnhậnrarằngchúngtađanghànhđộngvìcảnhân loại;rằnghoàncảnhtừchốinhữngngườikhác,nhưngưuđãichúngta,đãđặt lênvaichúngtanhiệmvụchứngminhsựtựdovàchínhquyềntựquảnởmứcđộmàmộtxãhộicóthểmạohiểmđểmặccácthànhviêncánhâncủanó.

Đượcxácđịnhnhưvậy,sựtruyềnbávềMỹvàthànhcôngcủanhữngnỗlựccủaviệctruyềnbátiếpcậnvới lợi íchnhânloại.SaukhitănggấpđôidiệntíchcủaquốcgiamớinhờsựkhônngoancủamìnhtrongvụVùngđấtmuaLouisianavàonăm1803,khivềhưuJefferson“thẳngthắnthúnhận”vớiTổngthốngMonroe,“TôiđãtừngcoiCubanhưlàsựbổsungthúvịnhấttừtrướcđếnnayvàohệthốngcácbangcủachúngta.”VàvớiJamesMadison,Jeffersonviết:“SauđóchúngtachỉcầngộpmiềnBắc[Canada]vàoliênbangcủachúngta...vàchúngtasẽcómộtđếchếvìtựdochưabaogiờtrảirộngđếnthếkểtừkhithànhlập:vàtôitinrằngchưatừngcóhiếnpháptínhtoánkỹcàngnàonhưcủachúngtachomộtđếchếvàchínhquyềntựquảnrộnglớn.”Trongtâmtríhọ,đếquốcdoJeffersonvànhữngđồngsựcủaônghìnhdungkhácvớicácđếquốcchâuÂu,cácđếquốcmàhọcoilàdựatrênsựnôdịchvàápbứcđốivớingườidânngoạiquốc.ĐếquốctheotưởngtượngcủaJeffersonvềbảnchấtlàBắcMỹvàđượcquanniệmnhưlàsựmởrộngcủatựdo.(Vàtrênthựctế,bấtkỳđiềugìcóthểđượcnóivềnhữngmâuthuẫntrongkếhoạchnàyhayvềđờitưcủanhữngTổphụLậpquốccủanó,khiMỹmởrộngvàpháttriển,nềndânchủcũngvậy,lâylanvàbénrễtrênbáncầunàyvàtrêntoànthếgiới.)

Bấtchấpnhữngthamvọngngúttrờinhưthế,vịtríđịalýthuậnlợivànguồnlựctolớncủaMỹthúcđẩymộtnhậnthứcrằngchínhsáchđốingoạilàmộthoạtđộngtùychọn.Đượcbảovệbởihaiđạidương,Mỹởmộtvịthếcoichínhsáchđốingoạinhưlàmộtloạtnhữngtháchthứcchiathànhtừngthờikỳchứkhôngphảilàmộtsựnghiệplâudài.Theoquanniệmnày,ngoạigiaovàvũlựclànhữnggiaiđoạnhoạtđộngkhácnhau,mỗithứtuântheocácquytắcđộclậpriêngcủachúng.Mộthọcthuyếtcóảnhhưởngphổquátđượcđikèmvớitháiđộnướcđôiđốivớicác

nước–nhấtthiếtphảikémmaymắnhơnMỹ–cảmthấybắtbuộcphảithựchiệnchínhsáchđốingoạinhưmộtthửtháchthườngxuyêndựatrênviệcxâydựnglợiíchquốcgiavàsựcânbằngquyềnlực.

NgaycảsaukhiMỹgiànhđượcvịthếcườngquốclớntrongsuốtthếkỷ19,nhữngthóiquennàyvẫntồntại.Balầntrongnhiềuthếhệ,tronghaicuộcthếchiếnvàChiếntranhLạnh,Mỹcónhữnghànhđộngquyếtđịnhđểcủngcốtrậttựquốctếchốnglạinhữngmốiđedọathùđịchvàcókhảnăngvạchgiớihạn.Trongmỗitrườnghợp,MỹduytrìhệthốngcácquốcgiacóchủquyềntheoHòaướcWestphaliavàsựcânbằngquyềnlựctrongkhiđổlỗichochínhcácthểchếcủahệ thốngđó lànguyênnhânsựbùngnổcáchànhđộngthùđịchvà tuyênbốmongmuốnxâydựngmộtthếgiớihoàntoànmới.Trongphầnlớngiaiđoạnnày,mụctiêutiềmẩncủachiếnlượccủaMỹbênngoàiTâyBáncầulànhằmbiếnđổithếgiớitheocáchsẽkhiếnchovaitròchiếnlượccủaMỹtrởnênkhôngcầnthiết.

Ngaytừđầu,sựxâmnhậpcủaMỹvàoýthứcchâuÂuđãbuộcphảicómộtsựxemxétlạikiếnthứcđượclĩnhhội;giảiquyếtđượcnósẽmởranhữngtriểnvọngmớichocáccánhâncótriểnvọngvềtáitạocănbảntrậttựthếgiới.ĐốivớinhữngngườiđịnhcưđầutiêncủaTânThếgiới,châuMỹlàbiêngiớicủanềnvănminhphươngTây-nơisựthốngnhấtđangbịđứtgãyvàlàmộtsânkhấumớimàtrênđóhọcóthểkịchtínhhóakhảnăngvềmộttrậttựluânlý.NhữngngườinàyrờichâuÂukhôngphảivìhọkhôngcòntintínhtrungtâmcủanó,màbởivìhọnghĩrằnglụcđịanàyđãkhôngđạtđượcxuhướngcủachínhmình.KhitranhchấptôngiáovàcáccuộcchiếntranhđẫmmáuxôđẩychâuÂutrongHòaướcWestphalia tớikết luậnđauđớnrằnglýtưởngcủanóvềmộtlụcđịađượcthốngnhấtdướisựquảntrịthiêngliêngduynhấtsẽkhôngbaogiờthànhhiệnthực,màMỹđãthànhnơiđểthựchiệnđiềuđótrênbờbiểnxaxôi.KhichâuÂuđànhlòngvớiviệcđạtđượcanninhthôngquatrạngtháicânbằng,ngườiMỹ(nhưhọbắtđầunghĩvềbảnthân)ấpủgiấcmơvềsựthốngnhấtvàmộtphépcaitrịđemlạikếtquảcứurỗi.NhữngngườiThanhgiáođầutiênnóivềviệcthểhiệnđứchạnhcủahọtrênlụcđịamớinhưlàcáchđểbiếnđổinhữngvùngđấtmàhọđãrờibỏ.NhưJohnWinthrop,mộtluậtsưThanh giáo đã rời Đông Anglia để thoát khỏi sự đàn áp tôn giáo, rao giảng trên con tàuArabellatrênđườngđếnNewEnglandnăm1630,ChúađãđịnhnướcMỹlàvídụcho“tấtcảmọingười”:

ChúngtasẽthấyrằngChúacủaIsraellàmộtngườitrongsốchúngta,khimườingườichúngtasẽcókhảnăngchốnglạimộtngànkẻthù(củachúngta);khiNgườibanchochúngtanhữnglờingợikhenvàvinhquangmàngườiđờinóivềnhữngcuộcdicưthànhcông,“xinChúahãylàmđiềuđónhưđãlàmvớiNewEngland.”Vìchúngtaphảicoirằngchúngtasẽsốngtrongmộtxãhộilýtưởng134.Tấtcảmọingườiđangdõitheochúngta.

KhôngainghingờrằnglòngnhânđạovàmụcđíchcủanósẽbằngcáchnàođóđượchiểnlộvàtrọnvẹntạiMỹ.

NướcMỹtrênvũđàithếgiới

Nhằmkhẳngđịnhsựđộclậpcủamình,Mỹtựxácđịnhmìnhnhưmộtkiểucườngquốcmới.TuyênngônĐộclậpcủanướcnàyđưaracácnguyêntắcvànhữngngườinghenó(ngườidânMĩ)chorằngnhữngnguyêntắcnàylà“quanđiểmcủanhânloại”.Trongbàimởđầucủatác

phẩmNhữngbàibáoNgườiliênbang(TheFederalistPapers),xuấtbảnnăm1787,AlexanderHamiltonđãmiêutảnướccộnghòamớilà“mộtđếquốcmàtrênnhiềukhíacạnhlàthúvịnhấttrênthếgiới”màthànhcônghaythấtbạicủanósẽchứngminhtínhkhảthicủachínhquyềntựquảnởbấtkỳđâu.Ôngcoiđềxuấtnàykhôngphảinhưmộtlờidiễngiảimớilạmànhưmộtnhậnthứcchungvì“đãthườngxuyênđượcbànluận,”mộtsựkhẳngđịnhcàngthêmphầnđángchúýkhixétđếnviệcMỹvàothờiđiểmđóchỉbaogồmcáctiểubangduyênhảiphíaĐôngtừMaineđếnGeorgia.

Thậmchíkhiđềxuấtnhữnghọcthuyếtnày,cácTổphụLậpquốcđềulànhữngngườithạođời,nhữngngườihiểurõsựcânbằngquyềnlựcởchâuÂuvàthaotúngnótheocáchcólợichođấtnướcmới.HọtranhthủmộtliênminhvớiPháptrongcuộcchiếngiànhđộclậptừAnh,sauđólạixarờinướcnàykhiPháptiếnhànhcuộccáchmạngvàbắtđầumộtcuộcthậptựchinhtrêntoànchâuÂumàMỹkhôngcóquyềnlợitrựctiếptrongđó.TrongbàiPhátbiểuChiataynăm1796 giữa lúc các cuộc chiến cách mạng Pháp đang diễn ra, khi Tổng thống WashingtonkhuyênMỹ“tránhxacácliênminhlâudàivớibấtkỳphầnnàocủathếgiớibênngoài”vàthayvàođó“tincậyphóthácchocác liênminhtạmthời trongnhữngtrườnghợpkhẩncấpđặcbiệt”,ôngđangkhôngnóiquánhiềuvềmộttuyênbốđạođứcmàchủyếulàmộtphánquyếtkhônngoanvềcáchlàmthếnàođểkhaitháclợithếtươngđốicủaMỹ:Mỹ,mộtcườngquốcnontrẻđượcbaobọcbởicácđạidương,khôngcónhucầuhaynguồnlựcđểtựlôikéomìnhvàocáccuộctranhcãivềsựcânbằngquyềnlựcởchâuÂulụcđịa.Mỹgianhậpcácliênminhkhôngphảiđểbảovệmộtkháiniệmvềtrậttựquốctếmàchỉđơngiảnnhằmphụcvụnhữnglợiíchquốcgiađượcxácđịnhrõràng.MiễnlàsựcânbằngởchâuÂuđượcgiữvững,Mỹcólợihơnbởichiếnlượcduytrìtựdohànhđộngvàthốngnhấttrongnộiđịa–mộtđườnglốihànhđộng,vềcănbản,đượccácnướccựuthuộcđịa theođuổi (chẳnghạnẤnĐộ)saukhigiànhđượcđộclậpmộtthếkỷrưỡisauđó.

SaucuộcchiếntranhngắnngủicuốicùngvớiAnhvàonăm1812,chiếnlượcnàyđượcápdụngtrongmộtthếkỷ,chophépMỹhoànthànhđiềumàkhôngmộtnướcnàokháccóvịthếcóthểnghĩtới:nướcnàytrởthànhmộtcườngquốclớnvàlàmộtquốcgiacótầmvócchâulụcthôngquaviệcđơnthuầntíchlũyquyềnlựctrongnước,vớimộtchínhsáchđốingoạitậptrunghoàntoànvàomụctiêutiêucựccủaviệcgiữchonhữngdiễnbiếnbênngoàicàngxamìnhcàngtốt.

Mỹbắtđầunhanhchóngmởrộngkhẩuhiệunàyđến tất cả cácnướcởchâuMỹ.Một thỏathuậnngầmvớiAnh,cườngquốchảiquânhàngđầu,chophépMỹtuyênbốtrongHọcthuyếtMonroenăm1823rằngtoànbộbáncầucủamìnhnằmngoàigiớihạnbị thựcdânhóabởinướcngoài,nhiềuthậpkỷtrướckhinướcnàycóđủsứcmạnhđểthựcthimộttuyênbốcóảnhhưởngsâurộngnhưvậy.TạiMỹ,HọcthuyếtMonroeđượcdiễngiảinhưphầnmởrộngcủacuộcChiếntranhgiànhĐộclập,chechởchoTâyBáncầukhỏiquátrìnhhoạtđộngcủasựcânbằngquyềnlựcởchâuÂu.KhôngquốcgiaMỹLa-tinhnàođượcthamvấn(vìchẳngcómấyquốcgiatồntạivàothờiđiểmđó).Khicácbiêngiớicủaquốcgianàylenlỏitrênkhắplụcđịa,sựmởrộngcủanướcMỹđượccoinhưsựvậnhànhcủamộtloạiquyluậttựnhiên.KhiMỹthihànhnhữnggìmàởbấtkỳđâucũngxácđịnhđóchínhlàchủnghĩađếquốc,ngườiMỹđãgánchonómộtcáitênkhác:“việcthựchiệntrọnvẹnVậnmệnhhiểnnhiêncủachúngtađểmởrộnglãnhthổtrênlụcđịalàđượcThượngđếtraochovìsựpháttriểntựdocủaviệctăngthêm

hàngtriệungườimỗinăm.”Việcmualạinhữngvùnglãnhthổrộnglớnđượccoilàgiaodịchthươngmại,nhưtrongvụmuaLãnhthổLouisianatừPháp,vàlàhệquảtấtyếucủaVậnmệnhhiểnnhiêntrongtrườnghợpcủaMexico.Mãichođếngầncuốithếkỷ19,trongcuộcChiếntranhTâyBanNha-Mỹnăm1898,Mỹmớithamgiavàochiếnsựtoàndiệnởnướcngoàivớimộtcườngquốclớnkhác.

Trongsuốtthếkỷ19,Mỹđãmaymắnkhicóthểgiảiquyếtnhữngtháchthứcliêntụccủanóvàthườngđitớichỗgiảiquyếtdứtđiểm.CuộchànhtrìnhtớibờTháiBìnhDươngvàthiếtlậpcácbiên giới thuận lợiởphía bắc vàphíanam; sự chứngminh củaLiênminh trong cuộcNộichiến;sựthểhiệnsứcmạnhchốnglạiĐếquốcTâyBanNhavàthừahưởngnhiềuthuộcđịacủađếquốcnày:mỗisựkiệndiễnranhưmộtgiaiđoạnhoạtđộngriêngbiệtmàsaumỗigiaiđoạnngườiMỹlạiquayvềvớinhiệmvụdựngxâysựthịnhvượngvàcảithiệndânchủ.KinhnghiệmMỹủnghộgiảthuyếtrằnghòabìnhlàđiềukiệntựnhiêncủanhânloạichỉbịngăntrởvìsựvôlýhayáctâmcủacácnướckhác.PhongcáchlãnhđạođấtnướccủachâuÂu,vớinhữngliênminhhaythayđổivàthaotúnglinhhoạtgiữahaitháicựchòabìnhvàthùđịch,trongtâmtríngườiMỹdườngnhưlàsựchệchhướngquáđángsovớilẽthường.Theoquanđiểmnày,toànbộhệthốngchínhsáchđốingoạivàtrậttựquốctếcủaCựuThếgiớilàkếtquảtựnhiêncủatínhkhíthấtthườngcủamộtkẻchuyênchếhaymộtnềnvănhóađộcáccóthiênhướngnghilễquýtộcvàthaotúngbímật.Mỹsẽtừbỏnhữngthônglệnày,tuyênbốtừbỏquyềnlợithuộcđịa,thậntrọnggiữkhoảngcáchvớihệthốngquốctếdongườichâuÂuthiếtkế,vàquanhệvớicácnướckháctrêncơsởlợiíchlẫnnhauvàđốixửcôngbằng.

Năm1821,JohnQuincyAdamsđãtổngkếtnhữngquanđiểmnày,vớigiọngđiệugầnnhưtứcgiậnđốivớisựquyếttâmtheođuổinhữngtiếntrìnhphứctạpvàmưumôhơncủacácnướckhác:

Kểtừkhigianhậphộiđồngcácquốcgia,dùthườngkhôngcókếtquả,Mỹluônchìachohọbàntaycủatìnhhữunghịtrungthực,củatựdobìnhđẳngvàsựcóđicólạihàophóng.Mỹđãliêntụcnhấtquánnóivớihọtiếngnóicủatựdobìnhđẳng,cônglýbìnhđẳngvàcácquyềnbìnhđẳng,mặcdùthườngxuyênkhônghềđượcngóngàngtớivàchỉtớinhữngđôitaikhinhkhỉnh.Trongkhoảngthờigiangầnnửathếkỷ,Mỹđãtôntrọngsựđộclậpcủacácquốcgiakháctrongkhikhẳngđịnhvàduytrìcủasựđộclậpcủachínhmìnhmàkhônghềcómộtngoạilệnào.Mỹđãkiềmchếkhôngcanthiệpvàonhữngmốiquantâmcủacácnướckhác,ngaycảkhixungđộtlànhữngnguyêntắcmànướcnàyđeobámtớigiọtmáucuốicùng.

Adamslậpluận,bởivìMỹtìmkiếm“tựdo,chứkhôngphảisựthốngtrị,”nónêntránhthamgiavàotấtcảcáccuộcđấutranhcủakhuvựcchâuÂu.Mỹsẽduytrìlậptrườnghợplývàkhôngvụlợiđộcnhấtcủamình,tìmkiếmtựdovànhânphẩmbằngcáchđưarasựthôngcảmđạođứctừxa.KhẳngđịnhtínhphổquátcủacácnguyêntắcMỹđượcđikèmvớiviệctừchốichứngminhchúngởbênngoàiTây(nghĩalàthuộcMỹ)Báncầu:

[nướcMỹ]khôngranướcngoàiđểtruytìmvàtiêudiệtnhữngconquáivật.NướcMỹlàngườichúclànhchotựdovàđộclậpcủatấtcả.NướcMỹlàngườiđấutranhvàlàngườichứngminhchỉchoriêngmình.

ỞTâyBáncầu,khôngphổbiếnmộtsựkiềmchếnàonhưvậy.Ngaytừnăm1792, Jedidiah

Morse–mụcsưvànhàđịalýởMassachusetts–đãchorằngtuysựtồntạicủanướcnàymớiđượccôngnhậntrêntrườngquốctếchưađầymộtthậpkỷvàcóbảnHiếnphápchỉmớibốnnămtuổi,nhưngđãđánhdấugiaiđoạnđỉnhcaocủalịchsử.Ôngdựđoán,quốcgiamớisẽmởrộngvềphíatây,truyềnbácácnguyêntắctựdotrênkhắpchâuMỹ,vàtrởthànhthànhtựucủanềnvănminhloàingười:

Bêncạnhđó,aicũngbiếtđếquốcđãdịchchuyểntừĐôngsangTây.CólẽchiếncôngcuốicùngvàrộnglớnnhấtcủanướcnàysẽlàchâuMỹ...[Chúngta]khôngthểkhôngthấytrướcgiaiđoạnnày,khôngcònxanữa,khiĐếquốcMỹsẽbaogồmhàngtriệungười,phíatâysôngMississippi.

Trongsuốtthờigianđó,Mỹhăngháigiữvữngquanđiểmrằngnỗlựcnàykhôngphảilàmởrộng lãnh thổ theo nghĩa truyền thốngmà là sự truyền bá được ban lệnh từ thiên thượngnhữngnguyêntắccủatựdo.Năm1839,khicuộcViễnchinhkhámpháMỹchínhthứcthămdòtới tận những miền xa xôi của Bán cầu và Nam Thái Bình Dương, Tạp chí United StatesMagazineandDemocraticReviewđãđăngtảimộtbàibáobáohiệuMỹnhưlà“quốcgiavĩđạitrongtươnglai,”cáchxavàvượtlêntrêntấtcảnhữnggìtừtrướcđếnnaytronglịchsử:

NgườiMỹcónguồngốcxuấtxứtừnhiềuquốcgiakhácnhau,vàbảnTuyênngônĐộclậphoàntoàndựatrênnguyêntắcquantrọngvềsựbìnhđẳnggiữamọingười,nhữngthựctếnàyngaylậptứcchứngminhvịthếcáchxabấtkỳquốcgianàokhác;rằngtrênthựctế,chúngtacórấtítkếtnốivớiquákhứcủabấtkỳnướcnàotrongsốhọvàvớitấtcảthờixaxưa,khôngcóvinhquanghaytộiác.Ngượclại,quốcgiachúngtarađờilàsựkhởiđầucủamộtlịchsửmới.

Tácgiảbàibáotựtindựđoán,sựthànhcôngcủaMỹsẽnhưmộtlờiquởtráchthườngtrựcđốivớitấtcảcáchìnhthứcchínhphủkhác,mởramộtthờiđạidânchủtrongtươnglai.Mộtliênminhtựdo,vĩđại,đượcchấpthuậntuyệtvờivàvượttrêntấtcảcácquốcgiakhácsẽtruyềnbánhữngnguyêntắccủamìnhtrênkhắpTâyBáncầu,mộtcườngquốctheođịnhmệnhsẽtrởnênvĩđạihơnvềquymôvàmụcđíchđạođứchơnbấtkỳnỗlựcnàotrướcđócủaloàingười:

Chúngtalàquốcgiacủaloàingườitiếnbộ,vànhữngai,điềugìsẽcóthểđặtragiớihạnđốivớibướctiếncủachúngta?Thượngđếbêncạnhchúngta,vàkhôngmộtsứcmạnhtrầnthếnàocóthể.

Vìthế,MỹkhôngchỉđơnthuầnlàmộtquốcgiamàlàđộngcơtrongkếhoạchcủaChúavàlàvídụhoànhảovềtrậttựthếgiới.

Năm1845,khisựmởrộngvềphíatâycủaMỹlôikéonướcnàyvàocuộctranhchấpvớiAnhvềLãnhthổOregonvàvớiMexicovềnướcCộnghòaTexas(đãlykhaikhỏiMexicovàtuyênbốýđịnhgianhậpMỹ),TạpchíkếtluậnrằngsựsápnhậpTexaslàmộtbiệnphápphòngthủchốnglạinhữngkẻthùcủatựdo.Tácgiảlậpluậnrằng“Californiacóthểsẽtiếptụctáchrời”khỏiMexico,vàsauđócókhảnănglàmộtsựtrảidàicủaMỹvềphươngbắctiếnvàoCanada.Ônglậpluận,sứcmạnhlụcđịacủaMỹ,cuốicùngsẽlàmchocáncânquyềnlựccủachâuÂutrởnêntầmthườngbởisứcnặnghoàntoànđốitrọngcủanó.Trênthựctế,tácgiảbàiviếttrênTạpchíDemocraticReviewđãthấytrướcmộtngày,100nămkểtừthờiđiểmđó,làvàonăm1945,khiMỹthậmchísẽcótrọnglượnglớnhơncảmộtchâuÂuthốngnhất:

Dùhọsẽquăngvàophíakiacủacáncântấtcảlưỡilêvàđạibác,khôngchỉlàPhápvàAnh,mà

cảtoànbộchâuÂu,làmsaođiềunàycóthểngangbằngvớitrọnglượngnguyênkhối,đơngiảncủahaitrămnămmươi,haybatrămtriệungười–triệutriệungườiMỹ–đượcsốphậntậphợpdướilácờsaovàsọctungbay,trongnăm1945vộivàngnhanhchóngcủaChúa!

Đâylànhữnggìđãdiễnratrênthựctế(ngoạitrừbiêngiớicủaCanadađượcphânđịnhbằngphươngpháphòabìnhvàAnhkhôngphảilàmộtphầncủamộtchâuÂuthùđịchvàonăm1945màlàmộtđồngminh).Khoatrươngvàmangtínhtiêntri,tầmnhìncủaMỹvượtlêntrênvàđốitrọngvớinhữnggiáolýkhắcnghiệtcủaCựuThếgiớisẽtruyềncảmhứngchomộtquốcgia–thườngxuyênbịphớtlờhoặcgâyngạcnhiênởnhữngnơikhác–vàtáiđịnhhìnhtiếntrìnhlịchsử.

KhiMỹnếmtrảichiếntranhtổnglựctrongcuộcNộichiến–điềuchưatừngthấyởchâuÂutrongnửathếkỷ–vớitìnhhuốngtuyệtvọngđếnmứccảhaimiềnBắcvàNamđãviphạmnguyêntắcbiệtlậpởBáncầu,đặcbiệtlàlôikéoPhápvàAnhvàonỗlựcchiếntranhcủahọ,ngườiMỹdiễngiảixungđộtcủahọnhưmộtsựkiệnduynhấtcóýnghĩađạođứcsiêuviệt.Phảnánhquanđiểmxungđộtnàynhưmộtnỗlựccuốicùng,nhưsựminhxáccủa“niềmhyvọngtốtnhấtcuốicùngtrênTráiĐất,”Mỹxâydựngđộiquânlớnnhấtvàđánggờmnhấttrênthếgiớilúcđóvàsửdụngnóđểphátđộngchiếntranhtổnglực,sauđótrongvòngmộtnămrưỡikểtừkhichiếntranhkếtthúc,giảitánđộiquânnày,giảmtừhơnmộttriệubinhsĩxuốngchỉcònkhoảng65.000.Năm1890,lụcquânMỹđứngthứ14trênthếgiới,xếpsauBulgariavàhảiquânMỹnhỏhơnItaly,mộtđấtnướcchỉbằngmộtphầnmườibasứcmạnhcôngnghiệpcủaMỹ.Cho tới tận lễnhậmchức tổng thốngnăm1885,Tổng thốngGroverClevelandvẫnmiêutảchínhsáchđốingoạicủaMỹdướihìnhthứctrunglậptáchrờivàkhácbiệthoàntoànvớicácchínhsáchtưlợimàcácquốcgiaxưacũ,ítđượckhaisánghơntheođuổi.Ôngbácbỏ

bấtkỳsựchệchhướngnàokhỏichínhsáchđốingoạiđãđượctánthànhbởilịchsử,truyềnthốngvàsựthịnhvượngcủanướcCộnghòachúngta.Đólàchínhsáchđộclập,đượcủnghộbởivị thếcủachúngta,đượcbảovệbởitìnhyêuchắcchắncủachúngtavềcônglývàbởiquyềnlựccủachúngta.Đólàchínhsáchhòabìnhphùhợpvớicáclợiíchcủachúngta.Đólàchínhsáchtrunglập,khướctừthamgiavàobấtkỳtranhchấphaythamvọngnướcngoàinàotrêncáclụcđịakhácvàđẩylùisựxâmnhậpcủahọvàolụcđịanày.

Mộtthậpkỷsauđó,vaitròcủaMỹtrênthếgiớiđãmởrộng,giọngđiệuđãtrởnênkiênquyếthơnvànhữngcânnhắcvềcườngquốc lờmờhiệnrarõrệthơn.Năm1895,trongvụtranhchấpbiêngiớigiữaVenezuelavàBritishGuiana,NgoạitrưởngRichardOlneyđãcảnhbáoAnh–dùkhiđónướcnàyvẫnđượccoilàcườngquốchàngđầuthếgiới–vềsựbấttươngxứngtrongsứcmạnhquânsựởTâyBáncầu:“Ngàynay,Mỹtrênthựctếcóchủquyềntrênlụcđịanày,vàmệnhlệnhcủanólàluật.”“NguồnlựcvôhạncủaMỹcùngvớivịtríbiệtlậpcủanólàmchoMỹ làmchủ tìnhhìnhvà trên thực tế làbấtkhảxâmphạmtrướcbấtkỳhay tất cảcáccườngquốcnàokhác.”

Mỹgiờđâylàmộtcườngquốclớn,chứkhôngcònlànướccộnghòanontrẻởbênlềcácvấnđềcủathếgiới.Mỹkhôngcòntựgiớihạnởchínhsáchtrunglập;nướcnàycảmthấycónghĩavụphảichuyểnsựxácđángđạođứcphổquátđượctuyênbốtừlâucủamìnhthànhvaitròđịachínhtrịrộnglớnhơn.Sauđócũngtrongnămnày,khinhữngngườidânthuộcđịacủaĐếquốc

TâyBanNhaởCubanổidậy,sựbấtđắcdĩphảichứngkiếnmộtcuộcnổidậychốngđếquốcbịnghiềnnátngaytrướcthềmbiêngiớicủaMỹđãhòalẫnvớiniềmtinrằngthờikhắcđãđếnđểMỹchứngminhkhảnăngvàýchícủamình,quaviệchànhxửnhưmộtcườngquốcvĩđạitạithờiđiểmmàtầmquantrọngcủacácquốcgiachâuÂuphầnnàođượcđánhgiábởiquymôbành trướng ra nước ngoài của họ. Năm 1898, khi chiến hạm USSMaine bị nổ135 ở cảngHavana trong tìnhhuốngkhôngrõnguyênnhân,yêucầuvềmột sựcan thiệpquânsựcủangườidânlanrộngtớimứcđãkhiếnTổngthốngMcKinleytuyênchiếnvớiTâyBanNha,sựthamgiaquânsựđầutiêncủaMỹvớimộtcườngquốclớnởhảingoại.

RấtítngườiMỹcóthểhìnhdungtrậttựthếgiớisẽkhácnhưthếnàosau“cuộcchiếnnhỏlẫylừng”nhưJohnHay–khiđólàĐạisứMỹtạiLondon–miêutảnótrongmộtbứcthưgửitớiTheodoreRoosevelt, thờiđiểmđó làmộtnhàcảicáchchính trịđang lênở thànhphốNewYork.Chỉsaubathángrưỡixungđộtquânsự,MỹđãđẩyĐếquốcTâyBanNharakhỏivùngbiểnCaribbean,chiếmCuba,sápnhậpPuertoRico,Hawaii,Guam,vàPhilippines.TổngthốngMcKinleybịmắckẹtvàochân lýđãđược thiết lập trongviệcbiệnminhchokếhoạchnày.Khôngchútedè,ôngtrìnhbàyvềcuộcchiếnmàđãtạoraMỹnhưmộtcườngquốclớnởgiữahaiđạidươngmangsứmệnhbấtvụlợicómộtkhônghai.Ônggiảithíchtrongmộtnhậnxétđượcintrêntấmápphíchtáitranhcửcủaôngvàonăm1900,“LácờMỹđượccắmtrênnhữngvùngđấtnướcngoàikhôngphảiđểchiếmthêmlãnhthổmàlàvìlợiíchcủanhânloại.”

CuộcchiếntranhTâyBanNha-MỹđánhdấubướctiếnđầutiêncủaMỹvàocácvấnđềchínhtrịcủacáccườngquốclớn,vàvàonhữngcuộctranhchấpmànótừlâukhôngquantâm.SựhiệndiệncủaMỹởtầmliênlụcđịa,trảidàitừvùngbiểnCaribbeantớicácvùngbiểnởkhuvựcĐôngNamÁ.Bởikíchthước,vịtrí,vàcácnguồnlựccủamình,Mỹsẽlàmộttrongnhữngnướcđóngvaitròquantrọngnhấttrêntoàncầu.Cáchànhđộngcủanógiờđâysẽbịsoixét,kiểmtra,đôikhibịchốngđốibởicáccườngquốctruyềnthốngđãđóngchốttrêncácvùnglãnhthổvàcáctuyếnđườngbiểnmànhữnglợiíchcủaMỹđãxâmphạm.

TheodoreRoosevelt:Mỹ-mộtcườngquốcthếgiới

VịtổngthốngđầutiênphảivậtlộnvớinhữngtácđộngtừvaitròcủaMỹtrênthếgiớichínhlàTheodoreRoosevelt,ngườisaumộtquátrìnhthăngtiếnchínhtrịnhanhchónglêntớivịtrícaonhấtlàphótổngthống,rồitổngthốngvàonăm1901saukhiMcKinleybịámsát.Quyếttâm,đầythamvọng,họcvấncao,vàđọcsâubiếtrộng,mộtngườitheochủnghĩathếgiớixuấtchúng, người traudồi cảđiệubộ “caobồi” lẫn sự tinh tế vượt xa sựđánhgiáđương thời,RooseveltnhìnthấyMỹcótiềmnăngtrởthànhcườngquốclớnnhất,đượcxáclậpbởisựthừakếvềchínhtrị,địalý,vàvănhóangẫunhiêncủamìnhđểđóngmộtvaitròthiếtyếutrênthếgiới.ÔngtheođuổimộtkháiniệmchínhsáchđốingoạichưatừngcóởMỹ,chủyếudựatrênnhữngtínhtoánđịachínhtrị.Theođó,vàothếkỷ20,MỹsẽđóngmộtvaitròtoàncầutươngtựnhưAnhthựchiệnởchâuÂuvàothếkỷ19:duytrìhòabìnhbằngcáchđảmbảotrạngtháicânbằng, lơ lửngngoàikhơicủa lụcđịaÁ-Âu,vànghiêngcáncânquyền lựcđốichọi lạibấtkỳcườngquốcnàođedọathốngtrịmộtkhuvựcchiếnlược.Nhưôngtuyênbốtrongbàiphátbiểunhậmchứccủamìnhvàonăm1905,

Chúngtanhưmộtdântộcđãđượcgiaơnđểđặtnềnmóngđờisốngquốcgiacủachúngtatrên

mộtlụcđịamới...Chúngtađãđượcbantặngrấtnhiều,vàvìvậy,rấtchínhđáng,cũngsẽđượcmongđợirấtnhiều.Chúngtacónghĩavụđốivớingườikhácvàvớibảnthânmình;vàchúngtakhôngthểtrốntránhbấtkỳnghĩavụnào.Chúngtađãtrởthànhmộtquốcgiavĩđại,bắtbuộclànhưvậy,bởisựvĩđạithựctếcủaquốcgiatrongmốiquanhệvớicácquốcgiakháctrênTráiĐất,vàchúngtaphảihànhxửtươngxứngvớimộtdântộccótráchnhiệmnhưvậy.

CóthờigianđượcgiáodụcởchâuÂuvàamhiểuvềlịchsửchâulụcnày(ôngđãviếtmộttàiliệuđángtincậyvềthànhtốhảiquâncủacuộcChiếntranhnăm1812khimớiởđộtuổiđôimươi),Rooseveltgiữliênlạcthânmậtvớitầnglớptinhhoaxuấtchúngcủa“CựuThếgiới”vàcũngthànhthạovềnhữngnguyêntắcchiếnlượctruyềnthống,baogồmcảsựcânbằngquyềnlực.RooseveltcùngchungđánhgiávớinhữngngườiđồnghươngcủamìnhvềđặcđiểmđặcbiệtcủaMỹ.Tuynhiên,ôngtinrằngđểthựchiệntrọnvẹnlờikêugọicủamình,Mỹsẽcầnphảibướcvàomộtthếgiớitrongđóquyềnlực(chứkhôngchỉlànguyêntắc)đượcchiasẻtrongviệcquảnlýtiếntrìnhcủacácsựkiện.

TheoquanđiểmcủaRoosevelt,hệthốngquốctếđangthayđổiliêntụckhôngngừng.Thamvọng,lợiíchcánhân,vàchiếntranhkhôngđơngiảnchỉlàsảnphẩmcủanhữngquanniệmsailầmnguxuẩnmàngườiMỹcóthểdẹpbỏởnhữngkẻcaitrịtruyềnthống;chúnglàđiềukiệntựnhiêncủaconngườiđòihỏisựthamgiacóchủđíchcủaMỹtrongcácvấnđềquốctế.Xãhộiquốctếgiốngnhưmộtkhuđịnhcưbiêngiớimàkhôngcómộtlựclượngcảnhsátcóhiệuquả:

Trongnhững cộngđồngmới, hoangdã, đầy bạo lực,một người trung thựcphải tự bảo vệmình;vàchođếnkhicácphươngtiệnđảmbảoantoànkhácchoanhtađượcnghĩra,thậtlànguxuẩnvàđộcáckhithuyếtphụcanhtatừbỏvũkhícủamìnhtrongkhinhữngkẻnguyhiểmđốivớicộngđồngvẫngiữvũkhícủachúng.

Trongmọitrườnghợp,phântíchmàvềcănbảnlàtheotriếtlýchínhtrịcủaHobbesnàyđượcphátbiểutrongmộtbàidiễnthuyếtNobelHòabình,đãđánhdấusựchệchhướngcủaMỹkhỏitiềnđềrằngtháiđộtrunglậpvàýđịnhhòabìnhlàđủđểmanglạihòabình.ĐốivớiRoosevelt,nếumộtquốcgiakhôngthểhoặckhôngsẵnsànghànhđộngđểbảovệlợiíchriêngcủamình,nókhôngthểmongđợicácquốcgiakháctôntrọngnhữnglợiíchđó.

Chắcchắn,RooseveltđãthiếukiênnhẫnvớinhiềuquanđiểmchiphốisuynghĩcủangườiMỹvề chính sáchđối ngoại.Ôngkết luận, phầnmở rộngmới xuấthiện của luật phápquốc tếkhôngthểcóhiệuquảtrừkhiđượcyểmtrợbằngvũlựcvàgiảitrừquânbị,đangnổilênnhưlàmộtchủđềquốctế,làmộtảotưởng:

Dochưacókhảnăngthiếtlậpbấtkỳmộthìnhthứcquyềnlựcquốctếnào...màcóthểkiểmsoáthiệuquảviệclàmsaitrái,nêntrongnhữngtrườnghợpnhưvậy,thậtnguxuẩnvàđộcáckhimộtcườngquốctựdolạitừbỏsứcmạnhbảovệquyềnlợiriêngcủamình,vàthậmchíkểcả trongnhững trườnghợpđặcbiệtđứng lênbảovệ choquyền lợi của cácquốc gia khác.Khôngđiềugìkhuyếnkhíchsựtráivớiđạolý...hơnviệcnhữngdântộcđượckhaisángvàtựdo...tựnguyệnnộpmình,bấtlựctrongkhiđểchomọichếđộchuyênchếvàmanrợtrangbịvũkhí.

Roosevelttinrằng,cácxãhộitựdocóxuhướngđánhgiáthấpcácyếutốđốikhángvàxung

độttrongcácvấnđềquốctế.

NgụývềkháiniệmcạnhtranhsinhtồncủaDarwin,RooseveltđãviếtthưchonhàngoạigiaoCecilSpringRicecủaAnh,

Thậtlà...mộtthựctếđángbuồnkhinhữngnướcnhânđạonhất,quantâmnhấtđếnsựcảithiệntrongnước,lạicóxuhướngpháttriểnyếuhơnsovớinhữngnướckháccónềnvănminhítvịthahơn...

Tôighêtởmvàkhinhbỉchủnghĩanhânđạogiảtạo,coisựtiếnbộcủanềnvănminhnhấtthiếtvàchínhđángnhưlàngụývềmộtsựsuygiảmýchíchiếnđấu,vàdođómờigọisựhủydiệtnềnvănminhtiêntiếnbởicácnềnvănminhíttiêntiếnhơn.

NếuMỹchốibỏnhữnglợiíchchiếnlược,điềunàycónghĩalànhữngcườngquốchiếuchiếnhơnsẽtrànngậpthếgiới,cuốicùngpháhoạinềntảngsựthịnhvượngcủanướcMỹ.Vìvậy,“chúngtacầnmộtlựclượnghảiquânlớn,khôngchỉcócáctàutuầndươngmàcònbaogồmnhữngtàuchiếnhùngmạnh,cókhảnăngđốichọivớitàuchiếncủabấtkỳquốcgianào,”cũngnhưbiểuthịsẵnsàngsửdụngchúng.

TheoquanđiểmcủaRoosevelt,chínhsáchđốingoạilànghệthuậtápdụngchínhsáchcủaMỹ,kínđáovàkiênquyết,thíchứngvớisựcânbằngquyềnlựctoàncầu,điềuchỉnhcácsựkiệntheohướnglợiíchquốcgia.Ôngnhậnthấy,vớinềnkinhtếsôiđộng,Mỹlàquốcgiaduynhấtkhôngchịusựđedọatừcácđốithủcạnhtranhtrongkhuvựcvàlàcườngquốcởcảhaiđạidương–ĐạiTâyDươngvàTháiBìnhDương–ởvịthếcómộtkhônghaiđể“nắmgiữnhữngđiểmthuậnlợichophépchúngtacótiếngnóitrongviệcquyếtđịnhsốphậncủacácđạidươngởhaibờĐôngvàTây.”ChechắnTâyBáncầukhỏisựnhòmngócủacáccườngquốcởbênngoàivàcanthiệpđểduytrìtrạngtháicânbằnglựclượngởmỗikhuvựcchiếnlượckhác,Mỹsẽnổilênnhưlànướcbảohộquantrọngcủasựcânbằngtoàncầuvàthôngquađólàhòabìnhquốctế.

Đâylàmộttầmnhìnđầythamvọngvàđángkinhngạcđốivớimộtquốcgiamàtừtrướcđếnnaycoivịtríbiệtlậpcủanónhưlàđặcđiểmminhđịnh,vàdođócoilựclượnghảiquâncủamìnhchỉnhưmộtcôngcụphòngvệvenbiển.Nhưngnhờhiệuquảcủahoạtđộngchínhsáchđốingoạinổibật,Rooseveltđãthànhcông–ítnhấtlàtạmthời–trongviệcđịnhnghĩalạivaitròquốctếcủaMỹ.TạichâuMỹ,ôngvượtquasựphảnđốiđãđượcthiếtlậpchắcchắncủaHọcthuyếtMonroeđốivớisựcanthiệpcủanướcngoài.ÔngcamkếtMỹkhôngchỉđẩyluicácmưuđồthựcdâncủanướcngoàiởTâyBáncầu,màtrênthựctếcòncóthểchặntrướcnhữngmưuđồnày,ôngđedọavớitưcáchcánhânvềmộtcuộcchiếnđểngănchặncuộcxâmlấnsắpxảyra của Đức vào Venezuela. Vì vậy, ông tuyên bố “Hệ luận Roosevelt” đối với Học thuyếtMonroe,rằngMỹcóquyềncanthiệpmangtínhchặntrướctrongcôngviệcnộibộcủacácquốcgiakhácởTâyBáncầuđểgiảiquyếtnhữngtrườnghợpcó“hànhvisaitráihaybấtlực”trắngtrợn.Rooseveltmiêutảnguyêntắcnàynhưsau:

Tấtcảnhữnggìnướcnàymongmuốnlàthấycácnước lánggiềngổnđịnh, trậttựvàthịnhvượng.Bấtkỳnướcnàomàngườidâncưxửtốtđềucóthểtintưởngtìnhhữunghịnồngnhiệtcủachúngtôi.Nếumộtquốcgiachothấynóbiếtcáchđểhànhđộngcóhiệuquảhợplývà

nghiêmtúctrongcácvấnđềxãhộivàchínhtrị,nếunógiữtrậttựvàthựchiệnnghĩavụcủamình,quốcgiađókhôngcầnphảisợMỹcanthiệp.Nhữnghànhvisaitráitriềnmiênhaymộtsựbấtlựcmàdẫnđếnsựlỏnglẻophổbiếncủacácmốiquanhệtrongxãhộivănminh,cóthểởMỹhayởnơikhác,cuốicùngđòihỏisựcanthiệpcủacácquốcgiavănminh,vàởTâyBáncầusựtuânthủcủaMỹđốivớiHọcthuyếtMonroecóthểbuộcMỹ,dùmiễncưỡng,thựchiệnsứcmạnhcảnhsátquốctếtrongnhữngtrườnghợphànhvisaitráihaybấtlựcrõràngnhưvậy.

NhưtrongbảnHọcthuyếtMonroeđầutiên,khôngquốcgiaMỹLa-tinhnàođượcthamvấn.HệluậnnàycũngdẫnđếnmộtchiếcôanninhcủaMỹđốivớiTâyBáncầu.Từđóvềsau,khôngcườngquốcbênngoàinàocóthểsửdụngvũlựcđểgiảiquyếtsựbấtbìnhcủamìnhởchâuMỹ;nếumuốn,họphảilàmviệcđóthôngquaMỹ,nướctựgiaochomìnhnhiệmvụduytrìtrậttự.

YểmtrợchothamvọngnàylàKênhđàoPanamamới,chophépMỹdichuyểnlựclượnghảiquângiữaĐạiTâyDươngvàTháiBìnhDươngmàkhôngphảithựchiệnnhữngchuyếnđidàiquaCapeHornởcựcNamcủaNamMỹ.Bắtđầuđượcxâydựngtừnăm1904,vớikinhphívàchuyênmônkỹthuậtcủaMỹtrênlãnhthổchiếmgiữtừColombiabằngmộtcuộcnổidậyđịaphươngdoMỹyểmtrợ,vàđượckiểmsoátbằngmộthợpđồngthuêdàihạnKhuvựcKênhđào(CanalZone)củaMỹ,KênhđàoPanamađượcchínhthứckhaitrươngvàonăm1914sẽthúcđẩythươngmạivàmangđếnchoMỹmộtlợithếquyếtđịnhtrongbấtkỳcuộcxungđộtquânsựnàoởkhuvực.(KênhđàonàycũngsẽcấmbấtkỳlựclượnghảiquânnướcngoàinàosửdụngmộtlộtrìnhtươngtựnếukhôngcósựchophépcủaMỹ.)AnninhBáncầulàtrụcộttrongvaitròthếgiớicủaMỹdựatrênsựkhẳngđịnhmangtínhcơbắpvềlợiíchquốcgiacủaMỹ.

KhinàosứcmạnhhảiquâncủaAnhvẫnchiếmưuthế,thìquốcgianàyvẫnsẽcònđểmắtđếntrạngtháicânbằngởchâuÂu.TrongcuộcxungđộtNga-Nhậtnăm1904-1905,RooseveltđãchứngminhôngsẽápdụngkháiniệmngoạigiaocủamìnhnhưthếnàođốivớitrạngtháicânbằngởchâuÁvànếucầnthiếtlàtrêntoàncầu.ĐốivớiRoosevelt,vấnđềlàsựcânbằngquyềnlựcởTháiBìnhDương,chứkhôngphảinhữngsaisóttrongchếđộchuyênchếSahoàngcủaNga(mặcdùôngkhônghềảotưởngvềnhữngđiềunày).DosựđôngtiếnkhôngkiểmsoátcủaNgavàoMãnChâuvàTriềuTiên–mộtquốcgiamàtheocáchnóicủaRooseveltlà“theođuổimộtchínhsáchnhấtquánđốilậpvớichúngtaởphíađôngvànóidốitớimứckhôngthểhiểuđược”–cóhạiđốivớinhữnglợiíchcủaMỹ,RooseveltbanđầuhoannghênhcácchiếnthắngquânsựcủaNhậtBản.ÔngmiêutảsựhủydiệthoàntoàncủahạmđộiNga,hạmđộiđãđivòngquanhthếgiớichođếnkhibịsụpđổ trong trậnTsushimakhiNhậtBản“chơi tròchơicủachúngta.”NhưngkhiquymôcácchiếnthắngcủaNhậtBảnđedọasẽchônvùihoàntoànvịthếcủaNgaởchâuÁ,Rooseveltđãnghĩ lại.MặcdùngưỡngmộsựhiệnđạihóacủaNhậtBản,nhưngcólẽvìthếôngbắtđầucoimộtĐếquốcNhậtBảnbànhtrướngnhưlàmốiđedọatiềmtàngđốivớivịthếcủaMỹởĐôngNamÁ,vàkếtluậnrằngmộtngàynàođónướcnàycóthểsẽ“đặtranhữngyêucầuvề[các]quầnđảoHawaii.”

MặcdùvềbảnchấtủnghộNga,RooseveltđãtiếnhànhhòagiảicuộcxungđộtởchâuÁxaxôiquaviệcnhấnmạnhvaitròcủaMỹnhưlàmộtcườngquốcchâuÁ.HiệpướcPortsmouthnăm1905làmộtbiểuhiệntinhtúycủathuậtngoạigiaocânbằngquyềnlựccủaRoosevelt.NóhạnchếsựbànhtrướngcủaNhậtBản,ngănchặnsựsụpđổcủaNgavàđạtđượcmộtkếtquảmà

trongđó–theonhưôngmiêutả–“NganêntừbỏđốimặtvớiNhậtBảnđểmỗibêncóthểcóhànhđộngtiếtchếđốivớibênkia.”Vìvaitròhòagiảicủamình,RooseveltđãđượctraogiảiNobelHòabình,làngườiMỹđầutiênđượcvinhdanh.

Rooseveltcoithànhtựunàykhôngphảilàmởramộttìnhtrạnghòabìnhmãimãi,màlàsựkhởiđầuvaitròcủaMỹtrongviệcquảnlýtrạngtháicânbằngởchâuÁ-TháiBìnhDương.KhiRooseveltbắtđầunhậnđượcthôngtintìnhbáomangtínhcảnhbáovề“phechủchiến”củaNhậtBản,ôngbắtđầulàmchoquốcgianàychúýtớiquyếttâmcủaMỹ,nhưnghếtsứctinhtế.Ôngphái16thiếtgiáphạmsơntrắngbiểuthịchosứmệnhhòabình,tênlàHạmđộiTrắng(GreatWhiteFleet), thựchiện“chuyếnhànhtrìnhvòngquanhthếgiới” thămhữunghịcáccảngnướcngoàivànhưthểchứngminhMỹgiờđâycóthểtriểnkhaisứcmạnhhảiquânápđảotớibấtkỳkhuvựcnào.Nhưtrongláthưôngviếtchocontrai,sựbiểudươnglựclượngđượcdựđịnhđểcảnhbáophehiếuchiếnởNhậtBản,quađóđạtđượchòabìnhbằngsứcmạnh:“ChakhôngtinsẽcóchiếntranhvớiNhậtBản,nhưngchatinkhảnăngdẫnđếnchiếntranhlàcó,khiếnviệcbảođảmchốnglạikhảnăngnàybằngcáchxâydựngmộtlựclượnghảiquân hùngmạnh như vậy để ngăn trở hy vọng thành công củaNhật Bản là điều rất khônngoan.”

Cùnglúcđó,trongkhivừachứngkiếnsựbiểudươngquymôlớnvềsứcmạnhhảiquânMỹ,NhậtBảnvừađượcđốixửhếtsứclịchsự.RooseveltcảnhbáoĐôđốcdẫnđầuhạmđộirằngôngnàyphảihạnchếđểtránhxúcphạmsựnhạycảmcủađấtnướcmàôngđangrănđe:

Tôimuốnanhghinhớ,nhữnggìtôikhôngmuốnlàchứngkiếnaiđótrongsốcácthủythủcủachúngtalàmbấtkỳđiềugìbấtthườngkhiđangởNhậtBản.NếuanhchocácbinhsĩnghỉphépkhiđangởTokyohaybấtkỳnơinàokháctạiNhậtBản,phảicẩnthậnchọnchỉnhữngngườimàanhhoàntoàncóthểtintưởng.Bắtbuộckhôngđượcđểcómộtchútnghingờnàovềsựxấcláohoặckhiếmnhãtừphíachúngta...Trừkhibịmấtcontàu,thìchúngtathàbịxúcphạmcònhơnlàchúngtaxúcphạmbấtkỳaitrongnhữnghoàncảnhđặcbiệtnày.

TheonhữnglờitrongcâucáchngônyêuthíchcủaRoosevelt,Mỹsẽ“nóichuyệnnhẹnhàngvàmangtheomộtcâygậylớn.”

ỞĐạiTâyDương,RooseveltchủyếuesợsứcmạnhvàthamvọngngàycàngtăngcủaĐức,đặcbiệtlàchươngtrìnhxâydựnghảiquânquymôcủanướcnày.NếusựchỉhuycủaAnhởcácvùngbiểnbịđảolộn,khảnăngduytrìtrạngtháicânbằngởchâuÂucủaAnhcũngvậy.ÔngthấyĐứcnhưđangdầnápđảosứcđốikhángcủacácnướclánggiềng.KhiThếchiếnIbùngnổ,dùđãrờinhiệmsở,RooseveltvẫnkêugọiMỹtăngchitiêuquânsự,sớmthamgiavàocuộcxungđộtvàđứngvềphíanhómĐồngminhbabên(TripleEntente)–Anh,Pháp,vàNga–kẻomốiđedọasẽlansangTâyBáncầu.Nhưôngviếtvàonăm1914chomộtcảmtìnhviênngườiĐứcgốcMỹ:

ÔngkhôngtinrằngnếuĐứcthắngtrongcuộcchiếnnày,đậptanHạmđộiAnhvàtiêudiệtĐếquốcAnh,trongvòngmộthoặchainăm,nướcnàysẽkiênquyếtchiếmmộtvịtríthốngtrịởNamMỹsao...?Tôithìlạitinlànhưvậy.Thựcratôibiếtlànhưvậy.VìvớinhữngngườiĐứcmàtôitừngnóichuyện,mộtkhichúngtôicóthểtrởnênthânthiết,họđềuchấpnhậnquanđiểmnàyvớisựthẳngthắnkháchẳnvớisựhoàinghi.

Roosevelttinrằng,thôngquacácthamvọngcạnhtranhlẫnnhaugiữacáccườngquốclớn,bảnchấtcuốicùngcủatrậttựthếgiớisẽđượcquyếtđịnh.Cácgiátrịnhânvănsẽđượcduytrìtốtnhấtbởisựthànhcôngvềđịachínhtrịcủacácquốcgiađượctựdotrongviệctheođuổilợiíchcủamìnhvàduytrìđộtincậyvớicácmốiđedọacủahọ.Khihọchiếmưuthếtrongcuộcxungđộtcạnhtranhquốctế,nềnvănminhsẽlanrộngvàđượccủngcốvớicáchiệuứngtốtlành.

Roosevelttiếpnhậnquanđiểmhoàinghinóichungđốivớinhữngviệndẫnphithựctếcủathiệnchíquốctế.Ôngquảquyếtrằngnókhôngmanglạiđiềugìtốtlành,vàthườngthựcsựcóhạiđốivớinướcMỹkhiđưaranhữngtuyênbốtrọngyếucótínhnguyêntắcnhưnglạikhôngởvịthếđểépbuộcthựcthichúngtrướcnhữngquyếttâmchốngđối.“Lờinóicủachúngtaphảiđược đánh giá bằng những hành động của chúng ta.” Khi nhà tư bản công nghiệpAndrewCarnegie136thúcgiụcRooseveltcamkếtMỹsẽtriệtđểhơnđốivớigiảitrừquânbịvànhânquyềnquốctế,RoosevelttrảlờibằngsựviệndẫnmộtsốnguyêntắcmàKautilyacólẽđãchấpthuận,

Chúngtaphảiluônnhớrằng,sẽlàđiềunguyhiểmchếtngườikhicácdântộctựdo,vĩđạitựlàmyếumìnhtớimứcbấtlực,trongkhiđểcácchếđộchuyênchếvàmanrợtrangbịvũkhí.Sẽantoànkhilàmnhưvậynếucóhệthốngcảnhsátquốctếnàođó;nhưnggiờđâychưacóhệthốngnàonhưvậy...Cómộtđiềumàtôisẽkhônglàmlàlừaphỉnhkhitôikhôngthểlàmtốt;quáttháo,hămdọa,vàsauđókhônghànhđộngnếunhữnglờicủatôicầnphảiđượchỗtrợ.

NếuRooseveltđượckếnhiệmbởimộtmônđệ,haynếuôngthắngcửnăm1912,ôngcóthểđãđưanướcMỹvàohệthốngtrậttựthếgiớitheoHòaướcWestphaliahaymộtbiếnthểcủanó.Trongtiếntrìnhsựkiệnđó,nướcMỹgầnnhưchắcchắnsẽtìmkiếmmộtkếtthúcsớmhơncủaThếchiếnItươngthíchvớisựcânbằngquyềnlựcởchâuÂu–theonhữngquyđịnhtrongHiệpướcNga-Nhật–đểĐứcthuatrậnnhưnghàmơnsựkiềmchếcủaMỹvàbịbaoquanhbởimộtlựcđủmạnhđểngănchặnchủnghĩaphiêulưutrongtươnglai.Mộtkếtcụcnhưvậy,trướckhisựđổmáubắtđầuxóabỏnhữngthểchếchínhtrịvàxãhộihiệnthời,sẽthayđổitiếntrìnhlịchsửvàngănchặnsựtànphácủanềnvănhóavàsựtựtinchínhtrịcủachâuÂu.

Cuốicùng,Rooseveltquađờinhưmộtchínhkháchđượctôntrọngvàlàmộtngườitheochủnghĩabảothủnhưngkhônghìnhthànhmộttrườngpháichínhsáchđốingoạinào.Ôngkhôngcó môn đệ trong công chúng hoặc trong những người kế nhiệm ông làm tổng thống. VàRooseveltđãkhônggiànhchiếnthắngtrongcuộcbầucửnăm1912,doôngbịchiaphiếuvớiWilliamHowardTaft,Tổngthốngđươngnhiệm.

CólẽnỗlựccủaRooseveltđểbảotồndisảnbằngcáchchạyđuachonhiệmkỳthứbakhócóthểtránhkhỏisẽtiêudiệtbấtkỳcơhộinàodànhchonó.Truyềnthốnglàquantrọngvìcácxãhộikhôngcókhuynhhướngđixuyênqualịchsửnhưthểkhôngcóquákhứ,vànhưthểmọitiếntrìnhhànhđộnglàcósẵndànhchohọ.Họcóthểđichệchkhỏiquỹđạotrướcđóchỉtrongmộtbiênđộhữuhạn.Cácchínhkháchlớnhoạtđộngởngoàigiớihạncủabiênđộđó.Nếuhọkhôngthànhcông,xãhộitrìtrệ.Nếuhọvượtqua,họmấtkhảnăngđịnhhìnhthếhệnốitiếp.TheodoreRooseveltđanghoạtđộngởbiênđộtuyệtđốicủakhảnăngxãhộicủamình.Khôngcóông,chínhsáchđốingoạicủaMỹtrởvềtầmnhìncủathànhphốlýtưởngtỏasáng–khôngthamgiachứchưanóigìđếnchiphốimộttrạngtháicânbằngđịachínhtrị.Tuynhiên,nghịch

lý làMỹđãhoànthànhvaitròdẫnđầumàRooseveltđãvạchravàtrongthờigianôngcònsống.NhưngMỹđãlàmnhưvậynhândanhnhữngnguyêntắcmàRooseveltchếnhạovàdướisựdẫndắtcủavịtổngthốngmàRooseveltxemthường.

WoodrowWilson:Mỹ-lươngtâmthếgiới

Giànhchiếnthắngtrongcuộcbầucửnăm1912vớichỉ42%sốphiếuphổthôngvàchỉhainămsaukhichuyểntừgiớihọcthuậtsangthamgiachínhtrịquốcgia,WoodrowWilsonđãbiếntầmnhìnmàMỹđãkhẳngđịnhchủyếuchochínhmìnhthànhmộtchươngtrìnhhànhđộngápdụngđốivớitoànbộthếgiới.Thếgiớiđôikhicảmhứng,đôikhibốirối,nhưngluônphảichúýtớicảsứcmạnhcủaMỹlẫnphạmvitầmnhìncủaông.

KhiMỹthamgiaThếchiếnI,cuộcxungđộtkhởiđầuquátrìnhsẽpháhủyhệthốngcácquốcgiacóchủquyềnởchâuÂu,nóđãlàmvậykhôngphảitrêncơsởtầmnhìnđịachínhtrịcủaRooseveltmàlàdướingọncờphổquátđạođứcchưatừngđượcthấyởchâuÂukểtừcáccuộcchiếntranhtôngiáobathếkỷtrướcđó.PhổquátmớinàyđượcTổngthốngMỹtuyênbố,tìmcáchphổcậphệthốngquảntrịchỉtồntạiởcácnướcBắcĐạiTâyDươngvàchỉởMỹtronghìnhthứcdoWilsondựbáo.Thấmnhuầnýnghĩa lịchsửsứmệnhđạođứccủaMỹ,WilsontuyênbốMỹđãcanthiệpkhôngphảiđểkhôiphụclạisựcânbằngquyềnlựcởchâuÂumàlàđể“làmchothếgiớiantoànhơnđốivớidânchủ,”nóicáchkhác,đểtrậttựthếgiớidựatrênkhảnăngcủacácthểchếtrongnướctươngthíchvớivídụMỹ.Mặcdùkháiniệmnàyđingượcvớitruyềnthốngcủahọ,cácnhàlãnhđạochâuÂuchấpnhậnnónhưlàcáigiáđểMỹgianhậpcuộcchiến.

Thiếtlậpratầmnhìncủamìnhvềhòabình,Wilsonlênánsựcânbằngquyềnlực,vìchínhsựduytrìcânbằngquyềnlựcnàylànguyênnhânbanđầukhiếncácđồngminhmớicủaôngbướcvàocuộcchiến.Ôngbácbỏcácphươngphápngoạigiaođãđượcthiếtlậptừtrước(bịcôngkhaichỉtríchlà“ngoạigiaobímật”)vìchúnglànguyênnhânchínhgâynêncuộcxungđột.Thayvàođó,trongmộtloạtcácbàiphátbiểunhìnxatrôngrộng,ôngtrìnhbàymộtkháiniệmmớivềhòabìnhquốctếdựatrênsựkếthợpcácgiảđịnhtruyềnthốngcủaMỹvàsựnhấnmạnhmớithúcđẩychúnghướngtớisựthựchiệnvôđiềukiệntrêntoàncầu.Vớimộtvàithayđổinhỏ,điềunàyđãtrởthànhchươngtrìnhcủaMỹvềtrậttựthếgiớikểtừđó.

NhưnhiềunhàlãnhđạoMỹtrướcđó,WilsonkhẳngđịnhrằngsựsắpđặtthiêngliêngđãlàmchoMỹ làmộtquốcgiakhácbiệt.NhưkhinóichuyệnvớicáchọcviêntốtnghiệptạiWestPointnăm1916,Wilsonnói“NhưthểThượngđếđãgiànhriêngmộtlụcđịa,chờđợimộtdântộchòabình,nhữngngườiyêutựdovàcácquyềncủaconngườihơnbấtkỳđiềugìkhác,đếnđâyvàhìnhthànhmộtcộngđồngthịnhvượngkhôngíchkỷ.”

GầnnhưmọitổngthốngtiềnnhiệmtrướcWilsonđềutánthànhniềmtinnhưvậy.ĐiểmkháccủaWilsonlàởviệcôngkhẳngđịnhmộttrậttựquốctếdựatrênniềmtinnàycóthểđạtđượctrongvòngmộtđờingười,thậmchítrongmộtnhiệmkỳtổngthống.JohnQuincyAdamsđãcangợi camkếtđặcbiệt củaMỹđối với chínhquyền tựquảnvà tôn trọng luật chơiquốc tế,nhưngcảnhbáocácđồnghươngcủamìnhkhôngnêntìmcáchápđặtnhữnggiátrịnàybênngoàiTâyBáncầuđốivớicáccườngquốckháckhôngcóxuhướngtươngtự.Wilsonđangchơinhữngquânbàicaohơnvàđặtramộtmụctiêucấpbáchhơn.ÔngnóivớiNghịviệnrằngcuộc

chiếnvĩđại sẽ là “cuộcchiến lênđếnđỉnhđiểmvàcuối cùng tranhđấucho tựdocủaconngười.”

KhiWilsontuyênthệnhậmchức,ôngđãtìmcáchđểnướcMỹgiữtrunglậptrongcácvấnđềquốctế,thamgianhưmộtnướchòagiảibấtvụlợivàthúcđẩymộthệthốngtrọngtàiquốctếnhằmngănchặnchiếntranh.Khinhậmchứctổngthốngnăm1913,WoodrowWilsonđãkhởixướng “ngoạigiaomới,”ủyquyềnchoNgoại trưởngWilliam JenningsBryan thương lượngmộtloạtcáchiệpướctrọngtàiquốctế.NhữngnỗlựccủaBryanđãđạtđượckếtquảvớihơn30hiệpướcquốctếtrongcácnăm1913và1914.Nóichung,cáchiệpướcnàyquyđịnhmỗitranhchấpkhônggiảiquyếtnổiphảiđượctrìnhlênmộtủybanbấtvụlợiđểđiềutra;vàsẽkhôngviệnđếnvũtrangchođếnkhimộtkiếnnghịđãđượcgửichocácbên.Mộtgiaiđoạn“giảmnhiệt”sẽđượcthiếtlập,trongđócácgiảiphápngoạigiaocóthểthắngthếsovớinhữngcảmxúcdântộcchủnghĩa.Khôngcóghichépnàovềviệcmộthiệpướcnàonhưvậytừngđượcápdụngchomộtvấnđềcụthể.ThángBảynăm1914,châuÂuvànhiềunơikháctrênthếgiớibướcvàochiếntranh.

Năm1917,khiWilsontuyênbốnhữngviphạmnghiêmtrọng,trắngtrợncủamộtbênlàĐức,đãbuộcMỹphảibướcvàocuộcchiếncùngvới“nhóm”cácbênthamchiếncủaphíabênkia(Wilsontừchốidùngtừ“liênminh”),ônggiữvữngquanđiểmrằngmụcđíchcủaMỹkhôngphảilàtưlợimàlàphổquát:

Chúngtôikhôngvìmụctiêuíchkỷnào.Chúngtôikhôngmuốnmộtcuộcchinhphục,mộtsựcaitrịnào.Chúngtôikhôngtìmkiếmtiềnbồithườngchochínhmình,khôngmộtkhoảnbồithườngvậtchấtnàochonhữnghysinhmàchúngtôisẽtựnguyệnthựchiện.Chúngtôichỉlàmộttrongnhữngnướcđấutranhchocácquyềncủanhânloại.

TiềnđềcủachiếnlượclớncủaWilsonlàtấtcảcácdântộctrênthếgiớiđềuđượcthúcđẩybởichínhcácgiátrịnhưMỹ:

ĐâylàcácnguyêntắccủaMỹ,cácchínhsáchcủaMỹ.Chúngtôikhôngthểủnghộcácnguyêntắc,chínhsáchnàokhác.Vàđâycũnglàcácnguyêntắcvàchínhsáchcủanhữngngườiđànôngvàphụnữtiêntiếnởkhắpnơi,củamọiquốcgiahiệnđại,củamọicộngđồngđượckhaisáng.

Chínhnhữngmưumôcủacácchếđộđộctài,chứkhôngphảibấtkỳmâuthuẫnvốncónàogiữacáclợiíchquốcgiahaykhátvọngkhácnhau,gâyraxungđột.Nếutấtcảcácdữkiệnđượcsẵncócôngkhaivàcôngchúngđượccungcấpmộtlựachọn,nhữngngườidânbìnhthườngsẽlựachọnhòabình,mộtquanđiểmcũngđượcnhìnnhậnbởinhàtriếthọcKhaisángKant(đượcmiêutảtrướcđó)vàbởinhữngngườithờinayủnghộmộtInternetmở.NhưWilsonphátbiểutrướcNghịviệnvàothángTưnăm1917,yêucầutuyênchiếnvớiĐức:

Cácquốcgiatựquảnkhôngđưagiánđiệpvàocácnướclánggiềngcủahọ,hoặcthiếtlậpcáctiếntrìnhvậnđộngngầmđểdẫnđếntìnhhìnhnghiêmtrọng,điềumàsẽchohọcơhộitấncôngvàchinhphạt.Nhữngmưuđồnhưvậychỉcóthểthànhcôngtrongbímậtvàởnhữngnơikhôngaicóquyềnđặtnghivấn.Nhữngkếhoạchlừadốihayxâmlượcđượcgiantrábàyđặt,đượcthựchiệntừthếhệnàysangthếhệkhácnếucóthể,chỉcóthểhiệuquảvàđượcchegiấukhỏiánhsángnhờsựbímậtcủacácchínhphủhoặcđằngsaunhữngtâmsựkínđáođượccanh

phòngcẩnmậtcủatầnglớpđặcquyềnhạnhẹp.Maymắnlànhữngkếhoạchnàykhôngthểxảyraởnhữngnơicôngluậnđòihỏivànhấtquyếtyêucầucóđầyđủthôngtinliênquanđếnmọiviệccủaquốcgia.

Vìthế,vềmặttiếntrìnhcủasựcânbằngquyềnlực,sựtrunglậpcủanóđốivớigiátrịđạođứccủacácbênđấutranh,làvừavôđạođứcvừanguyhiểm.Dânchủkhôngchỉlàhìnhthứcquảntrịtốtnhất,nócònlàsựbảođảmduynhấtchonềnhòabìnhmãimãi.Dovậy,nhưWilsongiảithíchtrongmộtbàiphátbiểusauđó,sựcanthiệpcủaMỹđượcdựđịnhkhôngchỉđơngiảnlànhằmngăn chặn cácmục tiêu chiến tranh củaĐứcmà cònnhằm thay đổi hệ thống chínhquyềncủaĐức.Mụctiêucănbảnkhôngphảilàchiếnlược,vìchiếnlượclànhắmtớimộthìnhthứcquảntrị:

ĐiềutồitệnhấtcóthểxảyragâythiệthạichongườiĐứclà,saukhichiếntranhđãkếtthúc,nếuhọvẫntiếptụcbịbuộcphảisốngdướinhữngôngchủđầythamvọngmưuđồvàbịhấpdẫntrướcviệclàmrốiloạnnềnhòabìnhthếgiới,nhữngngườihoặcnhữnggiaicấpmàcácdântộckháctrênthếgiớikhôngthểtintưởng,việcchấpnhậnhọtrongquanhệđốitácgiữacácquốcgianhằmđảmbảohòabìnhthếgiớicólẽlàkhôngthể.

Đểgiữvữngquanđiểmnày,khiĐứctuyênbốsẵnsàngthảoluậnmộthiệpướcđìnhchiến,WilsontừchốiđàmphánchođếnkhiKaiser(HoàngđếĐức)thoáivị.Hòabìnhquốctếđòihỏi“sựpháhủymọiquyềnlựcchuyênchếởbấtkỳnơinàocóthểlàmrốiloạnhòabìnhthếgiớimộtcáchtáchbiệt,bímật,vàlàlựachọnduynhấtcủanó;hoặc,nếunókhôngthểbịpháhủysaumộtthờigianngắn,ítnhấtlàmsuyyếunótớimứcgầnnhưbấtlực.”Mộttrậttựquốctếhòabình,dựatrênnguyêntắc làcó thểđạtđược,nhưngvì “khôngthểtin tưởngđượcmộtchínhquyềnchuyênchếnàocóthểduytrìcamkếthaytôntrọnghiệpước,”hòabìnhđòihỏi“trướctiênphảichochếđộchuyênchếthấyđượcnhữngyêusáchvềquyềnlựchayvaitròlãnhđạocủanótrongthếgiớihiệnđạilàhoàntoànvôích.”

TheoquanđiểmcủaWilson, sự truyềnbádânchủsẽ làhệquả tựđộngcủaviệc thựchiệnnguyêntắctựquyết.KểtừHộinghịthànhVienna,cáccuộcchiếntranhđãkếtthúcvớimộtthỏathuậnvềviệckhôiphụclạisựcânbằngquyềnlựcbằngcácđiềuchỉnhlãnhthổ.Thayvàođó,kháiniệmcủaWilsonvềtrậttựthếgiớikêugọisự“tựquyết”chomỗiquốcgia,đượcxácđịnhbởisựthốngnhấtdântộcvàngônngữ,đượccómộtvị thếđộc lập.Ôngđánhgiá,chỉthôngquachínhquyềntựquản,cácdântộcmớicóthểbàytỏnguyệnvọngcơbảncủahọvềhòahợpquốctế.Vàmộtkhihọđãgiànhđượcđộclậpvàthốngnhấtquốcgia,Wilsonlậpluận,họsẽkhôngcònđộngcơđểthựchànhcácchínhsáchhiếuchiếnhaytưlợi.Cácchínhkháchtuântheonguyêntắctựquyếtsẽkhông“dám...thửbấtkỳgiaoướcíchkỷvàthỏahiệpnàonhưđãkýởHộinghị thànhVienna,”nơiđạidiện tinhhoacủacáccườngquốcđãbímậtvẽ lạiđườngbiêngiớiquốctế,ưutiêntrạngtháicânbằnghơnlànguyệnvọngcủangườidân.Dođóthếgiớisẽbướcvào

mộtthờikỳ...bácbỏcácchuẩnmựcíchkỷquốcgiatừngchiphốicáckhuyếnnghịcủacácquốcgiavàyêucầuchúngphảinhườngchỗchomộttrậttựmớitrongđócáccâuhỏisẽchỉlà:“Liệunócóđúng?”“Liệunócóchínhđáng?”và“Liệunócóvìlợiíchcủanhânloại?”

BằngchứnghiếmhoihỗtrợchotiềnđềWilsonlàýkiếnquầnchúnghòahợpvới“lợiíchtổng

thểcủanhânloại”hơnlàcácchínhkháchtruyềnthốngmàWilsonkhiểntrách.TấtcảcácquốcgiachâuÂuthamchiếnvàonăm1914đềucócácthểchếđạidiệnvớiảnhhưởngkhácnhau.(NghịviệnĐứcđượcbầutheophổthôngđầuphiếu).Ởmỗiquốcgia,chiếntranhđượcchàođónbởilòngnhiệttìnhphổbiếnvàhầunhưkhôngcóýkiếnđốilậpdanhnghĩatừbấtkỳcơquandâncửnào.Sauchiếntranh,côngchúngcủanướcPhápdânchủvàAnhyêucầumộtnềnhòabìnhmangtínhtrừngphạt,lờđikinhnghiệmlịchsửcủachínhhọrằngmộttrậttựchâuÂuổnđịnhchưatừngbaogiờđạtđượcnếukhôngcósựhòagiảicuốicùnggiữanướcchiếnthắngvànướcchiếnbại.Sựkiềmchế,nếucó,phầnnhiềulàđặctínhcủagiớiquýtộc,nhữngngườiđãthươngthảotạiHộinghịthànhVienna,vìhọchiasẻcácgiátrịvàkinhnghiệmchung.Cácnhàlãnhđạođượcđịnhhìnhbởichínhsáchđốinộicânbằngtrướcvôsốcácnhómgâyáplực,cólẽhòahợpvớitâmtrạngcủathờiđiểmhoặcmệnhlệnhcủalòngtựtrọngquốcgiahơnlànhữngnguyêntắctrừutượngvềlợiíchnhânloại.

Kháiniệmvượtlêntrênchiếntranhbằngcáchtraochomỗiquốcgiamộtvịthếđộclập,giốngnhưmộtkháiniệmchungđángcatụng,nhưngđốimặtvớinhữngkhókhăntươngtựtrongthựctế.Trớtrêuthay,việcvẽlạibảnđồchâuÂudựatrênnguyêntắcmớivềquốcgiatựquyết(dựatrênngônngữ),phầnlớntheoyêucầucủaWilson,nângcaotriểnvọngđịachínhtrịcủaĐức.Trướcchiếntranh,Đứcbịbacườngquốclớn(Pháp,Nga,vàÁo-Hung)baoquanh, làmhạnchếbấtkỳsựmởmanglãnhthổnào.Giờđây,nướcnàychấpnhậnthugomcácquốcgianhỏđượcxâydựngtrênnguyêntắctựquyết,chỉápdụngmộtphần,doởĐôngÂuvàvùngBalkanscácdântộcxenlẫntớimứcmỗiquốcgiamớibaogồmnhiềudântộckhácnhau,làmphứctạpthêmđiểmyếuchiếnlượccủahọvớiýthứchệdễbịtổnthương.ỞsườnphíađôngcủacườngquốclàtrungtâmbấtmãncủachâuÂukhôngcònlàquầnchúngđôngđảo–màtạiHộinghị thànhViennađãđược coi là cần thiếtđểkiềmchếkẻ xâm lược sauđó làPháp–nhưngnhưThủtướngAnhLloydGeorgebuồnbãđánhgiá,“mộtsốquốcgianhỏ,nhiềutrongsốđóbaogồmnhữngngườidântrướcđấychưabaogiờthiếtlậpmộtchínhquyềnổnđịnhchomình,nhưngmỗinướctrongsốhọcósốlượnglớnngườiĐứckêugọiđượctrởvềquêhươngcủamình.”

ViệcthựchiệntầmnhìncủaWilsonsẽđượcthúcđẩybởiviệcxâydựngcácthểchếvàthônglệquốctếmớichophépgiảiquyếtcáctranhchấptheocáchhòabình.HộiQuốcLiênsẽthaythếsựphốihợptrướcđâygiữacáccườngquốc.Kịchliệtphảnđốikháiniệmtruyềnthốngvềtrạngtháicânbằngcủacáclợiíchcạnhtranhlẫnnhau,cácthànhviênHộiQuốcLiênsẽthựchiện“khôngphảimộtsựcânbằngquyềnlựcmàlàmộtcộngđồngquyềnlực;khôngphảinhữngsựkìnhđịchcótổchứcmàlànềnhòabìnhchungcótổchức.”Đólàđiềudễhiểukhi,saumộtcuộcchiếntranhdosựđốiđầucủahaihệthốngliênminhcứngnhắcgâyra,cácchínhkháchcólẽtìmkiếmmộtthaythếtốthơn.Nhưng“cộngđồngquyềnlực”màWilsonđangnóitớithaythếsựcứngnhắcbằngsựbấttrắc.

ĐiềuWilsonmuốnnóikhinhắctớicộngđồngquyền lực làmộtkháiniệmmớimàsaunàyđượcgọilà“anninhtậpthể.”Trongchínhsáchquốctếtruyềnthống,cácquốcgiacólợiíchgiốngnhauhoặcmốiloâutươngtựnhaucóthểtựấnđịnhmộtvaitròđặcbiệttrongviệcbảođảmhòabìnhvàhìnhthànhmộtliênminh,vídụnhưhọđãcómộtliênminhnhưvậysaukhiđánhbạiNapoleon.Nhữngthỏathuậnnhưvậyluônđượcthiếtkếđểđốiphóvớinhữngmốiđe

dọachiếnlượccụthể,hoặcđượcchỉmặtđặttên,hoặcngụý:vídụ,PháptheochủnghĩaphụcthùsauHộinghịthànhVienna.Ngượclại,HộiQuốcLiênsẽđượcthànhlậptrênnguyêntắcđạođức,sựchốngđốiphổquátđốivớixâmlượcquânsựnếucó,bấtkểnguồngốc,mụctiêuhoặcbiệnminhđượctuyênbốcủacuộcxâmlược.Nónhằmmụcđíchkhôngphảiởmộtvấnđềcụthểmàlàsựviphạmcácchuẩnmực.Dođịnhnghĩacácchuẩnmựcđãđượcchứngminhlàtùythuộcvàocáchdiễngiảikhácnhau,theoýnghĩađó,sựvậnhànhcủaanninhtậpthểlàkhôngthểđoántrước.

TrongkháiniệmHộiQuốcLiên,tấtcảcácquốcgiasẽcamkếtgiảipháphòabìnhđốivớicáctranhchấpvàsẽtựđặtmìnhthấphơnsựápdụngtrunglậpmộtbộquytắcxửsựcôngbằngchung.Nếucácquốcgiacóquanđiểmkhácnhauvềlợiíchhoặcnghĩavụcủamình,họsẽđệtrìnhcácyêucầutớimộtủybancácbênbấtvụlợiđểđượcphânxử.Nếumộtquốcgiaviphạmnguyêntắcnàyvàsửdụngvũlựcđểtạoáplựcchotuyênbốcủamình,quốcgiađósẽbịcoilàkẻxâmlược.Khiđó,cácthànhviênHộiQuốcLiênsẽđoànkếtđểchốnglạinướcđónhưlàkẻviphạmhòabìnhchung.Khôngmột liênminh, “lợi ích riêngbiệt,” thỏa thuậnbímật,hay“mưuđồcủanhómnhỏcácnước”nàosẽđượcphépởHộiQuốcLiên,vìđiềunàysẽcảntrởviệcápdụngtrunglậpcácquytắccủahệthống.Thayvàođó,trậttựquốctếsẽđượctáilậptrên“nhữnggiaoướchòabìnhmở,đạtđượccôngkhai.”

SựkhácbiệtmàWilsonchỉragiữaliênminhvàanninhtậpthể–yếutốchủchốttronghệthốngHộiQuốcLiên–làchínhyếuđốivớinhữngtìnhthếlưỡngnanxảyrakểtừđó.Mộtliênminhđạtđượcnhưmộtthỏathuậnvềnhữngsựkiệnhoặckỳvọngcụthể.Nótạoramộtnghĩavụchínhthứcđểhànhđộngchínhxáctrongnhữngtìnhhuốngbấttrắcđượcxácđịnh.Nódẫnđếnmộtnghĩavụchiếnlượccóthểđượcthựchiệntheomộtcáchthốngnhất.Nórađờidựatrênýthứcvềnhữnglợiíchchungvàkhinhữnglợiíchnàycàngtươngđồng,liênminhsẽcànggắnkết.Ngượclại,anninhtậpthểlàmộtcấutrúcpháplýchứkhôngphảiđểgiảiquyếtmộttìnhhuốngbấttrắccụthểnào.Nókhôngxácđịnhmộtnghĩavụđặcbiệtnàongoạitrừmộtsốhìnhthứchànhđộngchungkhicácquytắccủatrậttựquốctếhòabìnhbịviphạm.Trênthựctế,hànhđộngphảiđượcthươnglượngtheotừngtrườnghợp.

Liênminhrađờidựatrênýthứcvềmộtlợiíchchungđượcxácđịnhtừtrước.Anninhtậpthểtuyênbốphảnđốibấtkỳhànhvihiếuchiếnnàoởbấtkỳđâutrongphạmviquảnlýcủacácnướcthamgia,đượcđềxuấtbởimọiquốcgiađượccôngnhậntrongHộiQuốcLiên.Trongtrườnghợpcósựviphạm,hệthốnganninhtậpthểnàysauđóphảiđúckếtmụctiêuphổbiếncủamìnhtừnhữnglợiíchquốcgiakhácnhau.Tuynhiên,ýtưởngrằngtrongnhữngtìnhhuốngnhưvậy,cácquốcgiasẽxácđịnhnhữnghànhviviphạmhòabìnhgiốngnhauvàsẵnsàngcóhànhđộngchungđểchốnglạichúng,làkhôngđúng–theokinhnghiệmlịchsửchothấy.KểtừthờiWilsonđếnnay,trongHộiQuốcLiênhaytổchứckếtụcnólàLiênHợpQuốc,cáchànhđộngquânsựcóthểđượccoilàanninhtậpthểtheođúngkháiniệmnàylàChiếntranhTriềuTiênvàChiếntranhIraqđầutiên,vàxảyratrongcảhaitrườnghợpvìMỹđãchothấyrõrằngnướcnàysẽhànhđộngđơnphươngnếucầnthiết(trênthựctế,trongcảhaitrườnghợp,nướcnàyđãbắtđầutriểnkhaiquântrướckhicóquyếtđịnhchínhthứccủaLiênHợpQuốc).ThayvìlànguồngốcdẫnđếnmộtquyếtđịnhcủaMỹ,quyếtđịnhcủaLiênHợpQuốcđãphêchuẩnnó.CáccamkếthỗtrợMỹnhưlàmộtcáchđểcóảnhhưởngđốivớihànhđộngcủaMỹ,thựctếđã

diễnra,hơnlàsựbiểuhiệnđồngthuậnđạođức.

KhiThếchiếnIbùngnổ,hệthốngcânbằngquyềnlựcsụpđổvìcácliênminhsinhratừhệthốngnàykhôngcótínhlinhhoạtvànóđãđượcápdụngkhônghạnchếđốivớicácvấnđềngoạivi,dođólàmchocáccuộcxungđộtthêmtrầmtrọng.

HệthốnganninhtậpthểchứngtỏnhượcđiểmngượclạikhiđốimặtvớinhữngchuyểnđộngđầutiêntiếntớiThếchiếnII.HộiQuốcLiênđãbấtlựctrướcsựchiatáchcủaTiệpKhắc,cuộctấncôngcủaItalyvàoAbyssinia,sựviphạmcủaĐứcđốivớiHiệpướcLocarnovàNhậtBảnxâmchiếmHoalục.Địnhnghĩacủanóvềxâmlượcquámơhồvàsựmiễncưỡngthựchiệnhànhđộngchungquásâusắc,đếnmứcnótỏrakhônghiệuquảthậmchítrướcnhữngmốiđedọahòabình trắng trợn.Anninh tập thểđã liên tục tỏ ra khôngkhả thi trongnhững tìnhhuốngnghiêmtrọngnhất,đedọahòabìnhvàanninhquốctế.(Vídụ,trongcuộcchiếntranhTrungĐôngnăm1973,docósựbắttaygiữacácthànhviênthườngtrực,HộiđồngBảoanLiênHợpQuốcđãkhôngphảnứngchođếnkhimộtthỏathuậnngừngbắnđãđượcthươngthảogiữaWashingtonvàMoscow.)

Tuynhiên,disảncủaWilsonđãđịnhhìnhtưduycủaMỹtớimứccácnhàlãnhđạoMỹđãlồngkháiniệmanninhtậpthểvớiliênminh.KhigiảithíchchomộtNghịviệncảnhgiácvềhệthốngLiênminhĐạiTâyDươngmớihìnhthànhsauThếchiếnII,cácphátngônviênchínhquyềnnhấnmạnhviệcmiêutảNATOnhưviệcthựchiệnthuầntúyhọcthuyếtanninhtậpthể.Họgửimộtphân tích tớiỦybanĐốingoạiThượngviện,cho thấysựkhácbiệtgiữacác liênminhtrướcđâytronglịchsửvàhiệpướcNATO,trongđóquyđịnhNATOkhôngquantâmtớiviệcbảovệlãnhthổ(rõrànglàđiềumớimẻđốivớicácđồngminhchâuÂucủaMỹ).KếtluậncủanólàHiệpướcBắcĐạiTâyDương“khôngnhằmchốnglạibấtkỳnướcnào;màmụctiêuduynhấtlàchốnglạisựxâmlược.Nókhôngtìmcáchảnhhưởngđếnbấtkỳ‘sựcânbằngquyềnlực’đangthayđổinàomànhằmcủngcố ‘sựcânbằngnguyêntắc.’” (Người tacóthểhìnhdungđượctiahyvọngtrongmắtcủaNgoạitrưởngDeanAcheson137,ngườinghiêncứulịchsửsắcsảocóhiểubiếtrộng,khiôngtrìnhbàymộthiệpướcđượcthiếtkếđểgiảiquyếtnhữngđiểmyếucủahọcthuyếtanninhtậpthểtrướcNghịviệnnhưmộtbiệnphápđểthựchiệnchúng).

Khinghỉhưu,TheodoreRooseveltthanphiềnvềnhữngnỗlựccủaWilsonvàođầuThếchiếnIkhicốgiữkhoảngcáchvớicuộcxungđộtđangdiễnraởchâuÂu.Sauđó,vàocuốicuộcchiến,ôngđặtnghivấnvềnhữngtuyênbốđượcđưaranhândanhHộiQuốcLiên.ThángMườimộtnăm1918,saukhihiệpướcđìnhchiếnđượctuyênbố,Rooseveltviết,

Tôiủnghộmộthộinhưvậymiễnlàchúngtakhôngmongđợiquánhiềutừnó...TôikhôngsẵnsàngđóngvainhânvậtmàđếncảAesopcũngchếnhạokhiôngmiêutảcáchsóivàcừuđồngýhạvũkhí,vànhữngchúcừu,nhưmộthànhđộngđảmbảothiệnchíđãđuổicácchúchóchăncừuđi,vàngaylậptứcbịsóiănthịt.

ThửtháchcủachủnghĩaWilsonlàchưabaogiờxemliệuthếgiớiđãxoayxởđểtrânquýhòabìnhthôngquacácquytắcchitiếtđầyđủvớinhiềunướccùngkýhaykhông.Vấnđềmấuchốtlàphảilàmgìkhinhữngquytắcnàybịviphạm,haymộtcáchtháchthứchơn,bịthaotúngvìnhữngmụcđíchtráivớitinhthầncủachúng.Nếutrậttựquốctếlàmộthệthốngpháplýhoạtđộngtrướckhicótòaáncôngluận,điềugìsẽxảyranếumộtkẻxâmlượcchọnxungđộtvề

mộtvấnđềmàcôngchúngdânchủcoilàquámơhồđểcamkếtthamgia–vídụ,mộttranhchấplãnhthổgiữacácthuộcđịacủaItalyởĐôngPhivàĐếquốcAbyssiniađộclập?Nếuhaibênviphạmlệnhcấmsửdụngvũlựcvàhệquảlàcộngđồngquốctếngừngcungcấpvũkhíchocảhaibên,thườngđiềunàysẽchophépbênmạnhhơnthắngthế.Nếumộtbênrút lui“hợppháp”khỏicơchếtrậttựhòabìnhquốctếvàtuyênbốkhôngcònbịràngbuộcbởinhữnghạnchếcủanó–nhưtrườnghợpcủaĐức,NhậtBản,vàItalycuốicùngrútkhỏiHộiQuốcLiên,HiệpướcHảiquânWashington138năm1922vàHiệpướcKellogg-Briand139năm1928,haytrongthờiđạicủachúngta,sựtháchthứccủacácnướcphổbiếnvũkhíhạtnhânđốivớiHiệpướcKhôngphổbiếnvũkhíhạtnhân–liệucáccườngquốchiệntạicóđượcphépsửdụngvũlựcđểtrừngphạtsựtháchthứcnày,hayhọphảicốgắngthuyếtphụcnhữngkẻnổiloạnquaytrởlạivớihệthống?Hayđơngiảnlàphớtlờtháchthứcđó?Vàliệuquátrìnhnhânnhượngsauđócódẫnđếnthêmtháchthứchaykhông?Trêntấtcả,liệucónhữngkếtquả“hợppháp”màdùsaođinữacũngbịchốnglạivìchúngviphạmcácnguyêntắckhácvềtrạngtháicânbằngquânsựhoặcchínhtrị–vídụsự“tựquyết”đượcphêchuẩnrộngrãicủaÁovàcộngđồngnóitiếngĐứccủaCộnghòaTiệpKhắctrongviệchợpnhấtvớiĐứcQuốcxãvàonăm1938,hayviệcNhậtBảndựnglênmộtMãnChâuđượccholàtựquyết(“MãnChâuquốc”)vàonăm1932từvùngĐôngbắcTrungQuốc?Liệunhữngquyđịnhvàquytắc,bảnthânchúng,làtrậttựquốctếhaychúnglàbộkhungtrênđỉnhcủamộtcấutrúcđịachínhtrịcókhảnăngcủa–trênthựctếđòihỏi–mộtsựquảnlýphứctạphơn?

***

“Ngoạigiaocũ”đãtìmcáchđểđốitrọnggiữanhữnglợiíchcủacácquốcgiađốiđịchvớicảmxúcdântộcchủnghĩatráingượctrongtrạngtháicânbằnggiữacáclựclượngcạnhtranhlẫnnhau.Trêntinhthầnđó,nóđãđưaPhápquaylạivớitrậttựchâuÂusauthấtbạicủaNapoleon,mờinướcnàythamgiaHộinghịthànhViennatrongkhithậmchívẫnđảmbảorằngnướcnàysẽbịquầnchúngvâyquanhđểkìmchếbấtkỳcámdỗtựđạinàotrongtươnglai.Đốivớingoạigiaomới,hứahẹnthiếtlậplạitrậttựcácvấnđềquốctếdựatrêncácnguyêntắcđạođứcchứkhôngphảicácnguyêntắcchiếnlược,khôngtínhtoánnàonhưvậycóthểđượcchấpnhận.

Điềunàyđãđặtcácchínhkháchcủanăm1919vàomộtvịthếbấpbênh.Đứckhôngđượcmờithamdựhộinghịhòabình,vàtronghiệpước(làkếtquảcủahộinghị)đượccoilàkẻxâmlượcduynhấtcủacuộcchiếnvàphảichịutoànbộgánhnặngtàichínhvàđạođứccủacuộcxungđột.Tuynhiên,đốivớimiềnĐôngĐức,cácchínhkháchtạiVersaillesvậtlộnđểhòagiảigiữanhiềudântộctuyênbốquyềntựquyếtchodântộcmìnhtrêncùngnhữngvùnglãnhthổ.Điềunàyđãlàmchomộtsốquốcgiayếu,cónhiềudântộc,phảisốngrảirácởgiữahaicườngquốclớnlàĐứcvàNga.Trongmọitrườnghợp,cóquánhiềuquốcgiađểkhiếnđộclậpchotấtcảtrởthànhhiệnthựchoặcantoàn;thayvàođó,mộtnỗlựcdodựđểdựthảocácquyềnthiểusốđãbắtđầu.LiênbangXô-viếtmớihìnhthành,cũngkhôngcóđạidiệntạiVersailles,bịchốngđốinhưngkhôngbịtiêudiệtbởimộtsựcanthiệpcủaĐồngminhsớmthấtbạiởmiềnBắcnướcNgavàbịcôlậpsauđó.Vàđểhạnchếnhữngthiếusótnày,ThượngviệnMỹbácbỏviệcMỹgianhậpHộiQuốcLiên,điềukhiếnWilsoncựckỳthấtvọng.

TrongnhữngnămkểtừnhiệmkỳtổngthốngcủaWilson,thấtbạicủaôngthườngbịquylàkhôngphảidonhữngthiếusóttrongquanniệmcủaôngvềquanhệquốctế,màdonhữngtình

huốngbấttrắckhôngngờ–mộtNghịviệntheochủnghĩabiệtlập(màWilsonđãkhôngmấynỗlựcđểgiảiquyếthoặclàmdịunhữngdodựcủaNghịviệnnày)–hoặcdocơnđộtqụylàmôngbịsuynhượctrongchuyếnđitrêntoànquốcđểdiễnthuyếtủnghộHộiQuốcLiên.

Bikịchnhưnhữngsựkiệnnày,phảinóirằngthấtbạicủatầmnhìncủaWilsonkhôngphảidoMỹ thiếu cam kết đối với chủ nghĩaWilson. Những người kế vịWilson cố gắng thực hiệnchươngtrìnhnhìnxatrôngrộngcủaôngthôngquacácbiệnphápbổtrợvàcănbảnkháctheochủnghĩaWilson.Trongnhữngnăm1920và1930,Mỹvàcácđốitácdânchủcủanóthựchiệnmộtcamkếtquantrọngđốivớichínhsáchngoạigiaogiảitrừquânbịvàtrọngtàihòabình.TạiHộinghịHảiquânWashingtonnăm1921-1922,Mỹnỗlựcngănchặnmộtcuộcchạyđuavũtrangbằngcáchđềnghịhủybỏ30tàuhảiquânnhằmđạtđượcnhữnggiớihạntươngứnggiữa các hạmđộiMỹ, Anh, Pháp, Italy, vàNhật Bản.Năm1928, dưới thời Calvin Coolidge,NgoạitrưởngMỹFrankKelloggdẫnđầuHiệpướcKellogg-Briand,mụcđíchnhằmloạibỏhoàntoànchiếntranhrakhỏivòngphápluậtnhưlà“mộtcôngcụcủachínhsáchquốcgia”;nhữngnướckýkết,baogồmphầnlớncácquốcgiađộclậptrênthếgiới,tấtcảcácbênthamchiếntrongThếchiếnIvàtấtcảcườngquốccuốicùngcủapheTrục,camkếtphânxửhòabình“tấtcảcáctranhchấphayxungđộtthuộcbấtkỳbảnchấtnàohaycóbấtkỳnguồngốcnào,cóthểphátsinhgiữacácnướckýkết.”Khôngyếutốquantrọngnàocủacácsángkiếnnàytồntại.

Tuynhiên,với sựnghiệpgiốngnhưmộtbikịchcủaShakespearehơn là sáchgiáokhoavềchính sách đối ngoại,WoodrowWilson đã chạm tới tận tâm khảm trong tâm hồnMỹ. DùkhôngphảilànhânvậtcóchínhsáchđốingoạikhônkhéohaysắcsảonhấtvềđịachínhtrịcủaMỹtrongthếkỷ20,nhưngôngluônởtrongsốcáctổngthống“vĩđạinhất”quacáccuộcthămdòýkiếnquầnchúnghiệnnay.NólàthướcđothànhtựutrítuệcủaWilsonmàngaycảRichardNixon,ngườicóchínhsáchngoạigiaotrênthựctếlàhiệnthâncủahầuhếtnhữngquytắccủaTheodoreRoosevelt,tựcoimìnhlàmộtđệtửcủachủnghĩaquốctếcủaWilsonvàtreobứcchândungcủavịTổngthốngthờichiếnnàytrongphòngNộicác.

Sựvĩđại caonhất củaWoodrowWilsonphảiđượcđobằngmứcđộmàông tậphợpđượctruyềnthốngvềchủnghĩabiệt lệcủaMỹởsaumộttầmnhìntồntại lâuhơnnhữngnhượcđiểmnày.ÔngđãđượctônsùngnhưmộtvịtiêntricótầmnhìnvềphíatrướcmàMỹtựthấycónghĩavụphảikhaokhát.MỗikhiMỹbịtháchthứcbởikhủnghoảnghayxungđột–trongThếchiếnII,ChiếntranhLạnh,vàbiếnđộngcủachínhthờiđạicủachúngtatrongthếgiớiHồigiáo–bằngcáchnàyhaycáchkhác,nóđãquaylạivớitầmnhìncủaWoodrowWilsonvềmộttrậttựthếgiớiđảmbảohòabìnhthôngquadânchủ,ngoạigiaomở,vàviệctraudồicácquytắcvàtiêuchuẩnchung.

SựtàitìnhcủatầmnhìnnàylàkhảnăngkhaithácchủnghĩalýtưởngMỹphụcvụchocácchủtrươngchínhsáchđốingoạilớntrongviệcthiếtlậphòabình,nhânquyền,hợptácgiảiquyếtvấnđề,vàkhảnăngthấmnhuầnviệcsửdụngsứcmạnhMỹvớihyvọngchomộtthếgiớitốtđẹphơnvàhòabìnhhơn.Ảnhhưởngcủanócótácđộngkhôngnhỏđốivớisựtruyềnbácủasựquảntrịcósựthamgiacủangườidântrêntoànthếgiớitrongthếkỷvừaqua,vàđốivớiniềmtinvàsựlạcquanphithườngmàMỹđãmangtheokhithamgiavàocácvấnđềthếgiới.BikịchcủachủnghĩaWilsonlànóđểlạichocườngquốccóvaitròquyếtđịnhcủathếkỷ20mộthọcthuyếtvềchínhsáchđốingoạihồhởi,“tuộtneo”khỏiýnghĩalịchsửhayđịachínhtrị.

FranklinRooseveltvàtrậttựthếgiớimới

NhữngnguyêntắccủaWilsonrấtphổbiếnvàliênquansâusắcđếnnhậnthứccủangườiMỹvềnướcmìnhtớimứchaithậpkỷsauđó,vấnđềtrậttựthếgiớilạixuấthiện,sựthấtbạitrongthờikỳgiữahaicuộcchiếnđãkhôngngăntrởsựquaylạiđắcthắngcủanhữngnguyêntắcnày.Giữamộtcuộcthếchiếnmới,MỹmộtlầnnữaquaylạivớitháchthứcxâydựngmộttrậttựthếgiớimớivềcơbảndựatrênnhữngnguyêntắccủaWilson.

KhiFranklinDelanoRoosevelt(ngườiemhọcủaTheodoreRooseveltvàgiờđâylàTổngthốngba-nhiệm-kỳduynhấttronglịchsử)vàWinstonChurchillgặpnhaulầnđầuvớitưcáchlãnhđạoởNewfoundlandtrêntàuchiếnHảiquânHoànggiaAnhHMSPrinceofWalesthángTámnăm1941,cảhaibàytỏnhữnggìhọmiêutảnhưlàtầmnhìnchungtrongHiếnchươngĐạiTâyDươnggồmtám“nguyêntắcchung”–tấtcảđềusẽđượcWilsonủnghộ,trongkhikhôngmộtThủtướngAnhnàotrướcđósẽthoảimáivớitấtcảnhữngnguyêntắcnày.Chúngbaogồm“quyềncủamọidântộcđượclựachọnhìnhthứcchínhphủhọsẽsống”;chấmdứtthâutómlãnhthổđingượclạiýchícủangườidân;“tựdokhỏisợhãivàhammuốn”;vàmộtchươngtrìnhgiảitrừquânbịquốctế,sauđócuốicùnglà“từbỏviệcsửdụngvũlực”và“thiếtlậpmộthệthốnganninhchunglâudàivàrộnghơn.”Khôngphảitấtcảnhữngđiềunày,đặcbiệtlàvềphithựcdânhóa,đềuđượcWinstonChurchillkhởixướnghaychấpnhận,nếuôngkhôngnghĩrằngđâylàđiềucầnthiếtđểđạtđượcquanhệđốitácvớiMỹ,mốiquanhệlàhyvọngtốtnhấtvàcólẽcũnglàduynhấtcủaAnhđểtránhthấtbại.

RooseveltthậmchícònđixahơnWilsonkhigiảithíchrõýtưởngcủaôngvềnềntảngcủahòabìnhquốctế.Đếntừgiớihọcthuật,Wilsonđãdựavàoviệcxâydựngmộttrậttựquốctếtrênnhữngnguyêntắctriếthọccănbản.NổilêntừsựrốiloạndobịthaotúngcủanềnchínhtrịMỹ,Rooseveltdựarấtnhiềuvàoviệcquảnlýcáccánhân.

Dođó,Rooseveltbàytỏniềmtinrằngtrật tựquốctếmớisẽđượcxâydựngtrêncơsởtintưởngcánhân:

Hìnhthứctrậttựthếgiớimàchúngta,nhữngquốcgiayêuchuộnghòabìnhphảiđạtđược,chủyếuphảidựatrêncácmốiquanhệthânthiện,sựquenbiết,lòngkhoandung,sựchânthànhkhôngthểnghingờ,thiệnchívàthiệntín.

Năm1945,trongbàidiễnvănnhậmchứclầnthứtư,Roosevelttrởlạichủđềnày:

Chúngtađãhọcđượcsựthậtđơngiản,nhưEmersonđãnói,rằng“Cáchduynhấtđểcómộtngườibạnlàhãytrởthànhmộtngườibạn.”Chúngtakhôngthểđạtđượcnềnhòabìnhlâudàinếuchúngtatiếpcậnnóvớisựnghingờvàkhôngtintưởnghayvớinỗisợhãi.

KhiđốixửvớiStalintrongchiếntranh,Rooseveltlàmtheonhữngniềmtinnày.ĐốimặtvớibằngchứngvềviệcphávỡcáchiệpđịnhvàsựthùđịchchốngphươngTâycủaLiênXô,cóbáocáochothấyRooseveltđãtrấnancựuđạisứMỹtạiMoscowWilliamC.Bullitt:

Bill,tôikhôngnghingờdữkiệncủaanh;chúngchínhxác.Tôikhôngnghingờtínhlogictronglậpluậncủaanh.ChẳngquatôicólinhcảmrằngStalinkhôngphảilàloạingườinhưvậy...Tôinghĩ,nếu tôi choông ta tất cảnhữnggì tôi có thểvàkhôngyêucầugì từông ta,noblesse

oblige140,ôngtasẽkhôngcốgắngthôntínhbấtkỳlãnhthổnàovàsẽhànhđộngchomộtthếgiớidânchủvàhòabình.

TrongcuộcgặpgỡđầutiêncủahainhàlãnhđạoởTehranchomộtcuộchọpthượngđỉnhvàonăm1943,Rooseveltcưxửđúngnhưnhữngtuyênbốcủamình.Khiđếnnơi,nhàlãnhđạoLiênXôcảnhbáoRooseveltrằngtìnhbáoLiênXôđãpháthiệnmộtâmmưucủaphátxítđedọasựantoàncủaTổngthốngvàmờiôngđếnởkhunhàđượcbảođảmanninhkiêncốcủaLiênXôkhichorằngĐạisứquánMỹkémantoànvàquácáchxanơihọpdựkiến.RooseveltchấpnhậnlờimờicủaLiênXôvàtừchốiởĐạisứquánAnhgầnđóđểtránhấntượngrằngcácnhàlãnhđạoAnglo-SaxonđangnhómhọpđểchốnglạiStalin.NgoàiphạmvicáccuộchọpchungvớiStalin,RooseveltcôngkhaitrêuđùaChurchillvàthườngtìmcáchtạoấntượngxa lánhnhàlãnhđạothờichiếncủaAnh.

Tháchthứctrướcmắtlàxácđịnhmộtkháiniệmvềhòabình.Nhữngnguyêntắcnàosẽđiềuchỉnhmốiquanhệgiữacáccườngquốctrênthếgiới?Mỹđượcyêucầuphảiđónggópgìtrongviệcthiếtkếvàđảmbảomộttrật tựquốctế?LiênXônênđượcnhânnhượnghayphảiđốimặt?Vànếunhữngcôngviệcnàyđượcthựchiệnthànhcông,thếgiớisẽnhưthếnào?Liệuhòabìnhchỉởtrêngiấyhaylàmộtquátrình?

Tháchthứcđịachínhtrịtrongnăm1945phứctạpnhưbấtkỳđiềugìkhácmàmộttổngthốngMỹphảiđốimặt.Ngaycảtrongtìnhtrạngbịchiếntranhtànphá,LiênXôvẫnđặtrahaitrởngạiđốivớiviệcxâydựngmộttrậttựthếgiớihậuchiến.QuymôcủaquốcgianàyvàphạmvicáccuộcchinhphạtcủanópháđổsựcânbằngquyềnlựcởchâuÂu.VàlựcđẩyýthứchệcủanótháchthứctínhchínhdanhcủabấtkỳcấutrúcthểchếphươngTâynào:chốibỏtấtcảcácthểchếhiệntạinhưlànhữnghìnhthứcbóclộtkhôngchínhdanh,chủnghĩacộngsảnđãkêugọimộtcuộccáchmạngtrênthếgiớiđểlậtđổgiaicấpthốngtrịvàgiànhquyềnlựcvềtay“vôsảnthếgiới”nhưnhữnggìKarlMarxđãkêugọi.

Nhữngnăm1920,khiphầnlớntronglànsóngnổidậyđầutiêncủachủnghĩacộngsảnchâuÂubịđèbẹphoặctànlụivìthiếusựủnghộcủagiaicấpvôsảnđượclựachọn,JosephStalin,đãtruyềnbáhọcthuyếtvềcủngcố“chủnghĩaxãhộiởmộtnước.”ÔngloạibỏtấtcảcácnhàlãnhđạocáchmạngbanđầukháctrongcuộcthanhlọckéodàimộtthậpkỷvàtriểnkhailựclượnglaođộngmàphầnlớnlàcưỡngbứcđểxâydựngnănglựccôngnghiệpcủaNga.TìmcáchlàmchệchhướngcơnbãocủaĐứcQuốcxãsangphíatây,năm1939ôngthamgiavàomộthiệpướctrunglậpvớiHitler,phânchiaBắcvàĐôngÂuthànhnhữngvùngảnhhưởngcủaLiênXôvàĐức.ThángSáunăm1941,khiHitlervẫncứtấncôngNga,StalinđãlàmsốnglạichủnghĩadântộcNgavàtuyênbốcuộc“ChiếntranhVệquốcvĩđại,”thấmnhuầntưtưởngcộngsảnvàsựhấpdẫncótínhlợithếđốivớicảmxúchoànggiaNga.Lầnđầutiênkểtừkhingườivôsảncầmquyền,StalinkhơidậytinhthầnNgađãtừnghìnhthànhnênnướcNgavàbảovệnótrongnhiều thếkỷquacácchếđộđộc tài trongnướcvànhữngcuộcxâm lược tànphácủanướcngoài.

ChiếnthắngtrongcuộcchiếnnàykhiếnthếgiớiphảiđốimặtvớimộttháchthứcNgatươngtựnhưthờiđiểmcuốicủanhữngcuộcchiếntranhNapoleon,thậmchícònnghiêmtrọnghơn.“Ngườikhổnglồbịthương”này,saukhiđãmấtítnhất20triệungườivàvớimộtphầnbalãnh

thổrộnglớnphíatâybịtànphá,sẽphảnứngrasaovớikhoảngtrốngmởratrướcnó?ChúýtớinhữngtuyênbốcủaStalincóthểđãmangđếncâutrảlời,nhưnglàđốivớiảotưởngthờichiếnthôngthườngmàStalinđãcẩnthậngieorắc,rằngôngđangđiềuchỉnhcácýthứchệvôsảnchứkhôngphảikíchđộngchúng.

ChiếnlượctoàncầucủaStalinkháphứctạp.Ôngtintưởngrằnghệthốngtưbảnchủnghĩatấtyếudẫntớinhữngcuộcchiếntranh;dođókếtthúccủaThếchiếnIItốtnhấtlàđìnhchiến.ÔngcoiHitlerlàđạidiệncábiệtcủahệthốngtưbảnchủnghĩa,chứkhôngphảimộtsailầmtừnó.CácnướctưbảnchủnghĩavẫnđốiđịchnhausauthấtbạicủaHitler,bấtkểnhữnggìcácnhàlãnhđạocủahọnóihaythậmchínghĩ.NhưôngđãkhinhthịnóivềnhữngnhàlãnhđạoAnhvàPháptrongnhữngnăm1920,

Họ nói về chủ nghĩa hòa bình; họ nói về hòa bình giữa các quốc gia châu Âu. Briand vàChamberlainđangômnhauthắmthiết...Tấtcảnhữngđiềunàyđềuvônghĩa.TừlịchsửchâuÂu,chúngtabiếtrằngmỗilầncáchiệpướcvạchramộtsắpxếpmớivềlựclượngchonhữngcuộcchiếntranhmớiđượckýkết,cáchiệpướcnàyđượcgọilàhiệpướchòabình...[mặcdù]chúngđượckývớimụcđíchmiêutảcácyếutốmớicủacuộcchiếntranhsắptới.

TrongthếgiớiquancủaStalin,cácquyếtđịnhdonhữngnhântốkháchquanchứkhôngphảiquanhệcánhânxácđịnh.Dođó,thiệnchícủaliênminhtrongthờichiếnlà“chủquan”vàbịnhữnghoàncảnhmớisauchiến thắng thay thế.Mục tiêuchiến lượccủaLiênXônhằmđạtđượcanninhtốiđachocuộctháchđấucuốicùngkhôngthểtránhkhỏi.ĐiềunàycónghĩalàđẩybiêngiớianninhcủaNgavềphíatâycàngxacàngtốtvàlàmsuyyếucácnướcbênngoàibiêngiớianninhnàythôngquacácđảngcộngsảnvàhoạtđộngbímật.

Khi cuộc chiến đang diễn ra, các nhà lãnh đạo phương Tây cương quyết không thừa nhậnnhữngđánhgiánhưvậy:ChurchillvìôngcầnđồngývớiMỹ;Rooseveltvìôngủnghộmột“kếhoạchtổngthể”nhằmđảmbảomộtnềnhòabìnhcôngbằngvàlâudàimàtrênthựctếlàsựđảongượccủanhữnggìđãtừnglàtrậttựquốctếởchâuÂu,ôngkhôngủnghộcảsựcânbằngquyềnlựclẫnsựkhôiphụccácđếquốc.Chươngtrìnhcôngkhaicủaôngkêugọicácquytắcchoviệcgiảiquyếthòabìnhcáctranhchấpvànhữngnỗlựcsongsongcủacácnướclớn:Mỹ,LiênXô,Anh,vàTrungQuốc.MỹvàLiênXôđượcđặcbiệtmongđợisẽđiđầutrongviệckiểmsoátnhữngviphạmhòabình.

CharlesBohlen,khiđólàmộtviênchứcngoạigiaotrẻ,phiêndịchtiếngNgachoRooseveltvàsaunàylàkiếntrúcsưcủamốiquanhệchínhsáchMỹtrongthờiChiếntranhLạnh,phêphánquanđiểm“ngườiMỹtinnhữngngườikháclàngườitốt,ngườisẽcưxửđúngđắnvàtửtếnếubạnđốixửđúngvớianhta”củaRoosevelt:

Ôngấy[Roosevelt]cảmthấyStalinnhìnthếgiớiphầnnàodướiánhsánggiốngnhưnhữnggìôngấyđãnhìn,vàrằngsựthùđịchvàhoàinghicủaStalin...làdoNgaXôbịphớtlờkhiphảichịu thống khổdưới bàn tay của các quốc gia khác trongnhiềunăm sau cuộcCáchmạng.NhữnggìôngkhônghiểuđượcđólàsựthùnghịchcủaStalindựatrênnhữngxáctínsâuxavềýthứchệ.

MộtquanđiểmkhácchorằngRoosevelt,ngườithườngthểhiệnsựtinhtếcủamìnhtheocách

tànnhẫnmàôngdùngđểthaotúngnhữngngườiMỹtrunglậphướngtớimộtcuộcchiếntranhmàkhôngmấyngườiđươngthờicoilàcầnthiết,khócóthểbịlừadốibởimộtnhàlãnhđạothậmchílõiđờinhưStalin.Theocáchlýgiảinày,RooseveltđangchờđợithờicơvàchiềutheolãnhđạoLiênXôđểôngtakhôngthựchiệnmột thỏathuậnriêngbiệtvớiHitler.ÔngchắcchắnphảibiếthoặcsẽsớmpháthiệnrarằngquanđiểmcủaLiênXôvềtrậttựthếgiớilàđốichọivớiquanđiểmcủaMỹ; lờikêugọivềdânchủvà tựquyết sẽ tậphợpquầnchúngMỹnhưnglạichắcchắnlàkhôngthểchấpnhậnđượcđốivớiMoscow.Theoquanđiểmnày,mộtkhiđãđạtđượcsựđầuhàngvôđiềukiệncủaĐứcvàsựkhôngkhoannhượngcủaLiênXôđãđượcthểhiện,RooseveltcóthểtậphợpcácnềndânchủvớisựquyếttâmtươngtựmàôngđãthểhiệnkhiđốiđịchvớiHitler.

Nhữngnhàlãnhđạolớnthườngthểhiệnsựkhóhiểulớn.Khibịámsát,liệuTổngthốngJohnF.KennedyđangdựđịnhmởrộngcamkếtcủaMỹđốivớiViệtNamhayrút luikhỏiquốcgianày?Nóichung,sựngâythơkhôngphảilýlẽtấncôngmànhữngngườichỉtríchRooseveltsửdụngđểchốnglạiông.CólẽcâutrảlờilàRoosevelt,nhưngườidâncủaông,nhậpnhằngnướcđôivềtínhhaimặtcủatrật tựquốctế.Ônghyvọngmộtnềnhòabìnhdựatrêntínhchínhdanh,nghĩalàsựtintưởnggiữacáccánhân,tôntrọngluậtphápquốctế,mụctiêunhânđạo,vàthiệnchí.NhưngđốiđầuvớicáchtiếpcậnnhấtquyếtdựatrênsứcmạnhcủaLiênXô,ôngcólẽđãtrởlạixuhướngMachiavellivốntừngđưaônglêncươngvịlãnhđạovàkhiếnôngtrởthànhnhânvậtcóảnhhưởnglớntrongthờikỳcủamình.Vấnđềlàôngsẽđitớisựcânbằngnàokhinóbịdởdangbởicáichếtcủaôngvàothángthứtưtrongnhiệmkỳtổngthốngthứtưcủaông,trướckhithiếtkếcủaôngđểđốiphóvớiLiênXôcóthểđượchoànthành.HarryS.Truman,ngườibịRooseveltloạirakhỏibấtkỳviệcraquyếtđịnhnào,bấtngờđượcđặtlênbệphóngtrongvaitròđó.

131ManifestDestiny:niềmtinrằngMỹcóvậnmệnhmởrộnglãnhthổtừduyênhảiĐạiTâyDươngđếnTháiBìnhDươngtrongthếkỷ19.NhữngngườicổvũchokháiniệmVậnmệnhhiểnnhiêntinrằngmởrộnglãnhthổkhôngchỉtốtđẹpmàcònlà“hiểnnhiên”vàlà“vậnmệnh.”Trongthếkỷ20,mộtsốnhàbìnhluậntinrằngmộtsốkhíacạnhcủaVậnmệnhhiểnnhiên,đặcbiệtlàniềmtinvềsứmệnhMỹlàlàmthăngtiếnvàbảovệnềndânchủkhắpthếgiới,tiếptụccómộtảnhhưởngđếnýthứcchínhtrịcủangườiMỹ.(ND)132EdmundBurke(1729-1797)làchínhkhách,nhàvăn,nhàhùngbiện,nhàchínhtrịhọc,vànhàtriếthọcngườiIreland.ÔngđượcnhớđếnchủyếunhưngườiđãủnghộnhữngnhàCáchmạngMỹvàsauđólàphảnđốicuộcCáchmạngPháp.EdmundBurkeđượcxemlànhàsánglậptưtưởngcủachủnghĩabảothủhiệnđạivàlàđạidiệncủachủnghĩatựdocổđiển.(ND)133Alexis-Charles-HenriMauriceCléreldeTocqueville(1805-1859)làPhóChủtịchNghịviệnvàBộtrưởngNgoạigiao(1849)củaPháp.TácphẩmNềndântrịMỹlàmộttrongnhữngkhảoluậnđầutiênvàsâusắcnhấtvềhệthốngchínhtrịMỹ,phântíchhệthốnglậpphápvàhànhphápcủaMỹcùngảnhhưởngcủanhữngđịnhchếxãhộivàchínhtrịđốivớithóiquenvàcáchhànhxửcủadânchúng.ÔngcũngphêphánmạnhmẽmộtsốkhíacạnhcủanềndânchủMỹ,khichorằngýkiếnquầnchúngcóxuhướngtạoratìnhtrạngchuyênchế,vàchếđộcaitrịtheođasốcóthểcũngcótínhchấtđànápnhưlàchếđộcủamộtkẻchuyênquyền.Ôngđượccholà

ngườithànhlậpmônchínhtrịhọcsosánh.(ND)134PhúcâmMatthew5:14,“Cácconlàánhsángchothếgian.Mộtcáithànhxâytrênđồithìkhôngthểbịchekhuấtđược.”(ND)135CuộccáchmạngtạiHavanađãkhiếnMỹgửichiếnhạmUSSMaineđếnCubađểtỏtháiđộquantâmcaocủaMỹ(đòihỏigiảiphápchovấnđềđòiđộclậpcủaCubamàTâyBanNhađãkhước từ). Ngày 15 tháng Hai năm 1898 lúc 9:40 tối, chiến hạm Maine chìm trong cảngHavanasaumộtvụnổlàmchết266thủythủ.NgườiTâyBanNhachorằngsựkiệnnàyxảyralàdomộtvụnổtừbêntrongchiếnhạm,nhưngtheomộtbảnbáocáocủaphíaMỹthìchorằngnóbịmìnđánhchìm.(ND)136AndrewCarnegie(1835-1919):DoanhnhânngườiMỹgốcScotlandvàđượcmệnhdanhlàVuaThép.Ônglàngườigiàuthứhaitronglịchsửthếgiới,chỉsauJohnD.Rockefeller.ÔnglàngườiđãgópphầnlàmchongànhcôngnghiệpsảnxuấtthépcủaMỹpháttriểnmạnhmẽvàocuốithếkỷ19.(ND)137DeanGooderhamAcheson(1893-1971):NgoạitrưởngMỹdướithờiTổngthốngHarryS.Trumantừ1949đến1953,đóngvaitròtrungtâmtrongviệcxácđịnhchínhsáchngoạigiaocủaMỹtrongsuốtChiếntranhLạnh,đónggóptrongviệcthiếtkếkếhoạchMarshallđồngthờigiữvaitròquantrọngtrongviệcpháttriềnchủthuyếtTrumanvàsánglậpraNATO.QuyếtđịnhnổitiếngnhấtcủaAchesonlàthuyếtphụcTổngthốngTrumancanthiệpvàochiếntranhTriềuTiênthángSáunăm1950.ÔngcũngthuyếtphụcTrumangửiviệntrợvàcốvấnhỗtrợchoquânPhápởĐôngDươngdùrằngrốtcuộcnăm1968ôngđãkhuyênTổngthốngLyndonB.JohnsonđàmphánhòabìnhvớiViệtNamDânchủCộnghòa.(ND)138Đưaranhữnggiớihạnrấtnghiêmngặttrongviệcchếtạothiếtgiáphạmvàtàuchiến-tuầndương,đượcđịnhnghĩanhưlànhữngtàuchiếncótrọnglượngrẽnướclớnhơn10.000tấnhoặcvũkhícócỡnònglớnhơn203mm.(ND)139DoNgoạitrưởngMỹFrankBillingsKellogg(đoạtgiảiNobelHòabìnhnăm1929)vàNgoạitrưởng Pháp Aristide Briand đề xướng, Hiệp ước này nhằm “từ bỏ chiến tranh như mộtphươngtiệngiảiquyếttranhchấpquốctế.”(ND)140Kẻcàngcóquyềncaochứctrọngthìcàngphảicưxửđànghoàng.(ND)

CHƯƠNG8Mỹ:siêucườngnướcđôi

Tấtcả12đờitổngthốnghậuchiếnđãnhiệtthànhkhẳngđịnhvaitrònổibậtcủaMỹtrênthếgiới.MỗivịtổngthốngđềucholàhiểnnhiênkhiMỹbắtđầutìmkiếmcáchthứcbấtvụlợichogiảiphápđốivớicáccuộcxungđộtvàsựbìnhđẳnggiữatấtcảcácquốcgia,trongđótiêuchíthànhcôngcaonhấtlàhòabìnhthếgiớivàsựhàihòachung.

TấtcảcáctổngthốngtừcảhaichínhđảngđềuđãtuyênbốvềkhảnăngápdụngnhữngnguyêntắcMỹchotoànthếgiới,trongđócólẽsựdiễnđạthùnghồnnhất(dùkhôngcócảmgiácđộcđáo)làdiễnvănnhậmchứccủaTổngthốngJohnF.Kennedyngày20thángMộtnăm1961.Kennedykêugọiquốcgiacủamình“trảbấtkỳgiánào,mangbấtkỳgánhnặngnào,đốimặtvớibấtkỳkhókhănnào,hỗtrợbấtkỳngườibạnnào,vàchốnglạibấtkỳkẻthùnàođểbảođảmbảosựtồntạivàthànhcôngcủatựdo.”Ôngkhôngphânbiệtcácmốiđedọa,khôngđặtraưutiênnàochosựthamgiacủaMỹ.Ôngđặcbiệtbácbỏnhữngtínhtoánnhằmthayđổisựcânbằngquyềnlựctruyềnthống.Nhữnggìôngkêugọilàmột“nỗlựcmới”–“khôngphảisựcânbằngquyềnlực,màlàmộtthếgiớimớicủaluậtpháp.”Nósẽlàmột“liênminhtoàncầuvàvĩđại”chốnglại“nhữngkẻthùchungcủanhânloại.”ĐiềumàởcácnướckhácsẽbịcoinhưmộtsựgâychúýsáorỗngthìởMỹđượccoinhưmộtkếhoạchcụthểchohànhđộngtoàncầu.PhátbiểutrướcĐạihộiđồngLiênHợpQuốcmộtthángsauvụámsátTổngthốngKennedy,LyndonJohnsonkhẳngđịnhcamkếttoàncầuvôđiềukiệntươngtự:

Bấtkỳaivàbấtkỳquốcgianàotìmkiếmhòabình,vàcămghétchiếntranh,vàsẵnsàngthamgiavàomộtcuộcchiếntốtđẹpchốnglạinạnđói,bệnhtậtvàđaukhổ,sẽthấyHợpchủngquốcHoaKỳđứngbêncạnhhọ,sẵnsàngđicùnghọtừngbướctrênconđườngđó.

ÝthứctráchnhiệmđóvềtrậttựthếgiớivàvềsựkhôngthểthaythếcủaquyềnlựcMỹ,đượccủngcốthêmbằngsựđồngthuậnđặtchủnghĩađạođứctoàncầucủacácnhàlãnhđạodựatrêncamkếtcủanhândânMỹvềtựdovàdânchủ,đãdẫnđếnnhữngthànhtựuphithườngtrongthờikỳChiếntranhLạnhvàsauđó.MỹgiúptáithiếtcácnềnkinhtếchâuÂubịtànphánặngnề,thànhlậpLiênminhĐạiTâyDươngvàhìnhthànhmộtmạnglướitoàncầuvềanninhvàhợptáckinhtế.MỹchuyểntừviệccôlậpTrungQuốcsangchínhsáchhợptácvớinướcnày.Mỹthiếtkếmộthệthốngthươngmạithếgiớimở,thúcđẩynăngsuất,sựthịnhvượngvà(cũngnhưhơnmộtthếkỷqua)dẫnđầugầnnhưtấtcảcáccuộccáchmạngcôngnghệcủathờikỳnày.Mỹhỗtrợcaitrịcósựthamgiacộngđồngởcảnhữngnướcthânthiệnvàđốiđịch;đóngvaitròhàngđầutrongviệctruyềnbácácnguyêntắcnhânđạomới,vàtừnăm1945,trongnămcuộc chiến vànhiều trườnghợpkhác, đãdùngmáu của chínhngườiMỹđể cứu rỗi nhữngnguyêntắcnàyởnhữngnơixaxôitrênthếgiới.Khôngmộtquốcgianàokháccóthểcóchủnghĩalýtưởngđóvàđủnguồnlựcđểđươngđầuvớimộtloạtcáctháchthứcnhưvậy,haycókhảnăngđểthànhcôngtrongrấtnhiềutháchthứcnày.ChủnghĩalýtưởngvàchủnghĩabiệtlệcủaMỹlànhữngđộnglựcđằngsauviệcxâydựngmộttrậttựquốctếmới.

Trongvàithậpkỷ,cómộtsựtươngđồngđặcbiệtgiữanhữngniềmtintruyềnthốngvàkinh

nghiệmlịchsửcủaMỹvớithếgiớimàtrongđóMỹhiệndiện.Đốivớithếhệcácnhàlãnhđạocótráchnhiệmxâydựngtrậttựthờihậuchiến,haikinhnghiệmtuyệtvời làviệcvượtquacuộcsuythoáivàonhữngnăm1930vàchiếnthắngxâmlượctrongnhữngnăm1940.Cảhainhiệmvụnàytựchúngđãđưađếnnhữnggiảipháprõràng:tronglĩnhvựckinhtế,sựphụchồităngtrưởngvàsựbắtđầucủacácchươngtrìnhphúclợixãhộimới;vềmặtchiếntranh,sựđầuhàngvôđiềukiệncủakẻthù.

Vàocuốicuộcchiến,nổilênnhưmộtnướclớnduynhấtvềcơbảnkhôngbịchiếntranhtànphá,Mỹtạorakhoảng60%tổngsảnphẩmquốcdâncủathếgiới.Dođócóthểđịnhnghĩasựlãnhđạolàsựtiếntriểnthiếtthựcvềmặtcơbảntrênnhữnghướngđiđượcmôphỏngtheonhững kinh nghiệmbên trongMỹ; các liênminh giống như các khái niệm củaTổng thốngWilsonvềanninhtậpthể;sựquảnlýnhưlàcácchươngtrìnhphụchồikinhtếvàcảicáchdânchủ.CamkếtChiếntranhLạnhcủaMỹbắtđầunhưmộtsựbảovệcácnướccócùngquanđiểmvớiMỹvềtrậttựthếgiới.ĐốithủcủaMỹlàLiênXôđượccoilàlạcbướckhỏicộngđồngquốctế,nơimàcuốicùngnướcnàysẽquaytrởlại.

Trênhànhtrìnhhướngtớitầmnhìnđó,Mỹbắtđầugặpphảinhữngquanđiểmlịchsửkhácvềtrậttựthếgiới.Cácquốcgiamớivớilịchsửvàvănhóakhácnhauxuấthiệntrênvũđàikhichủnghĩathựcdânkếtthúc.Bảnchấtcủachủnghĩacộngsảntrởnênphứctạphơnvàtácđộngcủanómơhồhơn.CácchínhphủvàcáchọcthuyếtquânsựkhôngthừanhậncáckháiniệmcủaMỹvềtrậttựnộiđịavàtrậttựquốctếđãlàmgiatăngnhữngtháchthứcdaidẳng.CácgiớihạnđốivớikhảnăngdùrộnglớntớimứcnàocủaMỹđãtrởnênhiểnhiện.Cácưutiêncầnphảiđượcthiếtlập.

NhữngcuộcđốiđầucủaMỹ trướcnhững thực tếnàyđặtramộtcâuhỏimớichoMỹ:LiệuchínhsáchđốingoạicủaMỹlàmộtcâuchuyệncómởđầuvàkếtthúc,trongđócóthểcóchiếnthắngcuốicùng?Haynólàmộtquátrìnhquảnlývàkiềmchếnhữngtháchthứcliêntụctáidiễn?Liệuchínhsáchđốingoạicóđiểmcuối,haynólàmộtquátrìnhthựchiệnkhôngbaogiờhoànthành?

Vớiviệctrảlờinhữngcâuhỏinày,nướcMỹđãtựmìnhtrảiquanhữngtranhcãimệtmỏivànhữngsựchiarẽtrongnướcvềbảnchấtvaitròcủamìnhtrênthếgiới.ChúnglàmặttráicủachủnghĩalýtưởnglịchsửcủaMỹ.Bằngviệcđóngkhungvấnđềvềvaitròcủamìnhtrênthếgiớinhưlàmộtthửnghiệmcủasựhoànthiệnđạođức,Mỹtựtrừngphạtmình–đôikhitớimứccóảnhhưởngsâusắc–vìđãkhôngđạtđượcmụctiêu.Mongđợivềmộtđỉnhcaocuốicùngtrongnhữngnỗlựccủamình–mộtthếgiớihòabình,dânchủ,vàdựatrênluậtphápmàWilsonđãtiêntri–nướcMỹthườngkhôngthoảimáivớitriểnvọngcủachínhsáchđốingoạinhưmộtnỗlựclâudàichonhữngmụctiêubấtngờ.VớiviệchầuhếtcáctổngthốngđềunhấnmạnhrằngnướcMỹcónguyêntắcphổquáttrongkhicácnướckhácchỉcólợiíchquốcgia,Mỹđãmạohiểmtớinhữngtháicựccủasựdàntrảiquámứcvàsựrútluivỡmộng.

KểtừkhiThếchiếnIIkếtthúc,trongcôngcuộctìmkiếmtầmnhìnvềtrậttựthếgiới,Mỹđãnhúngtayvàonămcuộcchiếnnhândanhnhữngmụctiêumởrộng,banđầucóđượcsựủnghộcủahầuhếtcôngchúngmàsauđótrởthànhnỗibấtbình–thườngtrênbờvựcbạolực.Vớibatrongsốcáccuộcchiếnnày,sựđồngthuậncủagiớiquyềnuyđộtngộtchuyểnsangviệcthực

hiệnmộtchươngtrìnhmàtrênthựctếlàđơnphươngrútquânvôđiềukiện.Balầntronghaithếhệ,Mỹrờibỏcáccuộcchiếngiữachừngvìkhôngcónhữngbiếnchuyểnthíchhợp,hoặcvìkhông được cân nhắc kỹ – tại Việt Nam sau các quyết định của Nghị viện, tại Iraq vàAfghanistanbởisựlựachọncủaTổngthống.

ChiếnthắngtrongChiếntranhLạnhtựnóđãmangtheosựmâuthuẫnnướcđôi.Mỹđãtựvấnlươngtâmvềgiátrịđạođứctrongnhữngnỗlựccủamình,đếnmứcđộmàtronglịchsửkhócónướcnàosánhkịp.HoặccácmụctiêucủaMỹlàkhôngthểtrởthànhhiệnthực,hoặclàMỹđãkhôngtheođuổimộtchiếnlượcthíchhợpchoviệcđạtđượcnhữngmụctiêuđó.NhữngkẻchỉtríchsẽgánnhữngthấtbạinàychonhữngthiếusótcảvềmặtđạođứcvàtrítuệcủacácnhàlãnhđạoMỹ.Cácnhàsửhọccóthểsẽkếtluậnrằngnhữngthấtbạinàycónguồngốctừsựbấtlựctrongviệcgiảiquyếtmâuthuẫnnướcđôivềvũlựcvàngoạigiao,chủnghĩahiệnthựcvàchủnghĩalýtưởng,quyềnlựcvàtínhchínhdanh,nhữngthứcắtngangquatoànbộxãhội.

KhởiđầucủaChiếntranhLạnh

KhôngđiềugìtrongsựnghiệpcủaHarryS.TrumanchothấyôngsẽtrởthànhTổngthống,chứchưanóiđếnchuyệnôngsẽchủtrìviệchìnhthànhmộtcấutrúctrậttựquốctếtrảidàiquaChiếntranhLạnhvàgópphầnquyếtđịnhnó.Tuynhiên,“ngườiđànôngbìnhthường”tiêubiểunàycủaMỹsẽnổilênnhưmộttrongnhữngtổngthốngMỹcóảnhhưởngsâuxa.

Chưa từngcómột tổng thốngnàophảiđốimặtvớimộtnhiệmvụkhókhănhơn thế.CuộcchiếntranhđãkếtthúcmàkhôngcóbấtkỳnỗlựcnàotừcáccườngquốcnhằmxácđịnhlạitrậttựquốctếgiốngnhưHòaướcWestphalianăm1648vàtạiHộinghịthànhViennanăm1815.Vìvậy,nhiệmvụđầutiêncủaTrumanlàcụthểhóatầmnhìncủaRooseveltvềmộttổchứcquốctếđượchìnhthànhdựatrênthựctế,tênlàLiênHợpQuốc.ĐượckýởSanFrancisconăm1945,hiếnchươngcủatổchứcnàyđãsápnhậphaihìnhthứcraquyếtđịnhquốctế.ĐạiHộiđồngsẽlàphổcậpvềtưcáchthànhviênvàdựatrênthuyếtbìnhđẳnggiữacácquốcgia–“mộtquốcgiađộclập,mộtphiếubiểuquyết.”Đồngthời,LiênHợpQuốcsẽthựchiệnanninhtậpthểthôngquanỗlựcphốihợptoàncầulàHộiđồngBảoan,bằngviệcchỉđịnhnămcườngquốclớn(Mỹ,Anh,Pháp,LiênXô,vàTrungQuốc)là“thànhviênthườngtrực”nắmquyềnphủquyết.(Anh,Pháp,vàTrungQuốcđượccómặttrongHộiđồngnhờghinhậnnhữngthànhtựutuyệtvờicủanhữngnướcnàytươngđươngvớiviệcphảnánhnănglựchiệntạicủahọ.)Cùngvớimộtnhómchínquốcgialuânphiên,HộiđồngBảoanđượctraotráchnhiệmđặcbiệt“duytrìhòabìnhvàanninhquốctế.”

LiênHợpQuốcchỉcóthểđạtđượcmụcđíchđềranếucácthànhviênthườngtrựccóchungquanniệmvềtrậttựthếgiới.Vềnhữngvấnđềmàcácnướcnàycònbấtđồng,tổchứcthếgiớinàycóthểghinhậnchứkhôngphảilàmdịubớtsựkhácbiệtgiữahọ.CuộcgặpthượngđỉnhcuốicùngcủacácđồngminhthờichiếntạiPotsdamvàothángBảyvàthángTámnăm1945giữaTruman,WinstonChurchill,vàStalinđãhìnhthànhnênnhữngkhuchiếmđóngtạiĐức.(Saumộtcuộcbầucửthấtbại,ChurchillđãbịthaythếgiữachừngbởiClementAttlee,cấpphóthờichiếncủaông.)ĐiềunàycũngđặtBerlindướisựquảnlýchungcủabốncườngquốcthắngtrận,vớisựđảmbảotiếpcậnvàocácvùngchiếmđóngphíatâyqualãnhthổdoLiênXôchiếmđóng.Điềunàyhóaralàthỏathuậnquantrọngcuốicùnggiữacácđồngminhthờichiến.

Trongcáccuộcđàmphánvềviệcthựchiệncáchiệpđịnh,cácđồngminhphươngTâyvàLiênXôđốimặtvớisựbếtắcngàycàngtăng.LiênXôkiênquyếthìnhthànhmộtcấutrúcxãhộivàchínhtrịquốctếmớiởĐôngÂudựatrênnguyêntắcdoStalinđặtranăm1945:“Bấtkỳaichiếmđóngmộtvùnglãnhthổcũngcóthểápđặtlênnóhệthốngxãhộicủariêngmình.Mọingườiđềuápđặthệthốngcủariêngmìnhtheonhưquânđộicủahọcóthểvươntới.Khôngthểnàokhác.”TừbỏbấtkỳkháiniệmnàocủanguyêntắcHòaướcWestphaliaủnghộ“cácnhântốkháchquan,”StalingiờđâyápđặthệthốngcủaMoscowtrênkhắpĐôngÂudùchỉtừngbướcmột.

Cuộcđốiđầuquânsựtrựctiếpđầutiêngiữacácđồngminhthờichiếnxảyratrêncáctuyếnđườngdẫnvàothủđôcủakẻthùtrướckia,Berlin.Năm1948,phảnứngvớiviệchợpnhấtbavùngchiếmđóngcủacácđồngminhphươngTây, Stalin chia cắt các tuyếnđườngdẫnđếnBerlin,màchođếnkhisựphongtỏachấmdứt,khuvựcnàyđãđượcduytrìbởimộtchiếndịchkhôngvậncứutrợphầnlớndoMỹthựchiện.

CáchStalinphântíchcácnhântố“kháchquan”đượcminhhọabằngcuộcđốithoạinăm1989giữatôivàAndreiGromyko,NgoạitrưởngLiênXôtrong28nămchođếnkhiôngbịMikhailGorbachev, ngườimới được bổ nhiệm, thuyên chuyển lên cơ quan thiên về lễ nghi là vănphòngTổngthống.Vìthế,ôngđãcónhiềuthờigianđểthảoluậnvềnhữnggìôngđãquansátđượcvềlịchsửNgavàsuyxétvềtươnglai.Tôinêuramộtcâuhỏirằng,xéttớinhữngthươngvonglớnvàsựtànphánướcnàyđãphảichịuđựngtrongchiếntranh,LiênXôcóthểđãđốiphóvớiphảnứngcủaquânđộiMỹtrướcviệcphongtỏaBerlinnhưthếnào.GromykotrảlờirằngStalinđãtrảlờicâuhỏitươngtựtừcấpdướivềtácđộngnày:ôngkhôngchorằngMỹsẽsửdụngvũkhíhạtnhânđốivớimộtvấnđềmangtínhcụcbộnhưvậy.NếucácđồngminhphươngTâytiếnhànhmộtcuộcthămdòbằnglựclượngtrênbộthôngthườngdọctheocáctuyếnđườngdẫnđếnBerlin,cáclựclượngXô-viếtsẽđượcđiềuđộngđểchốnglạimàkhôngcầnđưaquyết địnhđó lên Stalin.Nếu các lực lượngMỹđượchuyđộngdọc toànbộ chiếntrường,Stalinnói“Hãyđếngặptôi.”

Nóicáchkhác,StalintựtindựcảmmộtcuộcchiếntranhcụcbộnhưngsẽkhôngmạohiểmmộtcuộcchiếntranhtổnglựcvớiMỹ.

Từđó về sau, hai khối quyền lực này tìm cách hămdọa nhaumà không giải quyết nhữngnguyênnhâncủacuộckhủnghoảngđangtiềmẩn.Đượcgiảiphóngkhỏichủnghĩaphátxít,châuÂuđứngtrướcnguycơrơivàosựthốngtrịcủamộtbáquyềnmới.CácquốcgiamớiđộclậpởchâuÁ,vớithểchếmongmanhvàsựchiarẽtrongnước(thườnglàchiarẽdântộc)sâusắc,cóthểcóđượcquyềntựtrịchỉđểbịtháchthứcbởimộthọcthuyếtthùđịchvớiphươngTâyvàcóhạichosựđanguyêntrongnướchoặcquốctế.

Trướctìnhhìnhnày,TrumanđãthựchiệnmộtlựachọnchiếnlượccóvaitrònềntảngđốivớilịchsửnướcMỹvàsựpháttriểncủatrậttựquốctế.Ôngđặtdấuchấmhếtchokiểu“tiếnhànhđơnphương”vốnlàsựcámdỗtừxưađếnnay,bằngcáchcamkếtMỹsẽthamgiađịnhhìnhlâudàimộttrậttựquốctếmới.Ôngđềxuấtmộtloạtcácsángkiếnquantrọng.ChươngtrìnhviệntrợHyLạp-ThổNhĩKỳnăm1947thaythếcáckhoảntrợcấpmàAnhđãduytrìchocácnướcĐịaTrungHảitrụcộtnày,nhưnghiệngiờkhôngcònđủkhảnăngtiếptục;KếhoạchMarshall

năm1948đưaramộtkếhoạchphụchồikịpthờisứckhỏekinhtếcủachâuÂu.Năm1949,NgoạitrưởngcủaTruman,DeanAcheson,chủtrìmộtbuổilễđánhdấusựrađờicủaNATO(TổchứcHiệpướcBắcĐạiTâyDương)nhưđỉnhđiểmcủatrậttựquốctếmớidoMỹtàitrợ.

NATOlàmộtkhởiđầumớitrongviệcthiếtlậpanninhởchâuÂu.TrậttựquốctếkhôngcònđượcđặctrưngbởisựcânbằngquyềnlựctruyềnthốngcủachâuÂuđúckếttừnhữngthayđổiliênminhcủanhiềuquốcgia.Thayvàođó,dùtrạngtháicânbằngđangthịnhhànhkhiđócólàgì,nóđãbịgiảmxuốngmứctrạngtháiđangtồntạigiữahaisiêucườnghạtnhân.Nếumộttronghaisiêucườngbiếnmấthoặckhôngthamgia,trạngtháicânbằngsẽbịmấtvàđốithủcủanósẽtrởthànhthốngtrị.Đầutiênchínhlànhữnggìđãdiễnranăm1990khiLiênXôsụpđổ;thứhailànỗisợhãidaidẳngcủacácđồngminhcủaMỹtrongChiếntranhLạnhrằngMỹcóthểkhôngcònquantâmtớiviệcphòngthủchâuÂu.CácquốcgiagianhậpTổchứcHiệpướcBắcĐạiTâyDươngmangđếnmộtsốlựclượngquânsự,nhưngthựcchấtđâylàtấmvévàocửachosựđượcbảotrợdướichiếcôhạtnhâncủaMỹhơnlàmộtcôngcụphòngvệđịaphương.NhữnggìMỹxâydựngtrongthờiđạiTrumanlàmộtsựđảmbảođơnphươngdướihìnhthứccủamộtliênminhtruyềnthống.

Vớiviệctồntạicấutrúcnày,cáccuộctranhluậnlịchsửvềmụcđíchcuốicùngtrongchínhsáchđốingoạicủaMỹtáidiễn.Liệucácmụctiêucủa liênminhmớinày làvềđạođứchaychiếnlược?Cùngtồntạihayđốithủphảisụpđổ?Mỹmuốnđốithủphảichuyểnbiếnhaypháttriển?Sựchuyểnbiếnđòihỏiviệcthuyếtphụcđốithủtừbỏquákhứbằngmộthànhđộnghaycửchỉtoàndiện.Sựpháttriểnliênquanđếnmộtquátrìnhtiệmtiến,sựsẵnsàngtheođuổicácmụctiêucuốicùngtrongchínhsáchđốingoạitheotừnggiaiđoạnkhônghoànhảovàđốiphóvớiđốithủnhưhiệntồnkhiquátrìnhnàyđangdiễnra.Mỹsẽchọnconđườngnào?Thểhiệnsựnướcđôicủamìnhvềvấnđềnày,Mỹđãchọncảhai.

ChiếnlượctrongtrậttựChiếntranhLạnh

ThiếtkếchiếnlượctoàndiệnnhấtcủaMỹtrongChiếntranhLạnhdomộtviênchứcngoạigiaokhiđócònítđượcbiếttớiđềxuất,GeorgeKennan,TrưởngphòngChínhtrịcủaĐạisứquánMỹởMoscow.KhôngcómộtviênchứcngoạigiaonàolạitừngđịnhhìnhcáccuộctranhluậnởMỹ về vai trò củaMỹ trên thế giới đếnmứcnhư vậy. Trong khiWashington vẫn đang tậnhưởngniềmphấnkhíchthờichiếndựatrênniềmtinvàothiệnchícủaStalin,Kennanđãdựđoánmộtcuộcđốiđầuđanghiệnralờmờ.Năm1945,trongmộtbứcthưcánhânchođồngnghiệp,ôngkhẳngđịnhMỹcầnphảiđốimặtvớithựctếrằngđồngminhLiênXôcủanướcnàysẽtrởthànhđịchthủkhichiếntranhkếtthúc:

Một cuộcxungđột cănbảnvì thếđangnảysinh trênkhắpchâuÂugiữanhững lợi íchcủacườngquốctrênbiểnởĐạiTâyDương,yêucầuduytrìđờisốngchínhtrịmạnhmẽvàđộclậptrênBánđảochâuÂu,vớinhữnglợiíchcủacườngquốctrênmặtđấtđangghentứcởlụcđịaÁ-Âu,luônluôntìmcáchbànhtrướngvềphíatâyvàsẽkhôngbaogiờtìmđượcmộtnơikhôngkémgìĐạiTâyDương,nơimàquốcgianàycóthểantoàndừnglạitheoquanđiểmriêngcủanó.

Kennanđềxuấtmộtphảnứngchiếnlượcrõràng:“ngaylậptứctậphợptấtcảcácquânbàiđangnắmgiữvàotaychúngtavàbắtđầuchơivớitoànbộgiátrịcủachúng.”Kennankếtluận,

ĐôngÂusẽbịMoscowchiphối:phầnlụcđịanàygầncáctrungtâmquyềnlựccủaNgahơnlàWashington,vàthậtđángtiếc,quânđộiLiênXôđãtớiđótrước.Dođó,MỹcầncủngcốkhuvựcTâyÂudướisựbảotrợcủaMỹ–vớiđườngranhgiớichạyquaĐức–làmchokhuvựcnàycóđủsứcmạnhvàsựgắnkếtđểduytrìsựcânbằngđịachínhtrị.

DựđoáncótínhtiêntrinàyvềkếtcụchậuchiếnđãbịđồngnghiệpcủaKennan,Charles“Chip”BohlenchốibỏtrêncơsởtưtưởngcủaWilson,rằng“khôngthểđưarachínhsáchđốingoạikiểuđótrongmộtnềndânchủ.Chỉnhữngnhànướcđộctàitoàntrịmớicóthểđưaravàtiếnhànhnhữngchínhsáchnhưvậy.”Washingtoncóthểchấpnhậnsựcânbằngquyềnlựcnhưmộtthựctế;chứkhôngthểchấpnhậnnónhưmộtchínhsách.

ThángHainăm1946,ĐạisứquánMỹtạiMoscownhậnđượcmộtcâuhỏitừWashington,rằngliệubàiphátbiểumangtínhhọcthuyếtcủaStalincókhởiđầumộtthayđổitrongcamkếtcủaLiênXôvềmộttrậttựquốctếhàihòahaykhông.Đanglàphóđạisứkhiđó,Kennanđãđượctraomộtcơhộimànhiềucánbộngoạigiaomơước:trựctiếptrìnhbàyquanđiểmtớicáclãnhđạocấpcaomàkhôngcầnđượcđạisứchấpthuậntrước.Kennanđãtrìnhbàytrongmộtđiệntínphúcđápgồmnămphần,dài19tranggiấy.CốtlõicủacáigọilàBứcđiệnDàiđólàtoànbộcuộctranhluậncủaMỹvềnhữngýđịnhcủaLiênXôcầnphảiđượcxemxétlại.CácnhàlãnhđạoLiênXôcoimốiquanhệĐông-Tâynhưmộtcuộcđấutranhgiữacáckháiniệmđốichọinhauvềtrậttựthếgiới.Họđãtiếpnhậnmột“cảmgiácbấtanmangtínhtruyềnthốngvàtheobảnnăngcủaNga”vàghépvàonómộthọcthuyếtcáchmạngảnhhưởngtrêntoàncầu.ĐiệnKremlinsẽnhìnnhậnmọikhíacạnhcủacácvấnđềquốctếdướiánhsángcủahọcthuyếtXôviếtvềmộtcuộcchiếngiànhlợithếgiữanhữnggìmàStalingọilà“haitrungtâmquantrọngtầmcỡthếgiới,”chủnghĩatưbảnvàchủnghĩacộngsản,ởđómộtcuộcđốiđấutoàncầulàkhôngthểtránhkhỏivàchỉcóthểkếtthúckhimộtbêngiànhchiếnthắng.Họnghĩrằngcuộcđốiđầulàkhôngthểtránhkhỏi,vàdođóđãbiếnnóthànhnhưvậy.

Nămtiếptheo,Kennan,giờđâylàTrưởngNhómHoạchđịnhChínhsáchBộNgoạigiao,đăngmộtbàibáotrênTạpchíForeignAffairskýbútdanh“X.”Bềngoài,bàibáođưaraquanđiểmtươngtựnhưBứcđiệnDài:ÁplựccủaLiênXôđốivớiphươngTâylàcóthậtvàcốhữu,nhưngnócóthểbị“ngănchặnbằngviệckhéoléovàthậntrọngápdụngphảnlựctạihàngloạtcácđiểmliêntụcthayđổivềđịalývàchínhtrị.”

Lẽra,TheodoreRooseveltđãkhônggặpkhókhăngì trongviệcchuẩnthuậnphântíchnày.Nhưngkhiphácthảoýtưởngcủamìnhvềkếtcụccóthểcócủacuộcxungđột,KennanlạitrởvềđịahạttưtưởngWilson.Kennandựđoánrằng,vàomộtthờiđiểmnàođótrongcuộcđốiđầuvôíchcủaMoscowvớithếgiớibênngoài,mộtsốnhàlãnhđạoLiênXôsẽcảmthấycầnthiếtphảicóthêmsựủnghộbằngcáchvươnrangoàibộmáycủađảng,tớicôngchúngcònnonnớt,thiếukinhnghiệmvàchưabaogiờđượcphéppháttriểnmộtýthứcchínhtrịđộclập.Nhưngnếu“sựthốngnhấtvàhiệulựccủađảngnhưmộtcôngcụchínhtrị”bịrạnnứtnghiêmtrọng,thì“NgaXôcóthểbịthayđổiđộtngộttừmộttrongnhữngxãhộihùngmạnhnhấtthànhmộttrongnhữngxãhộiyếunhấtvàđángthươngnhấttrongcácxãhộiquốcgia.”Dựđoánnày–đúngvềmặtbảnchất–mangtưtưởngWilsonkhitinrằngvàolúcquátrìnhnàykếtthúc,cácnguyêntắcdânchủsẽthắngthế,tínhchínhdanhsẽchiếnthắngquyềnlực.

NiềmtinnàylàđiềumàDeanAcheson,Ngoạitrưởngkiểumẫuvàcónhiềuảnhhưởngđốivớinhữngngườikếnhiệmông(baogồmtôi)thihành.Từnăm1949tớinăm1953,ôngtậptrungvàoviệcxâydựngnhữnggìônggọilà“cáctìnhthếcủasứcmạnh”thôngquaNATO;ngoạigiaoĐông-Tâysẽ ítnhiều tựđộngphảnánhcáncânquyền lực.TrongchínhquyềnEisenhower,ngườikếnhiệmông,JohnFosterDulles,mởrộnghệthốngđồngminhthôngquaTổchứcHiệpướcĐôngNamÁ–SEATO(1954)vàHiệpướcBaghdadđốivớiTrungĐông(1955).Trênthựctế,việcngănchặnđượcđánhđồngvớiviệcxâydựngcácliênminhquânsựxungquanhtoànbộchuvicủaLiênXôtrênhaichâulục.Trậttựthếgiớisẽbaogồmcuộcđốiđầugiữahaisiêucườngkhông tươngđồng–mỗi siêu cường tổ chứcmột trật tựquốc tế trongkhuvực củamình.

Cảhaingoạitrưởngđềucoisứcmạnhvàngoạigiaonhưnhữnggiaiđoạnnốitiếpnhau:đầutiênMỹsẽcủngcốvàthểhiệnsứcmạnhcủamình;sauđóLiênXôsẽbuộcphảingừngviệctháchthứcvàđiđếnmộtsựchungsốnghợplývớithếgiớikhôngcộngsản.Tuynhiên,nếungoạigiaođượcdựatrênvịthếsứcmạnhquânsự,vìsaolạicầnphảitạmthờihoãnviệcnàytrongcácgiaiđoạnhìnhthànhmốiquanhệĐạiTâyDương?Vàthôngđiệpvềsứcmạnhcủathếgiớitựdosẽđượcchuyểntảiđếnphíabênkianhưthếnào?Vìtrênthựctế,thếđộcquyềnhạtnhâncủaMỹcùngvớiviệcLiênXôchịusựtànphánặngnềcủachiếntranhđảmbảorằngcáncânquyềnlựcthựctếhoàntoànnghiêngvềphươngTâyvàothờigianđầucủaChiếntranhLạnh.Mộttìnhthếsứcmạnhkhôngcầnphảiđượcxâydựng;nóđãtồntại.

ThángMườinăm1948,WinstonChurchillđãcôngnhậnđiềunàytrongmộtbàiphátbiểukhichorằngvịthếthươnglượngcủaphươngTâysẽkhôngbaogiờcóthểlớnmạnhhơnthờiđiểmđó.Cáccuộcđàmphánnênđượcthúcép,chứkhôngnênbịhoãnlại:

Mộtcâuhỏiđượcđặtralà:Điềugìsẽxảyrakhihọcũngcóđượcbomnguyêntửvàđãtíchlũyđượcmộtkholớn?Cácanhcóthểtựđánhgiánhữnggìsẽxảyrakhiđóbằngnhữnggìhiệnđangdiễnra.Nếunhữngđiềunàyđượcthựchiệnkhicâycốitốttươi,thìnhữnggìsẽđượcthực hiện khi nắng hạn?... Không ai trong cảmnhận củamình có thể tin rằng chúng ta cókhoảngthờigianvôhạnởphíatrước.Chúngtaphảiđưavấnđềlênhàngđầuvàtạoramộtdànxếpcuốicùng...CácquốcgiaphươngTâysẽcóthêmrấtnhiềukhảnăngđểđạtđượcmộtsựdànxếplâudài,khôngcóđổmáu,nếuhọtuyênbốrõràngnhữngđòihỏichínhđángcủamìnhtrongbốicảnhhọcósứcmạnhnguyêntửvàtrướckhinhữngngườicộngsảnNgacũngsởhữunó.

TrumanvàAchesonchắcchắnđãcoirủironàylàquálớnvàphảnđốimộtcuộcđàmphántầmcỡvìsợrằngnócóthểlàmsuyyếusựgắnkếtcủapheĐồngminh.Đặcbiệt,Churchilllạiđanglàlãnhđạopheđốilập,chứkhôngphảiThủtướng,khiôngthúcgiụcchíítlàmộtcuộcđốiđầuvềngoại giao, vàThủ tướngđươngnhiệmClementAttlee cùngNgoại trưởngErnestBevinchắcchắnsẽchốnglạimộtkếhoạchlàmgợilênmốiđedọachiếntranh.

Trongbốicảnhnày,MỹđảmđươngvaitròlãnhđạomộtnỗlựctoàncầuđểkiềmchếxuhướngbànhtrướngXô-viết–nhưnglàmộtnỗlựcchủyếumangtínhđạođức,chứkhôngphảiđịachínhtrị.Lợiíchchínhđángtồntạiởcảhaikhuvực,nhưngchúngđượcmôtảtheocáchthứccóxuhướngchekhuấtnhữngnỗlựcnhằmxácđịnhcácưutiênchiếnlược.NgaycảBáocáo

củaỦybanAnninhQuốcgiaNSC-68,mộttàiliệutốimậtvàphầnlớndoPaulNitzebảothủchắpbút–trongđóhệthốnghóachínhsáchanninhquốcgiacủaTruman–cũngtránhđềcậpkháiniệmlợiíchquốcgiavàđặtcuộcxungđộtnàyvàomụcđạođứctruyềnthống,gầnnhưtheocảmxúc.Cuộcđốiđầudiễnragiữacáclựclượng“tựdodướimộtchínhphủphápquyền”(đòihỏi“sựđadạngtuyệtvời,sựkhoandungsâusắc,tínhhợpphápcủaxãhộitựdo...trongđómỗicánhâncócơhộihiệnthựchóasứcmạnhsángtạocủamình”)vớicáclựclượng“lệthuộcdướichínhthểđộcđoáncủaKremlin.”Theoniềmtincủachínhmình,MỹthamgiatranhđấutrongcuộcChiếntranhLạnhkhôngphảinhưmộtcuộcđốiđầuđịachínhtrịnhằmgiớihạnsứcmạnhcủaNga,mànhưmộtcuộcthậptựchinhđạođứcchothếgiớitựdo.

Trongnỗlựcnhưvậy,cácchínhsáchcủaMỹđãthểhiệnnhưlàmộtcốgắngkhôngvụlợinhằmthúcđẩylợiíchchungcủanhânloại.Tuynhiên,lànhàđiềuhànhkhônngoantrongcáccuộckhủnghoảngvàlàngườiủnghộcứngrắnđốivớiquyềnlựcMỹ, JohnFosterDullesmiêutảchínhsáchđốingoạicủaMỹnhưlàmộtnỗlựctìnhnguyệntoàncầutuântheocácnguyêntắchoàntoànkhácsovớicáchtiếpcậncủabấtkỳquốcgianàotronglịchsử.Ôngquansátthấy,dù“khóhiểuđốivớinhiềungười,”Mỹ“thựcsự...đượcthúcđẩybởinhữngcânnhắckỹlưỡnghơnlàbởinhữngthủđoạnngắnhạn.”Theoquanđiểmnày,ảnhhưởngcủaMỹsẽkhôngkhôiphụclạisựcânbằngđịachínhtrịmàvượttrênsựcânbằngđó:“Trongnhiềuthếkỷ,mộtviệcđãtrởthànhthườnglệlàcácquốcgiachỉđơnthuầnhànhđộngđểthúcđẩylợiíchtrướcmắtcủariêngmình,khiếnđốithủcủahọbịtổnthương,vàkhôngdễdàngchấpnhậnrằngcóthểcómộtkỷnguyênmới,trongđócócácnguyêntắchướngdẫncácquốcgia.”

Hàmýrằngcácquốcgiakháccó“nhữngquyềnlợiíchkỷ”trongkhiMỹđãcó“cácnguyêntắc”và“địnhmệnh”ngaytừkhinềncộnghòanàyrađời.ĐiềumớimẻlàmộtcuộctranhđấuđịachínhtrịtoàncầutrongđóMỹlàngườilãnhđạochứkhôngphảingườingoàicuộc,đãđượcbiệnminhchủyếutrêncơsởđạođức,vàlợiíchquốcgiacủaMỹbịchốibỏ.LờikêugọihướngtớitráchnhiệmchungnàyđãcủngcốcamkếtdứtkhoátcủaMỹtrongviệctáithiếtmộtthếgiớihậuchiếnbịtànphá,đồngthờigiữvữngphòngtuyếnngănchặnsựbànhtrướngcủaLiênXô.Tuynhiên,tớilúcgiaotranhởnhữngcuộcchiếntranh“nóng”tạikhuvựcngoạivicủathếgiớicộngsản,lờikêugọinàylạitỏralàmộthướngdẫnkémchắcchắn.

ChiếntranhTriềuTiên

ChiếntranhTriềuTiênkếtthúckhôngrõràng.Nhưngnhữngcuộctranhluậndonógâyralàđiềmbáotrướcnhữngvấnđềgâynênsựchiarẽnướcnàymộtthậpkỷsauđó.

Năm1945,TriềuTiên,chotớikhiđóvẫnlàthuộcđịacủaNhậtBản,đãđượcpheĐồngminhthắngtrậngiảiphóng.NửaphíabắccủaBánđảoTriềuTiênbịđặtdướisựchiếmđóngcủaLiênXô,nửaphíanamlàMỹ.Mỗiquốcgianàythiếtlậpkiểuchínhphủcủamìnhtrongkhuvựcchiếmđóngtrướckhirútvềlầnlượtvàocácnăm1948và1949.ThángSáunăm1950,quânđộiBắcTriềuTiênxâmnhậpHànQuốc.ChínhquyềnTrumancoiđâylàtrườnghợpgâyhấnđiểnhìnhcủaLiênXôTrungQuốctheohìnhmẫunhữngtháchthứccủaĐứcvàNhậtBảntrướcThếchiếnII.MặcdùlựclượngvũtrangMỹđãđượcgiảmmạnhtrongnhữngnămtrướcđó,Trumanđãđưaraquyếtđịnhdũngcảmlàchốnglạisựxâmlượcnày,phầnlớnlàbằngcáclựclượngcủaMỹđóngquânởNhậtBản.

Cácnghiêncứuvàothờiđiểmđóđãchỉrarằngphecộngsảncóđộngcơphứctạp.ThángTưnăm1950,khinhàlãnhđạoBắcTriềuTiênKimNhậtThành(KimIl-sung)tìmkiếmsựchấpthuậncủaStalinđốivớicuộcxâmlược,nhàlãnhđạoXô-viếtđãkhuyếnkhíchôngta.TừvụrờibỏhàngngũcủaTitohainămtrướcđó,Stalinđãrútrabàihọcrằng,cácnhàlãnhđạocộngsảnthếhệđầutiênrấtkhóphùhợpvớihệthốngvệtinhXô-viếtmàôngchorằngrấtcấpthiếtđốivớilợiíchquốcgiacủaNga.KểtừchuyếnthămcủaMaođếnMoscowvàocuốinăm1949–chỉgầnbathángsaukhinướcCộnghòaNhândânTrungHoatuyênbốthànhlập–StalinđãlolắngkhôngyênvềkhảnăngTrungQuốcđượcmộtngườivớinhữngtínhcáchthốnglĩnhnhưMaolãnhđạo.ViệcxâmlượcHànQuốccóthểđưaTrungQuốcvàomộtcuộckhủnghoảngởbiêngiới,làmchệchhướngsựchúýcủaMỹtừchâuÂuchuyểnsangchâuÁ,vàtrongbấtkỳtrườnghợpnàocũnglàmtiêuhaomộtsốnguồnlựccủaMỹtrongnỗlựcđó.NếuthànhcôngvớisựyểmtrợcủaLiênXô,kếhoạchthốngnhấtcủaBìnhNhưỡngcóthểmanglạichoLiênXômộtvịthế thống trịởTriềuTiên, và tạo ramộthình thứcđối trọngvớiTrungQuốcở châuÁdonhữngnghingờcótínhlịchsửgiữacácnướcnàyvớinhau.MaotheodõisựlãnhđạocủaStalin(đượcKimNhậtThànhtruyềnđạtlạibằngnhữnglờinóigầnnhưchắcchắnphóngđại)vìlýdotráingược;ônglosợbịLiênXôbaovây,khiquốcgianàycólợiíchrõrệtởTriềuTiênđãđượcchứngminhtừnhiềuthếkỷqua,vàthậmchíkhiđócònđượcbiểuhiệntrongcácyêucầucủaStalinvềsựchấpnhậnýthứchệnhưmộtcáigiáphảitrảcholiênminhXô-Trung.

Cólần,mộthọcgiảTrungQuốclỗilạcnóivớitôirằngđểchoStalindẫndắtMaotớiviệcchuẩnthuậncuộcchiếntranhTriềuTiênlàsailầmchiếnlượcduynhấtmàMaotừnggâyra,docuốicùngChiếntranhTriềuTiênđãtrìhoãnsựthốngnhấtcủaTrungQuốctớimộtthếkỷvìnódẫntớicamkếtcủaMỹđốivớiĐàiLoan.Dùđiềuđóđúnghaykhông,nguồngốccủachiếntranhTriềuTiênkhôngphảilàmộtâmmưuXô-TrungđểđốiphóvớiMỹmàlàchiếnthuậttaybanhằmgiànhđượcsựthốnglĩnhtronglòngtrậttựquốctếcộngsản,vớiviệcKimNhậtThành“đẩygiáthầu”đểgiànhđượcsựyểmtrợchomộtchươngtrìnhchinhphạtmànhữnghậuquảtoàncầucủanócuốicùngđãlàmtấtcảnhữngngườithamgiachủchốtphảingạcnhiên.

ỞphíaMỹkhôngcósựtươngxứngvớinhữngcânnhắcchiếnlượcphứctạpcủathếgiớicộngsản.Trênthựctế,MỹchiếnđấuchomộtnguyêntắcđólàđánhbạisựxâmlượcvàtìmmộtphươngphápthựchiệnnóthôngquaLiênHợpQuốc.MỹcóthểđạtđượcsựchấpthuậncủaLiênHợpQuốcvìđạisứLiênXôtạiLiênHợpQuốc,ngườiliêntụcphảnđốiviệcloạitrừTrungQuốccộngsảnrakhỏiLiênHợpQuốc,đãtựvắngmặtkhỏicuộcbỏphiếuquantrọngcủaHộiđồngBảoan.Cóchútthiếurõràngvềýnghĩacủacụmtừ“đánhbạisựxâmlược.”Liệunócóphảilàmộtthắnglợihoàntoàn?Nếuchưađếnmứcđóthìlàgì?Tómlại,cuộcchiếntranhnàysẽphảikếtthúcnhưthếnào?

Khinóxảy ra, kinhnghiệmđãvượtquá lý thuyết. Cuộcđổbộbấtngờ củaTướngDouglasMacArthurtạiInchonvàothángChínnăm1950khiếnquânđộiBắcTriềuTiênbịmắckẹtởphíanamvàdẫnđếnthấtbạiđángkểchoBắcTriềuTiên.Liệuđộiquânchiếnthắngcónênvượtquađườngphânchiatrướcđódọctheovĩ tuyến38, tiếnthẳngvàoBắcTriềuTiênvàthốngnhấtđấtnướchaykhông?Nếulàmnhưvậysẽvượtquásựdiễngiảitheotừngchữcủanguyêntắcanninhtậpthể,vìkháiniệmhợpphápvềviệcđánhbạisựxâmlượcđãđạtđược.Nhưngtừquanđiểmđịachínhtrịcóthểrútrabàihọcgì?Nếumộtkẻxâmlượckhôngcần

phảiesợmộthậuquảnàokhácngoàiviệctrởlạinguyêntrạngtrướcđó,việctáidiễnởmộtnơinàokhácphảichănglàkhôngcókhảnăng?

Mộtsốlựachọnthaythếđãtựxuấthiện–vídụ,tiếptụctiếncôngtớiđiểmthắtcổchaicủaBán đảo trên một đường thẳng từ Bình Nhưỡng đếnWonsan, cách biên giới Trung Quốckhoảng150dặm(241,4km).BằngcáchnàysẽcóthểpháhủyhếtnănglựcgâychiếncủamiềnBắcvàđưachínphầnmườidânsốBắcTriềuTiênvàomộtTriềuTiênthốngnhấttrongkhivẫncáchxabiêngiớiTrungQuốc.

GiờđâychúngtabiếtrằngngaycảtrướckhicácnhàhoạchđịnhMỹbàntínhviệcsẽdừngcuộctiếncôngởđâu,TrungQuốcđãchuẩnbịchomộtsựcanthiệpcóthểcó.NgaythángBảynăm1950,TrungQuốcđã tập trung250.000quânởbiêngiới củanướcnàyvớiHànQuốc.ĐếnthángTám,nhữngnhàhoạchđịnhhàngđầucủaTrungQuốcđãtínhtoántrêncơsởrằngđồngminhBắcTriềuTiênđangtiếncôngcủahọsẽsụpđổ,mộtkhiquânđộiMỹvớisứcmạnhvượttrộiđượctriểnkhaiđầyđủtrênchiếntrường(thựcra,họđãdựđoánchínhxáccuộcđổbộbấtngờcủaMacArthurtạiInchon).Ngày4thángTám–trongkhichiếntrườngvẫnnằmsâutrênđấtHànQuốc,dọctheovùngngoạiviPusan–MaođãnóivớiBộChínhtrị,“NếuđếquốcMỹchiếnthắng,họsẽngâyngấtvớithànhcôngvàsauđóởvàovịthếđedọachúngta.ChúngtaphảigiúpBắcTriềuTiên;chúngtaphảitrợgiúphọ.Việcnàycóthểdiễnradướihìnhthứclựclượngtìnhnguyệnvàvàothờiđiểmdochúngtachọn,nhưngchúngtaphảibắtđầuchuẩnbị.”Tuynhiên,ôngđãnóivớiChuÂnLai rằngnếuMỹvẫnđóngquândọc theođường từBìnhNhưỡngđếnWonsan,cáclựclượngTrungQuốckhôngcầnphảitấncôngngaylậptứcvànêntạmdừngđểtăngcườngthaoluyện.Điềugìsẽxảyratronghoặcsausựtạmdừngnhưvậyvẫncònphảidựđoán.

NhưngcáclựclượngMỹđãkhôngdừnglại;WashingtonphêchuẩnviệcMacArthurvượtquavĩtuyến38vàkhôngđặtragiớihạnnàochocuộctiếncôngnày,ngoạitrừbiêngiớiTrungQuốc.

ĐốivớiMao,sựtiếncôngcủaMỹđếnbiêngiớiTrungQuốckhôngchỉliênquantớiTriềuTiên.KhiChiếntranhTriềuTiênbùngnổ,TrumantrướcđóđãđặtHạmđộiBảyởgiữacácbênthamchiếntrênEobiểnĐàiLoanvớilậpluậnrằng:bảovệcảhaibêntrongcuộcnộichiếnTrungQuốclàthểhiệncamkếtcủaMỹđốivớihòabìnhởchâuÁ.ThờiđiểmđómớichỉgầnchínthángkểtừkhiMaotuyênbốthànhlậpnướcCộnghòaNhândânTrungHoa.NếukếtquảcuốicùngcủaChiếntranhTriềuTiênlàsựhiệndiệncủaphầnlớncáclựclượngquânsựMỹdọctheobiêngiớiTrungQuốcvàmộthạmđộiMỹnằmgiữaĐàiLoanvàđạilục,việcchấpthuậncuộcxâmlượcHànQuốccủaBắcTriềuTiênđãcóthểbiếnthànhmộtthảmhọachiếnlược.

Trongcuộcđốiđầugiữahaikháiniệmkhácnhauvềtrậttựthếgiới,MỹđãtìmcáchbảovệnguyêntrạngtheocácnguyêntắccủaHòaướcWestphaliavàcácnguyêntắcpháplýquốctế.Không cógìđingượcnhận thức củaMaovề sứmệnh cáchmạng củaônghơnviệcbảovệnguyêntrạng.LịchsửTrungQuốcđãdạyôngrằngTriềuTiênđãnhiềulầnđượcsửdụngnhưmột conđườngđể xâm lượcTrungQuốc.Kinhnghiệm cáchmạng của chínhôngdựa trênmệnhđềrằngcáccuộcnộichiếnphảikếtthúcbằngchiếnthắnghaythấtbạichứkhôngphảithếbếtắc.VàôngtựthuyếtphụcmìnhrằngmộtkhitạođượcthếvữngchắcdọcSôngÁpLụcngăncáchTrungQuốcvàTriềuTiên,MỹsẽtiếnvàoViệtNamnhưmộtbướcđikếtiếpđểhoàn

thànhviệcbaovâyTrungQuốc.(MỹthựcsựnhảyvàoĐôngDươngsaudựđoánnàybốnnăm.)ChuÂnLaithểhiệnquanđiểmđốivớiphântíchnàyvàchứngminhvaitròtolớncủaTriềuTiêntrongtưduychiếnlượccủaTrungQuốc,khiôngnóitrướcmộtcuộchọpcủaQuânủyTrungươngngày26thángTámnăm1950,rằngTriềuTiên“thựcsựlàtâmđiểmcủacáccuộcđấutranhtrênthếgiới...SaukhichinhphụcTriềuTiên,MỹchắcchắnsẽtìmđếnViệtNamvàcácnướcthuộcđịakhác.DođóvấnđềTriềuTiênítnhấtsẽlàchìakhóađốivớiphươngĐông.”

NhữngtínhtoánnhưvậyđãkhiếnMaolặplạichiếnlượcmàcácnhàlãnhđạoTrungQuốctheođuổivàonăm1593khichốnglạicuộcxâmlượccủaNhậtBảndoToyotomiHideyoshidẫnđầu.Chiếntranhvớimộtsiêucườnglàmộtđềxuấtkhókhăn;ítnhấthainguyênsoáiTrungQuốctừchốichỉhuyđơnvịđượcchỉđịnhchotrậnchiếnvớiquânđộiMỹ.Maovẫnkiênquyết,vàcuộctấncôngbấtngờcủaTrungQuốcđãđẩyluiviệctriểnkhaiquâncủaMỹkhỏiSôngÁpLục.

NhưngsaukhicósựcanthiệpcủaTrungQuốc,giờđâymụcđíchcủacuộcchiếnlàgìvàsẽđượcthựchiệnbằngchiếnlượcnào?NhữngcâuhỏinàydẫnđếnmộtcuộctranhluậndữdộibáotrướcnhữngcuộctranhcãigaygắthơntrongcáccuộcchiếntranhcủaMỹsaunày.(Sựkhácbiệtnằmởchỗ,khôngnhưnhữngngườiphảnđốiChiếntranhViệtNam,nhữngngườichỉtríchChiếntranhTriềuTiêncáobuộcchínhquyềnTrumankhôngsửdụngđủlựclượng;họtìmmộtchiếnthắngchứkhôngphảisựrútlui.)

CuộctranhcãicôngkhaidiễnragiữachỉhuychiếntrườngDouglasMacArthurvàchínhquyềnTruman có sự hậu thuẫn củaHội đồng Thammưu trưởng Liên quân.MacArthur viện dẫntrườnghợptruyềnthốngđãlàcơsởcủatấtcảcáclầnthamchiếncủaquânđộiMỹtrướcđó:mụcđíchcủachiếntranhlàcóđượcchiếnthắngbằngbấtkỳphươngtiệnnàocầnthiết,baogồmcảcáccuộckhôngkíchvàochínhTrungQuốc;thếbếtắclàmộtthấtbạichiếnlược;sựxâmlượccủacộngsảnphảibịđánhbạiởnơinódiễnravàđólàchâuÁ;khảnăngquânsựcủaMỹcầnphảiđượcsửdụngđúngcách,chứkhôngphảilàphươngphápbảotoànchonhữngtìnhhuốngbấttrắcmangtínhgiảđịnhởnhữngkhuvựcđịalýxaxôi,hàmýTâyÂu.

ChínhquyềnTrumantrảlờitheohaicách:ThểhiệnquyềnkiểmsoátdânsựđốivớiquânđộiMỹ, ngày11 thángTưnăm1951, Tổng thốngTruman tướcbỏ quyền chỉ huyquân sự củaMacArthur vì có những phát ngôn đi ngược lại chính sách của chính quyền. Về thực chất,Trumannhấnmạnhkháiniệmngănchặn:mốiđedọachínhlàLiênXôvớimụctiêuchiếnlượclàthốnglĩnhchâuÂu.Dođó,tiếnhànhcuộcChiếntranhTriềuTiêntớimộtkếtcụcbằngquânsự,thậmchíhơnthếlàmởrộngchiếntranhsangTrungQuốclà“cuộcchiếnsailầm,tạiđịađiểm sai lầm, vào thời điểm sai lầm, và với kẻ thù sai lầm,” theo lời của Tổng thammưutrưởngLiênquân,TướngOmarBradley,chỉhuychiếntrườngtrongcuộcchiếntranhchốngĐức.

Sauvàitháng,thángSáunăm1951,mặttrậnổnđịnhởgầnvĩtuyến38nơichiếntranhđãbắtđầu–cũnggiốngnhưnửathiênniênkỷtrướcđó.Đếnlúcđó,TrungQuốcđềnghịđàmphánvàMỹchấpnhận.Hainămsau,saumộtsốgiánđoạncăngthẳngnhưngngắnngủi,cácbênđãđạtđượcmộtthỏathuậnkéodàihơn60nămchotớikhicuốnsáchnàyđượcviết.

Trongcáccuộcđàmphán,cũngnhưtrongnguồngốccủacuộcchiếntranh,haicáchtiếpcậnkhácnhauvềchiếnlượcđốichọinhau.ChínhquyềnTrumanbàytỏquanđiểmcủaMỹvềmối

quanhệgiữaquyềnlựcvàtínhchínhdanh.Theođó,chiếntranhvàhòabìnhlàcácgiaiđoạnchínhsáchriêngbiệt;khiđàmphánbắtđầu,việcsửdụngvũlựcchấmdứtvàngoạigiaođảmnhậncôngviệc.Mỗihoạtđộngđượccholàvậnhànhtheocácquytắcriêng.Vũlựclàcầnthiếtđểdẫntớiđàmphán,sauđónóphảiđứngsangmộtbên;kếtquảcủaquátrìnhđàmphánsẽphụthuộcvàobầukhôngkhíthiệnchívàsẽbịpháhủybởiáplựcquânsự.Trêntinhthầnđó,quânđộiMỹđượcyêucầutựgiớihạnxuốngchỉcònlàcácbiệnphápphòngthủthiếtyếutrongsuốtcáccuộcđàmphánvàtránhgâyranhữngcuộcđọsứctấncôngquymôlớn.

QuanđiểmcủaTrungQuốchoàntoànngượclại.Chiếntranhvàhòabìnhlàhaimặtcủacùngmộtđồngxu.Đàmphánlàphầnmởrộngcủachiếntrường.TheochiếnlượcgiathờicổđạicủaTrungQuốcTônTửtrongcuốnBinhphápTônTử,cuộcchiếnquantrọnglàcuộcchiếntâmlý–tácđộngđếncáctínhtoáncủađốithủvàlàmđốithủmấtniềmtinvàochiếnthắng.Việcxuốngthangcủađốithủlàmộtdấuhiệucủasựyếuđuốicầnđượckhaithácbằngcáchnhấnmạnhvàolợithếquânsựcủachínhmình.PhecộngsảntậndụngthếbếtắcđểgiatăngsựkhóchịucủacôngchúngMỹvềmộtcuộcchiếnkhôngcókếtquả.Trênthựctế,trongkhicáccuộcđàmphándiễnra,Mỹvẫnphảichịunhiềuthươngvongtươngtựnhưtronggiaiđoạntấncôngcủacuộcchiến.

Cuốicùng,mỗibênđềuđạtđượcmụctiêucủamình:MỹđãgiữđượchọcthuyếtvềngănchặnvàgiữgìntoànvẹnlãnhthổcủamộtđồngminhmàchođếnnayđãpháttriểnthànhmộttrongnhữngquốcgiachủchốtởchâuÁ;TrungQuốcđãchứngminhquyết tâmphòng thủ trướcnhữngđợttiếnquânvềbiêngiớicủanướcnàyvàthểhiệntháiđộkhinhthịvớicácquyđịnhquốctếmàTrungQuốcđãkhôngcótiếngnóitrongviệctạora.Kếtquảlàmộttrậnhòa.NhưngkếtquảnàychothấymộtsựyếuđuốitiềmtàngtrongkhảnăngcủaMỹkhiliênkếtchiếnlượcvớingoạigiao,quyềnlựcvớitínhchínhdanh,vàkhixácđịnhnhữngmụctiêuquantrọngcủamình.Cuốicùng,TriềuTiênđãvẽnênmộtđườngvạchxuyênthếkỷ.ĐólàcuộcchiếntranhđầutiênmàMỹđặcbiệttừbỏchiếnthắngnhưmộtmụctiêuvàtheođólàđiềmbáovềnhữnggìsẽxảyrasauđó.

ThấtbạilớnnhấthóaralàvềphíaLiênXô.Nướcnàyđãkhuyếnkhíchquyếtđịnhbanđầuvềviệcxâmlượcvàduytrìcáchậuquảcủanóbằngcáchcungcấpmộtlượnglớntrangthiếtbịchocácđồngminh.Nhưngnướcnàyđãđánhmấtlòngtincủahọ.NhữnghạtmầmcủasựchiarẽXô-TrungđãđượcgieoxuốngtrongChiếntranhTriềuTiên,vìXô-viếtnhấtquyếtyêucầusựchitrảchonhữngtrợgiúpcủamìnhvàtừchốiyểmtrợchiếnđấu.CuộcchiếntranhcũngđưađếnviệcMỹtáivũtrangnhanhchóngtrênquymôrộnglớn,khôiphụcsựmấtcânbằngởTâyÂutrongmộtbướctiếnlớnhướngtớimộttìnhthếsứcmạnhmàhọcthuyếtngănchặncủaMỹđòihỏi.

Mỗibênđềuhứngchịunhữngthấtbại.MộtsốnhàsửhọcTrungQuốcchorằngTrungQuốcmấtđimộtcơhộithốngnhấtĐàiLoanvớiđạilụcđểduytrìmộtđồngminhkhôngđángtincậy;MỹmấtđiánhhàoquangbấtkhảchiếnbạiđãgắnliềnvớinướcnàykểtừThếchiếnIIvàmộtchútýthứcvềhướngđi.CácnhàlãnhđạocáchmạngchâuÁkhácđãhọcđượcbàihọcvềviệclôikéoMỹvàomộtcuộcchiếnkhôngcókếtquảcóthểvượtquátinhthầnsẵnsàngủnghộcuộcchiếncủacôngchúngMỹ.CònlạiởnướcMỹlàkhoảngcáchtrongtưduyvềchiếnlượcvàtrậttựquốctế,điềuđãámảnhnướcnàytrongcáckhurừngViệtNam.

ViệtNamvàsựtanvỡđồngthuậnquốcgia

NgaycảkhiởgiữanhữnggiankhổcủacuộcChiếntranhTriềuTiên,cácnguyêntắcWilsonvàđịachiếnlượcRooseveltđãtạoramộtđộnglựcphithườngđằngsaumộtthậpkỷrưỡichínhsáchChiến tranhLạnh.Bấtchấpcuộc tranh luận trongnướcmớichớmphôi thai,Mỹđượcchứngkiếnđãđiquacáccuộckhôngvậngiaiđoạn1948-1949đểngănchặntốihậuthưcủaLiênXôvềviệctiếnquântớiBerlin,ChiếntranhTriềuTiên,vàngănchặnnhữngnỗlựccủaLiênXôtrongviệcđặtcáctênlửađạnđạohạtnhântầmtrungởCubavàonăm1962.SauđólàmộthiệpướcvớiLiênXôvàonăm1963vềviệctừbỏthửnghiệmhạtnhântrongkhônggian–mộtbiểutượngcủasựcầnthiếtđốivớicácsiêucườngtrongviệcthảoluậnvàhạnchếkhảnăngtiêudiệtnhânloạicủahọ.ChínhsáchngănchặnđượcủnghộbởisựđồngthuậncủacảhaiđảngtrongNghịviện.Quanhệgiữacộngđồnghoạchđịnhchínhsáchvàcộngđồngtríthứccótínhchuyênnghiệpđượccholàdựatrêncácmụctiêudàihạnchung.

NhưnggầnnhưtrùnghợpvớivụámsátTổngthốngJohnF.Kennedy,sựđồngthuậnquốcgiabắtđầubịphávỡ.MộtphầnlýdolàcúsốccủavụámsátmộtTổngthốngtrẻ,ngườiđãkêugọinướcMỹthựchiệntrọnvẹnnhữngtruyềnthốnglýtưởngcủanó.MặcdùkẻámsátlàmộtphầntửthâncộngđãtạmtrúởLiênXô,đốivớinhiềungườithuộcthếhệtrẻđisau,mấtmátnàylàmdấylêncâuhỏivềgiátrịđạođứccủasựnghiệpMỹ.

ChiếntranhLạnhđãbắtđầubằnglờikêugọiủnghộdânchủvàtựdotrêntoànthếgiới,đượcKennedynhấnmạnhthêmtại lễnhậmchứccủaông.Tuynhiên, saumộtkhoảng thờigian,nhữnghọcthuyếtquânsựduytrìchiếnlượcngănchặnbắtđầucóảnhhưởngxấuđốivớicảmnhậncủacôngchúng.Khoảngcáchgiữasứctànphácủacácloạivũkhívớicácmụcđíchmàchúngcóthểđượcsửdụngtỏrakhôngthểthuhẹp.Tấtcảlýthuyếtvềviệcsửdụnghạnchếcôngnghệhạtnhânquânsựtỏrakhôngkhảthi.Chiếnlượcbaotrùmdựatrênkhảnănggâyramộtmứcđộthươngvongdânsựđượcđánhgiálàkhôngthểchấpnhậnđược,nhưngchắcchắnliênquanđếnhàngtriệungườiởcảhaiphíachỉtrongmộtvàingày.Tínhtoánnàyhạnchếsựtựtincủacácnhàlãnhđạoquốcgiavàniềmtincủacôngchúngvàosựlãnhđạocủahọ.

Bêncạnhđó,khichínhsáchngănchặnđượcdunhậpvàovùngngoạibiênchâuÁ,nógặpphảinhữngđiềukiệnhoàntoàntráingượcvớinhữngđiềukiệnởchâuÂu.KếhoạchMarshallvàNATOthànhcôngvìtruyềnthốngchínhtrịvềchínhquyềnvẫntồntạiởchâuÂuchodùcóbịsuyyếuđichăngnữa.Sựphụchồikinhtếcóthểkhôiphụclạisứcsốngchínhtrị.Nhưngtrongphầnlớnthếgiớicácnướckémpháttriển,khuônkhổchínhtrịcònyếuhoặcmới,việntrợkinhtếngoàiviệcdẫnđếnsựổnđịnhcũngdẫnđếnthamnhũngtươngtự.

Nhữngtìnhhuốngtiếnthoái lưỡngnannàylênđếnđỉnhđiểmtrongChiếntranhViệtNam.TrumanđãgửicáccốvấndânsựtớiNamViệtNamđểđốiphólạicuộcchiếntranhdukíchvàonăm1951;Eisenhowerđãbổsungcáccốvấnquânsựvàonăm1954;Kennedychophépcácđộiquânhỗtrợthamchiếnvàonăm1962;vàJohnsontriểnkhaimộtlựclượngviễnchinhvàonăm1965màcuốicùnglêntớihơnnửatriệuquân.ChínhquyềnKennedyđãđigầntớiviệcthamgiavàocuộcchiếnvàchínhquyềnJohnsonđãthựcsựthamchiếnvìtinrằngcuộctấncôngcủaBắcViệtNamvàoNamViệtNamlàmũinhọncủaXô-TrungnhằmtiếntớisựthốnglĩnhtoàncầuvàđiềunàycầnphảibịquânđộiMỹngănchặn,khôngđểtấtcảcácnướcĐông

NamÁrơivàotaycộngsản.

TrongviệcbảovệchâuÁ,MỹđềnghịtiếnhànhnhưnhữnggìđãlàmởTâyÂu.Theo“thuyếtdomino”củaTổngthốngEisenhower,sựsụpđổcủamộtnướctheochủnghĩacộngsảnsẽlàmchonhữngnướckhácsụpđổtheo,Mỹápdụnghọcthuyếtngănchặnđểchặnđứngnhữngkẻxâmlược(theomôhìnhcủaNATO)vàmôhìnhphụchồikinhtếvàchínhtrị(nhưtrongKếhoạchMarshall).Đồngthời,đểtránh“mởrộngchiếntranh,”MỹhạnchếtấncôngnhữngnơiẩnnáuởCampuchiavàLào,nơimàtừđócáclựclượngcủaHàNộiphátđộngnhữngcuộctấncônggâythươngvongvàrútvềtrúẩnđểtránhsựtruyđuổi.

KhôngmộtchínhquyềnnàocủaMỹtínhđếnkếhoạchkếtthúccuộcchiếntranhngoàiviệcgiữgìnsựtồntạicủaNamViệtNam,tiêudiệtcáclựclượngdoHàNộivũtrangvàchiếnthắngchínhquyềnNamViệtNam,vànémbomBắcViệtNamtớimứcđủđểkhiếnHàNộiphảixemxétlạichínhsáchthốngnhấtcủamìnhvàbắtđầuđàmphán.ĐiềunàyđãkhôngđượccoilàmộtchươngtrìnhđángchúýhaygâytranhcãichođếntậngiữanhiệmkỳcủachínhquyềnJohnson.Sauđó,mộtlànsóngphảnđốivàcácphươngtiệntruyềnthôngchỉtrích–lêntớiđỉnhđiểmsaucuộcTổngtấncôngTếtMậuThânnăm1968,vềmặtquânsựthôngthườngthìđólàmộtthấtbạinhưngđượcbáochíphươngTâycoi làmộtthắnglợikhiếncảthếgiớichoángvángvàlàbằngchứngvềsựthấtbạicủaMỹ–đánhtrúngtâmlýgiớichứcchínhquyền.

LýQuangDiệu,ngườisánglậpnhànướcSingaporevàcólẽlànhàlãnhđạochâuÁsángsuốtnhấttrongthờiđạicủaông,vớiniềmtinvữngchắccủamìnhvẫntồntạitớikhicuốnsáchnàyđượcviết,chorằngsựcanthiệpcủaMỹlàkhôngthểthiếuđểgiữgìnkhảnăngvềmộtĐôngNamÁđộclập.PhântíchvềnhữnghệquảđốivớikhuvựcnàykhingườicộngsảngiànhthắnglợiởViệtNamphầnlớnlàchínhxác.NhưngvàothờiđiểmMỹthamchiếntoàndiệnởViệtNam,sựthốngnhấtXô-Trungkhôngcònnữavàđãlâmvàomộtcuộckhủnghoảngrõrệttrongsuốtnhữngnăm1960.BịtànphábởicuộcĐạiNhảyvọtvàCáchmạngVănhóa,TrungQuốcngàycàngcoiLiênXônhưmộtđốithủnguyhiểmvàđầyđedọa.

CácnguyêntắcngănchặnđượcsửdụngởchâuÂutỏrakhóápdụngởchâuÁ.BấtổnởchâuÂuxảyrakhicuộckhủnghoảngkinhtếgâyrabởichiếntranhđedọahủyhoạicácthểchếchínhtrịtrongnướctruyềnthống.ỞĐôngNamÁ,saumộtthếkỷdướiáchthựcdân,cácthểchếnàyvẫnchưađượctạora–nhất làởNamViệtNam,nơichưabaogiờ làmộtquốcgiatronglịchsử.

Mỹcốgắngthuhẹpkhoảngcáchnàythôngquamộtchiếndịchxâydựngthểchếchínhtrịsonghànhvớicácnỗlựcquânsự.TrongkhiđồngthờichiếnđấutrongmộtcuộcchiếntranhquyướcchốnglạicácsưđoànquânBắcViệtNamvàmộtcuộcchiếntranhdukíchchốnglạidukíchquânViệtCộng,Mỹđãlaovàoviệcthiếtkếchínhtrịtrongmộtkhuvựcchưahềbiếttớichínhquyềntựquảnhaydânchủtrongnhiềuthếkỷ.

Saumộtloạtcáccuộcđảochính(cuộcđầutiêntrongsốđó,vàothángMườimộtnăm1963,trênthựctếđượcĐạisứquánMỹbậtđènxanhvàđượcNhàTrắngngầmchấpthuậnvớihyvọngsựcaitrịbằngquânsựsẽtạoracácthểchếtựdohơn),TướngNguyễnVănThiệunổilêntrởthànhTổngthốngNamViệtNam.VàothờigianđầucủaChiếntranhLạnh,cácđịnhhướngphicộngsảnchomộtchínhquyềnđãđượccoi–cólẽrộngrãiquámức–nhưmộtbằngchứng

rằngnólàđánggiátrongviệcchốnglạicácthiếtkếcủaXô-viết.Giờđây,trongbầukhôngkhíphảnkhángđangtrỗidậy,sựbấtlựccủaNamViệtNamtrongviệcnổilênnhưmộtnềndânchủvậnhànhđầyđủ(giữamộtcuộcchiếnđẫmmáu)dẫnđếnnhữnglờichỉtríchgaygắt.Mộtcuộcchiếntranhbanđầucóđượcsựủnghộcủađasốđángkểvàđượcđưalênđếnquymôhiệntạibởimộttổngthốngtríchdẫncácnguyêntắcphổquátvềtựdovànhânquyền,thìbâygiờlạibịchỉtríchnhưlàmộtbằngchứngvềsựxuốngcấpđạođứcchỉriêngởnướcMỹ.Nhữnglờibuộctộivềsựvôđạođứcvàlừadốiđãđượcthoảimáisửdụng;trongđó“manrợ”làmộttínhtừđượcưathích.SựdínhlíuquânsựcủaMỹđượcmôtảnhưmộthìnhthức“điênrồ”làmlộranhữnglỗhổngsâusắctronglốisốngMỹ;cáccáobuộcvềviệcgiếtchócdânthườngbừabãiđãtrởnênthườnglệ.

CuộctranhluậntrongnướcvềChiếntranhViệtNamtỏralàmộttrongnhữngcuộctranhluậngâynhiềuvếtsẹonhấttronglịchsửnướcMỹ.CácchínhquyềnđãđưaMỹdínhlíuvàoĐôngDương được điều hành bởi những cá nhân với trí thôngminh và tính trung thực đáng kể,nhữngngườinàyđộtnhiênthấymìnhbịbuộctộivềsựđiênrồgầnnhưlàtộiphạmvàcốtìnhlừadối.Nhữnggìtrướcđóbắtđầunhưmộtcuộctranhluậnhợplývềtínhkhảthivàchiếnlượcbiếnthànhnhữngcuộcbiểutìnhđườngphố,nhữnglờicôngkíchvàbạolực.

NhữngngườichỉtríchđãđúngtrongviệcchỉrarằngchiếnlượccủaMỹlàthiếuphùhợpvớithựctếcủamộtcuộcxungđộtbấtđốixứng,đặcbiệttrongthờigianđầucủachiếntranh.CácchiếndịchnémbomgiánđoạnđểkiểmtrasựsẵnsàngđàmpháncủaHàNộithườngđiđếnbếtắc,dẫntớiviệcthểhiệnsứcmạnhchỉđủđểhứngchịunhữnglênánvàphảnkháng,chứkhôngđủđểđảmbảosựsẵnsàngcủađốithủchonhữngcuộcđàmphánnghiêmtúc.TìnhthếtiếnthoáilưỡngnanởViệtNamphầnnhiềulàdohậuquảcủacáclýthuyếtliênquanđếnsựdầnleothangđãduytrìChiếntranhLạnh;trongkhichặtchẽvềkháiniệmnếuxétđếnthếbếtắcgiữacácsiêucườnghạtnhân,nhưngítcótínhápdụngchomộtcuộcxungđộtbấtđốixứngchốnglạimộtđốithủtheođuổichiếnlượcdukích.MộtsốkỳvọngvềcảicáchkinhtếsẽdẫntớipháttriểnchínhtrịtỏrakhôngkhảthiởchâuÁ.Nhưngchúnglàđốitượngthíchhợpchocuộctranhluậnnghiêmtúcchứkhôngphảilăngmạ,vàbênlềphongtràobiểutình,lànhữngcuộctấncôngvàocáctrườngđạihọcvàcáctòanhàchínhphủ.

Sựsụpđổcủanhữngcaovọnglàmtanvỡsựtựtinmànếukhôngcónócáctổchứcsẽlúngtúngtronghànhđộng.Cácnhàlãnhđạotrướcđó,nhữngngườiđãduytrìchínhsáchđốingoạicủaMỹ,rấtkhổsởtrướccơnthịnhnộcủasinhviên.Sựbấtancủanhữngngườilớntuổitrongsốđóđãbiếnnhữnglờicathánthườngthấycủa lớptrẻđangtrưởngthànhthànhmộtcơnthịnhnộđượcthểchếhóavàmộtsựtổnthươngquốcgia.CáccuộcbiểutìnhquầnchúnglêncaotớimứcbuộcTổngthốngJohnson–ngườitiếptụcmiêutảcuộcchiếnvớinhữngthuậtngữtruyềnthốnglàbảovệmộtdântộctựdochốnglạisựtấncôngcủachủnghĩađộctàichuyênchế–phảihạnchếxuấthiệntrướccôngchúngtrongnămcuốicủanhiệmkỳvàchủyếuluitớicáccăncứquânsự.

TrongnhữngthángsaukhinhiệmkỳtổngthốngcủaJohnsonkếtthúcvàonăm1969,mộtsốkiếntrúcsưchínhcủacuộcchiếnđãcôngkhaitừbỏvịtrícủahọ,kêugọichấmdứtcáchoạtđộngquânsựvàrútquânđộiMỹvềnước.Nhữngchủđềnàyđượcđemramổxẻchotớikhinhómnắmquyềnđiđếnquyếtđịnhvềchươngtrình“chấmdứtchiếntranh”bằngviệcMỹđơn

phươngrútquânchỉđểđổilấyviệctraotrảtùbinh.

RichardNixontrởthànhTổngthốngvàothờiđiểmkhicótới500.000binhsĩMỹ–vàsốlượngvẫntiếptụctăngtheomộtlịchtrìnhdochínhquyềnJohnsonthiếtlập–đangthamchiếnởViệtNam,nơicáchbiêngiớiMỹnửavòngTráiđất.Ngaytừđầu,Nixonđãcamkếtchấmdứtchiếntranh.Tuynhiên,ôngcũngnghĩ tráchnhiệmcủamình làphải làmnhưvậytrongbốicảnhMỹđưaranhữngcamkếttoàncầuvềviệcduytrìtrậttựquốctếhậuchiến.NixonnhậmchứcnămthángsaukhiquânđộiXô-viếtchiếmđóngTiệpKhắc,trongkhiLiênXôđangcứngrắnvàmạnhmẽpháttriểntênlửaliênlụcđịavớitốcđộđầyđedọa(mộtsốngườichorằngđiềuđóđãvượtquacáclựclượngrănđecủaMỹ),vàmộtTrungQuốcvẫnđầythùđịch.Mỹkhôngthểvứtbỏcáccamkếtanninhcủamìnhởmộtkhuvựctrênthếgiớimàkhônggâyranhữngtháchthứctớiquyếttâmcủachínhmìnhởnhữngkhuvựckhác.GiữgìnuytíncủaMỹtrongviệcbảovệcácđồngminhvàhệthốngtrậttựtoàncầu–mộtvaitròMỹđãthựchiệntronghaithậpkỷ–vẫnlàmộtphầnkhôngthểthiếutrongcáctínhtoáncủaNixon.

NixonrútquânMỹởmức150.000binhsĩmỗinămvàchấmdứtviệcthamchiếntrênbộvàonăm1971.Ôngchophépcáccuộcđàmphánvớimộtđiềukiệnkhôngthểnhânnhượng:ôngkhôngbaogiờchấpnhậnyêucầucủaHàNộiđòihỏitiếntrìnhhòabìnhphảibắtđầuvớisựthaythếchínhphủNamViệtNam–đồngminhcủaMỹ–bằngcáigọilàchínhphủliênminhmàtrênthựctếđượcđiềuhànhbởinhữngnhânvậtdoHàNộiđềxuất.ĐiềunàybịcươngquyếtbácbỏtrongvòngbốnnămchođếnsaukhicómộtcuộctấncôngcủaBắcViệtNam(khôngcósựthamdựcủalựclượngbộbinhMỹ)vàonăm1972,cuốicùngkhiếnHàNộiđồngývớimộtthỏathuậnngừngbắnvàdànxếpchínhtrịmàHàNộiđãluônbácbỏtrongnhữngnămtrướcđó141.

ỞMỹ,cuộctranhluậntậptrungvàomongmuốnrộngrãilàchấmdứtnhữngđauthươnggâyrabởicuộcchiếnchongườidânĐôngDương,nhưthểMỹlànguyênnhângâyranỗiđaucủahọ.NhưngHàNộiđãkiênquyếttiếptụccuộcchiến,khôngphảivìkhôngtintưởngcáccamkếthòabìnhcủaMỹ,màbởivìhọdựavàođóđểlàmkiệtquệýchícủaMỹkhikéodàinhữngtổnthất.Chiếnđấutrongmộtcuộcchiếntranhtâmlý,HàNộiđãkhaitháctriệtđểvấnđềcủaMỹlàtìmkiếmsựthỏahiệpdướidanhnghĩamộtchươngtrìnhrútquântrongdanhdựmàthựcrakhôngcósựkhácbiệtnhỏnào.

CáchànhđộngquânsựmàTổngthốngNixonđãralệnh,vàđượctôiủnghộtrêncươngvịCốvấnAnninhquốcgiacủaông,cùngvớichínhsáchngoạigiaolinhhoạt,đãdẫnđếndànxếptrongnăm1973.ChínhquyềnNixontintưởngrằngSàiGònsẽcóthểvượtquanhữngviphạmthông thườngđốivới thỏa thuậnbằngcác lực lượngcủachínhhọ; rằngMỹsẽhỗ trợbằngkhôngquânvàhảiquânchốnglạimộtcuộctấncôngtổnglực;vàquathờigianchínhphủNamViệtNam,vớihỗtrợkinhtếcủaMỹ,sẽcóthểxâydựngmộtxãhộivậnhànhtốtvàpháttriểnhướngđếnnhữngthểchếminhbạchhơn(nhưtrênthựctếsaunàydiễnraởHànQuốc).

LiệuquátrìnhnàycóthểđượcđẩynhanhvàliệucómộtđịnhnghĩanàokhácchouytíncủaMỹhaykhôngsẽcònlàchủđềtranhluậnnóngbỏng.TrởngạichínhlàkhókhănngườiMỹgặpphảitrongviệchiểuđượccáchsuynghĩcủaHàNội.ChínhquyềnJohnsonđánhgiáquácaotácđộngcủasứcmạnhquânsựMỹ.Tráivớisuynghĩthôngthường,chínhquyềnNixonđánhgiá

quácaophạmvicủađàmphán.ĐốivớicácnhàlãnhđạodàydạntrậnmạcởHàNội,nhữngngườiđãchiếnđấucảđờiđểgiànhchiếnthắng,thìthỏahiệpcũnggiốngnhưthấtbại,vàmộtxãhộiđanguyênlàgầnnhưkhôngthểtưởngtượngđược.

Mộtgiảiphápchocuộctranhluậntrênlàvượtquáphạmvicủacuốnsáchnày;nólàmộtquátrìnhđauđớnchotấtcảnhữngaithamgia.NixonđãthuxếpchomộtsựrútquânhoàntoànvàmộtthỏathuậnmàôngtinrằngđưađếnchoNamViệtNammộtcơhộitốtđểtựquyếtđịnhsốphậncủamình.Tuynhiên,saumộtthậpkỷđầytranhcãivàdohậuquảđắtgiácủacuộckhủnghoảngWatergate,Nghịviệnđãhạnchếnghiêmngặtcácviệntrợtrongnăm1973vàcắtmọiviệntrợtrongnăm1975.NamViệtNamđãthuakhigầnnhưtoànbộlựclượngquângiảiphóngtừBắcViệtNamtiếnvào,vượtquađườngranhgiớigiữahaibên.Cộngđồngquốctếduytrìsựimlặng,cònNghịviệnthìcấmsựcanthiệpquânsựcủaMỹ.Ngaysauđó,chínhphủLào và Campuchia sụp đổ trước các cuộc nổi dậy của những người cộng sản, và sau đó ởCampuchiaKhmerĐỏápdụngmộtsựtrừngphạttànbạogầnnhưkhôngthểtưởngtượng.

Mỹđãlầnđầutiênthuatrậnvàcũngđánhmấtđimốiliênhệvớikháiniệmcủamìnhvềtrậttựthếgiới.

RichardNixonvàtrậttựquốctế

Saucuộctànsátvàonhữngnăm1960cùngvớinhữngvụámsát,bạođộngdânsự,vànhữngcuộcchiếnkhôngcókếtquả,năm1969,RichardNixonkếthừanhiệmvụkhôiphụclạisựgắnkếtchonềnchínhtrịMỹcũngnhưchochínhsáchđốingoạicủaMỹ.Dùrấtthôngminh,vớimứcđộbấtancánhânđếnbấtngờđốivớimộtnhânvậtcủacôngchúngđầykinhnghiệmnhưvậy,Nixonkhôngphảinhàlãnhđạolýtưởngchoviệckhôiphụchòabìnhtrongnước.Nhưngcũngcầnphảinhớrằngcácchiếnthuậtbiểutìnhquầnchúng,hămdọa,vàbấttuândânsựvượtrangoàigiớihạncủacáccuộcbiểutìnhhòabìnhđãdiễnramạnhmẽtrướckhiNixontuyênthệnhậmchứcngày20thángMộtnăm1969.

Tuynhiên,đốivớinhiệmvụxácđịnhlạibảnchấtcủachínhsáchđốingoạicủaMỹ,Nixoncósựchuẩn bị vô cùng tốt. Làmột Thượng nghị sĩ đến từ California, PhóTổng thống dưới thờiDwightD.Eisenhower,vàlàứngviêntổngthốnglâunăm,ôngđãđikhắpnơi.CácnhàlãnhđạonướcngoàimàNixonđãgặpsẽkhôngchạmđếnnhữngcuộcđốiđầulàmôngkhóchịu,vàhứahẹncùngôngthamgiavàocuộcđốithoạithựcchấtmàôngrấtthànhthạo.Dobảntínhđơnđộcđãchoôngnhiềuthờigianrảnhhơnnhữngngườicóthamvọngchínhtrịbìnhthường,ôngthấyviệcđọcrộngrấthợpýmình.SựkếthợpcácyếutốnàykhiếnôngtrởthànhvịtổngthốngtươnglaiđượcchuẩnbịtốtnhấtvềchínhsáchđốingoạikểtừthờiTheodoreRoosevelt.

KhôngmộtvịtổngthốngnàosauTheodoreRooseveltđãgiảiquyếttrậttựquốctếnhưlàmộtkháiniệmtoàncầutheocáchcóhệthốngvàmangtínhkháiniệmnhưvậy.Năm1971,khinóichuyệnvớicácbiêntậpviêncủatờTime,Nixonđãđưarakháiniệmnày.Trongtầmnhìncủaông,nămtrungtâmlớnvềquyềnlựcchínhtrịvàkinhtếsẽhoạtđộngtrêncơsởmộtcamkếtkhông chính thức củamỗi nước về việc kiềm chế theo đuổi lợi ích củamình.Kết quả củanhữngthamvọngvàkiềmchếđanxencủahọsẽlàtrạngtháicânbằng:

Chúngtaphảinhớlầnduynhấttronglịchsửthếgiớimàchúngtacóbấtkỳkhoảngthờigian

hòabìnhlâudàinàolàkhicósựcânbằngquyềnlực.Chínhvàolúcmộtquốcgiatrởnênmạnhhơnrấtnhiềusovớiđốithủcạnhtranhtiềmtàngcủanómànguycơchiếntranhnảysinh.VìthếtôitinvàomộtthếgiớimàtrongđóMỹđầysứcmạnh.TôinghĩthếgiớisẽantoànhơnvàtốthơnnếuchúngtacóMỹ,châuÂu,LiênXô,TrungQuốc,NhậtBảnđềuhùngmạnh,cânbằnglẫnnhau,khôngđốiđầunhau,mộtcáncânngangbằng.

Điềuđángchúýtrongcáchtrìnhbàynàylàhaitrongsốcácnướcđượcliệtkêlàmộtphầncủamộtnỗlựcchunggiữacáccườngquốcthựctếlàkẻthùcủanhau:LiênXô,quốcgiađãđốiđầuvớiMỹtrongmộtcuộcchiếntranhlạnh,vàTrungQuốc,quốcgiamàMỹchỉmớinốilạiliênhệngoạigiaosauhơnhaithậpkỷgiánđoạnvàlànướcmàMỹđãkhôngđặtđạisứquánhoặcthiếtlậpcácquanhệngoạigiaochínhthức.TheodoreRooseveltđãđưaraýtưởngvềtrậttựthếgiớitrongđóMỹlàngườibảovệtrạngtháicânbằngtoàncầu.NixonđixahơnthếkhilậpluậnrằngMỹnênlàmộtphầnkhôngthểthiếutrongmộtsựcânbằnglinhhoạt,luônthayđổi,khôngphảilànướctạothếcânbằngmànhưlàmộtthànhphầntrongđó.

CuộctròchuyệncònthểhiệnkỹnăngchiếnthuậtcủaNixon,khiôngloạibỏbấtkỳýđịnhnàotrongviệcxúigiụccácthànhphầntrongthếcânbằngtrênđốiđầuvớinhau.Mộtcáchcảnhbáotinhtếtớiđốithủtiềmnănglàkhôngthừanhậnmộtnănglựcmàôngbiếtlànướcđósởhữu,vànăng lựcnàysẽkhôngbị thayđổibởisựkhôngthừanhậnđó.NixonđưaranhữngnhậnxétnàykhichuẩnbịthămBắcKinh,đánhdấusựcảithiệnquanhệđángkểvàlàlầnđầutiênmộttổngthốngMỹđươngnhiệmđếnthămTrungQuốc.SửdụngTrungQuốcđểcânbằnglạiLiênXôtừmộtvịtrímàMỹcáchmỗingườikhổnglồcộngsảngầnhơnlàkhoảngcáchcủahaiquốcgianàyvớinhau, tấtnhiên,đóchínhxác làthiếtkếcủamộtchiến lượctiếntriển.ThángHainăm1971,báocáothườngniênvềchínhsáchđốingoạicủaNixonđềcậptớiTrungQuốcnhưlànướcCộnghòaNhândânTrungHoa–lầnđầutiênmộttàiliệuchínhthứccủaMỹđãtraochoquốcgianàymứcđộcôngnhậnnhưvậy–vàtuyênbốrằngMỹ“sẵnsàngthiếtlậpmộtđốithoạivớiBắcKinh”trêncơsởlợiíchquốcgia.

Nixonđưa raquanđiểm tương tựvề chính sáchđốinội củaTrungQuốckhi tôiđang trênđườngbaytớiTrungQuốctrongcáigọilàchuyếnđibímậtvàothángBảynăm1971.Phátbiểutrước công chúngở thànhphốKansas,Nixon cho rằng “cố gắng khó nhọc trong nước củaTrungQuốc”–nghĩalàCáchmạngVănhóa–khôngnênđưađến

bấtkỳcảmgiácvuithíchnàorằngnướcnàysẽluônnhưvậy.VìkhichúngtacoingườiTrungQuốcnhưmộtdântộc–vàtôiđãthấyhọtrênkhắpthếgiới...–họsángtạo,họsảnxuất,họlàmộttrongnhữngdântộccónănglựcnhấttrênthếgiới.Vàvới800triệungười,TrungQuốcchắcchắnsẽtrởthànhmộtcườngquốckinhtếkhổnglồ,vớitấtcảcácyếutốđóhọcũngsẽđạtđượcđiềutươngtựtrongcáclĩnhvựckhácnếuhọđitheohướngđó.

Nhữnglờinày,giờđâyđãtrởnênphổbiến,nhưnglàcuộccáchmạngởthờiđiểmđó.Vìchúngđượcngẫuhứngđưara–vàtôithìkhônggiữliênlạcvớiWashington–chínhChuÂnLailàngườilàmtôichúýđếnchúng,khitôibắtđầucuộcđốithoạiđầutiênvớiBắcKinhsauhơn20năm.Làngườichốngcộngthâmcăncốđế,Nixonđãquyếtđịnhrằngsựcấpbáchcủatrạngtháicânbằngđịachínhtrịquantrọnghơncácyêucầuvềsựthuầnkhiếtýthứchệ–vàmaymắnthay,nhữngngườiđồngcấpcủaôngởTrungQuốccũngđãquyếtđịnhnhưvậy.

Trongchiếndịchtranhcửtổngthốngnăm1972,đốithủcủaNixon,GeorgeMcGovernđãchếgiễurằng,“NướcMỹ,hãytrởvềnhà!”NixontrênthựctếđãđáplạirằngnếuMỹtrốntránhtráchnhiệmquốctếcủamình,nóchắcchắnsẽthấtbạiởtrongnước.Ôngtuyênbố“chỉkhichúngtahànhđộngmạnhmẽđápứngcáctráchnhiệmcủachúngtaởnướcngoài,chúngtamớicònlàmộtquốcgiavĩđại,vàchỉkhichúngtavẫnlàmộtquốcgiavĩđại,chúngtamớihànhđộngmạnhmẽđápứngnhữngtháchthứccủachúngtaởtrongnước.”Đồngthời,ôngtìmcáchkiềmchế“bảnnăngcủachúngtalàbiếtrõnhữnggìlàtốtnhấtchongườikhác,”màbảnnăngấytớilượtmìnhđemđến“sựcámdỗcủahọmuốndựavàoquyếtđịnhcủachúngta.”

Vớimụctiêunày,Nixonđãhìnhthànhthônglệdựthảobáocáohằngnămvềtìnhtrạngcủathếgiới.Giốngnhưtấtcảcáctàiliệucủatổngthống,nhữngbáocáonàyđượccácphụtácủaNhàTrắngdựthảo,trongtrườnghợpnàylàcácnhânviênHộiđồngAnninhQuốcgiadướisựchỉđạocủatôi.NhưngNixonquyếtđịnhgiọngđiệuchiếnlượcchungcủanhữngtàiliệunàyvàxemxétkhi chúngđangđượchoàn thành.Chúngđượcsửdụngnhưhướngdẫnchocáccơquanchínhphủxửlýchínhsáchđốingoại,vàquantrọnghơn,làmộtdấuhiệuđốivớinướcngoàivềđườnghướngchiếnlượccủaMỹ.

Nixon có đầyđủnhững gì củamột người theo chủnghĩa lý tưởngđểnhấnmạnh rằngMỹkhôngthểủythácsốphậncủamìnhhoàntoànhayphầnlớnvàothiệnchícủanướckhác.Nhưbáocáonăm1970củaôngnhấnmạnh,hòabìnhđòihỏisựsẵnsàngđàmphánvàtìmkiếmnhữnghìnhthứcquanhệđốitácmới,nhưngchỉriêngnhữngđiềunàysẽlàkhôngđủ:“YếutốthứhaicủamộtnềnhòabìnhbềnvữngphảilàsứcmạnhcủaMỹ.Chúngtađãhọcđược,hòabìnhkhôngthểđạtđượcchỉvớithiệnchímàthôi.”Ôngđánhgiá,hòabìnhsẽđượccủngcốchứkhôngphảibịcảntrởbằngviệctiếptụcthểhiệnsứcmạnhcủaMỹ,vàsựsẵnsàngđãđượcchứngminhđểhànhđộngtrêntoàncầu–điềugợilênbóngdángcủaviệcTheodoreRooseveltđưaHạmđộiTrắngđivòngquanhthếgiớitrongnhữngnăm1907-1909.Mỹcũngkhôngthểhyvọngcácnướckhácthếchấptươnglaicủahọbằngviệclấythiệnchícủanướckháclàmcăncứchochínhsáchđốingoại.Nguyêntắcchỉđạolànỗlựcđểxâydựngmộttrậttựquốctếởđócósựliênhệgiữaquyềnlựcvàtínhchínhdanh–trongýnghĩarằngtấtcảcácthànhviênchủchốtcủatrậttựđócoisựdànxếpnàylàcôngbằng:

Tấtcảcácquốcgia,kẻthùcũngnhưbạnhữu,phảicóquyềnlợitrongviệcduytrìhệthốngquốctếnày.Họphảicảmthấyrằngcácnguyêntắccủahọđangđượctôntrọngvànhữnglợiíchquốcgiacủahọđượcbảođảm...Nếumôitrườngquốctếđápứngnhữngmốiquantâmsốngcòncủahọ,họsẽlàmviệcđểduytrìnó.

ĐólàtầmnhìnvềmộttrậttựquốctếđãđưađếnđộnglựcđầutiênchoviệcmởcửavớiTrungQuốc,quốcgiamàNixoncoilàmộtthànhphầnkhôngthểthiếucủatrậttựđó.MộtkhíacạnhcủaviệcmởcửavớiTrungQuốclànỗlựcđểvượtlêntrênnhữngxungđộtnộibộtrongthậpkỷvừaqua.NixontrởthànhTổngthốngcủamộtquốcgiabịlunglaybởimộtthậpkỷcủanhữngbiếnđộngtrongnướcvàquốctếvàmộtcuộcchiếnkhôngcókếtquảcuốicùng.ĐiềuquantrọnglàphảichuyểntảitớiTrungQuốcmộttầmnhìnvềhòabìnhvàsựthânthiệnquốctếđểnângnướcnàyhướngtớitầmnhìnxứngđángvớilịchsửvànhữnggiátrịcủanó.CũngkhôngkémphầnquantrọnglàviệcđịnhnghĩalạikháiniệmcủaMỹvềtrậttựthếgiới.MộtmốiquanhệđượccảithiệnvớiTrungQuốcsẽdầncôlậpLiênXôhoặcthúcđẩynướcnàytìmkiếmmối

quanhệtốthơnvớiMỹ.MiễnlàMỹđểtâmtớiviệcxíchlạivớimỗisiêucườngcộngsảngầnhơnkhoảngcáchgiữahọvớinhau,bóngmavềviệcXô-Trungbắttaytrongnỗlựctrởthànhbáchủthếgiới,điềuđãámảnhchínhsáchđốingoạicủaMỹtronghaithậpkỷqua,sẽđượcdậptắt.(Theothờigian,LiênXôthấymìnhkhôngthểduytrìtìnhtrạngtiếnthoáilưỡngnannày,phầnlớndochínhmìnhtạorakhiphảiđốimặtvớikẻthùởcảchâuÂuvàchâuÁ,kểcảkẻthùtrongcùngpheýthứchệcủamình.)

NỗlựccủaNixonđểlàmchochủnghĩalýtưởngMỹthànhhiệnthực,vàlàmchochủnghĩathựcdụngMỹcóphạmvirộngđãbị tấncôngtừcảhaiphía,phảnánhsựnướcđôicủaMỹgiữaquyềnlựcvànguyêntắc.NhữngngườitheochủnghĩalýtưởngchỉtríchNixonvìđãthihànhchínhsáchđốingoạitheocácnguyêntắcđịachínhtrị.NhữngngườitheotrườngpháibảothủđãtháchthứcôngtrêncơsởchorằngsựxoadịucăngthẳngvớiLiênXôlàmộthìnhthứcthoáitháctráchnhiệmtrướcnhữngtháchthứccủacộngsảnđốivớinềnvănminhphươngTây.CảhaikiểuchỉtríchbỏquaviệcNixonđãthựchiệnmộtsựphòngvệngoancườngdọctheongoạibiêncủaLiênXô,khiônglàTổngthốngMỹđầutiênđếnthămĐôngÂu(NamTư,BaLan,vàRomania),mangtínhbiểutượngtháchthứcquyềnkiểmsoátcủaLiênXô,vàôngđãcùngMỹtrảiquamộtsốcuộckhủnghoảngvớiLiênXô,haitrongsốđó(vàothángMườinăm1970vàthángMườinăm1973)làmôngđãkhôngngầnngạikhiđặtquânđộiMỹvàotìnhtrạngbáođộng.

Nixonđãthểhiệnkỹnăngkhácthườngtrongkhíacạnhđịachínhtrịkhitạodựngmộttrậttựthếgiới.Ôngkiênnhẫnliênkếtcácthànhphầnkhácnhaucủachiếnlượclạivớinhau,chothấysựcanđảmphithườngtrongviệcđươngđầuvớicáccuộckhủnghoảngvàsựkiêntrìtuyệtvờitrongviệc theođuổinhữngmụcđíchdàihạn trongchínhsáchđốingoại.Một trongnhữngnguyêntắchoạtđộngthườngđượclặpđilặplạicủaônglà:“Taphảitrảcùngmộtcáigiákhilàmmộtviệcgìđónửavờicũnggiốngnhưkhilàmnótớicùng.Vậythìhãycứlàmviệcđótớicùng.”Kếtquảlà,trongkhoảngthờigian18tháng,trongnhữngnăm1972-1973,ôngđãmanglạisựchấmdứtChiếntranhViệtNam,mởcửavớiTrungQuốc,mộthộinghịthượngđỉnhvớiLiênXôkểcảkhiđangleothangnỗlựcquânsựđểđốiphóvớimộtcuộctấncôngcủaBắcViệtNam,sựthayđổicủaAiCậptừmộtđồngminhcủaLiênXôchuyểnsanghợptácchặtchẽvớiMỹ,haithỏathuậnkhôngcanthiệpởTrungĐông–mộtgiữaIsraelvàAiCập,mộtvớiSyria(đượcduytrìtớitậnkhicuốnsáchnàyđượcviết,ngaycảkhimộtcuộcnộichiếntànbạođangdiễnra)–vàsựbắtđầucủaHộinghịAnninhchâuÂumàkếtquảtrongdàihạnlàlàmchoquyềnkiểmsoátcủaLiênXôởĐôngÂubịsuyyếunghiêmtrọng.

Nhưngkhithànhtựucótínhchiếnthuậtsắpcóthểđượcchuyểnthànhmộtkháiniệmcótínhlâudàivềtrậttựthếgiớiliênkếttầmnhìnđầycảmhứngđếnmộttrạngtháicânbằngkhảthi,thìbikịchậpđến.ChiếntranhViệtNamđãlàmcạnkiệtnănglượngtrêntấtcảcácmặt.VụWatergatevỡ lở,do tựngungốcgâyravàbịkhai thác tànnhẫnbởinhữngngườichỉ tríchNixonlâunay,làmtêliệtchínhquyềnhànhpháp.Tronggiaiđoạnbìnhthường,cácthànhphầnkhácnhautrongchínhsáchcủaNixonsẽđượchợpnhấtthànhmộtchiếnlượcdàihạnmớicủaMỹ.Nixonđãcómộtcáinhìnthoángquavềmộtmiềnđấthứa,nơihyvọngvàthựctếđượckếtgiao–sựkếtthúccủaChiếntranhLạnh,mộtđịnhnghĩalạivềLiênminhĐạiTâyDương,mộtsựhợptácthựcsựvớiTrungQuốc,mộtbướctiếnquantrọngtớihòabìnhchoTrungĐông,sự

khởiđầucủaviệctáihòanhậpcủaNgavàomộttrậttựquốctế–nhưngôngkhôngcóthờigianđểhợpnhấttầmnhìnđịachínhtrịcủamìnhvớithờicơ.Việcthựchiệncuộchànhtrìnhđóđượcđểlạichonhữngngườikhác.

Khởiđầuđổimới

Saunỗiđaucủanhữngnăm1960vàsựsụpđổcủamộtnhiệmkỳtổngthống,trênhết,Mỹcầnkhôiphụclạisựgắnkếtcủamình.ThậtmaymắnkhingườiđượcgiaonhiệmvụchưatừngcótiềnlệnàylàGeraldFord.

Bịđẩyvàomộtchứcvụmàôngkhôngmưucầu,Fordchưabaogiờthamgiavàosựxoayvầnphứctạpcủanềnchínhtrịtổngthống.Vìnguyênnhânnày,đượcgiảithoátkhỏinỗiámảnhvớicácnhómngườiđượcthămdòýkiếnchínhtrịvàcácquanhệcôngchúng,trongnhiệmkỳtổngthốngôngcóthểthựchànhcácgiátrịcủasựthiệnchívàniềmtinởđấtnướcnơiôngđãlớnlên.TừngphụcvụlâunămtrongHạviện,nơiônglàthànhviêncáctiểubanquantrọngvềquốcphòngvàtìnhbáo,đãchoôngmộtcáinhìntổngquanvềnhữngtháchthứctrongchínhsáchđốingoại.

SựphụcvụcótínhlịchsửcủaFordlàđểkhắcphụcnhữngchiarẽcủanướcMỹ.Trongchínhsáchđốingoạicủamình,ôngcốgắngliênhệquyềnlựcvớinguyêntắcvàphầnlớnđềuthànhcông.ChínhquyềncủaôngchứngkiếnsựhoànthànhthỏathuậnđầutiêngiữaIsraelvớimộtnhànướcẢ-rập–trongtrườnghợpnày làAiCập–vớicácđiềukhoảnphần lớnmangtínhchínhtrị.ThỏathuậnthứhaikhôngcanthiệpSinaiđánhdấubướcngoặtkhôngthểthayđổicủaAiCậphướngtớimộtthỏathuậnhòabình.FordđềxướngconđườngngoạigiaotíchcựcđểmangđếnnguyêntắcđasốởmiềnNamchâuPhi–làTổngthốngMỹđầutiênlàmnhưvậymộtcáchrõràng.Bấtchấpsựphảnđốimạnhmẽtrongnước,ônggiámsátkếtluậncủaHộinghịAnninhchâuÂu.TrongnhiềuđiềukhoảncócácđiềukhoảnghinhậnnhânquyềnnhưlàmộttrongnhữngnguyêntắcanninhchâuÂu.CácđiềukhoảnnàyđãđượcnhữngngườianhhùngnhưLechWalesaởBaLanvàVáclavHavelởTiệpKhắcsửdụngđểmanglạinềndânchủchođấtnướccủahọvàkhởiđộngsựsụpđổcủahệthốngtạiđây.

TôiđãđọclờiđiếucủamìnhtạitanglễcủaTổngthốngFordvớinhữngcâusau:

Theotruyềnthốngcổxưa,Chúabảovệnhânloạibấtchấpnhiềutộilỗicủaconngười,bởivìtạibấtkỳthờiđiểmnàoluôncómườicánhânxứngđáng,nhữngngườikhôngnhậnthấyvaitròcủamình,cứurỗiloàingười.GeraldFordlàmộtngườinhưvậy.

JimmyCartertrởthànhTổngthốngkhitácđộngcủasựthấtbạicủaMỹởĐôngDươngbắtđầuđượcchuyểnthànhnhữngtháchthứckhôngthểtưởngtượngđượckhiMỹvẫncònhàoquangbấtkhảchiếnbại.LàmộttrụcộtcủatrậttựkhuvựcởTrungĐôngtừtrướctớinay,Iranđãbịmộtnhómcácgiáochủcướpquyềnkiểmsoát,nhữngngườitrênthựctếtuyênbốmộtcuộcchiếnchính trịvàý thứchệvớiMỹ, làmđảo lộnsựcânbằngquyền lựchiệnhànhởTrungĐông.MộtbiểutượngcủasựtuyênchiếnnàylàviệcgiamgiữmộtnhómcácnhàngoạigiaoMỹởTehrantronghơn400ngày.Gầnnhưđồngthời,LiênXôthựchiệnviệcđưaquânvàochiếmđóngAfghanistan.

Giữatấtcảcáccuộckhủnghoảngnày,CarterđãdũngcảmđưatiếntrìnhhòabìnhTrungĐông

đếnmộtlễkýkếttạiNhàTrắng.HiệpướchòabìnhgiữaIsraelvàAiCậplàmộtsựkiệnlịchsử.DùnguồngốccủanónằmởviệcloạitrừảnhhưởngcủaLiênXôvàsựkhởiđầucủatiếntrìnhhòabìnhđượccácchínhquyềntrướcđótiếnhành,sựkếtthúccủanódướithờiCarterlàđỉnhcaocủađườnglốingoạigiaokiêntrìvàquyếttâm.CartercủngcốviệcmởcửavớiTrungQuốcbằngcáchthiếtlậpquanhệngoạigiaođầyđủvớinướcnày,củngcốsựđồngthuậncủacảhaiđảng đằng sau hướng đi mới. Và ông phản ứngmạnhmẽ cuộc tấn công của Liên Xô vàoAfghanistanbằngviệcyểmtrợnhữngngườichốnglạisựchiếmđóngcủaLiênXô.Trongmộtgiaiđoạnđaukhổ,Cartertáikhẳngđịnhnhữnggiátrịcủanhânphẩm,điềurấtquantrọngđốivớihìnhảnhcủanướcMỹ,kểcảkhiôngdodựtrướcnhữngtháchthứcmớicótínhchiếnlượcđểtìmsựcânbằngthíchhợpgiữaquyềnlựcvàtínhchínhdanhvàocuốinhiệmkỳcủamình.

RonaldReaganvàkếtthúccủaChiếntranhLạnh

HiếmkhinướcMỹsảnsinhmộtvịtổngthốngphùhợpvàthấuhiểuthờiđạicủamìnhnhưRonaldReagan.Một thậpkỷ trướcđó,Reagandườngnhưđãquáhiếuchiếnđếnnỗikhôngthựctế;mộtthậpkỷsauđó,niềmtincủaôngcóvẻdườngnhưquámộtchiều.NhưngđốimặtvớimộtLiênXôcónềnkinh tếđang trì trệđược lãnhđạobởicác “lão làng”cứ tuần tựkếnhiệm,vàđượcdưluậnMỹủnghộkhiháohứcmuốnrũbỏthờikỳtanvỡảotưởng,Reaganđãkếthợpđượcnhữngsứcmạnhtiềmẩn,đôikhidườngnhưđốinghịchcủaMỹ:chủnghĩa lýtưởng,khảnăngphụchồi,sứcsángtạo,vàsứcmạnhkinhtế.

ÝthứcđượcsựsuyyếutiềmtàngcủaLiênXôvàtựtinsâusắcvàothếưuviệtcủahệthốngMỹ(ôngđãđọcvềtriếthọcchínhtrịMỹsâusắchơnnhiềusovớinhữnggìnhữngngườichỉtríchôngghinhận),Reaganđãhòatrộnhaiyếutố–quyềnlựcvàtínhchínhdanh–màtrongcácthậpkỷtrướcđãtạonênsựlậplờnướcđôicủaMỹ.DựatrêncácchươngtrìnhbịtrìhoãntrongmộtthờigiandàiởNghịviện,ôngtháchthứcLiênXôtrongmộtcuộcchạyđuavũtrangvàcôngnghệmànướcnàykhôngthểgiànhchiếnthắng.NhữnggìđượcbiếtđếnnhưlàSángkiếnPhòngthủChiếnlược–mộtláchắnphòngthủchiếnlượcchốnglạicáccuộctấncôngbằngtênlửa–phầnlớnbịchếgiễuởNghịviệnvàtrêncácphươngtiệntruyềnthôngkhiReaganđềxuấtnó.Ngàynay,sángkiếnnàyđượcnhiềungườithừanhậncóhiệuquảtrongviệcthuyếtphụccácnhàlãnhđạoXô-viếtvềsựvôvọngtrongcuộcchạyđuavũtrangcủanướcnàyvớiMỹ.

Đồngthời,ReagantạođàtâmlývớinhữngtuyênbốgầnvớichủnghĩađạođứcWilson.Cólẽvídụsâusắcnhấtlàbàiphátbiểuchiataykhirờinhiệmsởvàonăm1989,trongđóôngmôtảcáchôngnhìnnhậnMỹnhưmột“thànhphốtỏasángtrênđồi”:

Tôiđãnóivề“thànhphốtỏasáng”trongcảcuộcđờichínhtrịcủatôi,nhưngtôikhôngbiếtliệumìnhđãbaogiờtruyềnđạtthànhcôngnhữnggìtôithấykhitôinóivềnóchưa.Nhưngtrongtâmtrícủatôi,đólàmộtthànhphốởtrêncaođầytựhàođượcxâydựngtrênnhữngtảngđámạnhmẽhơnnhữngđạidương,nơicógióthổiqua,đượcChúabanphướcvàđầychậtngườidânthuộcmọitầnglớpsốngtronghòahợpvàanbình–mộtthànhphốvớinhữngbếncảngtựdo,ngânngabàicacủathươngmạivàsángtạo,vànếuphảicónhữngbứctườngthànhphố,nhữngbứctườngsẽcócáccửaravào,vàcáccửarộngmởchobấtkỳaicóýchívàtráitimcóthểtớiđượcnơiđây.Đólàcáchtôiđãthấyvàvẫncònthấynó.

NướcMỹnhưmột“thànhphốtỏasángtrênđồi”khôngphảilàmộtphépẩndụđốivớiReagan;

nóthựcsựtồntạivớiôngvìôngquyếtchíđểnótồntại.

ĐâylàsựkhácbiệtquantrọnggiữaRonaldReaganvàRichardNixon,nhữngngườicóchínhsáchthựctếkhátươngđồngvàkhônghiếmkhigiốnghệtnhau.Nixoncoichínhsáchđốingoạilàmộtnỗlựckhôngcóđiểmkếtthúc,nhưmộttậphợpcácgiaiđiệucầnphảiđượcquảnlý.Ôngxửlýnhữngphứctạpvàmâuthuẫncủanónhưbàitậpởtrườngcủamộtgiáoviêncóyêucầuđặcbiệt.ÔngdựkiếnMỹsẽthắngthếnhưnglàtrongmộtsựnghiệplâudàivàkhônghềvuivẻ,cólẽsaukhiôngrờinhiệmsở.Ngượclại,năm1977,ReagantổngkếtchiếnlượcChiếntranhLạnhcủamìnhvớimộtphụtábằngmộtlờitràophúngđầylạcquan:“Tathắng,họthua.”PhongcáchhoạchđịnhchínhsáchcủaNixoncóvaitròquantrọngtrongviệckhôiphụclạisựlinhhoạtngoạigiaotrongChiếntranhLạnh;phongcáchcủaReaganlàkhôngthểthiếuđốivớichínhsáchngoạigiaokếtthúccuộcchiếnnày.

Ởmộtmứcđộnàođó,nhữnglờihùngbiệncủaReagan–baogồmcảbàiphátbiểucủaôngvàothángBanăm1983đềcậptớiLiênXônhưlà“ĐếchếXấuxa”–đãđánhdấusựchấmhếtchobấtkỳtriểnvọngnàocủaquanhệngoạigiaoĐông-Tây.Ởmứcđộsâuhơn,nótượngtrưngchomộtgiaiđoạnquáđộ,khiLiênXôtrởnênnhậnthứcđượcsựvôvọngtrongmộtcuộcchạyđuavũtrangtrongkhidànlãnhđạocaotuổicủanướcnàyphảiđốimặtvớivấnđềvềtầnglớpkếcận.Ẩngiấusựphứctạpđằngsauvẻbềngoàiđơngiản,ReagancũngđưaramộttầmnhìnvềsựhòagiảivớiLiênXôvượtxanhữnggìNixonsẽsẵnsàngnêura.

Reagantintưởngrằngsựkhôngkhoannhượngcủacộngsảnlàdođượcđặttrêncơsởthiếuhiểubiếthơnlàdoýđịnhxấuxa,dohiểulầmhơnlàthùđịch.KhônggiốngnhưNixon,ngườinghĩrằngmộttínhtoántưlợicóthểđưatớisựchungsốnggiữaMỹvàLiênXô,ReagantinrằngcuộcxungđộtcókhảnăngkếtthúcvớiviệcđốithủnhậnrasựưuviệttrongcácnguyêntắccủaMỹ.Năm1984,nhânviệcĐảngCộngsảnbầuđảngviênkỳcựuKonstantinChernenkolàmlãnhđạotốicaocủaLiênXô,Reagantâmsựtrongcuốnnhậtkýcủamình,“Tôicólinhcảmmuốnnóichuyệnvớiôngấyvềcácvấnđềchungcủachúngtanhưnhữngngườiđànôngvớinhau,vàxemliệutôicóthểthuyếtphụcôngấyrằngsẽcólợiíchvậtchấtchoLiênXônếuhọthamgiavàogiađìnhcủacácquốcgia,v.v…”

KhiMikhailGorbachevkếnhiệmChernenkomộtnămsauđó, sự lạcquancủaReagancàngtăng.Ôngnóivới cáccộngsựvềướcmơđi cùngnhà lãnhđạomớicủaLiênXô trongmộtchuyếnthămtớikhunhữngngườilaođộngMỹsinhsống.Theomộtngườiviếttiểusửkểlại,Reaganhìnhdung“chiếctrựcthăngsẽhạcánh,vàReagansẽmờiGorbachevgõtừngcánhcửavàhỏicáccưdân‘họsuynghĩgìvềhệthốngcủachúngta.’NhữngngườilaođộngsẽnóichoôngấybiếtrằngsốngởMỹlàtuyệtvờinhưthếnào.”TấtcảđiềunàysẽthuyếtphụcLiênXôthamgiavàobướctiếncủatoàncầuhướngtớidânchủvàtheođódânchủsẽtạorahòabìnhvì“nhữngchínhphủdựatrênsựưngthuậncủangườidânsẽkhônggâychiếnvớicácnướclánggiềng”–mộtnguyêntắccốtlõitrongquanđiểmcủaWilsonvềtrậttựquốctế.

Ápdụng tầmnhìn củamình vào việc kiểm soát vũ khí hạt nhân, tại hội nghị thượngđỉnhReykjavíkvớiGorbachevvàonăm1986,Reaganđềxuấtloạibỏtấtcảcáchệthốngphónghạtnhântrongkhigiữlạivàxâydựngcáchệthốngchốngtênlửa.MộtkếtquảnhưvậysẽđạtđượcmộttrongnhữngmụctiêuthườngđượcReagantuyênbốlàloạibỏviễncảnhchiếntranhhạt

nhânbằngcáchloạibỏkhảnăngtấncônghạtnhânvàkiềmchếnhữngkẻviphạmthỏathuậnnàybằngcáchệthốngphòngthủtênlửa.ÝtưởngnàyvượtrangoàiphạmvihìnhdungcủaGorbachev,vàlàlýdovìsaoôngtarasứcthươnglượngchomộtsựbảolưuvụnvặtvềviệchạnchếphạmvithửnghiệmhệthốngphòngthủtênlửachỉ“ởphòngthínghiệm.”(Trongbấtkỳtìnhhuốngnào,đềxuấtloạibỏcáchệthốngphónghạtnhânlàkhôngkhảthi,vìnósẽbịphản đối gay gắt bởi Thủ tướng Anh Margaret Thatcher và Tổng thống Pháp FrançoisMitterrand,nhữngngườitinrằngchâuÂusẽkhôngthểđượcbảovệnếukhôngcóvũkhíhạtnhânvàcũnglànhữngngườicoicácbiệnpháprănđeđộclậpcủahọnhưmộtchínhsáchbảohiểmcuốicùng.)Nhiềunămsau,tôihỏiđạisứXô-viếtAnatolyDobryninvìsaonhữngngườiXô-viếtđãkhôngđềxuấtmột thỏahiệpnàovềvấnđề thửnghiệm.Ôngấy trả lời, “Bởivì,chúngtôichưabaogiờnghĩrằngReagansẽđơngiảnbỏrangoài[phònghọp].”

GorbachevtìmcáchchốnglạitầmnhìncủaReaganvớimộtkháiniệmvềcảitổcủaLiênXô.Nhưngchotớinhữngnăm1980,“cânbằnglựclượng”màcácnhàlãnhđạoLiênXôđãnêurakhôngbiếtmệtmỏitrongnhữngthậpkỷcaitrịcủahọđãchốnglạihọ.Bốnthậpkỷmởrộngquốcgiavềmọihướngkhôngthểđượcduytrìtrêncơsởmộtmôhìnhkinhtếkhôngvậnhànhđược.Bấtchấpnhữngchiarẽvàdaođộng,Mỹđãgiữgìnđượccácyếutốthiếtyếucủamộttìnhthếcósứcmạnh;hơnhaithếhệngườiMỹđãxâydựngđượcmộtliênminhchốngLiênXôkhôngchính thứcgồmcác trung tâmcôngnghiệp lớnkhácvàhầuhết cácnướcđangpháttriển.GorbachevnhậnrarằngLiênXôkhôngthểduytrìđượctiếntrìnhhiệnnaycủamình,nhưngôngđãđánhgiáthấpsựmongmanhcủahệthốngXô-viết.Nhữnglờikêugọicảitổcủaông–glasnost(côngkhai)vàperestroika(cảitổ)–đãgiảiphóngnhữnglựclượngquávôtổchứcđểcómộtcảicáchđúngnghĩavàquásuysụpđểtiếptụcsựlãnhđạođộctài,hầuhếtnhưnhữnggìKennanđãdựđoántừnửathếkỷtrước.

ChỉriêngcamkếtlýtưởngcủaReaganchomộtnềndânchủsẽkhôngthểtạoramộtkếtcụcnhưvậy;cácchínhsáchquốcphòngvàkinhtếmạnhmẽ,sựphântíchsắcsảovềnhữngđiểmyếucủaLiênXôvàmộtsựliênkếtthuậnlợiđếnmứckhôngngờcủahoàncảnhbênngoài,tấtcảđềuđóngmộtvaitròtrongsựthànhcôngcủachínhsáchcủaông.Tuynhiên,nếukhôngcóchủnghĩa lýtưởngcủaReagan–đôikhigầnnhưkhôngtuântheolịchsử–sựkếtthúccủatháchthứcXô-viếtcóthểđãkhôngxảyragiữamộtsựkhẳngđịnhcótínhtoàncầuvềmộttươnglaidânchủnhưvậy.40nămtrướcđóvànhữngthậpkỷkểtừđó,ngườitachorằngtrởngạichínhđốivớimộttrậttựthếgiớihòabìnhlàLiênXô.Hệquảlàsựthoáiluicủachủnghĩacộngsản–thửtưởngtượngnếuđiềunàyxảyratrongmộttươnglaikhôngxa–sẽmangđếncùngvớinólàmộtkỷnguyênổnđịnhvàthiệnchí.Nónhanhchóngtrởnênrõràngrằnglịchsửthườngvậnhànhtheonhữngchukỳdàihơn.Trướckhimộttrậttựquốctếmớicóthểđượcxâydựng,đốiphóvớitàndưcủaChiếntranhLạnhlàđiềucầnthiết.

***

NhiệmvụnàyđượcđặttrênvaiGeorgeH.W.Bush,ngườiđãđiềukhiểnưuthếcủaMỹbằngsựđiềuđộvàkhônngoan.LàconnhàdòngdõiđượcsinhravàlớnlênởConnecticut,nhưnglựachọnlậpnghiệpởTexas,nơisôiđộngvàcótinhthầnlậpnghiệphơncủaMỹ,vàlàngườicónhiềukinhnghiệmtrongtấtcảcáccấpchínhquyền,Bushđãxửlýbằngkỹnăngtuyệtvờicáccuộckhủnghoảngliêntụcnốitiếpnhau,khichúngtháchthứccảviệcápdụngcácgiátrịlẫn

phạmvi quyền lực rộng lớn củaMỹ.Trongvòngvài tháng saukhi lênnắmquyền, sựbiếnThiênAnMônởTrungQuốckhôngchỉtháchthứccácgiátrịcơbảncủaMỹmàcòntháchthứccảtầmquantrọngđốivớitrạngtháicânbằngtoàncầutrongviệcgiữgìnmốiquanhệTrung-Mỹ.TừngđứngđầuvănphòngliênlạccủaMỹởBắcKinh(trướckhiquanhệchínhthứcđượcthiếtlập),BushxửlýtheohướngduytrìcácnguyêntắccủaMỹtrongkhivẫngiữđượctriểnvọnghợptáccaonhất.ÔngcốgắngxửtrítrướcsựthốngnhấtĐức–từtrướcđếnnayđượccoilànguyênnhâncóthểgâyrachiếntranh–bằngtàingoạigiaokhéo léođượcthúcđẩybởiquyếtđịnhkhôngkhaitháctìnhtrạngbốirốicủaLiênXôkhiquốcgianàysụpđổ.Vớitinhthầnđó,khiBứctườngBerlinđượcphábỏvàonăm1989,BushbácbỏmọiđềxuấtbaytớiBerlinđểkỷniệmsựbiểuhiệnnàyvềsựđổvỡcủachínhsáchXô-viết.

CáchxửlýkhéoléocủaBushkhiđưaChiếntranhLạnhđếnkếtthúcđãchekhuấtcáctranhcãitrongnướcmàthôngquađónỗlựccủaMỹđãđượcduytrì,vànhữngtranhcãiấysẽmiêutảnhữngtháchthứctronggiaiđoạntiếptheo.KhiChiếntranhLạnhlùixadần,ngườiMỹcósựđồngthuậnrằngcôngviệcchínhđólàsựchuyểnđổiđãđạtđược.Mộttrậttựthếgiớihòabìnhgiờđâysẽmởra,miễnlàcácnềndânchủquantâmhỗtrợlànsóngbiếnđổidânchủcuốicùngởcácnướcvẫnnằmdướisựcaitrịđộctài.TầmnhìncaonhấttrongtưtưởngWilsonsẽđượchoànthành.Cácthểchếchínhtrịvàkinhtếtựdosẽlanrộngvàcuốicùngsẽnhấnchìmsựđốilậpđãlỗithờitrongmộtsựhòahợprộnglớnhơn.

Trêntinhthầnđó,BushđánhbạicuộcxâmlượccủaIraqvàoKuwaittrongcuộcChiếntranhvùngVịnhlầnthứnhất,bằngcáchhìnhthànhmộtliênminhcủanhữngnướcủnghộthôngquaLiênHợpQuốc,hànhđộngchungđầutiênliênquanđếncáccườngquốclớnkểtừChiếntranhTriềuTiên;ôngngừngcáchoạtđộngquânsựkhichạmtớigiớihạnđãđượccácnghịquyếtcủaLiênHợpQuốcchophép(cólẽ,làmộtcựuđạisứtạiLiênHợpQuốc,ôngđãtìmcáchápdụngbàihọctừquyếtđịnhcủaTướngMacArthurkhivượtquađườngphânchiagiữahaimiềnTriềuTiênsauchiếnthắngtạiInchon).

Trongmộtthờigianngắn,sựđồngthuậntoàncầuđằngsauviệcđánhbại(doMỹlãnhđạo)cuộcchinhphạtcủaquânđộiSaddamHusseinvớiKuwaitvàonăm1991dườngnhưchứngminhchohyvọnglâunămcủaMỹvềmộttrậttựquốctếdựatrênluậtlệ.ThángMườinăm1990, tạiPrague,Bushkêugọimột“khối thịnhvượngchungcủatựdo”đượcquản lýbằngphápquyền;đósẽlà“mộtcộngđồngđạođứcthốngnhấttrongcamkếtvềnhữnglýtưởngtựdo.”Việcthamgialàthànhviêntrongkhốithịnhvượngchungnàysẽđượcmởrộngchotấtcả;mộtngàynàođócóthểvươnratoàncầu.Nhưvậy,“sứcmạnhtolớnvàngàycàngtăngcủakhốithịnhvượngchungcủatựdo”sẽ“hìnhthànhmộttrậttựthếgiớimớichotấtcảcácquốcgia,ổnđịnhhơn,vàantoànhơnnhiềusovớibấtkỳtrậttựnàochúngtatừngbiết.”Mỹvàcácquốcgiađồngminhsẽ“rakhỏichínhsáchngănchặnđểtiếntớichínhsáchthamgiatíchcực.”

NhiệmkỳcủaBushbịrútngắnbởisựthấtbạitrongcuộcbầucửnăm1992,ởkhíacạnhnàođódoôngtranhcửnhưmộttổngthốngchútrọngchínhsáchđốingoạitrongkhiđốithủcủaông,BillClinton,hướngtớicôngchúngmệtmỏivìchiếntranh,hứahẹntậptrungvàonghịtrìnhđốinộicủaMỹ.Tuynhiên,vịTổng thốngmớiđắccửnhanhchóng táikhẳngđịnh thiênhướngchínhsáchđốingoại tươngtựBush.TrongmộtbàiphátbiểutrướcĐạihộiđồngLiênHợpQuốcvàonăm1993,Clintonbàytỏsựtintưởngthờiđạikhiôngmiêutảkháiniệmvềchính

sáchđốingoại củamìnhkhôngphải làngănchặnmà là “mởrộng.” “Mục tiêu trênhết củachúngtôi,”ôngtuyênbố,“làphảimởrộngvàcủngcốcộngđồngthếgiớicủanhữngnềndânchủdựatrênkinhtếthịtrường.”Theoquanđiểmnày,bởivìcácnguyêntắcvềtựdochínhtrịvàkinhtếlàphổquát“từBaLanđếnEritrea,từGuatemalađếnHànQuốc,”nênsựlanrộngcủachúngsẽkhôngđòihỏilựctácđộngnào.Miêutảmộtkếhoạchbaogồmviệcchophépmộttiếntrìnhlịchsửkhôngthểtránhkhỏi,ClintoncamkếtchínhsáchcủaMỹmongmuốn“mộtthếgiới củanhữngnềndânchủ lớnmạnhcùnghợp tácvớinhauvàchungsống tronghòabình.”

KhiNgoạitrưởngWarrenChristophercốgắngápdụnglýthuyếtmởrộngđốivớiCộnghòaNhândânTrungHoabằngcáchxâydựngcácràngbuộckinhtếcóđiềukiệnvềnhữngthayđổibêntronghệthốngcủaTrungQuốc,ônggặpphảimộtsựphảnkhángdữdội.CácnhàlãnhđạoTrungQuốcnhấnmạnhrằngcácmốiquanhệvớiMỹchỉcóthểđượctiếnhànhtrêncơsởđịachiếnlược,chứkhôngphải(nhưđãđượcđềxuất)trêncơsởtiếnbộcủaTrungQuốcvềtựdohóachínhtrị.Đếnnămthứbatrongnhiệmkỳtổngthốngcủamình,cáchtiếpcậncủaClintonvềtrậttựthếgiớiquaytrởlạivớiviệcthựchiệnkémquyếtliệthơn.

Trongkhiđó,kháiniệmmởrộnggặpphảimộtđốithủhiếuchiếnhơnnhiều.ChủnghĩathánhchiếntìmcáchtruyềnbáthôngđiệpcủamìnhvàtấncôngcácgiátrịvàthểchếcủaphươngTây,đặcbiệtlàcủaMỹ,coichúngnhưnhữngtrởngạichính.MộtvàithángtrướckhiClintoncóbàiphátbiểutạiĐạihộiđồngLiênHợpQuốc,mộtnhómnhữngphầntửcựcđoanquốctế,cócảmộtcôngdânMỹ,đãđánhbomTrungtâmThươngmạiThếgiớiởthànhphốNewYork.MụctiêuthứhaicủachúnglàtòanhàBanThưkýLiênHợpQuốcnếumụctiêuđầutiênbịcảntrở.KháiniệmcủaHòaướcWestphaliavềluậtphápquốcgiavàquốctếlàmộtsựghêtởmđốivớiphongtràonày,donódựatrêncácquytắckhôngđượcmiêutảrõràngtrongKinhQuran.Kháiniệmdânchủcũngbịphảnđốitươngtựdokhảnănglậpphápcủanótáchbiệtvớiluậtsharia.Theoquanđiểmcủacáclựclượngthánhchiến,MỹlàkẻđànápnhữngngườiHồigiáovốnđangtìmcáchthựchiệnsứmệnhtoàncầucủariêngmình.TháchthứcđộtngộtbùngnổvớicáccuộctấncôngnhằmvàoNewYorkvàWashingtonngày11thángChínnăm2001.ÍtnhấtlàởTrungĐông,sựkếtthúccủaChiếntranhLạnhmởrakhôngphảilàmộtquãngthờigianđồngthuậndânchủnhưđãhyvọng,màlàmộtthờiđạimớicủacuộcđốiđầuýthứchệvàquânsự.

ChiếntranhAfghanistanvàIraq

Saumộtcuộcthảoluậnđauđớnvề“bàihọcViệtNam,”nhữngtìnhhuốngtiếnthoáilưỡngnancăngthẳngkhôngkémđãtựtáidiễnbathậpkỷsauđóvớicáccuộcchiếnởAfghanistanvàIraq.Cảhaicuộcxungđộtđềuxuấtpháttừsựphávỡtrậttựquốctế.ĐốivớiMỹ,cảhaicuộcchiếnđềukếtthúcbằngsựrútquân.

Afghanistan

Al-Qaeda,từngbanhànhmộtfatwa(sắclệnhHồigiáo)năm1998kêugọiviệcgiếthạikhôngphânbiệtđốivớingườiMỹvàngườiDoTháiởkhắpmọinơi,hiệntrúẩnởAfghanistan,nơichínhquyềnTalibantừchốitrụcxuấtnhữngkẻcầmđầuvàcáctaysúngcủatổchứcnày.MộtsựđáptrảcủaMỹđốivớicuộctấncôngvàolãnhthổnướcMỹlàđiềukhôngthểtránhkhỏivà

cóthểhiểuđượctrênthếgiới.

Mộttháchthứcmớihiệnragầnnhưngaylậptức:làmthếnàođểthiếtlậptrậttựquốctếkhikẻthùchủchốtlàcáctổchứcphinhànước,khôngbảovệmộtlãnhthổcụthểnào,vàkhôngthừanhậnnhữngnguyêntắcđãđượcthiếtlậptừlâuvềtínhchínhdanh.

CuộcchiếnAfghanistanbắtđầukhicódấuhiệucủasựthốngnhấtquốcgiavàsựđồngthuậnquốctế.NhữngtriểnvọngvềmộttrậttựquốctếdựatrênluậtlệdườngnhưđượcchứngminhlàđúngđắnkhiNATO,lầnđầutiêntronglịchsửcủatổchứcnày,ápdụngĐiều5củaHiệpướcBắcĐạiTâyDương–quyđịnhrằng“mộtcuộctấncôngvũtrangchống lạimộthoặcnhiềunước[đồngminhNATO]ởchâuÂuhayBắcMỹsẽđượccoilàmộtcuộctấncôngnhắmvàotoànliênminh.”Chínngàysaucácvụtấncôngngày11thángChín,TổngthốngGeorgeW.BushgửimộttốihậuthưchochínhquyềnTalibanởAfghanistan,khiđóđangchứachấpal-Qaeda:“DẫngiảitớinhàchứctráchMỹtấtcảnhữngkẻcầmđầual-Qaedađanglẩntrốntrongđấtcácvị...ĐồngýđểMỹtiếpcậnđầyđủtớicáctrạihuấnluyệnkhủngbố,đểchúngtôicóthểchắcchắnrằngchúngkhôngcònhoạtđộngnữa.”KhiTalibankhông tuân thủ,MỹvàđồngminhphátđộngmộtcuộcchiếntranhvớimụcđíchđãđượcBushmiêutảkiệmlờitươngtựvàongày7thángMười:“NhữnghànhđộngcómụctiêuđượctínhtoánkỹlưỡngnàyđượcthiếtkếnhằmlàmgiánđoạnviệcsửdụngAfghanistannhưmộtcăncứhoạtđộngkhủngbố,vànhằmtấncôngkhảnăngquânsựcủachếđộTaliban.”

NhữngcảnhbáobanđầuvềlịchsửcủaAfghanistannhưlà“mồchôncácđếchế”dườngnhưvôcăncứ.SaumộtnỗlựcnhanhchóngdoMỹ,Anh,vàcáclựclượngAfghanistanđồngminhtiếnhành,chếđộTalibanđãbịlậtđổ.ThángMườihainăm2001,mộthộinghịquốctếởBonn,Đức,đãtuyênbốthànhlậpmộtchínhphủlâmthờiAfghanistandoHamidKarzaiđứngđầuvàthiếtlậpquytrìnhchoviệctriệutậpmộtloyajirga(mộthộiđồngbộtộctruyềnthống)đểthiếtkếvàphêchuẩncácthểchếcủaAfghanistanhậuchiến.Cácmụctiêutrongcuộcchiếntranhliênminhdườngnhưđãđạtđược.

NhữngngườithamgiatrongcáccuộcđàmphántạiBonnlạcquankhẳngđịnhmộttầmnhìnrộnglớn:“thànhlậpmộtchínhphủcủađasố,nhạycảmvềgiớitính,đasắctộcvàđầyđủđạidiện.”Năm2003,mộtnghịquyếtcủaHộiđồngBảoanLiênHợpQuốcchophépsựmởrộngcủaLựclượnghỗtrợAnninhquốctếcủaNATOđểhỗtrợChínhquyềnlâmthờiAfghanistanvànhữngchínhquyềnkếnhiệmtrongviệcduytrìanninhởcácvùngđấtcủaAfghanistanbênngoàithủđôKabulvàvùngphụcận,nhưvậycáccơquancủaAfghanistancũngnhưnhânviêncủaLiênHợpQuốc...cóthểhoạtđộngtrongmộtmôitrườnganninh.

TiềnđềtrungtâmtrongnỗlựccủaMỹvàđồngminhtrởthành“táithiếtAfghanistan”quacáchthứccủamộtchínhphủAfghanistandânchủ,đanguyên,minhbạchmàmệnhlệnhhànhchínhcủanócóthểvươntớikhắpđấtnước,vàmộtquânđộiquốcgiaAfghanistancókhảnăngđảmnhậntráchnhiệmđảmbảoanninhtrêntoànquốc.Vớimộtchủnghĩalýtưởngnổibật,nhữngnỗlựcnàyđượchìnhdunggiốngnhưviệcxâydựngnềndânchủởĐứcvàNhậtBảnsauThếchiếnII.

KhôngmộtthểchếnàotronglịchsửởAfghanistanhaybấtkỳkhuvựcnàoởnướcnàycóthểmanglạimộtnỗlựctrêndiệnrộngnhưvậytừtrướcđếnnay.Theotruyềnthống,Afghanistan

chưaphảilàmộtquốcgiatheonghĩathôngthường,nógiốngnhưmộtthểhiệnvềđịalýchomộtkhuvựcchưabaogiờđượctậphợpdướisựquảnlýthốngnhấtcủabấtkỳchínhquyềnduynhấtnào.Trongphầnlớnlịchsửđượcghitrongsửsách,cácbộtộcAfghanistanvàcácgiáopháiđãgâychiếnvớinhau,đôikhilạithốngnhấtvớinhautrongthờigianngắnđểchốnglạinhữngcuộcxâmlượchayđểphátđộngcáccuộctấncôngcướpbóchàngxómcủahọ.GiớitinhhoaởKabulcóthểthựchiệncácthửnghiệmtheotừnggiaiđoạnvềcácthểchếnghịviện,nhưngbênngoàithủđô,mộtbộluậtdanhdựcótừxaxưacủacácbộtộclạichiếmưuthế.NhữngngườinướcngoàiđãvôtìnhđạtđượcsựthốngnhấtcủaAfghanistan,khicácbộtộcvàgiáopháiliênkếttrongviệcchốnglạimộtkẻxâmlược.

NhưvậynhữnggìcáclựclượngMỹvàNATOđốimặttrongnhữngnămđầuthếkỷ21vềcơbảngiốngvớihoàncảnhmàmộtWinstonChurchillthờitrẻgặpphảinăm1897:

Ngoạitrừthờigianthuhoạch,khibảnnăngtựvệbuộcphảicóthỏathuậnngừngbắntạmthời,cácbộtộcngườiPathan[Pashtun]luônthamgiavàocáccuộcchiếntranhriênghoặcchung.Mỗingườilàmộtchiếnbinh,chínhtrịgia,vànhàthầnhọc.Mỗingôinhàlớnlàmộtpháođàiphongkiếnthựcsự...Mỗingôilàngđềucósựphòngthủcủamình.Mỗigiađình,mỗigiatộcđềunuôidưỡngmộtmốithùtruyềnkiếpcủamình.Nhiềubộtộcvàliênminhcácbộtộcđềucónhữngchuyệnphảiquấycầngiảiquyếtvớinhau.Khôngcógìbịlãngquên,vàrấtítmónnợđượcbỏquakhôngthanhtoán.

Trongbốicảnhnày,nhữngmụctiêuđãđượctuyênbốcủaliênminhvàcủaLiênHợpQuốcvềmộtchínhquyềntrungươngAfghanistandânchủ,minhbạch,vậnhànhtrongmộtmôitrườnganninhchẳngkhácgìviệcviếtlạihoàntoànlịchsửAfghanistan.Trênthựctế,nóđãnângmộtbộtộclêntrênnhữngbộtộckhác–bộtộcPashtunPopalzaicủaHamidKarzai–vàđòihỏibộtộcnàyphảitựthiết lậpquyềnlựccủamìnhtrênkhắpđấtnước,hoặcbằngsứcmạnh(củariêngmìnhhoặccủaliênminhquốctế),hoặcbằngviệcphânphốicácchiếnlợiphẩmtừviệntrợnướcngoài,hoặccảhai.Chắcchắn,nhữngnỗlựccầnthiếtđểápđặtnhữngthểchếnhưvậyđãđộngchạmđếncácđặcquyềnlâuđời,làmxáotrộnsựbiếnảocủacácliênminhbộtộctheonhữngcáchmàbấtkỳthếlựcbênngoàinàocũngđềuthấykhóhiểuvàkhókiểmsoát.

CuộcbầucửtổngthốngMỹnăm2008kếthợpcảsựphứctạprắcrốivàsựnướcđôi.TổngthốngmớiBarackObamađãvậnđộngtranhcửtrêntiềnđềrằngôngsẽkhôiphục lạicuộcchiếntranh“cầnthiết”ởAfghanistanvàdựđịnhchấmdứtcuộcchiếntranh“ngớngẩn”ởIraqmàởđócáclựclượngđãbịvắtkiệt.Nhưngkhitạinhiệm,ôngquyếttâmmanglạimộttrọngtâmthờibìnhquaviệctậptrungvàocácưutiênđốinộimangđếnsựbiếnđổisâurộng.KếtcụclàviệctáidiễnsựnướcđôiđãđicùngvớicácchiếndịchquânsựcủaMỹtrongthờikỳhậuThếchiếnII:gửithêm30.000quânđể“tăngquân”ởAfghanistancùngvớimộtthờihạn18thángchoviệcrútquân,trongcùngmộtthôngbáo.MụcđíchcủathờihạnnàyđượclậpluậnlàđểmanglạiđộnglựcchochínhquyềnKarzaitrongviệcđẩynhanhnỗlựcxâydựngmộtchínhquyềntrungươngvàquânđộihiệnđạiđểthaythếngườiMỹ.Tuynhiên,vềbảnchất,mụctiêucủamộtchiếnlượcdukíchnhưcủaTalibanlàđểcầmcựlâuhơnvớicáclựclượngbảovệ.ĐốivớicácnhàlãnhđạoKabul,thôngbáochấmdứtsựhỗtrợtừbênngoàivàomộtngàyđãđượcấnđịnhnàysẽkhởiđộngmộtquátrìnhvậnđộngphephái,kểcảvớiTaliban.

CácbướctiếnAfghanistanthựchiệntrongthờigiannàylàđángkểvàphảikhókhănmớigiànhđược.Ngườidânđãchấpnhậncácthểchếbầucửvớikhôngítsựtáobạo,vìTalibantiếptụcdọagiếtnhữngaithamgiavàocáccơcấudânchủ.MỹcũngthànhcôngtrongmụctiêuxácđịnhvịtrívàloạibỏOsamabinLaden,gửiđimộtthôngđiệpmạnhmẽvềtầmvớitoàncầuvàquyếttâmcủaMỹtrongviệctrảđũanhữnghànhđộngtànbạo.

Tuynhiên,cáctriểnvọngtrongkhuvựcvẫncònnhiềutháchthức.TronggiaiđoạnsaukhiMỹrútquân(sắpdiễnrakhicuốnsáchnàyđangđượcviết),cácmệnhlệnhhànhchínhcủachínhquyềnAfghanistanchỉcóthểđượcthựcthiởKabulvàcácvùnglâncậnchứchưađượcthốngnhấtthihànhtrongphầncònlạicủađấtnước.Ởđây,mộtliênhiệpcácvùngphongkiến,bántựtrịlàphổbiếntrêncơsởsắctộc,chịuảnhhưởngđángkểcủacácthếlựcnướcngoàiđangtranhgiành.Tháchthứcsẽtrởvềnơinóbắtđầu–sựtươngthíchcủamộtAfghanistanđộclậpvớimộttrậttựchínhtrịtrongkhuvực.

Ítnhất,nhữngngườilánggiềngcủaAfghanistancầnphảicómộtlợiíchquốcgiađángkểnhưMỹ–vàvềlâudài,mộtlợiíchlớnhơnrấtnhiều–trongviệcxácđịnhvàmangđếnmộtkếtcụcrõràng,khôngcóthánhchiếnởAfghanistan.MỗinướclánggiềngcủaAfghanistansẽcónguycơphảichịubấtổnngaytrongnướcmìnhnếuAfghanistanquaytrởvềtìnhtrạngtrướcchiếntranhnhưlàmộtcơsởchocáctổchứcthánhchiếnphinhànướchoặclàmộtnhànướcquyếtthựchiệncácchínhsáchthánhchiến:Pakistanlàquantrọnghơncảvớitoànbộcấutrúcnộibộcủanướcnày,NgavớiphầnphíanamvàphíatâytheoHồigiáocủanướcnày,TrungQuốcvớivùngTânCươngchủyếutheoHồigiáo,vàthậmchícảIrantheohệpháiShiitetừkhuynhhướngSunnicựcđoan.Theoquanđiểmchiếnlược,tấtcảnhữngnướcnàybịđedọanhiềuhơnMỹbởimộtAfghanistanthânthiệnvớichủnghĩakhủngbố(cólẽngoạitrừIrancóthểtínhtoánrằngmộttìnhhuốnghỗnloạnngoàibiêngiớicủaIransẽchophépnướcnàythaotúngcácphepháiđốiđầu,nhưđãtừngthựchiệnnhưvậyởSyria,LebanonvàIraq).

SựtrớtrêucuốicùngcóthểlàAfghanistan,bịchiếntranhtànphá,cóthểtrởthànhtrườnghợpthửnghiệmđểxemliệumộttrậttựkhuvựccóthểđượcđúckếttừnhữnglợiíchanninhvàquanđiểmlịchsửkhácnhauhaykhông.NếukhôngcómộtchươngtrìnhquốctếbềnvữngliênquanđếnanninhcủaAfghanistan,mỗinướclánggiềnglớncủanướcnàysẽyểmtrợcácphepháiđốiđịchdựatrênnhữnglằnranhchiarẽvềsắctộcvàgiáopháicổxưa.Kếtcụccóthểsẽlàmộtsựchiacắttrênthựctế,vớiPakistankiểmsoátphíanamcủatộcngườiPashtun,vàẤnĐộ,Nga,vàcólẽcảTrungQuốcưathíchvùngphíabắcvớisựphatrộnvềsắctộc.Đểtránhmộtkhoảngtrống,mộtnỗlựcngoạigiaolớnlàcầnthiếtnhằmxácđịnhmộttrậttựkhuvựcđểđốiphóvớikhảnăngAfghanistansẽlạinổilênnhưmộttrungtâmthánhchiến.Trongthếkỷ19,cáccườngquốclớnđãđảmbảotínhtrunglậpcủaBỉ,mộtsựđảmbảomàcuốicùngđãkéodàigần100năm.Liệumộtđiềutươngtự,vớinhữngđịnhnghĩalạichophùhợp,cóthểxảyra?Nếumộtkháiniệmnhưvậy–haygiốngnhưvậy–bịlẩntránh,Afghanistancóthểsẽkéothếgiớiquaytrởlạitìnhtrạngchiếntranhquanhnămsuốtthángcủanó.

Iraq

Sauvụtấncôngngày11thángChín,TổngthốngGeorgeW.Bushnêuramộtchiếnlượctoàncầuchốnglạichủnghĩathánhchiếncựcđoanvàcủngcốtrậttựquốctếđãđượcthiếtlậptừ

lâu,bằngcáchtruyềnvàođómộtcamkếtvềsựchuyểnđổidânchủ.ChiếnlượcAnninhquốcgianăm2002củaNhàTrắnglậpluận,các“cuộcđấutranhvĩđạicủathếkỷ20”đãchứngminhrằngcó“mộtmôhìnhbềnvữngduynhấtchothànhcôngcủamộtquốcgia:tựdo,dânchủ,vàkinhdoanhtựdo.”

TàiliệuChiếnlượcAnninhquốcgianhấnmạnh,thờiđiểmhiệntạichứngkiếnmộtthếgiớibịbànghoàngbởisựtànbạokhủngbốchưatừngcó,cáccườngquốclớn“trêncùngmộtchiếntuyến–đượcthốngnhấtbởinhữngmốinguyhiểmchungvềbạolựckhủngbốvàhỗnloạn.”Việckhuyếnkhíchcácthểchếtựdovàcácmốiquanhệhợptácgiữacáccườngquốclớnmangđến“cơhộitốtnhấtkểtừkhixuấthiệncácquốcgia-dântộcvàothếkỷ17đểxâydựngmộtthếgiới,nơicáccườngquốclớncạnhtranhtronghòabìnhthayvìliêntụcchuẩnbịchochiếntranh.”Trọng tâmcủanhữnggìđượcgọi làNghị trìnhTựdo là sựchuyểnđổi Iraq từmộttrongcácquốcgiahàkhắcnhấtTrungĐôngthànhmộtnềndânchủđađảng,màtớilượtmìnhsẽtruyềncảmhứngchomộtsựchuyểnđổidânchủtrongkhuvực:“NềndânchủởIraqsẽthànhcông–vàthànhcôngđósẽgửiđithôngđiệp,từDamascustớiTeheran–rằngtựdocóthểlàtươnglaicủamỗiquốcgia.”

NghịtrìnhTựdokhôngphảilàsuynghĩtùytiệncủamộttổngthốngđơnđộcvàcácphụtácủaôngta,nhưsaunàybịcáobuộc.TiềnđềcơbảncủanólàsựdiễngiảikỹlưỡngvềnhữngmặttinhtúycủanướcMỹ.TàiliệuChiếnlượcAnninhQuốcgianăm2002–lầnđầutiêncôngbốchínhsáchnày– lặp lạinhữnglập luậntrongBáocáocủaỦybanAnninhQuốcgiaNSC-68rằng,vàonăm1950,đãxácđịnhsứmệnhcủaMỹtrongChiếntranhLạnh,dùcómộtsựkhácbiệtmangtínhquyếtđịnh.Tàiliệunăm1950đãliệtkênhữnggiátrịcủaMỹtrongviệcbảovệthếgiớitựdo.Tàiliệunăm2002lậpluậnvềviệcchấmdứtchếđộđộctàikhắpmọinơinhândanhcácgiátrịtựdophổquát.

Nghịquyếtsố687năm1991củaHộiđồngBảoanLiênHợpQuốcđãyêucầuIraqpháhủytấtcảcáckhovũkhíhủydiệthàngloạtcủanướcnàyvàcamkếtkhôngbaogiờpháttriểnloạivũkhínhưvậynữa.IraqđãliêntụcviphạmnghiêmtrọngmườinghịquyếtcủaHộiđồngBảoankểtừđó.

Điềukhácbiệt–vàmangtruyềnthốngMỹ–vềnỗlựcquânsựởIraqlàquyếtđịnhđưarahànhđộngcưỡngchếthihành,trênthựctếnhưmộtmặtcủadựántruyềnbátựdovàdânchủ.Mỹphảnứngtrướccơnthủytriềugia tăngcủathuyếtphổđộcựcđoanHồigiáobằngcáchtáikhẳngđịnhtínhphổquátcủanhữnggiátrịvàkháiniệmvềtrậttựthếgiớicủariêngmình.

Tiềnđềcơbảnbắtđầuvớisựủnghộquantrọngcủacôngchúng,đặcbiệtbaogồmcảviệcloạibỏSaddamHussein.Năm1998,NghịviệnMỹthôngquaĐạoluậtGiảiphóngIraqvớisựủnghộápđảocủacảhaiđảng(tỉlệ360-38ởHạviệnvàđượcnhấttríởThượngviện),tuyênbốrằng“chínhsáchcủaMỹcầnhỗtrợcácnỗlựcloạibỏchếđộdoSaddamHusseincầmđầukhỏiquyềnlựcởIraqvàthúcđẩysựrađờicủamộtchínhquyềndânchủđểthaythếchếđộđó.”Khikýdự luật thành luậtvàongày31 thángMười, cùngngàynóđượcThượngviện thôngqua,TổngthốngClintonbàytỏsựđồngthuậncủacảhaiđảng:

MỹmuốnIraqtáigianhậpgiađìnhcủacácquốcgianhưmộtthànhviênyêuchuộngtựdovàtôntrọngluậtpháp.Đâylàlợiíchcủachúngtavàcủacảcácđồngminhcủachúngtatrongkhu

vực…MỹđangyểmtrợcácnhómđốilậptrêntấtcảcáclĩnhvựctrongcộngđồngIraqmàcóthểdẫnđếnmộtchínhquyềnđượcủnghộrộngrãi.

DokhôngmộtđảngchínhtrịnàođượcphéphoạtđộngởIraq,ngoạitrừĐảngBaathđangcầmquyềndoSaddamHusseinđiềuhànhvớimộtbàn tay sắt, vàdođókhông cóđảngđối lậpchính thức nào tồn tại, những lời củaTổng thống chắc chắn có nghĩa làMỹ sẽ tạo ramộtchươngtrìnhbímậtđểlậtđổnhàđộctàiIraq.

SausựcanthiệpquânsựởIraq,BushdiễngiảinhữnghàmýsâuxahơntrongmộtbàiphátbiểuvàothángMườimộtnăm2003đánhdấulễkỷniệmlầnthứ20củaQuỹQuốcgiahỗtrợdânchủ.BushchỉtríchcácchínhsáchtrongquákhứcủaMỹởkhuvựcnàyvìđãtìmkiếmsựổnđịnhvớicáigiáphảitrảlàtựdo:

ViệccácquốcgiaphươngTâybàochữavàchophépsựthiếutựdoởTrungĐôngtrongsáumươinămquađãkhôngthểlàmchochúngtaantoàn–vìtrongdàihạn,sựổnđịnhkhôngthểmuađượcbằngcáigiácủatựdo.

Tronghoàncảnhđãthayđổicủathếkỷ21,nhữngcáchtiếpcậnchínhsáchtruyềnthốngđặtranhữngrủirokhôngthểchấpnhận.Dođó,chínhquyềnđãchuyểntừchínhsáchổnđịnhsang“mộtchiếnlượcthúcđẩytựdoởTrungĐông.”KinhnghiệmcủaMỹởchâuÂuvàchâuÁđãchứngminhrằng“tiếnbộtựdodẫnđếnhòabình.”

TôiủnghộquyếtđịnhthựchiệnthayđổichếđộởIraq.Khitrìnhbàyởcácdiễnđàncôngkhaivàcủachínhphủ, tôiđãcónhữngsự lưỡng lựvềviệcmởrộngquyếtđịnhnàytớiviệcxâydựngquốcgiavàchonómộtphạmvitoàncầunhưvậy.Nhưngtrướckhiviếtranhữngedècủamình,tôimuốnbàytỏởđâysựtôntrọngkhôngngừngvàsựcảmmếncánhânđốivớiTổngthốngGeorgeW.Bush,ngườiđãdẫndắtnướcMỹvớilòngdũngcảm,nhâncách,vàniềmtintrongmộtthờiđạibấtổn.NhữngmụctiêuvàcốnghiếncủaôngvinhdanhđấtnướcmìnhngaycảkhitrongmộtsốtrườnghợpchúngtỏrakhôngthểđạtđượctrongvòngxoáychínhtrịMỹ.NólàbiểutượngchosựtậntụycủaôngđốivớiNghịtrìnhTựdomàBushgiờđâyđangtheođuổitrongcuộcsốngcủamìnhsaukhimãnnhiệmvàđãtừngbiếnnóthànhchủđềchínhtạithưviệntổngthốngcủaôngởDallas.

TrảiquathờithơấucủamìnhnhưlàthànhviênmộtnhómthiểusốbịphânbiệtđốixửtrongmộthệthốngđộctàitoàntrịvàsauđólàngườinhậpcưđếnMỹ,tôiđãtrảinghiệmnhữngkhíacạnhkhaiphóngcủacácgiátrịMỹ.TruyềnbáchúngbằnghìnhmẫuvàtrợgiúpdânsựnhưtrongKếhoạchMarshallvàcácchươngtrìnhviệntrợkinhtế làmộtphầnvinhdựvàquantrọngcủatruyềnthốngMỹ.Nhưngtìmcáchđạtđượcchúngbằngsựchiếmđóngquânsựtrongmộtkhuvựctrênthếgiớinơimàchúngkhôngcócộirễlịchsửvàmongđợisựthayđổicơbảntrongmộtkhoảngthờigianthíchhợpvềmặtchínhtrị–tiêuchuẩnđượcnhiềungườiủnghộlẫnnhữngngườichỉtríchvềnỗlựcởIraqđặtra–tỏranằmngoàinhữnggìcôngchúngMỹsẽủnghộvànhữnggìxãhộiIraqcóthểdungchứa.

ĐượcđưaratrongbốicảnhsựchiarẽsắctộcởIraqvàcuộcxungđộtngànnămgiữahaihệpháiSunnivàShia,lằnranhchiacắtchạyquatrungtâmBaghdad,cốgắngđảongượcnhữngdisảnlịchsửtrongđiềukiệngiaotranh,giữalúcnhữngcuộctranhluậntrongnướcđangchiarẽ

nướcMỹ,đãkhiếnchonỗlựccủaMỹởIraqchẳngkhácnào“dãtràngxecát.”Sựchốngđốikiênquyếtcủacácchếđộlánggiềnglàmphứctạpthêmnhữngkhókhăn.Nótrởthànhmộtnỗlựckhôngbaogiờkếtthúc,luôncáchthànhcôngchỉtronggangtấc.

ThựchiệnmộtnềndânchủđanguyênthaythếluậtlệtànbạocủaSaddamHusseintỏrakhókhănhơnrấtnhiềusovớiviệclậtđổnhàđộctàinày.NhữngngườitheohệpháiShia,vốnbịtướcquyềnbầucửsuốtmộtthờigiandàivàtrởnênchaisạnsauhàngthậpkỷbịđànápdướithờiHussein,cóxuhướngđánhđồngdânchủvớisựchuẩnthuậnchosựthốngtrịđasốcủahọ.NhữngngườitheohệpháiSunnicoidânchủnhưmộtâmmưucủanướcngoàiđểđànáphọ;vàdođó,hầuhếthọđãtẩychaycuộcbầucửnăm2004,côngcụtrongviệcxácđịnhtrậttựtheohiếnpháphậuchiến.NhữngngườiKurdởphíabắc,vớikýứckhônnguôivềnhữngcuộctấncôngtànsátcủaBaghdad,đãtăngcườngkhảnăngquânsựriêngcủamìnhvàcốgắngkiểmsoátcácmỏdầuđểtạochomìnhnguồnthunhậpkhôngphụthuộcvàongânkhốquốcgia.Họđịnhnghĩaquyềntựtrịvớinhữngkháiniệmkhácbiệtcặnkẽ,nếucó,vớiđộclậpdântộc.

Vốnđãlêncaotrongbầukhôngkhícáchmạngvàsựchiếmđóngcủangoạibang,sựgiậndữđãbịcáclựclượngbênngoàikíchđộngvàkhaithácliêntụcsaunăm2003:IranhậuthuẫncácnhómhệpháiShialậtđổnềnđộclậpcủachínhquyềnnontrẻ;Syriatiếptaychoviệcchuyểngiaovũkhívànhữngphầntửthánhchiếnđiqualãnhthổcủamình(cuốicùngphảigánhchịunhữnghậuquảnặngnềđốivớisựgắnkếtcủachínhnướcmình);vàal-QaedabắtđầumộtchiếndịchtànsátcóhệthốngnhắmvàonhữngngườitheohệpháiShia.Mỗicộngđồngngàycàngcoitrậttựhậuchiếnnhưcuộcchơitổng-bằng-khôngnhằmtranhgiànhquyềnlực,lãnhthổ,vànguồnlợidầumỏ.

Trongbầukhôngkhínày,quyếtđịnhcanđảmcủaBushvàothángMộtnăm2007đểtriểnkhaimộtsự“tăngquân”nhằmbổsungbinhsĩđểdậptắtbạolựcđượcđáplạibằngmộtnghịquyếtphảnđốikhôngmangtínhràngbuộc,được246thànhviênHạviệnủnghộ;dùnghịquyếtnàythấtbạivềmặtthủtụcởThượngviện,56Thượngnghịsĩđãthamgiavàoviệcphảnđốisựtăngquân.NhàlãnhđạokhốiđasốtạiThượngviệnngaysauđótuyênbố“cuộcchiếnnàyđãthấtbạivàviệctăngquânsẽkhônglàmđượcbấtkỳđiềugì.”Cũngtrongthángđó,HạviệnvàThượngviệnđãthôngquacácdựluật,màsauđóbịTổngthốngphủquyết,yêucầuMỹbắtđầurútquântrongvòngmộtnăm.

Cóbáocáochorằng,Bushđãkếtluậnmộtbuổihọplậpkếhoạchnăm2007bằngcâuhỏi,“Nếuchúngtakhôngởđóđểchiếnthắng,thìtạisaochúngtalạiđangởđó?”ĐiềunàythểhiệnsựkiênquyếttrongtínhcáchcủaTổngthống,cũngnhưbikịchcủamộtđấtnướcmàtronghơnnửathếkỷngườidânđãphảisẵnsànggửinhữngngườicontraivàcongáicủamìnhtớinhữngngócngáchxaxôicủathếgiớiđểbảovệtựdo,nhưnghệthốngchínhtrịlạikhôngthểtậphợpđượcmộtmụcđíchnhấtquánvàbềnbỉgiốngnhưvậy.Vìtrongkhisựtăngquân,đượcBushtáobạoralệnhvàđượcTướngDavidPetraeusxuấtsắcthựchiện,thànhcôngtrongviệcgiànhđượcmộtkếtquảxứngđángkhỏimộtsựsụpđổlờmờ,tâmtrạngcủanướcMỹđãthayđổivàothờiđiểmnày.BarackObamagiànhđượcđềcửcủađảngDânchủmộtphầnnhờvàosựphảnđốimạnhmẽcủaôngđốivớiChiếntranhIraq.Ngaykhinhậmchức,ôngtiếptụccôngkhaichỉtríchngườitiềnnhiệm,vàthựchiệnmột“chiếnlượcthoátra”vớiviệcnhấnmạnhvàosựrútluihơnlàchiến lược.Khicuốnsáchnàyđượcviết, Iraqđóngvai trònhưmộtchiếntrường

trung tâmđangdiễn ramột cuộcđốiđầuphephái trongkhuvực– chínhquyềnnướcnàynghiêngvềphíaIran,cácthànhphầndâncưtheohệpháiSunniđangvũtrangchốnglạichínhphủ,thànhviêncủacảhaibêntrongsựchiarẽphepháinàyyểmtrợnhữngnỗlựcthánhchiếnđốilậpởSyria,vànhómkhủngbốISILđangcốgắngxâydựngmộtvươngtriềuHồigiáotrênmộtnửalãnhthổcủanướcnày.

Vấnđềnàyvượtkhỏinhữngtranhluậnchínhtrịvềtiềnđềcủanó.SựcủngcốcủamộtthựcthểthánhchiếnởtrungtâmthếgiớiẢ-rập,đượctrangbịvớimột lượngđángkểnhữngvũkhícướpđượcvàmộtlựclượngchiếnđấuxuyênquốcgia,thamgiavàocuộcchiếntranhtôngiáovớicácnhómcựcđoantheohệpháiShiaởIranvàIraq,đòihỏiphảicómộtphảnứngquốctếđồngbộvàmạnhmẽnếukhôngnósẽdicăn.MộtnỗlựcchiếnlượcđượcduytrìbởiMỹ,cácthànhviênthườngtrựckháccủaHộiđồngBảoan,vàcókhảnănglàcảnhữngđốithủtrongkhuvựcsẽlàcầnthiết.

Mụctiêuvàtínhkhảthi

Bảnchấtcủatrậttựquốctếlàmộtvấnđềcầnđượcthảoluận,khiLiênXônổilênnhưlàmộttháchthứcđốivớihệthốngcácquốcgiacóchủquyềntheoHòaướcWestphalia.Khinhìnlạisaunhiềuthậpkỷ,ngườitacóthểtranhcãiliệurằngsựcânbằngmàMỹtìmkiếmcóluônlàtốiưu.NhưngthậtkhóđểphủnhậnrằngMỹ,trongmộtthếgiớicủacácloạivũkhíhủydiệthàngloạtvàbiếnđộngchínhtrịxãhội,đãgìngiữhòabình,giúpkhôiphụcsứcsốngchochâuÂu,vàcungcấpviệntrợkinhtếquantrọngchocácnướcmớinổi.

Chínhtrongviệctiếnhànhcáccuộcchiếntranh“nóng”màMỹcảmthấykhóliênkếtmụcđíchvớikhảnăng.ChỉmộttrongnămcuộcchiếntranhmàMỹđãtiếnhànhsauThếchiếnII(TriềuTiên,ViệtNam,ChiếntranhVùngVịnhlầnthứnhất,Iraq,vàAfghanistan),ChiếntranhVùngVịnhlầnthứnhấtdướithờiTổngthốngGeorgeH.W.Bush,Mỹmớiđạtđượccácmụctiêuđãđềratrướckhithamchiếnmàkhôngcósựchiarẽgaygắttrongnước.Kếtcụccủanhữngcuộcxungđộtcònlại–từthếbếtắcchotớiviệcđơnphươngrútquân–trởnênđượcđịnhtrướclàchủđềcủamộtcuộctranhluậnkhác.Vìnhữngmụctiêuhiệntạiđủđểnóirằngmộtquốcgiađóngvaitròkhôngthểthiếutrongviệctìmkiếmmộttrậttựthếgiớicầnphảibắtđầunhiệmvụbằngcáchquendầnvớivaitròđóvàvớichínhmình.

Bảnchấtcủacácsựkiệnlịchsửhiếmkhithậtsựrõràngđốivớinhữngaitrảiquachúng.CuộcChiếntranhIraqcóthểđượcxemnhưmộtsựkiệnmangtínhxúctácchomộtsựthayđổilớnhơnởkhuvực–màđặcđiểmchínhvẫncònchưađượcbiếttớivàđangchờđợikếtquảlâudàicủaMùaxuânẢ-rập, thách thứchạtnhânvàđịachính trị của Iran,vàcuộc tấncông thánhchiếnvàoIraqvàSyria.SựrađờicủanềnchínhtrịbầucửởIraqvàonăm2004gầnnhưchắcchắntruyềncảmhứngchonhucầuvềcácthểchếđạidiệnởnhữngnơikháctrongkhuvực;tuynhiênđiềucầnxemxét là liệuchúngcóthểđượckếthợpvớimộttinhthầnkhoandungvàthỏahiệphòabìnhhaykhông.

KhiMỹxemxétcácbàihọccủacáccuộcchiếntranhởthếkỷ21củamình,điềuquantrọnglàcầnnhớrằngkhôngmộtcườngquốclớnnàokhácngoàichínhmìnhmanglạinhữngnỗlựcchiếnlượcvớikhátkhaođượccảmnhậnsâusắcvềcuộcsốngtốtđẹphơncholoàingười.Cómộtđặcđiểmđặcbiệtđốivớimộtquốcgiatuyênbốmụcđíchchiếntranhkhôngchỉnhằm

mụcđíchtrừngphạtkẻthùmàcòncảithiệncuộcsốngcủanhữngngườidânnơiđó–đấtnướctìmchiếnthắngkhôngởsựthốngtrịmàởviệcchiasẻnhữngthànhquảcủatựdo.NướcMỹsẽkhôngthànhthậtvớichínhmìnhnếunótừbỏchủnghĩalýtưởngthuộcbảnchấtnày.Nócũngsẽkhôngthểtrấnannhữngngườibạn(hoặcgiànhchiếnthắngtrướckẻthù)khigạtsangmộtbênkhíacạnhcốtlõinhưvậytrongkinhnghiệmquốcgiacủamình.Nhưngđểcóhiệuquả,nhữngkhía cạnhđầykhátvọngđócủa chínhsáchcầnphảiđượckếthợpvới sựphân tíchkhôngủymịvềcácnhântốcơbản,baogồmcảcơcấuvănhóavàđịachínhtrịcủacáckhuvựckháccũngnhưsựcamkếtvàkhéoléocủakẻthùtrongviệcchốnglạicáclợiíchvàgiátrịMỹ.NhữngkhátvọngđạođứccủaMỹcầnđượckếthợpvớimộtcáchtiếpcậncótínhđếnyếutốchiếnlượccủachínhsáchtrongđiềukiệnngườiMỹcóthểủnghộvàduytrìquanhiềuchukỳchínhtrị.

CựuNgoạitrưởngMỹGeorgeShultzđãkhônngoannêurõsựnướcđôicủaMỹ:

Làmộtdântộccóđạođức,ngườiMỹmuốnchínhsáchđốingoạicủamìnhphảnánhcácgiátrịmàchúngtatánthànhvớitưcáchmộtquốcgia.Nhưnglàmộtdântộcthựctế,ngườiMỹcũngmuốnchínhsáchđốingoạicủamìnhcóhiệuquả.

CáccuộctranhluậntrongnướcMỹthườngđượcmiêutảnhưlàcuộcđốiđầugiữachủnghĩalýtưởngvàchủnghĩathựctế.NhưngđốivớiMỹvàphầncònlạicủathếgiới,nếuMỹkhôngthểhànhđộngtheocảhaichủnghĩa,kếtcụccóthểlànósẽkhôngthểhiệnthựchóachủnghĩanàocả.

141TácgiảtrìnhbàytheoquanđiểmcủaMỹ.SựthựcthìthắnglợicủaViệtNamtrongtrậnĐiệnBiênPhủtrênkhôngcuốinăm1972làmộttrongnhữngyếutốquyếtđịnhbuộcMỹphảinốilạiđàmphánvàđiđếnkýkếtHiệpđịnhParistháng1năm1973.(BT)

CHƯƠNG9Côngnghệ,cânbằng,vàýthứcconngười

Mỗithờiđạicónétchủđạoriêngcủanó,mộttậphợpcácniềmtinlýgiảivũtrụ,truyềncảmhứnghayanủitừngcánhânbằngcáchmangđếnmộtlờigiảithíchchonhiềusựkiệntácđộngđếnngườiđó.Trongthờikỳtrungcổ,đó là tôngiáo; trongthờikỳKhaisáng,đó là lý tính;trongthếkỷ19và20,đólàchủnghĩadântộckếthợpvớiquanđiểmlịchsửnhưmộtlựcđẩy.Khoahọcvàcôngnghệ lànhữngkháiniệmchiphối thờiđạichúngta.Chúngđãmangđếnnhữngtiếnbộtrongđờisốngconngườichưatừngcótronglịchsử.Sựpháttriểncủachúngvượtquanhữnghạnchếvănhóatruyềnthống.Nhưngchúngcũngđãsảnxuấtranhữngloạivũkhícókhảnăngtiêudiệtcảnhânloại.Côngnghệđãmangđếnmộtphươngtiệntruyềnthôngchophépliênlạctứcthờigiữacáccánhânhaycáctổchứcởmọinơitrênđịacầu,cũngnhưviệclưutrữvàtruyxuấtsốlượnglớncácthôngtinchỉbằngmộtcáinhấnnút.Nhưngcôngnghệnàychothấynhữngmụcđíchgì?Điềugìsẽxảyravớitrậttựquốctế,nếucôngnghệđãtrởthànhmộtphầncủacuộcsốnghằngngàyđếnmứcnóxácđịnhvũtrụriêngcủanónhưlàvũtrụduynhấtcó liênquan?Liệusức tànphácủacôngnghệvũkhíhiệnđại lớnđếnmứckhiếnchonỗisợhãichungcóthểđoànkếttoànthểnhânloạiđểloạibỏtaihọachiếntranh?Hayviệcsởhữunhữngvũkhínàygâyramộtlinhcảmxấuthườngtrực?Liệusựnhanhchóngvàphạmvicủatruyềnthôngsẽphávỡnhữngràocảngiữacácxãhộivàcáccánhân,mangđếnsựminhbạchởmộtmứcđộmànhữngướcmơ lâuđờivềmộtcộngđồngnhân loạisẽ trởthànhhiệnthực?Hayđiềungượclạisẽxảyra:Liệunhânloại,giữanhữngvũkhíhủydiệthàngloạt,minhbạchtrênmạng,vàkhôngcósựriêngtư,tựđẩymìnhvàomộtthếgiớikhôngcógiớihạnhaytrậttự,chaođảoquanhữngcơnkhủnghoảngmàkhônghiểugìvềchúng?

Tácgiảtựthừanhậnlàkhôngcókhảnăngbànthêmvềcáchìnhthứccôngnghệtiêntiến;mốiquantâmcủatácgiảlànhữnghàmýcủachúng.

Trậttựthếgiớitrongthờiđạihạtnhân

Kểtừkhilịchsửbắtđầuđượcghinhận,cácthựcthểchínhtrị–dùcóđượcmiêutảnhưlàcácquốcgiahaykhông– có toànquyền sửdụng chiến tranhnhư sự trông cậy cuối cùng.Tuynhiên,côngnghệcũngcó thểhạnchếquymôcủachiếntranh.Nhữngquốcgiahùngmạnhnhấtvàđượcvũtrangtốtnhấtchỉcóthểphôtrươngsứcmạnhtrênnhữngkhoảngcáchhạnchế,vớisốlượngnhấtđịnhvàtrướcrấtnhiềumụctiêu.Nhữngnhàlãnhđạothamvọngbịhạnchếbởicảquyướcvàtìnhtrạngcôngnghệtruyềnthông.Nhữngtiếntrìnhhànhđộngcấptiếnbịgiớihạnbởitốcđộmàchúngdiễnra.Nhữngchỉdẫnngoạigiaobịbuộcphảitínhđếncáctìnhhuốngbấttrắccóthểxảyratrongthờigianmàmộtthôngđiệpcóthểđihếtmộtvòng.Điềunàyđặt ramộtkhoảng lặngđịnh sẵnđể suyngẫmvà thừanhậncó sựcáchbiệt giữanhữnggìcácnhàlãnhđạocóthểvàkhôngthểkiểmsoát.

Cóhaykhôngmộtsựcânbằngquyềnlựcgiữacácquốcgiađượcvậnhànhnhưmộtnguyêntắcchínhthức,haychỉđơngiảnđượcthựcthimàkhôngđượcxâydựngchitiếtvềmặtlýthuyết,trạngtháicânbằngdướihìnhthứcnàođólàmộtthànhphầnthiếtyếucủabấtkỳtrậttựquốc

tếnào–hoặcởvùngngoạibiênnhưvớicácđếchếLaMãvàTrungQuốc,hoặclàmộtnguyêntắcvậnhànhcốtlõinhưởchâuÂu.

Vớicuộccáchmạngcôngnghiệp,tốcđộthayđổităngnhanhchóngvàsứcmạnhphôtrươngbởiquânđộihiệnđạitrởnêncósứctànphálớnhơn.Khikhoảngcáchcôngnghệtrởnênrấtlớn,thậmchícôngnghệthôsơ–theocáctiêuchuẩnhiệnnay–trênthựctếcũngcóthểmangtínhchấtdiệtchủng.CôngnghệchâuÂuvànhữngbệnhtậtchâuÂuđãxóasổcácnềnvănminhtừngtồntạiởchâuMỹ.Sựhứahẹnnhữnghiệuquảmớidẫnđếnnhữngsứctànphátiềmtàngmới,nhưtácđộngcủachếđộcưỡngbáchtòngquânhàngloạtnhânhiệuứngphứchợpcủacôngnghệlênnhiềulần.

Sựrađờicủavũkhíhạtnhânđưaquátrìnhnàylêntớiđỉnhđiểm.TrongThếchiếnII,cácnhàkhoahọctừcáccườngquốclớnmiệtmàinghiêncứuđểlàmchủđượcvàcùngvớinólàkhảnănggiảiphóngnănglượngcủanguyêntử.ĐượcbiếtđếnnhưlàDựánManhattanvàthuhútnhữngbộócvĩđạinhấttừMỹ,Anh,vàcộngđồngngườichâuÂuhảingoại,nỗlựccủaMỹđãthắngthế.SauthửnghiệmnguyêntửthànhcôngđầutiênvàothángBảynăm1945ởvùngsamạcNewMexico,J.RobertOppenheimer,nhàvậtlýlýthuyếtphụtráchnỗlựcpháttriểnvũkhíbímậtnày,đãsữngsờtrướcthànhcôngcủamình,vàhồitưởnglạimộtcâutrongChíTônca:“GiờđâytalàThầnchết,kẻhủydiệtthếgiới.”

Trongnhữnggiaiđoạntrướcđây,cáccuộcchiếntranhluôncómộtsựtínhtoánngầm:nhữnglợiíchcủachiếnthắngvượthơntổnthấtcủacuộcchiếnvàbênyếuhơnchiếnđấuđểgâyranhữngtổnthấtnhưvậyđốivớibênmạnhhơnnhằmlàmnhiễuloạnphươngtrìnhnày.Cácliênminhđượcthànhlậpđểtăngthêmsứcmạnh,nhằmkhôngđểlạichútnghingờnàovềsựliênkếtlựclượng,vàđểxácđịnhlýdogâychiến(trongchừngmựcviệcloạibỏnghingờvềnhữngýđịnhcuốicùnglàcóthểđượctrongmộtxãhộicủacácquốcgiacóchủquyền).Nhữngthiệthạicủacuộcxungđộtquânsựđượccânnhắcíthơnsovớinhữngthiệthạinếuthấtbại.Ngượclại,thờiđạihạtnhândựatrênmộtvũkhímàviệcsửdụngnósẽgâyranhữngthiệthạiquálớnsovớibấtkỳlợiíchnàocóthểtưởngtượngđược.

Thờiđạihạtnhânđặtratìnhthếnangiảivềviệclàmthếnàođểđưatínhchấtpháhoạicủavũkhíhiệnđạivàomốiquanhệđạođứchaychínhtrịvớinhữngmụctiêuđangđượctheođuổi.Triểnvọngchobấtkỳhìnhthứctrậttựquốctếnào–trênthựctếvìsựsốngcòncủaloàingười–giờđâykhẩnthiếtđòihỏisựcảithiện,nếukhôngmuốnnóilàxóabỏcuộcxungđộtgiữacáccườngquốclớn.Mộtgiớihạnlýthuyếtđãđượctìmkiếm–ngaytrướcthờiđiểmmộttronghaisiêucườngsửdụngtoànbộkhảnăngquânsựcủamình.

Sựổnđịnhchiếnlượcđượcđịnhnghĩanhưlàmộtsựcânbằng,trongđókhôngbênnàosửdụngvũkhíhủydiệthàng loạtbởivìđối thủ luôncókhảnănggâyramộtmứcđộtànphákhôngthểchấpnhậnđượcđểtrảđũa.TrongmộtloạtcáccuộchộithảotạiĐạihọcHarvard,Caltech,ViệnCôngnghệMassachusetts,vàtổchứctưvấnchínhsáchRandCorporationcũngnhưởcácnơikháctrongnhữngnăm1950và1960,mộthọcthuyếtvề“sửdụnghạnchế”đượcthămdòđểgiớihạnvũkhíhạtnhântrênchiếntrườnghoặcchocácmụctiêuquânsự.Tấtcảnhữngnỗlựclýthuyếtnhưvậyđãthấtbại;bấtkỳgiớihạnnàođượctưởngtượng,mộtkhingưỡngchiếntranhhạtnhânbịvượtqua,côngnghệhiệnđạisẽkhôngđếmxỉađếnnhữnggiới

hạncóthểnhậnthấyđượcvàluônchophépđốithủleothang.Saucùng,cácchiếnlượcgiaởcảhaibênthốngnhấtvớinhau,ítnhấtlàtheongụý,vềkháiniệmcùngtậndiệtnhưlàcơchếcủahòabìnhtrongthờiđạihạtnhân.Dựatrêntiềnđềrằngcảhaibênđềusởhữumộtkhovũkhíhạtnhâncókhảnăngtrụquađượcmộtcuộctấncôngphủđầu,mụctiêu làđối trọngbằngnhữngmốiđedọađủkhiếpsợkhiếnkhôngbênnàonghĩđếnviệcthựcsựcầnđếnchúng.

Đếncuốinhữngnăm1960,họcthuyếtchiếnlượcthịnhhànhcủamỗisiêucườngdựatrênkhảnănggiángmộtmứcđộthiệthại“khôngthểchấpnhậnđược”lênđốithủgiảđịnh.Tấtnhiên,khôngthểbiếtnhữnggìđốithủsẽcoi làkhôngthểchấpnhậnđược;haysựphánđoánnàyđượctruyềnđạtrasao.

Mộtđặctínhkhácthườngámảnhtínhtoánrănđenày,dựatrênnhữngphươngtrình“hợplý”củacáckịchbảnđặtmứcđộthươngvongdiễnrachỉtrongvàingàyhoặcthậmchívàigiờvàvượtquánhữnggìphảichịuđựngtrongbốnnămcủacáccuộcthếchiến.Vìchưahềcókinhnghiệmtrướcđâyvớicácvũkhíyểmtrợchonhữngmốiđedọanày,sựrănđephụthuộcphầnlớnvàokhảnăngtácđộngđếntâmlýđốithủ.Nhữngnăm1950,khiMaonóiTrungQuốcsẵnsàngchấpnhậnhysinhhàngtrămtriệungườitrongmộtcuộcchiếntranhhạtnhân,tuyênbốnàyđượcphầnlớnphươngTâycoinhưtriệuchứngcủasựxáotrộncảmxúchaytưtưởng.Trênthựctế,đâycólẽlàkếtquảcủamộtsựtínhtoánnghiêmtúcnhằmtrụvữngtrướcnhữngnănglựcquânsựvượtxakinhnghiệmtrướcđâycủaloàingười,mộtquốcgiacầnbiểuthịsựsẵnsànghysinhvượtquásựhiểubiếtcủaconngười.Trongbấtkỳtrườnghợpnào,cácthủđôphươngTâyvàkhốiHiệpướcWarsawđãbịsốckhituyênbốnàyđãphớtlờnhữngkháiniệmriêngcủacácsiêucườngvềsựrănđedựatrênnguycơngàytậnthế.Thậmchínếudiễnđạttinhtếhơn,họcthuyếtcùngtậndiệtdựatrênlờixácnhậnrằngcácnhàlãnhđạođanghànhđộngvìlợiíchcủahòabìnhbằngcáchcốýđặtngườidâncủahọvàotìnhthếnguyhiểmcủamốiđedọahủydiệt.

Nhiềunỗ lựcđãđược thựchiệnđể tránh tình thếnangiảicủaviệcsởhữumộtkhovũkhíkhổnglồmàkhôngthểsửdụng,vàviệcsửdụngnóthậmchíkhôngthểdùngđểđedọamộtcáchđángtin.Cáckịchbảnchiếntranhphứctạpđãđượcvạchra.Nhưngtheonhưtôibiết–vàtrongmộtsốthờiđiểmcủagiaiđoạnnàytôiđãởvịtríđượcbiết–khôngbênnàotừngtiếpcậnđếnđiểmthậtsựsửdụngvũkhíhạtnhântrongmộtcuộckhủnghoảngcụthểgiữahaisiêucường.NgoạitrừcuộckhủnghoảngtênlửaCubanăm1962,khimộtsưđoànchiếnđấuXô-viếtbanđầuđượcchophépsửdụngvũkhíhạtnhânđểtựvệ,thìkhôngbênnàotiếpcậnviệcsửdụngchúng,hoặcđểchốnglạinhau,hoặctrongcáccuộcchiếntranhvớicácnướcthứbaphihạtnhân.

Theocáchnày,dùchiếmphầnlớnngânsáchquốcphòngcủamỗisiêucường,nhữngloạivũkhíđángsợnhấtnàymấtđitínhphùhợpvớicáccuộckhủnghoảngthựcsựmàcácnhàlãnhđạophảiđốimặt.Cùngtựsátđãtrởthànhcơchếcủatrậttựquốctế.TrongChiếntranhLạnh,khihaibênWashingtonvàMoscowtháchthứclẫnnhau,nóđượctiếnhànhthôngquacáccuộcchiếntranhủynhiệm.Tạicựcđiểmcủakỷnguyênhạtnhân,chínhcáclựclượngquyướcmớiđóngvaitròquantrọngthenchốt.Nhữngcuộcđấutranhquânsựthờigianđódiễnratrênnhững vùng ngoại vi xa xôi – Inchon, vùng đồng bằng sông Cửu Long, Luanda, Iraq, vàAfghanistan.Thànhcôngđượcđobằngtínhhiệuquảtrongviệchỗtrợcácđồngminhbảnđịa

ởcácnướcđangpháttriển.Trongngắnhạn,tuykhôngthểsánhvớicácmụctiêuchínhtrịcóthểhìnhdungđược,nhưngnhữngkhovũkhíchiếnlượccủacáccườngquốclớntạoramộtảotưởngvềsứcmạnhtuyệtđốivốnđãbịtiếntrìnhthựctếcủachiếntranhchứngminhlàsailầm.

Chínhtrongbốicảnhnàymàvàonăm1969,TổngthốngNixonbắtđầucáccuộcđàmphánchínhthứcvớiLiênXôvềviệcgiớihạnvũkhíchiếnlược(viếttắtlàSALT).Chúngdẫnđếnmộtthỏathuậnnăm1972thiếtlậpmộtmứctrầnđốivớiviệctăngcườngvũkhítấncông,vàhạnchếsốlượnggiàntênlửachốngtênlửađạnđạocủamỗisiêucườngxuốngcònmột(trênthựctếbiếnchúngthànhnhữngđịađiểmhuấnluyệnvìmộtsựtriểnkhaichốngtênlửađạnđạođầyđủđốivớiMỹtheođềxuấtbanđầucủaNixonnăm1969sẽcầnphảicó12giàn).DoNghịviệnMỹtừchốiphêchuẩnphòngthủtênlửanhiềuhơnhaigiàn,sựrănđedođócầnphảidựatrêncùngtậndiệt.Vìtheochiếnlượcđó,cácvũkhíhạtnhântấncôngcủamỗibênlàđủ–trênthựctếcònnhiềuhơnthế–đểgâyramộtmứcđộthươngvongkhôngthểhìnhdungđược.Khôngcóphòngthủtênlửasẽloạibỏbấtkỳsựbấtđịnhnàokhỏitínhtoánnày,đảmbảosựrănđelẫnnhauvàcảsựpháhủyxãhội,nếurănđethấtbại.

Năm1986,tạihộinghịthượngđỉnhReykjavík,Reaganđảongượccáchtiếpcậncùngtậndiệt.ÔngđềxuấtbãibỏtấtcảcácloạivũkhítấncôngcủacảhaibênvàxébỏHiệpướcChốngtênlửađạnđạo,dođóchophépmộthệthốngphòngthủ.Mụcđíchcủaônglàtừbỏkháiniệmcùngtậndiệtbằngcáchcấmcáchệthốngtấncôngvàgiữcáchệthốngphòngthủnhưmộtsựđảmbảochốnglạinhữngviphạm.NhưngdotinnhầmrằngchươngtrìnhphòngthủtênlửacủaMỹđangtiếntriểntốt,trongkhiLiênXôkhôngcómộtcơsởkinhtếcôngnghệtươngđươngnàonênsẽkhôngthểtheokịp,GorbachevđãkiênquyếtduytrìHiệpướcChốngtênlửađạnđạo.Trênthựctế,LiênXôtừbỏcuộcđuavũkhíchiếnlượcbanămsauđó,kếtthúcChiếntranhLạnh.

Kểtừđó,sốlượngđầuđạnhạtnhântấncôngchiếnlượcđãđượccắtgiảm,đầutiêndướithờiTổngthốngGeorgeW.BushvàsauđódướithờiTổngthốngObama,theothỏathuậnvớiNgaxuốngcònkhoảng1.500đầuđạnhạtnhânmỗibên–khoảng10%sốlượngđầuđạnhạtnhâncótạiđỉnhđiểmcủachiếnlượccùngtậndiệt.(Sốlượnggiảmnhiềuhơnmứccầnthiếtđểcóthểthựchiệnmộtchiếnlượccùngtậndiệt.)

Sựcânbằnghạtnhânđãtạoramộttácđộngnghịchlýđốivớitrậttựquốctế.SựcânbằngquyềnlựctronglịchsửđãthúcđẩysựthốngtrịcủaphươngTâyđốivớithếgiớithuộcđịakhiđó;ngượclại,trậttựhạtnhân–doriêngphươngTâytạora–đãcótácdụngngược.Chênhlệchvềưuthếquânsựcủacácnướctiêntiếnsovớicácnướcđangpháttriểnđãlớnhơnrấtnhiềumàkhôngmộtgiaiđoạn lịchsửnàotrướcđócóthểsánhđược.Nhưngdorấtnhiềunỗ lựcquânsựcủahọđãđượcdànhchovũkhíhạtnhân,màviệcsửdụngchúngkhônggìkhácngoàicuộckhủnghoảngtrầmtrọngnhấthoàntoànkhôngđượctínhđến,cácquốcgiakhuvựccóthểkhôiphụcsựcânbằngquânsựtổngthểbằngchiếnlượchướngđếnviệckéodàibấtkỳcuộcchiếntranhnàovượtxaýchísẵnsàngduytrìnócủacôngchúngởcácnước“tiêntiến”–nhưPhápvớikinhnghiệmởAlgeriavàViệtNam;MỹởTriềuTiên,ViệtNam,Iraq,vàAfghanistan;vàLiênXôởAfghanistan.(Trênthựctế,ngoạitrừTriềuTiên,tấtcảcáccuộcchiếntranhnàydẫnđếnkếtquảmộtsựrútquânđơnphươngcủacườngquốcvềmặtchínhthứcthìmạnhhơn

nhiều,saucuộcxungđộtkéodàivớicác lực lượngquyước.)Chiếntranhbấtđốixứngvậnhànhtrongcáckẽhởcủanhữnghọcthuyếttruyềnthốngvềnhữngchiếndịchliêntiếpnhắmvàolãnhthổcủakẻthù.Dokhôngbảovệlãnhthổnào,lựclượngdukíchcóthểtậptrungvàoviệcgâythươngvongvàlàmxóimònýchíchínhtrịcủacôngchúngvềviệctiếptụccuộcxungđột.Theoýnghĩanày,ưuthếcôngnghệtrởthànhsựbấtlựcđịachínhtrị.

Tháchthứctừsựphổbiếnvũkhíhạtnhân

VớisựkếtthúccủaChiếntranhLạnh,mốiđedọavềchiếntranhhạtnhângiữacácsiêucườnghạtnhânhiệntạivềcơbảnđãbiếnmất.Nhưngsựlantruyềncủacôngnghệ–đặcbiệtlàcôngnghệđểsảnxuấtnănglượnghạtnhânvìmụcđíchhòabình–đãlàmgiatăngđángkểtínhkhảthicủaviệcđạtđượcnănglựcvũkhíhạtnhân.Sựkhoétsâuthêmnhữnglằnranhchiarẽýthứchệ và sựdaidẳng của các cuộc xungđột khuvực chưađượcgiải quyếtđãphóngđạinhữngđộngcơđểcóđượcvũkhíhạtnhân,kểcảđốivớinhữngquốcgiabấthảohaynhữngnhómphinhànước.Những tính toánvềviệccùngmấtanninhdẫnđếnsựkiềmchế trongChiếntranhLạnhkhôngápdụngvớibấtkỳđiềugìởmứcđộtươngtự–nếucó–đốivớinhữngthựcthểmớithamgiatronglĩnhvựchạtnhânvàthậmchíởmứcđộthấphơnthếđốivớicácnhómphinhànước.Phổbiếnvũkhíhạtnhânđãtrởthànhmộtvấnđềchiếnlượctổngthểđốivớitrậttựquốctếhiệnđại.

Đểđốiphóvớinhữngnguycơnày,Mỹ,LiênXô,vàAnhđãđàmphánvàkýkếtmộtHiệpướcKhôngphổbiếnvũkhíhạtnhân(NPT)vàonăm1968.Hiệpướcđềxuấtngănchặnbấtkỳsựlantruyềnvũkhíhạtnhânnàoxahơn(Mỹ,LiênXô,vàAnhkývàonăm1968,PhápvàTrungQuốckývàonăm1992).Cácquốcgiakhôngsởhữuvũkhíhạtnhânsẽđượccácquốcgiasởhữuhạtnhântrợgiúptrongviệcsửdụngcôngnghệhạtnhânvìmụcđíchhòabình,vớiđiềukiệncácquốcgianàychấpnhậnnhữngbiệnphápbảovệđểđảmbảocácchươngtrìnhhạtnhâncủahọlànhữnghoạtđộnghoàntoànphiquânsự.Khicuốnsáchnàyđượcviết,có189nướckývàothỏathuậnkhôngphổbiếnvũkhíhạtnhân.

Tuynhiên,chếđộkhôngphổbiếnvũkhíhạtnhântrêntoàncầuđãgặpkhókhăntrongviệctựkhắcsâunhưlàmộtchuẩnmựcquốctếđúngđắn.Bịmộtsốquốcgiađảkíchnhưlàmộthìnhthức“phânbiệtchủngtộchạtnhân”vànhiềuquốcgiacoinhưlàsựấnđịnhcủacácnướcgiàu,nhữnggiớihạncủaNPTđãthườngxuyênvậnhànhnhưmộttậphợpcácnguyệnvọngmàcácquốcgiaphảiđượcdụdỗđểthựchiệnchứkhôngphảilàmộtnghĩavụpháplýràngbuộc.Sựpháttriểntráiphéptiếntớivũkhíhạtnhânđãtỏrarấtkhópháthiệnvàkhócưỡnglại,vìcácbướcbanđầucủanógiốnghệtvớisựpháttriểnnănglượnghạtnhânchoviệcsửdụngvìmụcđíchhòabìnhđượcNPTchophéprõràng.HiệpướcnàycấmnhưngkhôngngănchặnđượccácquốcgiakýkếtnhưLibya,Syria,Iraq,vàIrankhỏiviệcduytrìnhữngchươngtrìnhhạtnhânbímậtviphạmcácbiệnphápbảovệcủaNPT,hoặctrongtrườnghợpcủaBắcTriềuTiênđãrútkhỏiNPTvàonăm2003,thửnghiệmvàpháttriểncôngnghệhạtnhânmàkhôngđượcquốctếkiểmsoát.

TrongtrườnghợpmộtquốcgiađãviphạmhoặcbácbỏcácđiềukhoảncủaNPT,dodựởbênlềcủaviệctuânthủ,haychỉđơngiảnlàtừchốicôngnhậntínhhợpphápcủaviệckhôngphổbiếnvũkhíhạtnhânnhưlàmộttiêuchuẩnquốctế,khôngcómộtchếtàiquốctếnàođượcquy

địnhđểépbuộcquốcgianàyphảithựcthi.Chođếnnay,hànhđộngtấncôngphủđầumớichỉđượcMỹthựchiệnkhiđánhIraq–mộtđộngcơgópphầnchocuộcchiếnchốnglạiSaddamHussein–vàIsraelkhichốnglạiIraqvàSyria;LiênXôcânnhắchànhđộngnàyđốivớiTrungQuốctrongnhữngnăm1960,cuốicùngđãkiềmchế.

Chếđộkhôngphổbiếnvũkhíhạtnhânđãcómộtsốthànhcôngđángkểtrongviệcdẫnđếnsựtháodỡcácchươngtrìnhhạtnhânthôngquađàmphán.NamPhi,Brazil,Argentina,vàmộtsốnướccộnghòa“hậuXô-viết”đãtừbỏnhữngchươngtrìnhvũkhíhạtnhânmàvốndĩđãhoànthànhhoặccónhiềutiếnbộkỹthuậtquantrọng.Đồngthời,kểtừkhichấmdứtsựđộcquyềncủaMỹvàonăm1949,cácnướcLiênXô/Nga,Anh,Pháp,Israel,TrungQuốc,ẤnĐộ,Pakistan,BắcTriềuTiênđãcóvũkhíhạtnhân,vàIranthìđạtđượcởmộtmứcđộnàođó.Hơnnữa,PakistanvàBắcTriềuTiênđãphổbiếnrộngrãibíquyếthạtnhâncủahọ.

Phổbiếnvũkhíhạtnhânđãcótácđộngđốivớitrạngtháicânbằnghạtnhântheomộtcáchkhác,tùythuộcvàosựsẵnsàng(đượccảmnhận)củacácquốcgiahạtnhânmớitrongviệcsửdụngvũkhícủamình.NănglựchạtnhâncủaAnhvàPhápđượcbổsungvàokhovũkhícủaNATOnhưngkhôngnhiều.Chúngchủyếuđượccoinhưmộtphươngsáchcuốicùng,nhưmộtmạnglướiantoàntrongtrườnghợpbịMỹbỏrơi,nếumộtsốcườngquốclớnđedọanhữnggìmàAnhvàPhápcoi là lợi íchquốcgiacơbản,hoặcnhưmộtphươngtiệnđểtránhxacuộcchiếntranhhạtnhângiữacácsiêucường–tấtcảvềcơbảnđềulànhữngtìnhhuốngbấttrắcxavời.CáccơsởhạtnhâncủaẤnĐộvàPakistan,banđầuhướngtrựctiếpvàonhau,đangtácđộngđếntrạngtháicânbằngchiếnlượctheohaicách.NhữngrủirocủasựleothangcóthểlàmgiảmkhảnăngxảyrachiếntranhquyướctoàndiệntrênTiểulụcđịanày.Nhưngdocáchệthốngvũkhínàyrấtdễbịtổnthương,vàvềmặtkỹthuậtrấtkhóđểbảovệtrướcnhữngcuộctấncôngtầmngắn,sựcámdỗtrongviệcđánhđònphủđầulàcốhữuvớicôngnghệnày,đặcbiệttrongcáctìnhhuốngkhicảmxúcđãdângcao.Nóitómlại,phổbiếnvũkhíhạtnhândẫnđếntìnhthếtiếnthoáilưỡngnancổđiển:ngaycảkhivũkhíhạtnhânlàmgiảmkhảnăngchiếntranh,nócũngsẽphóngđạinhiềulầnsựtànbạocủamìnhnếuchiếntranhxảyra.

MốiquanhệhạtnhâncủaẤnĐộvớiTrungQuốccólẽgầntươngtựsựphôdiễnrănđetừngcógiữacácđốithủtrongChiếntranhLạnh;đólàhaiquốcgianàysẽcóxuhướngtiếntớingănchặnviệcsửdụngchúng.CơsởhạtnhâncủaPakistancóảnhhưởngtớicácvấnđềkhuvựcvàtoàncầurộnglớnhơn.TiếpgiápvớiTrungĐôngvàcósựhiệndiệnđángkểcủacộngđồngHồigiáotrongnước,Pakistanđôikhiđãámchỉvaitròngườibảovệhạtnhânhoặcnhàsảnxuấtvũkhíhạtnhân.TácđộngcủasựphổbiếnvũkhíhạtnhânchoIransẽlàmphứctạpthêmnhữngvấnđềnày–nhưđãđượcthảoluậnởChương4.

Thậmchítheothờigian,sựphổbiếnkhôngngừngvũkhíhạtnhânsẽảnhhưởngđếnsựcânbằnghạtnhântổngthểgiữacácsiêucườnghạtnhân.Cácnhàlãnhđạocủanhữngcườngquốchạtnhânlâuđờicónghĩavụphảichuẩnbịchonhữngtìnhhuốngtồitệnhất.Đólàkhảnăngđưaracácmốiđedọahạtnhânkhôngchỉtừsiêucườngkhác,màcòntừnhữngquốcgiaphổbiếnvũkhíhạtnhân.Khovũkhícủahọsẽphảnánhniềmtinrằngngoàiviệcrănđeđốithủtiềmnăngchính,họcòncầnphảicómộtlượngdựtrữđểđốiphóvớinhữngphầncònlạitrênthếgiớiđượcphổbiếnvũkhíhạtnhân.Nếumỗicườngquốchạtnhânlớntínhtoántheocáchnày,sựphổbiếnvũkhíhạtnhânsẽthúcđẩymộtsựgiatăngtươngứngtronglượngdựtrữ,

dẫnđếnkéocănghoặcvượtquánhữnggiớihạnhiệntại.Hơnnữa,nhữngcânbằnghạtnhânchồngchéonàysẽngàycàngtrởnênphứctạphơnkhisựphổbiếnvũkhíhạtnhânvẫntiếptục.TrậttựhạtnhântươngđốiổnđịnhcủathờiChiếntranhLạnhsẽbịthaythếbởimộttrậttựquốctế,trongđómộtquốcgiasởhữuvũkhíhạtnhânthểhiệnhìnhảnhsẵnsàngđưaranhữngquyếtđịnhkiểungàytậnthếcóthểcómộtlợithếtaiáchơncácđốithủ.

Đểcómộtmạnglướiantoànchốnglạicácsiêucườnghạtnhân,ngaycảnhữngquốcgiacókhảnănghạtnhâncũngcóđộngcơnáumìnhdướisựbảotrợngầmhoặccôngkhaicủamộtsiêucường(cácvídụlàIsrael,cáclựclượnghạtnhânchâuÂu,NhậtBảnvớingưỡngkhảnănghạtnhâncủamình,cácquốcgiađangphổbiếnhoặctiếngầntớiphổbiếnvũkhíhạtnhânởTrungĐông).Dođó,cóthểcókhảnăngsựphổbiếnvũkhíhạtnhânsẽdẫnđếnhệthốngcácliênminhquânsựvớimứcđộcứngrắntươngđươngvớinhữngliênminhđãdẫnđếnThếchiếnI,thậmchívượtxanhữngliênminhnàyvềphạmvitoàncầuvàsứcmạnhhủydiệt.

Sựmấtcânbằngđặcbiệtnghiêmtrọngcóthểxảyranếumộtquốcgiađãphổbiếnvũkhíhạtnhântiếngầntớikhảnăngtấncôngquânsựđốivớihaisiêucườnghạtnhân(mộtviệcmàcảTrungQuốcvàẤnĐộdườngnhưcóthểđạtđược).Bấtkỳmộtquốcgiahạtnhânlớnnào,nếuthànhcôngtrongviệctránhxacuộcxungđộthạtnhângiữanhữngquốcgiakhác,sẽnổilênnhưlàmộtquốcgiacókhảnăngchiphối.Trongmộtthếgiớihạtnhânđacực,điềuđócũngcóthểxảyranếumộtquốcgianhưvậyliênkếtvớimộttronghaisiêucường,vìsauđócáclựclượngphốihợpcóthểcómộtlợithếchiếnlược.Vìthếsựcânbằnghạtnhânsơkhaitồntạigiữahaisiêucườnghiệnnaycóthểnghiêngkhỏisựổnđịnhchiếnlược;mứcđộthỏathuậngiữacáclựclượngtấncônggiữaNgavàMỹcàngthấpthìđiềunàycàngcókhảnăngtrởthànhsựthật.

Bấtkỳsựphổbiếnnàoxahơnnữacủavũkhíhạtnhânsẽlàmnhânlêncácnguycơđốiđầuhạtnhân;nóphóngđạitínhchấtnguyhiểmcủasựchệchhướng,cốý,haytráiphép.Điềunàycuốicùngsẽảnhhưởngđếnsựcânbằnggiữacácsiêucườnghạtnhân.VàkhisựpháttriểncủavũkhíhạtnhânlansangIranvàtiếptụcởBắcTriềuTiên–bấtchấptấtcảcáccuộcđàmphánđangdiễnra–cácquốcgiakháccàngcóđộngcơđitheocũngconđườngđó.

Đốimặtvớinhữngxuhướngnày,Mỹcầnphảiliêntụcxemxétlạicôngnghệcủamình.TrongChiếntranhLạnh,côngnghệhạtnhânđượcthừanhậnrộngrãinhưthànhtựukhoahọchàngđầucủaMỹ–mộtbiêngiớicủakiếnthứcđặtranhữngtháchthứcquantrọngvàchiếnlượcnhấtkhiđó.Giờđâynhữngbộóckhoahọctốtnhấtđượcđộngviênđểnỗlựccốnghiếnchocôngnghệhạtnhân,thayvìchocácdựánđượccholàliênquannhiềuhơnđếncộngđồng.Cólẽmộtphầndonguyênnhânnày,sựhạnchếpháttriểncôngnghệhạtnhânđượccoilàkhôngthểlaychuyển,chodùcácquốcgiađangphổbiếnvũkhíhạtnhântăngcườngvũtrangvàcácquốcgiakhácnângcấpcôngnghệcủahọ.Mỹphảiduytrìvịtrídẫnđầutrongcôngnghệhạtnhân,ngaycảkhinướcnàytiếnhànhđàmphánvềviệchạnchếsửdụngnó.

Từgócnhìnvềviệckhônghềcómộtcuộcxungđộtgiữacáccườngquốclớntrongnửathếkỷqua,cóthể lập luậnrằngvũkhíhạtnhânđãkhiếnchothếgiới ít thiênvềchiếntranhhơn.Nhưngsongsongvớiviệcsốlượngcáccuộcchiếntranhgiảmđi,cósựgiatănglớnvềbạolựcdocácnhómphinhànướchoặccácquốcgiathựchiệndướivỏbọckhôngphảichiếntranh.Sự

kếthợpgiữarủirobấtthườngvàcựcđoanvềýthứchệđãdẫnđếnnguycơchiếntranhbấtđốixứng,vànhữngtháchthứctừcácnhómphinhànướclàmsuyyếusựkiềmchếtrongdàihạn.

Cólẽ,tháchthứcquantrọngnhấtđốivớicáccườngquốchạtnhânlâuđờilàxácđịnhphảnứngcủamìnhnếuvũkhíhạtnhânthựcsựđượccácquốcgiađangsảnxuấtvũkhíhạtnhânsửdụngđểchốnglạinhau.Đầutiên,nhữnggìphảiđượcthựchiệnđểngănchặnviệcsửdụngvũkhíhạtnhân liệucóvượtrangoàicác thỏathuậnhiệnhành?Nếuchúngvẫnđượcsửdụng,nhữngbướcđinàongaylậptứcphảiđượcthựchiệnđểngănchặnmộtcuộcchiếntranhnhưvậy?Thiệthạivềconngườivàxãhộicóthểđượcgiảiquyếtnhưthếnào?Phảilàmgìđểngănchặnsựleothangtrảđũatrongkhivẫnduytrìcơsởvữngchắccủaviệcrănđevàápđặtnhữnghậuquảthíchhợpnếurănđethấtbại?Quátrìnhpháttriểntiếnbộcôngnghệkhôngđượcchegiấutínhchấtđángsợcủanhữngkhảnăngmànhânloạiđãphátminhvàsựmongmanhtươngđốicủanhữngcânbằngkiềmchếviệcsửdụngchúng.Vũkhíhạtnhânkhôngđượcphéphóathànhvũkhíthôngthường.Trongtìnhhìnhđó,trậttựquốctếđòihỏimộtsựhiểubiếtlẫnnhaugiữacácquốcgiahạtnhânlớnhiệntạitrongviệckiênquyếtkhôngphổbiếnhạtnhân,nếukhôngtrậttựsẽbuộcphảibịápđặtbằngnhữngthảmhọacủachiếntranhhạtnhân.

Côngnghệảovàtrậttựthếgiới

Tronghầuhếtlịchsử,thayđổicôngnghệdiễnraquahàngthậpkỷvàthếkỷ,tiếnbộquatừngbướctinhchỉnhvàkếthợpnhữngcôngnghệhiệncó.Ngaycảnhữngđổimớisángtạotriệtđểtheothờigiancũngcóthểphùhợpvớicáchọcthuyếtchiếnthuậtvàchiếnlượctrướcđó:xetăngđượctínhtoántừnhữnghạnchếtiềnlệrútratừnhiềuthếkỷcủachiếntranhkỵbinh;máybaycóthểđượcđịnhnghĩanhưlàmộthìnhthứckháccủapháobinh,chiếnhạmnhưpháođàidiđộng,vàtàusânbaynhưđườngbăng.Vớitấtcảđộphóngđạivềsứcmạnhhủydiệtcủachúng,thậmchívũkhíhạtnhânởgócđộnàođócũnglàphépngoạisuytừkinhnghiệmtrướcđó.

Điểmmớitrongthờiđạihiệnnaylàtốcđộthayđổitrongsứcmạnhtínhtoánvàsựmởrộngcủacôngnghệthôngtinvàomọilĩnhvựccủasựsống.Trongnhữngnăm1960,dựatrênkinhnghiệmcủamìnhkhicònlàkỹsưtạiCôngtyIntel,GordonMoorekếtluậnrằngôngđãthấymộtxuhướngsẽtiếptụctheonhữngkhoảngthờigianbằngnhau,đólàtốcđộcủacácbộxửlýmáytínhtănggấpđôimỗihainăm.“ĐịnhluậtMoore”đãtỏracótínhtiêntriđángkinhngạc.Máytínhđãgiảmvềcảkíchthướclẫnchiphívànhanhhơntheocấpsốnhân,đếnmứccácbộvixửlýmáytínhtântiếngiờđâycóthểđượcgắnvàohầuhếtcácđồvật–điệnthoại,đồnghồ,xehơi,đồgiadụng,hệthốngvũkhí,máybaykhôngngườilái,vàtrênchínhcơthểconngười.

Cuộccáchmạngtinhọclàcuộccáchmạngđầutiênđưarấtnhiềucáccánhânvàquátrìnhvàocùngmộtphươngtiệntruyềnthông,biếnđổivàtheodõihànhđộngcủahọtheomộtngônngữcôngnghệduynhất.Khônggianảo–mộttừmớiđượcđặtra,vàothờiđiểmđónhưlàmộtkháiniệmvềcơbảnmangtínhgiảthuyết,chỉtrongnhữngnăm1980–đãxâmchiếmkhônggianvậtlývàđangbắtđầuhợpnhấtvớinó,ítnhấtlàtạicáctrungtâmđôthịlớn.Truyềnđạtthôngtinquakhônggianảovàgiữacácnútmạnggiatăngtheocấpsốnhâncủanólàgầnnhưtứcthời.Khinhữngcôngviệcmàchủyếulàthủcônghoặctrêngiấycáchđâymộtthếhệ–đọcsách,muasắm,họchành,giaolưubạnbè,nghiêncứucôngnghiệpvàkhoahọc,cácchiếndịch

chínhtrị,tàichính,lưugiữhồsơchínhphủ,giámsát,chiếnlượcquânsự–đượclọcqualĩnhvựcđiệntoán,hoạtđộngcủaconngườingàycàngtrởnên“đượcdữliệuhóa”vàlàmộtphầncủamộthệthốngduynhất“địnhlượngđượcvàphântíchđược.”

Hơntấtcả,vớisốlượngthiếtbịkếtnốiInternethiệnnaykhoảng10tỉvàdựkiếntănglên50tỉvàonăm2020,một“Internetkếtnốimọithứ”lờmờhiệnra.Cácnhàsángtạogiờđâydựbáomộtthếgiớicủaviệcsửdụngmáytínhởkhắpmọinơi,vớinhữngthiếtbịxửlýdữliệuthunhỏđượcgắnvàocácđồvậthằngngày–“ổkhóacửathôngminh,bànchảiđánhrăng,đồnghồđeotay,theodõitậpthểdục,báocháy,cameragiámsát, lònướng,đồchơi,vàrobot”–hoặclơlửngtrongkhôngkhí,baoquátvàđịnhhìnhmôitrườngcủachúngdướihìnhthức“đámmâythôngminh.”MỗiđồvậtsẽđượckếtnốivớiInternetvàđượclậptrìnhđểgiaotiếpvớimộtmáychủtrungtâmhoặccácthiếtbịnốimạngkhác.

Nhữnghiệuứngcủacuộccáchmạngnàymởrộngđếnmọicấpđộtrongviệctổchức,sắpxếpconngười.Từngcánhâncầmtrêntaychiếcđiệnthoạithôngminh(vàtheoướctínhgầnđâycókhoảngmộttỉngườinhưvậy)giờđâysởhữuthôngtinvàkhảnăngphântíchvượtxatầmcủanhiềucơquantìnhbáocáchđâymộtthếhệ.Cáctậpđoàntậphợpvàtheodõidữliệudonhữngcánhânnàytraođổivớinhau,nắmquyềnảnhhưởngvàgiámsátvượtxanhiềuquốcgiahiệnđạivàthậmchícảcáccườngquốctruyềnthống.Vàcácchínhphủ,vìđềphòngviệcbịmấtnhữnglĩnhvựcmớinàyvàotayđốithủ,đãbịđẩyvàolĩnhvựckhônggianmạngmàhầunhưchưahềcósựhướngdẫnhaysựkiềmchếnào.Nhưvớibấtkỳđổimớicôngnghệnào,sựcámdỗnằmởchỗcoilĩnhvựcmớinàynhưmộtlĩnhvựcđểgiànhlợithếchiếnlược.

Nhữngthayđổinàyđãxảyraquánhanh, tớimứcvượtxahầuhếtnỗ lựccủanhữngngườikhôngcóchuyênmônkỹthuậtnênkhôngthểhiểuđượchậuquảsâurộngcủachúng.Chúngđưanhânloạivàonhữnglĩnhvựcchođếnnayvẫnchưagiải thíchđược, thựcsựchưahìnhdungđược.Kếtquảlà,nhiềutrongsốnhữngcôngnghệvàkỹthuậtmangtínhcáchmạngnhấtgầnđâybịgiớihạnsửdụngbởinănglựcvàsựthậntrọngcủanhữngquốcgiatiêntiếnnhấtvềcôngnghệ.

Khôngchínhphủnào,kểcảchínhphủđộctàitoàntrịnhất,cóthểchặnlạidòngchảynàyhoặcchốnglạixuhướngđẩynhanhhơnbaogiờhếtcáchoạtđộngcủamìnhsanglĩnhvựckỹthuậtsố.Hầuhếtcácnềndânchủđềucóbảnnăngcốhữumàmộtnỗlựcngănchặnnhữngtácđộngcủacuộccáchmạngthôngtinsẽlàđiềukhôngthểvàcólẽcũngvôđạođức.Hầuhếtcácquốcgiabênngoàithếgiớitựdo-dânchủđãgạtnỗlựcngăncảnnhữngthayđổisangmộtbênvàchuyểnsanglàmchủchúng.Mỗiquốcgia,côngty,vàcánhângiờđâyđanggianhậpvàocuộccáchmạngcôngnghệnhưmộtchủthểhoặcnhưmộtkháchthể.Đốivớimụcđíchcủacuốnsáchnày,điềuquantrọnglàtácđộngđốivớitriểnvọngvềtrậttựquốctế.

Thếgiớihiệnnaythừahưởngdisảnvũkhíhạtnhâncókhảnăngpháhủycuộcsốngvănminh.Nhưngdùhậuquảcủachúngcóthảmkhốcnhưthếnào,ýnghĩacủachúngvàviệcsửdụngchúngvẫncóthểđượcphântíchtheocácchukỳchiếntranhvàhòabìnhtáchrờinhau.CôngnghệInternetmớinàymởranhữngviễncảnhhoàntoànmới.Khônggianảotháchthứctấtcảcáckinhnghiệmlịchsử.Nóphổbiếnkhắpmọinơinhưngkhôngmangtínhchấtđedọa;mốiđedọa củanóphụ thuộcvào cáchnóđược sửdụng.Nhữngmốiđedọađangxuấthiện từ

khônggianmạnglàmơhồvàkhôngxácđịnh,cólẽkhóđểquycholàchúngđếntừđó.Sựthâmnhậpcủatruyềnthôngmạngtrongcáclĩnhvựcxãhội,tàichính,côngnghiệp,vàquânsựcónhữnglợiíchtolớn;nhưngcũngđãcáchmạnghóacáclỗhổng.Vượtnhanhhơnhầuhếtcácquyđịnhvàluậtlệ(vàthựcsựcảsựhiểubiếtkỹthuậtcủanhiềunhàquảnlý),ởmộtsốkhíacạnhnóđãtạoratrạngtháitựnhiênmàcáctriếtgiađãtiênđoán,vàsựthoátkhỏi–theoHobbes–quyềnlựcvậnhànhtạoramộttrậttựchínhtrị.

Trướcthờiđạimạngảo,khảnăngcủacácquốcgiavẫncóthểđượcđánhgiáthôngquatổnghợpcủanguồnnhânlực,thiếtbị,địalý,kinhtếhọc,vàtinhthần.Cósựphânbiệtrõrànggiữacácthờikỳhòabìnhvàchiếntranh.Chiếnsựnổrabởinhữngsựkiệnđượcxácđịnhvàđượcthựchiệnbằngcácchiếnlượcdomộtsốhọcthuyếttìnhbáođịnhhình.Ngànhtìnhbáođóngvaitròchủyếutrongviệcđánhgiávàđôikhitrongviệcphávỡkhảnăngcủađốithủ;cáchoạtđộngtrongngànhnàybịhạnchếbởicáctiêuchuẩnngầmchungvềhànhvi,hayởmứctốithiểubởinhữngkinhnghiệmchungpháttriểnquanhiềuthậpkỷ.

CôngnghệInternetđãvượtxachiếnlượchayhọcthuyết–ítnhấtlàtrongthờigiannày.Trongkỷnguyênmới,tồntạicáckhảnăngnhưngđếnnayvẫnchưacósựdiễngiảichunghaythậmchísựhiểurõvềchúng.Córấtít,nếukhôngmuốnnóilàkhông,cácgiớihạngiữanhữngngườisửdụngchúngđểxácđịnhnhữnghạnchếngầmhoặcrõràng.Khicáccánhânvới liênkếtkhôngrõràngcókhảnăngtiếnhànhnhữnghànhđộngvớithamvọngvàsựxâmnhậpngàycàngtăng,địnhnghĩavềquyềnlựcnhànướccóthểtrởnênkhámơhồ.Vấnđềtrởnênphứctạp,bởithựctếlàtiếnhànhnhữngcuộctấncôngmạngảodễhơnlàchốnglạichúng,từđócóthểkhuyếnkhíchmộtsựthiênvềtấncôngkhixâydựngnhữngkhảnăngmới.

Sựnguyhiểmcàngtănglênbởisựchốibỏcóvẻđángtincủanhữngkẻtìnhnghithựchiệnnhữnghànhđộngnhưvậy,vàdothiếucácđiềuướcquốctếmàngaycảkhiđạtđượcthìlạikhôngcóhệthốngchếtàithựcthi.Mộtchiếcmáytínhxáchtaycũngcóthểgâyranhữnghậuquảtoàncầu.Mộtnhânvậtđơnđộcvớisứcmạnhtinhọcđủlớncóthểthâmnhậpkhônggianmạngảođểvôhiệuhóavàcókhảnăngpháhủycơsởhạtầngquantrọngtừmộtvịtrígầnnhưhoàntoànvôdanh.Nhữngmạnglướiđiệncóthểbịquátải,cácnhàmáyđiệnbịvôhiệuhóabằngnhữnghànhđộngđượcthựchiệnhoàntoàntừbênngoàilãnhthổvậtlýcủamộtquốcgia(hayítnhấtlàlãnhthổtheoquanniệmtruyềnthống).Từngxảyravụmộtnhómhackerngầmđãchứngtỏcókhảnăngthâmnhậpmạnglướichínhphủvàphổbiếncácthôngtinmậtởquymôlớntớimứcảnhhưởngđếncáchoạtđộngngoạigiao.Stuxnet,mộtvídụvềcuộctấncôngmạngảodonhànướchậuthuẫn,đãthànhcôngtrongviệcphávỡvàlàmchậmnhữngnỗlựchạtnhâncủaIrantớimứcđộsánhngangvớinhữngtácđộngcủamộtcuộctấncôngquânsựhạnchế,theomộtsốtínhtoán.Cuộctấncôngbotnet142từNgavàoEstonianăm2007từnglàmtruyềnthôngbịtêliệttrongnhiềungày.

Tìnhtrạngnhưvậy,dùcólợithếtạmthờiđốivớicácnướctiêntiến,khôngthểkéodàimãi.Conđườngđếnmộttrậttựthếgiớicóthểdàivàbấtđịnh,nhưngkhôngmộttiếnbộcóýnghĩanàocóthểđượcthựchiệnnếumộttrongnhữngyếutốphổbiếnnhấtcủađờisốngquốctếkhôngđượcđối thoạinghiêm túc.Rất có thể xảy ra trườnghợp tất cả cácbên, đặcbiệt lànhữngbênbị địnhhìnhbởi truyền thốngvănhóakhácnhau, sẽđạtđếnmột cáchđộc lậpnhữngkếtluậntươngtựvềbảnchấtvàkhảnăngđượcphépsửdụngnănglựcxâmnhậpmới

củahọ.Nhữngnỗlựcvạchramộtnhậnthứcchungvềtìnhhìnhmớicủachúngtalàrấtcầnthiết.Thiếunó,cácbênsẽtiếptụcvậnhànhtrêncơsởtrựcgiácriêngbiệt,làmtăngnguycơdẫnđếnmộthậuquảhỗnloạn.Vìcáchànhđộngđượcthựchiệntrongthếgiớimạngảocókhảnănggâyáplựcđốivớicácbiệnphápđốiphótrongthếgiớithực,nhấtlàkhichúngcótiềmnănggâythiệthạivềbảnchấttươngtựnhưcáccuộctấncôngvũtrangtrướcđây.Thiếunhữngchi tiết rõ ràngvề cácgiớihạnvà thỏa thuậnvề cácnguyên tắckiềmchế chung,một tìnhhuốngkhủnghoảngcónguycơxảyra,dùkhôngchủtâm;chínhkháiniệmvềtrậttựquốctếcóthểlàđốitượngcủanhữngcăngthẳnggiatăng.

Trongnhữngphạmtrùkhảnăngchiếnlượckhác,cácchínhphủđãnhậnrabảnchấttựchuốclấythấtbạicủanhữnghànhđộngquốcgiakhôngbịgiớihạn.Tiếntrìnhbềnvữnghơnlàtheođuổimộtsựkếthợpgiữarănđevàcácbêncùngtựkiềmchế,thậmchígiữacácđốithủtiềmtàngđikèmvớicácbiệnphápngănchặnmộtcuộckhủnghoảngcóthểnảysinhtừviệcdiễngiảisaihoặctruyềnđạtthôngtinnhầm.

Khônggianảođã trởnênkhôngthể thiếuvềmặtchiến lược.Khicuốnsáchnàyđượcviết,ngườidùngdùlàtừngcánhân,tậpđoàn,haycácquốcgia,đềudựatrênphánđoáncủamìnhkhithựchiệncáchoạtđộngcủahọ.ChỉhuyBộTưlệnhMạngảoMỹtừngdựđoánrằng“cuộcchiếntranhsắptớisẽbắtđầutừkhônggianảo.”Khôngthểnàohìnhthànhmộttrậttựquốctếkhikhuvực,thôngquađósựtồntạivàtiếnbộcủacácquốcgiađangdiễnra,vẫnchưacóbấtkỳtiêuchuẩnquốctếnàođểđiềuchỉnh,vàvẫnđểngỏchocácquyếtđịnhđơnphương.

Lịchsửchiếntranhchothấymỗikhảnăngtấncôngcôngnghệcuốicùngsẽcónhữngbiệnphápphòngthủtươngxứng,dùkhôngphảimọinướcđềucó thểcóđượcchúngnhưnhau.Điềunàycónghĩalànhữngquốcgiaíttiếnbộvềcôngnghệphảinúpdướisựbảotrợcủacácxãhộicôngnghệcao?Cóphảikếtquảsẽlàmộtloạtnhữngsựcânbằngquyềnlựccăngthẳng?Sựrănđe,trongtrườnghợpvũkhíhạtnhân,dướihìnhthứccânbằngcácquyềnlựcpháhoại,khôngthểđượcápdụngbằngphéploạisuytrựctiếp,bởivìmốinguyhiểmlớnnhấtlàmộtcuộctấncôngkhôngbáotrướccólẽkhôngbịlộchođếnkhinóđãdiễnra.

Cũngkhôngthểđặtsựrănđetrongkhônggianmạngdựatrênsựtrảđũađốixứng,nhưtrongtrườnghợpvớivũkhíhạtnhân.Nếumộtcuộctấncôngmạngảochỉgiớihạnởmộtchứcnănghaymứcđộnhấtđịnh,một“sựđáptrảlịchsự”cóthểcóýnghĩahoàntoànkhácđốivớiMỹvàcảnhữngkẻtấncông.Vídụ,nếucấutrúctàichínhcủamộtnềnkinhtếcôngnghiệplớnbịpháhoại,cóphảinạnnhânchỉđượcquyềnphảncôngtươngđương,đánhvàocáctàisảncótiềmnăngkhôngđángkểcủakẻtấncông?Haychỉđánhvàocácmáytínhđãthựchiệncuộctấncông?Dokhônghànhđộngnàotronghaihànhđộngnàycókhảnăngrănđeđủmạnh,câuhỏisẽlàliệuhànhđộnggâyhấn“ảo”cóđảmbảo“độnglực”đáptrả–vàởmứcđộnàovàtìnhtrạngcânbằngtươngđươngnào.Mộtthếgiớimớivớilýthuyếtrănđevàhọcthuyếtchiếnlượchiệnđangởthờikỳtrứngnướcđòihỏiphảiđượcsoạnthảokhẩncấp,côngphu.

Cuốicùng,mộtkhuônkhổchoviệctổchứcmôitrườngmạngảotoàncầusẽlàbắtbuộc.Khuônkhổnàycóthểkhôngtựbắtkịpvớicôngnghệ,nhưngquátrìnhxácđịnhnósẽdạycácnhàlãnhđạovềnhữngmốinguyhiểmvàhậuquảcủacôngnghệ.Thậmchínếucácthỏathuậnkhôngcómấysứcnặngtrongtrườnghợpmộtcuộcđốiđầu,ítnhấtchúngcũngcóthểngăn

chặntìnhhìnhtuộtdốcvàomộtcuộcxungđộtkhôngthểcứuvãndosựhiểulầmgâyra.

Vấnđềnangiảicủanhữngcôngnghệnàylàkhôngthểthiếtlậpcácquytắcứngxử,trừphicómộtsựhiểubiếtchungítnhấtlàvềmộtsốkhảnăngquantrọng.Nhưngchínhnhữngkhảnăngnàymàcácbênthamgiasẽkhôngmuốntiếtlộ.MỹđãkêugọiTrungQuốchạnchếăncắpbímậtthươngmạiquaxâmnhậpmạng,khichorằngquymôcủahoạtđộngnàylàlớnchưatừngcó.NhưngMỹsẵnsàngtiếtlộnhữngnỗlựctìnhbáomạngảocủachínhmìnhđếnmứcnào?

Theocáchnày,bấtđốixứngvàmộtdạngrốiloạntrậttựthếgiớibẩmsinhđượchìnhthànhtrongmốiquanhệgiữacáccườngquốcmạngảocảtrongngoạigiaovàchiếnlược.Nhiềuganhđuachiếnlượcđangtậptrungchuyểntừlĩnhvựcvậtlýsanglĩnhvựcthôngtin,thuthậpvàxửlýdữliệu,xâmnhậpmạngvàtâmlýchiến.Thiếuquyđịnhrõràngvềmộtsốquytắcứngxửquốctế,mộtcuộckhủnghoảngsẽnảysinhtừnhữngđộngnăngnộitạicủahệthống.

Nhântốconngười

Từkhibắtđầukỷnguyênhiệnđạivàothếkỷ16,cácnhàtriếthọcchínhtrịđãthảoluậnvềvấnđềmốiquanhệcủaconngườivớihoàncảnhxungquanhmàanhtatìmthấychínhmìnhtrongđó.Hobbes,Locke143,vàRousseaupháttriểnmộtchândungtâmsinhlýcủaýthứcconngườivàđưaracácquanđiểmchínhtrịtừxuấtphátđiểmnày.CácTổphụLậpquốccủaMỹ,đặcbiệtlàMadisontrongtácphẩmNgườiliênbang10,cũnghànhđộngtươngtự.Họmôtảsựpháttriểncủaxãhộithôngquacácnhântốđược“gieotrongbảnchấtmỗingười”:khảnănglýtrímạnhmẽnhưngcókhuynhhướngsailầmvà“lòngtựái”cốhữucủamỗicánhân,từsựtươngtáctrongđó“nhữngýkiếnkhácnhausẽđượchìnhthành”;vàkhảnăngđadạngcủaloàingười,từđó“cónhữngmứcđộvàloạithuộctínhkhácnhautrựctiếpdẫnđến”vàcùngvớichúnglàmột “sựphânchiaxãhội thànhcác lợi íchvà cácnhómkhácnhau.”Mặcdùnhữngnhà tưtưởngnàykhácnhautrongcácphântíchcủahọvềcácnhântốcụthểvàtrongcáckếtluậnhọrútra,tấtcảđềuđóngkhungtrongquanniệmcủamìnhvềmộtnhânloạimangbảnchấtcốhữuvàkinhnghiệmthựctếlàmuônthuởvàkhôngthayđổi.

Trongthếgiớihiệnđại,ýthứcconngườiđượcđịnhhìnhthôngquamộtbộlọcchưatừngcó.Tivi,máytính,vàđiệnthoạithôngminhhợpthànhbộbahàngđầumangđếnsựtươngtácvớimànhìnhgầnnhưliêntụcsuốtngày.Sựtươngtáccủaconngườitrongthếgiớivậtlýgiờđâyđangkhôngngừngbịđẩyvàothếgiớiảocủacácthiếtbịnốimạng.NhữngnghiêncứugầnđâychothấythanhniênMỹdànhtrungbìnhkhoảngmộtnửathờigiantrongngàytrướcmànhình,vàconsốnàytiếptụctăng.

Biếnđộngvănhóanàycótácđộngđốivớiquanhệgiữacácquốcgianhưthếnào?Nhàhoạchđịnhchínhsáchđảmnhậnnhiềunhiệmvụ,nhiềutrongsốđódolịchsửvàvănhóacủaxãhộiđịnhhình.Trướchết,ôngtaphảitậptrungphântíchxãhộinơimìnhsống.Đâyvốnlànơiquákhứgặptươnglai;dođómộtđánhgiánhưvậykhôngthểthựchiệnđượcnếukhôngcóthiênhướngvềcảhaiyếutốnày.Sauđó,ôngtaphảicốgắnghiểuđượcquỹđạonàysẽđưamìnhvàxãhộitớiđâu.Ôngtaphảichốnglạicámdỗđồngnhấtviệchoạchđịnhchínhsáchvớiviệcphóngchiếunhữnggìquenthuộcvàotươnglai,vìngựtrịtrênconđườngđólàsựđìnhtrệvàsauđólàsuythoái.Trongthờiđạibiếnđộngcôngnghệvàchínhtrị,càngngàykinhnghiệmcàngchothấyphảichọnmộtconđườngkhác.Theođịnhnghĩa,khidẫndắtmộtxãhộitừđiểm

hiệntạitớiđiểmnóchưabaogiờtới,mộtlộtrìnhmớiđặtracảnhữngthuậnlợivàkhókhănmàsẽluôncóvẻrấtcânbằng.Đểthựchiệncuộchànhtrìnhtrênconđườngchưatừngcódấuchânngườiđiquađòihỏiphảicónghịlựcvàcanđảm:nghịlựcvìsựlựachọnlàkhôngrõràng;vàcanđảmvìconđườngsẽcôđơnlúcbanđầu.Vàchínhkháchphảitruyềncảmhứngchongườidâncủamìnhđểkiênđịnhtrongnỗlựcđó.Cácchínhkháchlãoluyện(Churchill,cảhaiRoosevelt,deGaulle,vàAdenauer)đãcónhữngphẩmchấtnày–tầmnhìnvàsựkiênđịnh;điềumàtrongxãhộingàynayrấtkhóđểpháttriểnchúng.

ĐốivớitấtcảnhữngthànhtựutolớnvàkhôngthểthiếumàInternetđãmanglạichothờiđạichúngta,sựnổibậtcủanólàcóthậtchứkhôngphảiđiềubấtngờ,trênthựctếchứkhôngphảikháiniệm,trêncácgiátrịđượcđịnhhìnhbởisựđồngthuậnchứkhôngphảisựsuyxétnộitâm.Kiếnthứcvềlịchsửvàđịalýkhôngcòncầnthiếtđốivớinhữngngườicóthểtruyxuấtdữliệuchỉbằngmộtcúnhấnnút.Tưduyđộchànhtrênconđườngchínhtrịcóthểkhônghiểnnhiênđốivớinhữngngườitìmkiếmsựthừanhậncủahàngtrăm,đôikhihàngngànbạntrênFacebook.

TrongthờiđạiInternet,trậttựthếgiớithườngđượcđánhđồngvớitiênđềrằngnếungườidâncókhảnăngtựdobiếtvàtraođổithôngtintrênthếgiới,bảnchấthướngtớitựdocủaconngườisẽtựbénrễvàtốttươi,vàlịchsửsẽtựvậnhànhnhưnóđãtừng.Nhưngcáctriếtgiavàthigiatừlâuđãtáchtầmhiểubiếtcủatríócthànhbaphần:thôngtin,kiếnthức,vàsựthôngtuệ. Internet tập trungvào lĩnhvực thông tinvà thúcđẩy thông tin lan truyền theocấpsốnhân.Nhữngchứcnăngphứctạphơnbaogiờhếtđượcsángtạora,nhấtlàkhảnăngtrảlờinhữngcâuhỏithựctế–nhữngcâuhỏikhôngtựthayđổitheothờigian.Cáccôngcụtìmkiếmcóthểxửlýnhiềucâuhỏingàycàngphứctạpvớitốcđộngàycàngnhanh.Nhưngnghịchlýlàtìnhtrạngquánhiềuthôngtincólẽlạihạnchếviệctiếpthukiếnthứcvàđẩysựhiểubiếtthậmchíxavờihơnsovớitrước.

NhàthơT.S.Eliot144ghinhậnđiềunàytrongtácphẩmĐiệpkhúctừ“Tảngđá”củaông:

Nơiđâutađãđánhmấtcuộcsốngtrongsinhtồn?

Nơiđâutađãđánhmấtthôngtuệtrongkiếnthức?

Nơiđâutađãđánhmấtkiếnthứctrongthôngtin?

Cácsựkiệnlàhiếmkhirõràng;ýnghĩa,sựphântích,vàdiễngiảicủachúng,ítnhấtlàtrongthếgiớichínhsáchngoạigiao,phụthuộcvàobốicảnhvàsựliênquan.Khingàycàngnhiềuvấnđềđượcxemnhưlàcótínhchấtthựctế,chúngcủngcốmộtgiảthuyếtrằngmỗicâuhỏiđềuphảicómộtcâutrảlờicóthểnghiêncứu,rằngkhôngnênsuynghĩquálâuvềcácvấnđềvàgiảiphápmànên“tìmkiếm.”Nhưngtrongmốiquanhệgiữacácquốcgia–vàtrongnhiềulĩnhvựckhác–đểthựcsựhữuích,thôngtinphảiđượcđặttrongmộtbốicảnhrộnghơnvềlịchsửvàkinhnghiệmđểcóthểtrởthànhkiếnthứcthựctế.Vàmaymắnchomộtxãhộinếucácnhàlãnhđạocủanóđôikhicóthểđạtđếnmứcđộthôngtuệ.

ViệctiếpthukiếnthứctừsáchvởmangđếnkinhnghiệmkhácsovớitừInternet.Đọcsáchtươngđốimấtthờigian;đểquátrìnhnàydễdànghơn,cáchđọclàrấtquantrọng.Vìkhôngthể

đọctấtcảcáccuốnsáchvềmộtchủđềnhấtđịnh,chứchưanóiđếnmọicuốnsách,haydễdàngsắpxếpnhữnggìđãđọc,việchọchỏitừsáchmangđếnchotưduykháiniệmmộttầmquantrọngđặcbiệt–khảnăngnhậnranhữngdữliệuvàsựkiệntươngđươngnhauvàphóngchiếunhữngkhuônmẫunàyvàotương lai.Vàphongcáchđọcđưangườiđọcvàotrongmộtmốiquanhệvớitácgiả,hoặcvớichủđề,bằngcáchdunghợpchấtliệuvàmỹhọc.

Theotruyềnthống,mộtcáchkhácđểcóđượckiếnthứclàthôngquacáccuộctròchuyệncánhân.Từhàngngànnăm,việcthảoluậnvàtraođổicácýtưởngđãmangđếnmộtchiềukíchtìnhcảmvà tâm lý cộng thêmnộidung thực tế của thông tinđược traođổi.Nómangđếnnhữnggìvôhìnhcủaniềmtinvàtínhcách.Giờđây,vănhóanhắntinđangtạoramộtsựmiễncưỡnglạlùngkhithamgiatươngtácmặtđốimặt,nhấtlàtrêncơsởmột-một.

Máytínhđãgiảiquyếtvấnđềtiếpnhận,duytrì,vàtruyxuấtthôngtintớimộtmứcđộđángkể.Dữliệucóthểđượclưutrữtrênthựctếvớisốlượngkhônggiớihạnvàdướihìnhthứccóthểquảnlýđược.Máytínhkhiếnmộtlượnglớndữliệukhôngthểcóđượctrongthờiđạisáchvởtrởnênsẵncó.Nógóighémdữliệuhiệuquả;khôngcòncầnđếnnhữngcáchthứcđểdữliệutrởnêndễtiếpcậnhayghinhớ.Khixửlývớimộtquyếtđịnhđơnđộctáchbiệtkhỏingữcảnhcủanó,máy tínhcungcấpnhữngcôngcụ thậmchícáchđâychỉmột thậpkỷđãkhông thểtưởngtượngđược.Nhưngnócũngthuhẹpphốicảnh.Dothôngtincóthểtiếpcậnrấtdễdàngvàtruyềnthôngngaytứcthời,sựtậptrungvàoýnghĩacủanóbịsuygiảm,haythậmchícảvềđịnhnghĩaýnghĩalàgì.Độnglượngnàycóthểkhuyếnkhíchcácnhàhoạchđịnhchínhsáchchờđợimộtvấnđềphátsinhhơnlàdựđoánnó,vàcoinhữngthờikhắcquyếtđịnhnhưmộtloạtcácsựkiệncôlậpchứkhôngphảilàmộtphầncủasựliêntụclịchsử.Khiđiềunàyxảyra,thaotúngthôngtinthaythếsựsuyngẫmnhưlàcôngcụchínhsáchchủyếu.

Theocách tươngtự, Internetcóxuhướng làmgiảmkýức lịchsử.Hiện tượngnàyđãđượcmiêutảnhưsau:“Mọingườiquênnhữngtinhọnghĩsẽcósẵntừbênngoàivàghinhớnhữngtinhọnghĩsẽkhôngcósẵn.”Bằngviệcchuyểnrấtnhiềutinvàolĩnhvựccósẵn,Internetlàmgiảmđộngcơghinhớchúng.Côngnghệtruyềnthôngđedọalàmgiảmnănglựctruyvấnnộitâmcủamộtcánhânbằngcáchlàmtăngsựphụthuộccủaanhtavàocôngnghệnhưmộtcôngcụhỗtrợvàtrunggiancủaquátrìnhsuynghĩ.Thôngtincósẵntrongtầmtaykhuyếnkhíchtưduycủamộtnhànghiêncứu,nhưnglạicóthểlàmgiảmtưduycủamộtnhàlãnhđạo.Mộtsựthayđổitrongýthứcconngườicóthểthayđổiđặcđiểmcủatừngcánhânvàbảnchấtcácmốitương táccủahọ,dođóbắtđầu làm thayđổi tình trạngcủabản thânconngười.LiệumọingườitrongthờiđạiinấncónhìnthếgiớigiốngnhưtổtiêncủahọthờiTrungcổ?Liệunhậnthứcthịgiácvềthếgiớicóbịthayđổitrongthờiđạimáytính?

Chođếnnay,lịchsửvàtâmlýhọcphươngTâyđãcoisựthậtlàđộclậpvớinhâncáchvàcótínhtiênnghiệmvớingườiquansát.Tuynhiên,thờiđạichúngtađangởtrênranhgiớicủasựthayđổiquanniệmvềbảnchấtcủasựthật.GầnnhưtấtcảcáctrangwebcóchứamộtsốloạichứcnăngtùybiếndựatrêncácđoạnmãtheodõiInternetđượcthiếtkếđểxácđịnhlailịchvàsởthíchcủangườidùng.Nhữngphươngphápnàyđượcdựđịnhnhằmkhuyếnkhíchngườidùng“tiêuthụnộidungnhiềuhơn,”vàtrongkhi làmnhưvậy,tiếpxúcvớiquảngcáonhiềuhơn,điềumàcuốicùngthúcđẩynềnkinhtếInternet.Nhữngđịnhhướngtinhtếnàyphùhợpvớimộtxuhướngrộnglớnhơnnhằmquảnlýsựhiểubiếttruyềnthốngvềlựachọncủaconngười.

Hànghóađượcsắpxếpvàđặtthứtựưutiênđểgiớithiệunhững“thứbạncóthểthích,”vàtintứctrựctuyếnđượctrìnhbàynhư“tintứccóthểphùhợpvớibạnnhất.”Haingườikhácnhauyêucầucùngmộtcâuhỏiởmộtcôngcụtìmkiếmkhôngnhấtthiếtnhậnđượccâutrảlờigiốngnhau.Kháiniệmvềsựthậtđãđượctươngđốihóavàcánhânhóa–làmmấtđitínhphổquátcủanó.Thôngtinđượctrìnhbàynhưlàmiễnphí.Trênthựctế,ngườinhậntrảtiềnchonóbằngcáchcungcấpdữliệuđượckhaithácbởinhữngngườianhtakhônghềbiết,theocáchngàycàngđịnhhìnhcácthôngtinđượccungcấpchoanhta.

Dùtiệníchcủacáchtiếpcậnnàytronglĩnhvựctiêudùnglàgìđinữa,ảnhhưởngcủanóđốivớiviệchoạchđịnhchínhsáchcóthểnhậnthấylàbiếnđổihoàntoàn.Nhữnglựachọnkhókhăncủaviệchoạchđịnhchínhsáchlàluôngầngiốngnhau.Trongmộtthếgiớicủacácmạngxãhộixuấthiệnởkhắpnơi,liệutừngcánhâncóthểtìmrakhônggianđểnuôidưỡngsựdũngcảmkhiđưaranhữngquyếtđịnh,màtheođịnhnghĩa,khôngthểdựatrênsựđồngthuận?Câungạnngữrằngcácnhàtiêntrikhôngđượcthừanhậntrongchínhthờiđạicủahọlàđúngtrongýnghĩarằnghọhànhđộngvượtxaquanniệmtruyềnthống–đólàđiềukhiếnhọtrởthànhnhàtiêntri.Trongkỷnguyêncủachúngta,việcđitrướcthờigianđốivớicácnhàtiêntricólẽđãbiếnmấthoàntoàn.Việctheođuổisựminhbạchvàtínhkếtnốitrongmọikhíacạnhcủađời sốngbằngcáchphávỡsựriêng tư,đãhạnchếviệchình thànhnhữngnhânvật cósứcmạnhđủđểđưaranhữngquyếtđịnhđơnđộc.

CáccuộcbầucửởMỹ–đặcbiệtlànhữngcuộcbầucửtổngthống–đạidiệnchomộtkhíacạnhkháccủaquátrìnhpháttriểnnày.Năm2012,cóbáocáorằngcácchiếndịchtranhcửcódữliệuvềhàngchụctriệucửtricókhảnănglàđộclập.Đượcrútratừnghiêncứutrêncácmạngxãhội,dữliệucôngcộngmởvàhồsơytế,nhữngtậpdữliệunàyhìnhthànhmộthồsơđốivớimỗicửtri,cólẽchínhxáchơnsovớicảkhichínhngườinàythuthậptừkýứccủamình.Điềunàychophépcácchiếndịchcóthểlựachọncôngnghệthíchhợp–nêndựatrênnhữngchuyếnthămcánhânbởinhữngngườibạntậntâm(cũngđượcpháthiệnquaInternet),nhữngbứcthưđượccánhânhóa(rútratừnghiêncứutrênmạngxãhội)haycáccuộchọpnhóm.

Chiến dịch tranh cử tổng thống đang cận kề khả năng biến thành những cuộc cạnh tranhtruyền thônggiữanhữngbậc thầyvậnhành Internet.Nhữnggì từng làcáccuộc tranh luậnthựcsựvềnộidungquảnlýnhànướcsẽhạcácứngviênxuốngthànhngườiphátngônchomộtnỗlựctiếpthịđượctheođuổibằngnhữngphươngphápmàtínhchấtxâmphạm[sựriêngtư]củachúngcólẽsẽbịcoilàchấtliệucủakhoahọcviễntưởngcáchđâychỉmộtthếhệ.Vaitròchínhcủacácứngcửviêncólẽtrởthànhgâyquỹhơnlàsoạnthảokỹlưỡngcácvấnđề.Liệunỗlựctiếpthịđượcthiếtkếđểtruyềnđạtniềmtincủaứngviên,hayniềmtinđượcứngviênthểhiệnlàphảnánhcủamộtnỗlựcnghiêncứumột“dữliệulớn”vềsởthíchvàthiênkiếncóthểcócủatừngcánhân?LiệunềndânchủcóthểtránhđượctiếntrìnhhướngtớimộtkếtquảmịdândựatrênviệcthuhútcảmxúcquầnchúnghơnlàquátrìnhlýluậnmàcácTổphụLậpquốcđãhìnhdung?Nếukhoảngcáchgiữacácphẩmchấtcầnthiếtchocuộcbầucửvàcácphẩmchấtcầnthiếtchoviệcđiềuhànhvănphòngtrởnênquárộng,sựnắmbắtkháiniệmvàýthứcvề lịchsử–nên làmộtphầncủachínhsáchđốingoại–cóthểbịmất;hoặcviệcnuôidưỡngnhữngphẩmchấtnàycóthểmấtrấtnhiềuthờigiantrongnhiệmkỳđầutiêncủatổngthốngcũngnhưhạnchếvaitròdẫnđầucủaMỹ.

Chínhsáchđốingoạitrongkỷnguyênkỹthuậtsố

NhữngnhàquansátthậntrọngđãxemnhữngbiếnđổitoàncầuhóađượcmởrabởisựgiatăngcủaInternetvàcôngnghệđiệntoántiêntiếnnhưlàsựkhởiđầumộtkỷnguyênmớicủaviệctraoquyềnchodânchúngvàtiếntrìnhtớihòabình.Họcangợikhảnăngcủacáccôngnghệmớilàmchocáccánhâncónănglực,vàthúcđẩytínhminhbạch–thôngquaviệccôngkhainhữngnhũnglạmcủachínhquyềnhayviệcmấtdầncácràocảnvănhóadohiểulầm.Vớimộtvàilýlẽbiệnminh,nhữngngườilạcquanchỉranhữngsứcmạnhmớiđángngạcnhiênmàtruyềnthôngcóđượcthôngquanhữngmạnglướitoàncầutứcthời.Họnhấnmạnhkhảnăngcủacácmạngmáytínhvàcácthiếtbị“thôngminh”tạoranhữnghiệuquảmớivềxãhội,kinhtế,vàmôitrường.Họmongmuốngiảimãnhữngvấnđềkỹthuậtkhôngthểgiảiđượctrướcđâybằngcáchkhaithácsứcmạnhtrítuệcủađámđôngtrênmạng.

Mộthướngsuynghĩchorằngcácnguyêntắctươngtựnhưtruyềnthôngquamạng,nếuđượcápdụngđúngđắnđốivớilĩnhvựcquanhệquốctế,cóthểgiúpgiảiquyếtnhữngvấnđềxungđộtbạolựcmuônthuở.Lýthuyếtnàykhẳngđịnh,nhữngđốiđịchtruyềnthốngvềsắctộcvàphephái có thểbị làmcâm lặng trong thờiđại Internet, vì “nhữngngười cốduy trìnhữnghuyễnhoặcvềtôngiáo,vănhóa,sắctộc,haybấtkỳđiềugìkhácsẽphảivấtvảgiữchocâuchuyệncủahọlantruyềnđượcgiữamộtbiểnngườinghecóđầyđủthôngtin.Vớinhiềudữliệuhơn,tấtcảmọingườicóđượckhungthamchiếutốthơn.”Sẽcóthểlàmdịusựđốiđịchgiữacácquốcgiavàgiảiquyếtnhữngtranhchấplịchsửvì“vớinhữngthiếtbịcôngnghệ,nềntảng,vàcơsởdữliệuchúngtacóhômnay,cácchínhphủtrongtươnglaisẽkhókhănhơnnhiềukhitranhluậnvềnhữngtuyênbốnhưvậy,khôngchỉbởibằngchứnglâudàimàcònbởitấtcảmọingườisẽcóquyềntruycậpvàonguồntàiliệutươngtự.”Theoquanđiểmnày,sựlantruyềncácthiếtbịkỹthuậtkếtnốimạngsẽtrởthànhđộngcơtíchcựccủalịchsử:cácmạngtruyềnthôngmớisẽhạnchếsựnhũnglạm,làmdịumâuthuẫnxãhộivàchínhtrị,gópphầngiúpcácvùngxưanaychiarẽtrởnêngắnkếtvàomộthệthốngtoàncầuhàihòahơn.

SựlạcquancủaquanđiểmnàylặplạinhữngkhíacạnhhaynhấttronglờitiêntricủaWoodrowWilsonvềmộtthếgiớiđượcthốngnhấtbởidânchủ,ngoạigiaomở,vàcácquytắcchung.Nhưmộtkếhoạchchitiếtchotrậttựchínhtrịhoặcxãhội,nócũngđặtramộtsốcâuhỏitươngtựnhưtầmnhìnbanđầucủaWilsonvềsựkhácbiệtgiữathựctếvàướcvọng.

Nhữngmâuthuẫnbêntrongvàgiữacácxãhộiđãxảyrakểtừbuổihồnghoangcủanềnvănminh.Nguyênnhâncủanhữngmâuthuẫnnàykhôngchỉbịgiớihạnởviệcthiếuthôngtinhaykhôngđủkhảnăngđểchiasẻnó.Chúngđãphátsinhkhôngchỉgiữacácxãhộikhônghiểunhaumàcảgiữanhữngxãhộihiểunhauquárõ.Ngaycảvớicùngnguồntàiliệuđểxemxét,cáccánhâncũngkhôngđồngývềýnghĩacủanóhoặcgiátrịchủquancủanhữnggìmànómôtả.Khigiátrị,lýtưởng,haymụctiêuchiếnlượcmâuthuẫnvềcơbản,sựphơibàyvàkếtnốitrongmộtsốtrườnghợpcóthể“đổthêmdầu”vàonhữngđốiđầucũnggiốngnhư làmdịuchúng.

Cácmạngxãhộivàthôngtinmớithúcđẩytăngtrưởngvàsángtạo.Chúngchophépcáccánhânbàytỏquanđiểmvàtốcáonhữngbấtcôngmànếukhôngcóchúngcóthểtrôiquamàkhôngaiđểýđến.Trongnhữngtìnhhuốngkhủnghoảng,chúngmangđếnmộtkhảnăngrất

quantrọnglàtruyềnthôngnhanhchóng,côngbốcácsựkiệnvàchínhsáchmộtcáchđángtincậy–cókhảnăngngănchặnsựbùngnổxungđộtdohiểulầm.

Nhưngchúngcũngđưanhữnghệgiátrịmâuthuẫnnhau,đôikhikhôngtươngthích,tớichỗgầnnhauhơnbaogiờhết.SựrađờicủatintứcvàbìnhluậntrênInternetcùngnhữngchiếnlượcbầucửdựatrêndữliệuđãkhônglàmdịuđángkểkhíacạnhđảngpháitrongnềnchínhtrịMỹ;cóchăng,nóđãđưamộtlượngkhángiảlớnhơntớinhữngtháicực.Trênbìnhdiệnquốctế,mộtsốbiểuđạttừngtrôiquamàkhôngaibiếtvàbìnhluận,giờđâyđượccôngkhaitrêntoànthếgiớivàđượcsửdụngnhưlàcáicớđểkíchđộngbạolực–nhưđãxảyraởmộtsốvùngtrongthếgiớiHồigiáokhiphảnứngvớimộtbiếmhọacótínhchấtkhíchđộngtrênmộttờbáoĐanMạch,haymộtbộphimMỹtựchếbênlề.Trongkhiđó,ởcáctìnhhuốngxungđột,mạngxãhộicó thểphụcvụnhưmộtdiễnđàn làmsâusắc thêmcácvếtnứtxãhội truyềnthốngngangvớiviệcxua tanchúng.Việcchiasẻ rộngrãinhữnghànhđộng tànácđượcghihìnhtrongcuộcnộichiếnSyriadườngnhưcủngcốthêmquyếttâmcủacácbênthamchiếnhơnlàngănchặnviệctànsát,trongkhitổchứcISILkhéttiếngđãsửdụngphươngtiệntruyềnthôngxãhộiđểtuyênbốmộtđếquốcHồigiáovàkêugọithánhchiến.

Mộtsốcấutrúcđộctàicóthểsụpđổnhưlàkếtquảcủaviệcthôngtinđượclantruyềntrựctuyếnhaycáccuộcbiểutìnhđượckêugọiquamạngxãhội;chúngcóthểđượcthaythếđúnglúcbằngnhữnghệthốngmởvàdânchủhơn,xâydựngcácgiátrịnhânđạovàvìmọingười.Ởnhữngnơikhác,mộtsốchínhquyềnsẽcóđượcnhữngphươngtiệnđànápmạnhhơnnhiềulần.Sựphổbiếncủacáccảmbiếncómặtkhắpmọinơitheodõivàphântíchtừngcánhân,thuhìnhvàtruyềnmọitrảinghiệmcủahọ(giờđâytrongmộtsốtrườnghợplàngaytừkhirađời),và(nhờsứcmạnhhàngđầucủađiệntoán)dựđoántrướcnhữngsuynghĩcủahọ,mởranhữngkhảnăngđànápcũngnhưgiảiphóng.Ởkhíacạnhnàytronghầuhếtcáckhíacạnhcănbảncủacôngnghệmới,nócóthểtraoquyềnlựcvàotaycácnhómthiểusốtinhhoaởtrênđỉnhcáccấutrúcchínhtrịvàkinhtế,xửlývàtheodõithôngtin,địnhhìnhtranhluậnvàởmứcđộnàođólàxácđịnhsựthật.

PhươngTâycangợi“Facebook”và“Twitter” làcácvẻbềngoàicủanhữngcuộccáchmạngkiểuMùaxuânẢ-rập.Tuynhiên,ởnhữngnơiđámđôngđượctrangbịkỹthuậtsốthànhcôngtrongnhữngcuộcbiểutìnhbanđầu,việcsửdụngcôngnghệmớikhôngđảmbảorằngcácgiátrịthịnhhànhsẽlàcácgiátrịcủanhữngnhàphátminhthiếtbịhaythậmchícủađasốtrongđámđông.Hơnnữa,chínhnhữngcôngnghệtươngtựđượcsửdụngđểkêugọicáccuộcbiểutìnhcũngcóthểđượcsửdụngđểtheodõivàđànápcáccuộcbiểutìnhđó.Ngàynay,hầuhếtcácquảngtrườngcôngcộngởbấtkỳthànhphốlớnnàocũngđềucósựgiámsátbằngvideoliêntục,vàbấtkỳngườidùngđiệnthoạithôngminhnàocũngcóthểbịtheodõibằngđiệntửtrongthờigianthực.Nhưmộtcuộckhảosátgầnđâykếtluận,“Internetđãkhiếnviệctheodõidễdànghơn,rẻhơnvàhữuíchhơn.”

Phạmvitoàncầuvàtốcđộcủatruyềnthônglàmxóimònsựphânđịnhgiữanhữngbiếnđộngtrongnướcvớiquốc tế, vàgiữacácnhà lãnhđạovớinhữngnhucầu trướcmắt củanhữngnhómlớntiếngnhất.Cácsựkiệnmàhiệuứngcủanótừngmấthàngthángđểbộclộ,giờlannhanhtrêntoàncầutrongvòngvàigiây.Cácnhàhoạchđịnhchínhsáchđượcmongchờhìnhthànhquanđiểmtrongvòngvàigiờvàxennóvàotiếntrìnhcủacácsựkiện–nơihiệuứngcủa

nósẽđượccácmạngđồngthờiphátsóngngaylậptứctrêntoàncầu.Sựcámdỗđểchiềutheocácnhucầucủađámđôngphảnhồidướidạngsốcóthểgạtramộtbênsựsuyxétcầncóđểvạchramộttiếntrìnhphứchợphàihòavớinhữngmụctiêulâudài.Sựphânbiệtgiữathôngtin,kiếnthức,vàsựthôngtuệbịyếuđi.

Chínhsáchngoạigiaomớikhẳngđịnhrằngnếumộtlượngđủlớnmọingườitụtậpđểcôngkhaikêugọimộtchínhphủtừchứcvàquảngbánhucầucủahọdướidạngsố,họsẽtạothànhmộtbiểuhiệndânchủđòihỏisựhỗtrợtinhthầnvàthậmchívậtchấtcủaphươngTây.CáchtiếpcậnnàykêugọicácnhàlãnhđạophươngTây(vàđặcbiệtlàcácnhàlãnhđạoMỹ)truyềnđạtsựchuẩnthuậncủahọngaylậptứcvàbằngnhữngthuậtngữrõràngquacácphươngthứcmạngxãhội tươngtự,dovậysựkhôngchấpthuậnchínhphủcủahọsẽđượcphát lại trênInternet,đượctruyềnbávàkhẳngđịnhhơnnữa.

Nếuchínhsáchngoạigiaocũđôikhithấtbạitrongviệcmởrộngsựủnghộtớicáclựclượngchínhtrịxứngđángvềmặtđạođức,thìchínhsáchngoạigiaomớilạicónguycơcanthiệpbừabãi,khôngliênkếtvớichiếnlược.Nótuyênbốthuầntúyđạođứcvớikhángiảtoàncầutrướckhinócóthểđánhgiáđượcnhữngýđịnhdàihạncủacácnhânvậttrungtâm,triểnvọngthànhcôngcủahọhaykhảnăngđểtiếnhànhmộtchínhsáchdàihạn.Độngcơcủacácnhómchính,nănglựcphốihợplãnhđạocủachúng,cácnhântốchiếnlượcvàchínhtrịcơbảntrongnước,vàmốiquanhệcủachúngvớicácưutiênchiếnlượckhácđượccoilàthứyếusovớisựcấpbáchhơnhếtcủaviệcxácnhậnmộttâmtrạngcủathờikhắcđó.

Trậttựkhôngnênđượcưutiênhơntựdo.Nhưngviệckhẳngđịnhquyềntựdocầnđượcnângcaotừmộttâmtrạngthànhmộtchiếnlược.Trongcuộctìmkiếmnhữnggiátrịnhânvăn,biểuhiệncủacácnguyêntắcnângcaolàbướcđiđầutiên;sauđóchúngphảivượtquađượcnhữngmơhồvàmâu thuẫncốhữu trongmọivấnđềconngười,vốn lànhiệmvụcủachínhsách.Trongtiếntrìnhnày,việcchiasẻthôngtinvàsựủnghộcủacôngchúngvềcácthểchếtựdolànhữngkhíacạnhmới,quantrọngtrongkỷnguyênchúngta.Tựbảnthân,khithiếusựchúýđốivớicácnhântốchiếnlượcvàchínhtrịcơbản,cácnguyêntắcnàysẽkhóhoànthànhtrọnvẹnhứahẹncủamình.

Nhữngchínhkháchlãoluyện,dùcátínhkhácnhaunhưthếnào,gầnnhưlúcnàocũngcómộtcảmgiácbảnnăngđốivớilịchsửxãhộicủahọ.NhưEdmundBurkeđãviết,“Nhữngngườikhôngbaogiờnhìnlạitổtiêncủahọ,sẽkhôngnhìntớihậuthế.”QuanđiểmcủanhữngngườikhátkhaotrởthànhchínhkháchlãoluyệntrongthờiđạiInternetsẽlàgì?SựbấtanthườngxuyênvànhấtquyếttựkhẳngđịnhđedọacảcácnhàlãnhđạolẫncôngchúngtrongthờiđạiInternet.Cácnhà lãnhđạokhingàycàngkhôngcònlàngườikhởitạocácchươngtrìnhcủamình,sẽtìmcáchchiphốibằngsứcmạnhýchíhayuytín.Trongcáccuộctranhluậncôngkhai,côngchúngngàycàngbịépbuộctiếpcậnvớinhữngđiềumơhồ.CácvănkiệnpháplýchínhtạiMỹ,châuÂu,vàởnhữngnơikhácthườngchứađựnghàngngàntrangvănbảnmàýnghĩachínhxáccủachúngkhónắmbắtngaycảđốivớinhữngnhàlậppháptừngbỏphiếuủnghộchúng.

Cácthếhệ lãnhđạophươngTâytrướcđâythựchiệnvaitròdânchủcủahọtrongkhithừanhậnrằngsự lãnhđạokhôngchỉđơngiản làviệcđiềuhànhdựa trênkếtquảcủacáccuộc

thămdòcôngchúnghằngngày.Cácthếhệlãnhđạosaunàycólẽtỏramiễncưỡngthựchiệnvaitròlãnhđạođộclậpvớicáckỹthuậtkhaithácdữliệu–kểcảkhisựthànhthạocủahọvềmôitrườngthôngtincóthểmanglạisựtáiđắccửđểtheođuổimộtcáchthôngminhcómụcđíchnhữngchínhsáchngắnhạn.

Trongmộtmôitrườngnhưvậy,nhữngngườithamgiatrongcáccuộctranhluậncôngkhaicónguycơbị thúcđẩykhôngphảibởinhững lập luận thuần lýmàbởinhữnggìnắmbắt tâmtrạngtrongkhoảnhkhắc.Cáctrọngtâmtrướcmắthàngngàybịdộivàoýthứccôngchúngbởinhữngngườichủtrươngmàtrạngtháicủahọđượctạoranhờkhảnăngkịchtínhhóavấnđề.Nhữngngườithamgiavàocáccuộcbiểutìnhquầnchúnghiếmkhiđượctậphợpdựatrênmộtchươngtrìnhcụthể.Thayvàođó,nhiềungườitìmkiếmkhoảnhkhắcvuisướngtinhthần,coivaitròcủahọtrongsựkiệnchủyếulàthamgiavàomộttrảinghiệmcảmxúc.

Nhữngtháiđộnàyphảnánhphầnnàosựphứctạpcủaviệcxácđịnhmộtbảnsắctrongthờiđại của truyền thông xã hội. Được ca ngợi là bước đột phá trong quan hệ con người, cácphương tiện truyền thôngxãhộikhuyếnkhíchviệcchiasẻ lượng thông tin tốiđa,dù làcánhânhayvìmụcđíchchínhtrị.Mọingườiđượckhuyếnkhích–và“mồichài”–đểđăngtảinhữnghànhvivàsuynghĩsâuxanhấtcủahọtrêncáctrangwebcôngcộngđượcđiềuhànhbởi các công ty có chính sách nội bộmà phần lớn vẫn khó hiểu đối với người dùng bìnhthường,kểcảkhichúngđãđượccôngkhai.Phầnnhạycảmnhấttrongcácthôngtinnàysẽchỉdànhcho“bạnbè”màtrênthựctếcóthểlêntớihàngngàn.Sựtánthànhlàmụctiêu;vìnếunókhôngphảilàmụctiêu,việcchiasẻthôngtincánhânsẽkhôngquáphổbiếnvàđôikhigâybấtđồngđếnvậy.Chỉnhữngngườicócátínhrấtmạnhmớicóthểchốnglạinhữngnhậnxétphảnđốiđượckỹthuậtsốtổnghợpvàphóngđạinhữngphánquyếtbấtlợitừbạnbèmình.Mụctiêulàtìmkiếmsựđồngthuận,khôngphảibằngviệctraođổiýtưởngmàlàsựchiasẻcảmxúc.Nhữngngườithamgiacũngkhôngthểkhôngbịảnhhưởngbởicảmgiácđầyvuisướngđượclàthànhviêntrongmộtđámđôngcóvẻlànhữngngườicùngchíhướng.Vàliệucóphảinhữngmạnglướinàysẽlànhữngthểchếđầutiêntronglịchsửloàingườikhôngbịlạmdụngthườngxuyên,vàdođókhôngcầnđếnsựkiểmsoátvàcânbằngtruyềnthống?

Songsongvớinhữngkhảnăngvôhạndocáccôngnghệmớimởra,suyngẫmvềtrậttựquốctếcầntínhđếnnhữngnguyhiểmnộitạitrongcácxãhộidosựđồngthuậnđámđôngthúcđẩy,bỏđibốicảnhvàtầmnhìncầnthiếtvềnhữngkhíacạnhtươngứngvớiđặctrưnglịchsửcủacácxãhộiđó.Trongmỗikỷnguyêntrước,đâyđượccoilàbảnchấtcủasựlãnhđạo;trongthờiđạichúngta,nócónguycơbịgiảmxuốngchỉcònlàmộtloạtnhữngkhẩuhiệuđượcthiếtkếđểcóđượcsự tán thànhngắnhạn trướcmắt.Chínhsáchđốingoại cónguycơ trở thànhmộtnhánhcủachínhtrịtrongnướcthayvìlàmộtnỗlựchànhđộngnhằmđịnhhìnhtươnglai.Nếucácnướclớntiếnhànhchínhsáchcủahọtheocáchnàytrongnộibộ,quanhệcủahọtrênvũđàiquốctếsẽđồngthờibịméomó.Côngcuộctìmkiếmviễncảnhcóthểsẽđượcthaythếbằngmộtsựcứngrắntrongnhữngđiểmkhácbiệt,nghệthuậtquảnlýnhànướcđượcthaythếbằngsựphôdiễn.Khingoạigiaobịbiếnthànhnhữngcửchỉ,hànhđộnghướngtớicảmxúcmạnhmẽ,côngcuộctìmkiếmtrạngtháicânbằngcónguycơnhườngchỗchosựtháchthứccácgiớihạn.

Sựthôngtuệvàtầmnhìnsẽlàcầnthiếtđểtránhnhữngmốinguyhiểmnàyvàđảmbảorằng

kỷnguyêncôngnghệlấpđầysựhứahẹnrộnglớncủanó.Cầnlàmsâusắcthêmmốibậntâmvớinhữngđiềucấpthiếtnàythôngquaviệchiểubiếttốthơnvềlịchsửvàđịalý.Nhiệmvụđókhôngchỉ–haythậmchíchủyếu–làvấnđềvềcôngnghệ.Xãhộicầnđiềuchỉnhchínhsáchgiáodụccủamìnhtheonhữngtìnhhuốngcấpthiếtcơbảntrongđịnhhướnglâudàicủađấtnướcvàtrongviệcgâydựngcácgiátrịcủanó.Cácnhàsángchếnhữngthiếtbịvốnđãcáchmạnghóaviệcthuthậpvàchiasẻthôngtinđếnvậycóthểcóđónggóptươngtự,thậmchílàlớnhơn,bằngcáchphátminhcácphươngtiệnđểđàosâuthêmnềntảngkháiniệmcủanó.Trênconđườngtớitrậttựthếgiớitoàncầuthựcsựđầutiên,nhữngthànhtựucôngnghệvĩđạicủaconngườiphảiđượchợpnhấtvớinhữngquyềnhạnmởrộngvềphánxétnhânđạo,siêunghiệm,vàđạođức.

142Chỉmộttậphợpcácrobotphầnmềmhoặccácconrobothoạtđộngmộtcáchtựchủ.Từnàycònđượcdùngđểchỉmộtmạngcácmáytínhsửdụngphầnmềmtínhtoánphântán.(ND)143JohnLocke(1632-1704):TriếtgiatheochủnghĩakinhnghiệmvànhàhoạtđộngchínhtrịngườiAnh.Ôngphát triển lý thuyếtvềkhếướcxãhội,vai tròcủanóđốivớichứcnăngvànguồn gốc nhà nước.Qua các tác phẩm củamình, ông luônđấu tranh chống lại chủ nghĩachuyênchếvàcónhữngđónggóplớnchochủnghĩatựdocảvềmặtcánhânvàthểchế.ÔngtrởthànhnhàtưtưởnglớncủaphongtràoKhaisángvàcóảnhhưởngtrựctiếptớicuộcCáchmạngMỹvàbảnTuyênngônĐộclậpcủaMỹ.(ND)144ThomasStearnsEliot(1888-1965):Nhàthơ,nhàviếtkịch,nhàphêbìnhvănhọcAnhgốcMỹ.ĐoạtgiảiNobelVănhọcnăm1948.(ND)

KẾTLUẬNTrậttựthếgiớitrongthờiđạichúngta?

NhiềuthậpkỷsauThếchiếnII,mộtýthứcvềcộngđồngthếgiớidườngnhưmấpméhìnhthành.Cáckhuvựccôngnghiệptiêntiếntrênthếgiớibịkiệtquệdochiếntranh;cáckhuvựcchưapháttriểnđangbắtđầuquátrìnhgiảithuộcđịavàxácđịnhbảnsắccủahọ.Tấtcảđiềunàycầnsựhợptáchơnlàsựđốiđầu.VàMỹ,giữmìnhtránhkhỏisựtànphácủachiếntranh–trênthựctếmạnhlênnhờxungđộttrongnềnkinhtếvàlòngtinquốcgia–đãtựmìnhkhởixướngviệcthựchiệnnhữnglýtưởngvàhiệnthựcmànướcnàycoilàcóthểápdụngvớitoànbộthếgiới.

KhiMỹbắtđầunắmngọnđuốclãnhđạoquốctế,nóđãthêmmộtchiềuhướngmớitrongcôngcuộctìmkiếmtrậttựthếgiới.Làmộtquốcgiađượcthànhlậpmộtcáchrõràngdựatrênnềntảngtưtưởngvềquảnlýnhànướctựdovàđạidiện,nócoisựnổilêncủachínhmìnhvớisựtruyềnbátựdodânchủvàthừanhậnnhữngxunglựcnàycókhảnăngđạtđượccôngbằngcùngnềnhòabìnhlâudàimàtừtrướcđếnnayluônlẩntránhthếgiới.CáchtiếpcậntruyềnthốngcủachâuÂuvềtrậttựcoicácdântộcvàquốcgiavốndĩcạnhtranhvớinhau;vàđểhạnchếtácđộngtừnhữngthamvọngxungđộtlẫnnhaucủahọ,châulụcnàydựatrênsựcânbằngquyềnlựcvàsựphốihợpcủacácchínhkháchkhaisáng.

QuanđiểmphổbiếncủangườiMỹcoicácdântộcvốndĩthuầnlývàthiênvềthỏahiệphòabình,nhậnthứcchung,vàquanhệcôngbằng;dođósựtruyềnbádânchủlàmụctiêubaotrùmđốivớitrậttựquốctế.Thịtrườngtựdosẽnângvịthếcáccánhân,làmgiàuchoxãhộivàthaythếsựđốiđịchquốctếtruyềnthốngbằngsựphụthuộclẫnnhauvềkinhtế.Theoquanđiểmnày,ChiếntranhLạnhlàdocácbêngâyra;sớmhaymuộn,LiênXôsẽtrởvềcộngđồngcácquốcgia.Sauđó,mộttrậttựthếgiớimớisẽbaogồmtấtcảcáckhuvựctrênthếgiới;cácgiátrịvàmụctiêuchungsẽlàmchotìnhtrạngởmỗiquốcgiatrởnênnhânđạohơn,vàxungđộtgiữacácquốcgiaítcókhảnăngxảyrahơn.

Sựnghiệpthiếtlậptrậttựthếgiớitrongnhiềuthếhệsắptrởthànhhiệnthựctheonhiềucách.Thànhcôngcủanóđượcthểhiệnởsốlượnglớncácquốcgiađộclậpcóchủquyềnquảnlýhầuhếtlãnhthổtrênthếgiới.Sựtruyềnbádânchủvàquảnlýnhànướccósựthamgiacủangườidânđãtrởthànhmộtkhátvọngchung,nếukhôngnóilàmộtthựctếphổquát;truyềnthôngtoàncầuvàcácmạnglướitàichínhhoạtđộngtrongthờigianthực,biếnsựtươngtácgiữaconngườilênmứcđộquymôvượtngoàitrítưởngtượngcủanhiềuthếhệtrướcđây;nhữngnỗlựcchungvềcácvấnđềmôitrường,hayítnhấtlàđộnglựcđểthựchiệnchúng,tồntại;vàmộtcộngđồngkhoahọc,ytế,vàtừthiệnquốctếtậptrungsựchúýcủamìnhvàocácbệnhtậtvàtaihọasứckhỏetừngđượccoilàsựtànphákhóchữakhỏicủasốphận.

Mỹđãthựchiệnmộtđónggópđángkểchosựpháttriểnnày.SứcmạnhquânsựcủaMỹmanglạimộtláchắnanninhchophầncònlạicủathếgiới,dùchođốitượngthụhưởngcủanócóyêucầuhaykhông.DướichiếcôMỹcủasựbảođảmquânsự,vềbảnchấtlàđơnphương,phầnlớncácnướcpháttriểnhìnhthànhmộthệthốngcácliênminh;cácnướcđangpháttriểnđượcbảo

vệtrướcmốiđedọađôikhihọkhôngnhậnra,chứchưanóiđếnviệcthừanhậnnó.MộtnềnkinhtếtoàncầupháttriểnmàởđóMỹđónggóptàichính,thịtrường,vàhàngloạtđổimớisángtạo.Từnăm1948chotớikhichuyểngiaothếkỷcólẽđãđánhdấumộtkhoảnhkhắcngắnngủitronglịchsửloàingười,khitacóthểnóivềmộttrậttựthếgiớitoàncầumớiphôithai,baogồmsựkếthợpgiữachủnghĩalýtưởngMỹvàcáckháiniệmtruyềnthốngvềcânbằngquyềnlực.

Tuynhiên,chínhthànhcôngcủanókhótránhkhỏimộtđiềurằngtoànbộsựnghiệpnàycuốicùngsẽbịtháchthức,đôikhidướichínhdanhnghĩatrậttựthếgiới.SựthíchhợpphổquátcủahệthốngtheoHòaướcWestphaliabắtnguồntừbảnchấtthủtụccủanó–nghĩalà,trunglậpvềgiátrị.Bấtkỳnướcnàocũngcóthểtiếpcậncácquytắccủahệthốngnày:khôngcanthiệpvàocôngviệcnộibộcủacácquốcgiakhác;khôngxâmphạmbiêngiới,chủquyềncủacácquốcgia;khuyếnkhíchápdụngluậtphápquốctế.SựyếukémcủahệthốngtheoHòaướcWestphalialàmặttráicủasứcmạnhcủanó.Docácquốcgiakiệtquệsaugiaiđoạnđầurơimáuchảythiếtkếnên,hệthốngnàykhôngmangđếnmộtcảmgiácđịnhhướng.Nóxửlýcácphươngphápphânchiavàduytrìquyềnlực;chứkhôngđưaracâutrảlờichovấnđềlàmthếnàođểtạoratínhchínhdanh.

Trongviệcxâydựngmộttrậttựthếgiới,mộtcâuhỏiquantrọngchắcchắnliênquanđếnbảnchấtcủacácnguyêntắcthốngnhấtcủanó–trongđócósựkhácbiệtchủyếugiữacáchtiếpcậnphươngTâyvàngoàiphươngTâyvềtrậttự.KểtừthờiPhụchưng,phươngTâyđãcamkếtsâusắcvớiquanniệmrằngthếgiớithựclàbênngoàiđốivớingườiquansát,rằngkiếnthứcbaogồmghinhậnvàphân loạidữ liệu–càngchínhxáccàng tốt–vàrằng thànhcôngcủachínhsáchđốingoạiphụthuộcvàoviệcđánhgiácácthựctếvàxuhướnghiệncó.NềnhòabìnhtrongHòaướcWestphaliatiêubiểuchomộtphánxétthựctế–cụthểlàthựctếvềquyềnlựcvàlãnhthổ–nhưmộtkháiniệmsắpđặttrậttựthếtụchơnlànhucầucủatôngiáo.

Trongcácnềnvănminhvĩđạiđươngthờikhác,thựctếđượccoilànộitạiđốivớingườiquansát,đượcxácđịnhbởiniềmtintâmlý,triếthọc,hoặctôngiáo.KhổnggiáosắpxếptrậttựthếgiớithànhnhữngnướcchưhầutrongmộthệthốngtôntitrậttựđượcxácđịnhbằngsựtươngquanvớinềnvănhóaTrungQuốc.HồigiáochiatrậttựthếgiớithànhmộtthếgiớihòabìnhcủaHồigiáo,vàmộtthếgiớichiếntranh,nơinhữngngườitheothuyếtvôthầnsinhsống.Dođó,TrungQuốccảmthấykhôngcầnphảitiếnrangoàiđểkhámphámộtthếgiớimàquốcgianàycoilàđãcótrậttự,hayđượcsắpxếptrậttựtốtnhấtbằngviệcgiáohóagiáolýtrongnộibộ,cònHồigiáochỉcóthểđạtđượctrậttựthếgiớitrọnvẹntheolýthuyếtbằngcáchchinhphạthoặccảiđạotoàncầu,trongkhicácđiềukiệnkháchquankhôngtồntại.Hindu,tôngiáoxemcácchukỳlịchsửvàthựctếsiêuhìnhvượtquákinhnghiệmthếtục,coithếgiớiđứctincủanónhưlàmộthệthốnghoànchỉnhkhôngrộngmởđốivớinhữngngườimớigianhậpdobịchinhphụchaycảiđạo.

Cũngchínhsựkhácbiệtnàyđãchiphốitháiđộđốivớikhoahọcvàcôngnghệ.PhươngTâynhìnthấysựtoạinguyệntrongviệclàmchủthựctếthựcnghiệm,khámphánhữngphạmvixaxôicủathếgiớivàthúcđẩykhoahọcvàcôngnghệ.Cácnềnvănminhtruyềnthốngkhác,mỗitrongsốđótựcoimìnhlàtrungtâmcủamộttrậttựthếgiớicủariêngnó,khôngcóđộnglựctươngtựvàtụthậuvềcôngnghệ.

Giaiđoạnđógiờđâyđãkếtthúc.Phầncònlạicủathếgiớiđangđuổitheokhoahọcvàcôngnghệ,vàdokhôngbịnhữngkhuônmẫuđãđượcthiếtlậptừtrướcngăntrở,cólẽcónhiềunănglượngvàsựlinhhoạthơnsovớiphươngTây,ítnhấtlàởcácnướcnhưTrungQuốcvà“NhữngconhổchâuÁ.”

Trongthếgiớicủađịachínhtrị,trậttựdocácnướcphươngTâythiếtlậpvàtuyênbốnhưlàphổquátđangđứngtrướcmộtbướcngoặt.Cácgiảiphápđơngiảncủanóđượchiểutrêntoàncầu,nhưngkhôngcósựđồngthuậnnàovềviệcápdụngchúng;trênthựctế,nhữngkháiniệmnhưdânchủ,nhânquyền,vàluậtphápquốctếđượcgánnhiềucáchhiểukhácnhau,đếnmứccácbênthamchiếnthườngxuyênviệndẫnchúngnhưlàhiệulệnhxungtrận.Cácquytắccủahệthốngđãđượcbanhànhnhưngtỏrathiếuhiệuquảnếukhôngcósựcưỡngchếthihànhtíchcực.Camkếtquanhệđốitácvàcộngđồngởmộtsốkhuvựcđãđượcthaythế,hayítnhấtlàđikèm,bằngsựtháchthứcởkhíacạnhcứngrắnhơncủacácgiớihạn.

Mộtphầntưthếkỷcủanhữngcuộckhủnghoảngchínhtrịvàkinhtếđượccoilàbịgâyra,hayítnhấtlàcósựtiếptay,bởinhữnglờiphủdụvàcácthônglệcủaphươngTây–cùngvớisựsụpđổcủacáctrậttựkhuvực,sựtắmmáuphephái,chủnghĩakhủngbố,vàchiếntranhchấmdứtmàkhôngbênnàochiếnthắng–đãđặtnghivấnvềnhữnggiảthuyếtlạcquanngaysauthờikỳhậuChiếntranhLạnh:rằngsựtruyềnbádânchủvàthịtrườngtựdocótựđộngdẫnđếnmộtthếgiớicôngbằng,hòabình,vàtoàndiệnhaykhông.

Mộtđộnglựcđốikhángđãnổi lênởmộtsốnơitrênthếgiới,hìnhthànhnhữngbứctườngthànhchốnglạinhữnggìđượccoilàcácchínhsáchvốndĩmangmầmmốngkhủnghoảngcủacácnướcpháttriểnphươngTây,baogồmcảcáckhíacạnhcủatoàncầuhóa.Camkếtbảođảmanninhtừngđứngvữngnhưnhữnggiảđịnhnềntảng,giờđâyđangbịđặtdấuhỏi,đôikhibởichínhcácnướcmànhữngcamkếtnàythúcđẩysựbảovệ.KhicácquốcgiaphươngTâygiảmmạnhkhovũkhíhạtnhânhayhạthấpvaitròcủavũkhíhạtnhântronghọcthuyếtchiếnlượccủahọ, các quốc giaởnhữngnơi gọi là thế giới đangphát triển lại nhiệt thành theođuổichúng.Cácchínhphủtừngđónnhận(ngaycảđôikhicảmthấybốirốibởi)nhữngcamkếtcủaMỹđốivớiphiênbảncủanướcnàyvềtrậttựthếgiới,đãbắtđầuđặtcâuhỏi,rằngliệunócódẫnđếnnhữngkếhoạchmàMỹcuốicùngkhôngđủkiênnhẫnđểchứngkiếnsựkếtthúccủachúng.Theoquanđiểmnày,việcchấpnhậncác“quytắc”củaphươngTâyvềtrậttựthếgiớibịgàithêmcácyếutốtráchnhiệmkhôngthểđoántrước–mộtsựdiễngiảilàđộngcơrõràngdẫnđếnviệcmộtsốđồngminhtruyềnthốngtáchxakhỏiMỹ.Trênthựctế,ởmộtsốkhuvực,sựchếgiễucácchuẩnmựcphổquát(nhưnhânquyền,tiếntrìnhphùhợp,haybìnhđẳngchophụnữ)rõrệtnhưcácưutiênBắcĐạiTâyDươngđượccoilàđứctínhtíchcựcvàlàtrọngtâmcủacáchệthốnggiátrịthaythế.Thêmnhiềuloạihìnhbảnsắccănbảnđượccangợinhưlàcơsởchonhữngphạmviquantâmloạitrừnhau.

Kếtquảkhôngđơngiảnchỉlàđacựcquyềnlựcmàlàmộtthếgiớicủanhữngthựctạingàycàngmâuthuẫnnhau.Khôngthểgiảđịnhrằngnếuđểnguyênkhônggiámsát,tạimộtđiểmnàođó,cácxuhướngnàysẽtựđộngtươngthíchthànhmộtthếgiớicủasựcânbằngvàhợptác–haythậmchílàmộttrậttự.

Tiếntrìnhcủatrậttựquốctế

Mỗitrậttựquốctế,sớmhaymuộn,phảiđốimặtvớitácđộngcủahaixuhướngtháchthứcsựgắnkếtcủanó:hoặcxácđịnhlạitínhchínhdanh,hoặcmộtsựthayđổiđángkểtrongcânbằngquyềnlực.Xuhướngđầutiênxảyrakhinhữnggiátrịlànềntảngthỏathuậnquốctếđangthayđổicănbản–bịnhữngngườichịutráchnhiệmduytrìchúngtừbỏ,hoặcbịsựápđặtcótínhcáchmạngcủamộtkháiniệmthaythếvềtínhchínhdanhlàmđảolộn.ĐâylàtácđộngcủathếgiớiphươngTâyđầyuythếđốivớinhiềutrậttựtruyềnthốngởthếgiớingoàiphươngTây;củaHồigiáotronglànsóngbànhtrướngbanđầucủanóvàothếkỷ7và8;củaCáchmạngPhápđốivớingoạigiaochâuÂuvàothếkỷ18;củachếđộđộctàitoàntrịtrongthếkỷ20;vàcáccuộctấncôngHồigiáovàocấutrúcnhànướcmongmanhởTrungĐôngtrongthờiđạichúngta.

Bảnchấtcủanhữngbiếnđộngđólàtrongkhichúngthườngđượccủngcốbởivũlực,lựcđẩychính của chúng là tâm lý.Nhữngquốcgiabị tấn côngđứng trước thách thứcphảibảovệkhôngchỉlãnhthổ,màcảnhữnggiảthiếtcơbảncủahọvềcáchsống,quyềnđạođứcđểtồntạivàhànhđộngtheocáchđượccoilàaicũngbiếtchotớikhicótháchthứcnày.Khuynhhướngtựnhiên,đặcbiệtlàcủacácnhàlãnhđạotừcácxãhộiđanguyên,làcamkếtvớicácđạidiệncủacuộccáchmạng,vớihyvọngnhữnggìhọthựcsựmuốnlàthươnglượngthiệnchítrêncáctiềnđềcủatrậttựhiệncóvàđiđếnmộtgiảipháphợplý.Trậttựbịnhậnchìmchủyếukhôngphảidothấtbạiquânsựhaymộtsựmấtcânbằngvềnguồnlực(dùđiềunàythườngxảyra),màlàtừviệckhônghiểurõbảnchấtvàphạmvicủatháchthứcdàntrậnchốnglạinó.Theoýnghĩanày,phépthửcuốicùngcủacáccuộcđàmphánhạtnhânIranlàliệunhữnglờituyênbốcủaIranvềviệcsẵnsànggiảiquyếtvấnđềthôngquađàmphánlàmộtsựthayđổichiếnlược,haymột phương sách chiến thuật – nhằm theo đuổi chính sách phổ biến từ lâu – và liệuphươngTâycóxửlývấnđềchiếnthuậtđónhưthểnólàmộtsựthayđổichiếnlượcvềhướngđihaykhông.

Cănnguyênthứhaicủakhủnghoảngtrongmộttrậttựquốctếlàkhinótỏrakhôngcònđủkhảnăngđiềuchỉnhmộtsựthayđổilớntrongquanhệgiữacáccườngquốc.Trongmộtsốtrườnghợp,trậttựsụpđổvìmộttrongcácthànhtốchínhkhôngduytrìđượcvaitròhoặckhôngcòntồntại–nhưđãxảyravớitrậttựquốctếcộngsảnởgầncuốithếkỷ20khiLiênXôtanrã.Haycáchkháclà,mộtcườngquốcđanglêncóthểchốibỏvaitròđượcphânchiabởimộthệthốngmàquốcgiađóđãkhônggópphầnthiếtkếvàcáccườngquốclâuđờitỏrakhôngthểthíchứngvớitrạngtháicânbằngcủahệthốngđểkếthợpvớisựtrỗidậycủacườngquốcmớinổi.SựtrỗidậycủaĐứcđặtramộttháchthứcnhưvậyđốivớihệthốngởchâuÂutrongthếkỷ20,gâyrahaicuộcchiếntranhthảmkhốcmàtừđóchâuÂuđãkhôngbaogiờhoàntoànhồiphục.SựtrỗidậycủaTrungQuốcđặtramộttháchthứctươngtựvềcấutrúctrongthếkỷ21.Nhữngnhàlãnhđạoquốcgiacủahaiđốithủcạnhtranhtrongthếkỷ21–MỹvàTrungQuốc–đãtuyênbốtránhlặplạithảmkịchcủachâuÂuthôngqua“hìnhthứcmớivềquanhệgiữacáccườngquốclớn.”Kháiniệmnàyđangchờđợinỗlựcnghiêncứuchung.Nócóthểđãđượcmộthoặccảhaicườngquốcnàyđưaranhưmộtquânbàichiếnthuật.Tuynhiên,nóvẫnlàconđườngduynhấtđểtránhlặplạinhữngbikịchtrướcđó.

Tạođượcsựcânbằnggiữahaikhíacạnhcủatrậttự–quyềnlựcvàtínhchínhdanh–làbảnchấtcủanghệthuậtquảnlýnhànước.Nhữngtínhtoánquyềnlựcmàkhôngtínhđếnphương

diệnđạođứcsẽbiếnmọibấtđồngthànhthửtháchvềsứcmạnh;thamvọngsẽkhôngcóđiểmdừng;cácquốcgiasẽbịđẩyvàonhữngthànhtựukhôngbềnvữngtừcácphéptínhkhónắmbắtliênquanđếnsựthayđổihìnhdạngcủaquyềnlực.Mặtkhác,loạitrừđạođứcmàkhôngtínhđếntrạngtháicânbằng,cóxuhướnghướngtớihoặclànhữngcuộcthánhchiến,hoặclàmộtchínhsáchkhôngcóhiệulựcmờigọinhữngtháchthức,hoặclànhữngrủirocựcđoangâynguyhiểmchosựgắnkếtcủachínhtrậttựquốctế.

Trongthờiđạichúngta–mộtphầnvìnhữnglýdocôngnghệđãđượcthảoluậnởChương9–quyềnlựcthayđổiliêntụcchưatừngcó,trongkhinhữngtuyênbốvềtínhchínhdanhsaumỗithậpkỷlạigiatăngphạmvicủachúnglênnhiềulầntheonhữngcáchkhôngthểtưởngtượngđượctừtrướcđếnnay.Khicácvũkhítrởnêncókhảnăngxóasổmộtnềnvănminh,vàsựtươngtácgiữacáchệthốnggiátrịđượcthựchiệntứcthờivớimứcđộxâmnhậpchưatừngcó,cáctínhtoánđãđượcthiếtlậptừtrướcvềviệcduytrìsựcânbằngquyềnlựchaymộtcộngđồngcácgiátrịcóthểtrởnênlỗithời.Khinhữngmấtcânbằngnàypháttriển,cấutrúccủatrậttựthếgiớitrongthếkỷ21đãchothấythiếucácphươngdiệnquantrọng.

Thứnhất,chínhbảnchấtcủaquốcgiađộclậpcóchủquyền–đơnvịcơbảnchínhthứccủađờisốngquốctế–đãphảichịuvôsốáplực:bịtấncôngvàxóabỏbởithiếtkế,ởmộtsốkhuvựccònbịxóimònvìbịphớtlờ,thườngxuyênbịcácsựkiệncuốntrôi,nhấnchìm.ChâuÂuđãbắtđầuvượtxahơnkháiniệmquốcgiacóchủquyền,đưaramộtchínhsáchđốingoạichủyếudựavàosứcmạnhmềmvàcácgiátrịnhânđạo.Nhưngkhôngchắccáctuyênbốvềtínhchínhdanhtáchratừbấtkỳkháiniệmchiếnlượcnàocóthểduytrìmộttrậttựthếgiới.VàchâuÂuvẫnchưatựchomìnhcácthuộctínhcủavịthếquốcgiađộclậpcóchủquyền,dẫnđếnmộtkhoảngtrốngquyềnlựcnộitạivàsựmấtcânbằngquyềnlựcdọcbiêngiớicủanó.CácvùngcủaTrungĐôngđãtanrãthànhcácphepháivàcácthànhphầndântộcxungđộtlẫnnhau;nhữngphiếnquântôngiáovàcáccườngquốcyểmtrợchúngcốtìnhxâmphạmbiêngiớivàchủquyền.TháchthứcởchâuÁngượcvớicủachâuÂu.CácnguyêntắccânbằngquyềnlựctheoHòaướcWestphaliathịnhhànhkhôngliênquanđếnkháiniệmđãđượctánthànhvềtínhchínhdanh.

Vàởmộtsốnơitrênthếgiớimàchúngtađãchứngkiến,kểtừkhiChiếntranhLạnhkếtthúc,hiệntượng“cácquốcgiathấtbại”và“vùngkhôngđượccaiquản,”haycácquốcgiamàhầunhưkhôngxứngđángvớitừnày,khôngcóđộcquyềnsửdụngvũlựchaychínhquyềntrungươnghiệuquả.Nếucáccườngquốc lớnthihànhchínhsáchđốingoạibằngcáchthaotúngnhiềuthựcthểdưới-nhà-nướctheonhữngquytắcmơhồvàthườnglàbạolực,nhiềuquytắctrongđódựatrêncáckinhnghiệmvănhóađadạng,khácbiệtrõràngtớimứccựcđoan,tìnhtrạnghỗnloạn,vôchínhphủchắcchắnxảyra.

Thứhai,cáctổchứcchínhtrịvàkinhtếtrênthếgiớikhôngănkhớpvớinhau.Hệthốngkinhtếquốctếđãtrởthànhtoàncầu,trongkhicơcấuchínhtrịcủathếgiớivẫndựatrênnhànướcquốcgia.Độnglựcthúcđẩykinhtếtoàncầulàtháogỡnhữngràocảnđốivớidòngchảyhànghóavàvốn.Hệthốngchínhtrịquốctếvẫnchủyếudựatrênnhữngýtưởngtráingượcvềtrậttựthếgiớivàhàihòacáckháiniệmvềlợiíchquốcgia.Vềbảnchất,toàncầuhóakinhtếbỏquabiêngiớiquốcgia.Chínhsáchquốctếnhấnmạnhtầmquantrọngcủabiêngiới,ngaycảkhinótìmcáchhàihòacácmụctiêuquốcgiaxungđộtlẫnnhau.

Độnglượngnàyđãdẫnđếnnhiềuthậpkỷtăngtrưởngkinhtếbềnvững,xengiữađólànhữngcuộckhủnghoảngtàichínhđịnhkỳvớicườngđộdườngnhưtăngdần:ởMỹLa-tinhnhữngnăm1980;ởchâuÁnăm1997;ởNganăm1998;ởMỹnăm2001vàmộtlầnnữabắtđầutừnăm2007;ởchâuÂusaunăm2010.Nhữngngườithắngcuộc–nhữngngườicóthểvượtquacơnbãotrongthờigianhợplývàtiếnbước–khôngcóchútnghingạinàovềhệthống.Nhưngnhữngkẻthuacuộc–chẳnghạnnhưnhữngnướcbịmắckẹttrongcấutrúcbịthiếtkếsai,nhưtrườnghợpcácnướcởphíanamLiênminhchâuÂu–tìmcáchkhắcphụcbằngnhữnggiảiphápphủnhận,hayítnhấtlàcảntrở,sựvậnhànhcủahệthốngkinhtếtoàncầu.

Trongkhimỗicuộckhủnghoảngcómộtnguyênnhânkhácnhau,đặcđiểmchungcủachúnglàđầucơquámứcvàđánhgiáthấpcácrủirohệthống.Cáccôngcụtàichínhđượcphátminhchegiấubảnchấtcủacácgiaodịchcóliênquan.Nhữngngườichovaycảmthấykhókhăntrongviệcướctínhmứcđộcamkếtcủamình,vànhữngngườiđivay,kểcảcácnướclớn,cảmthấykhócóthểhiểuđượcýnghĩacáckhoảnnợcủahọ.

Dođó, trật tựquốc tếđốimặtvớimộtnghịch lý: sự thịnhvượngcủanóphụ thuộcvàosựthànhcôngcủatoàncầuhóa,nhưngquátrìnhnàylạigâyramộtphảnứngchínhtrịthườngtráivớinguyệnvọngcủanó.Cácnhàquảnlýkinhtếcủatoàncầuhóaítcócơhộiđểthamgiavàocáctiếntrìnhchínhtrị.Cácnhàquảnlýcủacáctiếntrìnhchínhtrịítcóđộngcơđểmạohiểmvớisựủnghộtrongnước,khilườngtrướccácvấnđềkinhtếhoặctàichínhmàsựphứctạpcủachúngvượtquátầmhiểubiếtcủatấtcảmọingười,trừcácchuyêngia.

Trongnhữngđiềukiệnnhưvậy,tháchthứcchínhlàsựquảntrị.Cácchínhphủđangphảichịuáplựctìmcáchđiềuchỉnhquátrìnhtoàncầuhóatheohướngnghiêngvềlợithếhaylợiíchquốcgia.Dođó,ởphươngTây,cácvấnđềcủatoàncầuhóavớicácvấnđềcủaviệcthihànhchínhsáchngoạigiaodânchủlàmột.Hàihòacáctrậttựquốctếvềchínhtrịvàkinhtếtháchthứcnhữngquanđiểmbấtdibấtdịch:côngcuộctìmkiếmtrậttựthếgiớivìnóđòihỏimộtsựmởrộngkhuônkhổquốcgia;tuânthủtoàncầuhóavìnhữngthônglệbềnvữngbaohàmmộtsựđiềuchỉnhnhữngkhuônmẫutruyềnthống.

Thứba,làsựthiếuvắngmộtcơchếhiệuquảđểcáccườngquốclớnthamvấnvàcóthểhợptácvềnhữngvấnđềquantrọngnhất.Đâycóvẻlàmộtlờichỉtríchkỳquặcnếuxétđếnrấtnhiềucácdiễnđànđaphươnghiệncónhiềuhơnbấtkỳthờiđiểmnàotronglịchsử.HộiđồngBảoanLiênHợpQuốc–cóthẩmquyềnchínhthứchếtsứchấpdẫnnhưngbếtắcởnhữngvấnđềquantrọngnhất–tiếptheolàcáchộinghịthượngđỉnhthườngxuyêncủacácnhàlãnhđạoĐạiTâyDươngtrongNATOvàLiênminhchâuÂu,củacácnhàlãnhđạochâuÁ-TháiBìnhDươngtrongAPECvàHộinghịThượngđỉnhĐôngÁ,củacácnướcpháttriểntrongnhómG7hayG8,vàcủacácnềnkinhtếlớntrongnhómG20.Mỹlàmộtthànhviênquantrọngởtấtcảcácdiễnđànnày.Tuynhiên,bảnchấtvàtầnsuấtcủacáccuộchọpnàyđingượcvớiviệcxâydựngchiếnlượcdàihạn.Cácthảoluậnvềlịchtrìnhvàthỏathuậnvềchươngtrìnhnghịsựchínhthứcchiếmphầnlớnthờigianchuẩnbị;mộtsốdiễnđàntrênthựctếxoayquanhlịchcủacácnhàlãnhđạovìkhótậphợphọởbấtkỳmộtnơinàotheolịchthườngxuyên.Vìbảnchấtvịtrícủahọ,nhữngnguyênthủquốcgiatậptrungvàocáctácđộngđốivớicôngchúngvềhànhđộngcủamìnhtạicuộchọp;dođóhọbịcámdỗtrongviệcnhấnmạnhnhữngýnghĩachiếnthuậthaycáckhíacạnhquanhệcôngchúng.Quátrìnhnàykhôngchophépđiềugìlớnhơnngoàimộtthôngcáo

chungchínhthức–tốtnhấtlàmộtthảoluậnvềcácvấnđềchiếnthuậtđangtồnđọng,vàtệnhấtlàmộthìnhthứcmớicủahộinghịnhưlàsựkiện“truyềnthôngxãhội.”Mộtcấutrúchiệnđạicủacácquytắcvàchuẩnmựcquốctế,nếutỏracóliênquan,khôngthểchỉđơnthuầnđượckhẳngđịnhbởinhữngtuyênbốchung;màphảiđượcthúcđẩynhưmộtvấnđềđạtđượcsựtintưởngchung.

Trongsuốtquátrìnhnày,vaitròlãnhđạocủaMỹlàkhôngthểthiếu,ngaycảkhiđượcthựchiệnnướcđôi.Nướcnàytìmkiếmsựcânbằnggiữaổnđịnhvàviệcgiươngcaongọncờcácnguyên tắcphổquát,khôngphải lúcnàocũnghàihòavớinguyên tắckhôngcan thiệpchủquyềnhaykinhnghiệmlịchsửcủacácnướckhác.Côngcuộctìmkiếmsựcânbằngđó,giữatínhđộcđáoduynhấtcủaMỹvàniềmtinlýtưởngvàotínhphổquátcủanó,giữacáctháicựcquátựtinvàtựxemxétnộitâm,vốndĩlàbấttận.Điềunókhôngđượcphéplàsựthoáilui.

Chúngtasẽđitớiđâu?

Thiếtlậplạihệthốngquốctếlàthửtháchcaonhấtđốivớinghệthuậtquảnlýnhànướctrongthờiđạichúngta.Hìnhphạtchothấtbạisẽkhôngphảilàmộtcuộcchiếntranhlớngiữacácquốcgia (dù trongmộtsốkhuvực,không loại trừkhảnăngnày)khinhữngcấu trúc trongnướcvàhìnhthứcquảntrịcụthểpháttriểnvàocáckhuvựcgâyảnhhưởng–vídụ,môhìnhHòaướcWestphaliađốinghịchvớiphiênbảnHồigiáocựcđoan.Tạivùngbiêncủanó,mỗikhuvựcsẽbịcámdỗthửtháchsứcmạnhcủamìnhchốnglạicácchủthểkháccủanhữngtrậttựđượccoilàkhôngchínhdanh.Chúngsẽđượckếtnốimạngđểgiaotiếptứcthờivàliêntụctácđộnglẫnnhau.Theothờigian,nhữngcăngthẳngcủaquátrìnhnàysẽbiếnthànhnhữngthaotúnggiànhvịthếhoặclợithếởquymôlụcđịahaythậmchítrêntoànthếgiới.Mộtcuộcchiếngiữacáckhuvựcthậmchícóthểcòntànpháhơncuộcchiếntừngcógiữacácquốcgia.

Côngcuộctìmkiếmtrậttựthếgiớihiệnnaysẽđòihỏimộtchiếnlượcchặtchẽđểthiếtlậpmộtkháiniệmvềtrậttựtrongcáckhuvựckhácnhau,vàgắnkếtnhữngtrậttựkhuvựcnàyvớinhau.Nhữngmụctiêunàykhôngnhấtthiếtgiốnghệtnhauhoặctựhàihòa:thànhtựucủamộtphongtràocấptiếncóthểmanglạitrậttựchomộtkhuvựcnày,nhưnglạigâyratìnhtrạnghỗnloạntạivàvớitấtcảcáckhuvựckhác.Mộtquốcgiathốngtrịmộtkhuvựcbằngquânsự,kểcảnếucómanglạitrậttựbềngoài,cóthểgâyrakhủnghoảngđốivớiphầncònlạicủathếgiới.

Việcđánhgiá lạikháiniệmvềsựcânbằngquyềnlực làởtrậttự.Về lýthuyết,sựcânbằngquyềnlựcđánglẽcóthểtínhtoánđược;còntrênthựctế,rấtkhócóthểhàihòacáctínhtoáncủamộtquốcgiavớitínhtoáncủacácquốcgiakhácvàđạtđượcmộtsựthừanhậnchungvềcácgiớihạn.Yếutốphỏngđoáncủachínhsáchđốingoại–nhucầucầnphảihànhđộngtheomộtđánhgiámàkhôngthểbiếtlàđúnghaysaivàothờiđiểmphánđoán–làđúnghơnbaogiờhếttrongthờikỳbiếnđộng.Dođó,trậttựcũthayđổiliêntụctrongkhihìnhhàicủamộttrậttựmớihếtsứckhôngrõràng.

Vìthế,tấtcảmọiđiềuphụthuộcvàomộtsốquanniệmvềtươnglai.Nhưngnhữngthayđổicấutrúcnộitạicóthểdẫnđếnnhữngđánhgiákhácnhauvềtầmquantrọngcủaxuhướnghiệntại,vàquantrọnghơn,làcáctiêuchímâuthuẫntrongviệcgiảiquyếtnhữngkhácbiệt.Đâylàvấnđềtiếnthoáilưỡngnancủathờiđạichúngta.

Mộttrậttựthếgiớicủacácquốcgiakhẳngđịnhphẩmgiácánhâncùngnềnquảntrịthamgia,vàhợptácquốctếtheonhữngquytắcđượcthỏathuận,cóthểlàniềmhyvọngvànênlànguồncảmhứngcủachúngta.Nhưngquátrìnhhướngtớimộttrậttựnhưvậysẽcầnphảiđượcduytrì thôngquamột loạtcácgiaiđoạntrunggian.Tạibấtkỳkhoảngthờigiannhấtđịnhnào,chúngtathườngsẽđượcđápứngtốthơn,nhưEdmundBurkeđãtừngviết,“chấpnhậnmộtkếhoạchđủđiềukiệnởmứcđộnàođódùchưađủsựhoànhảonhưlýthuyết,cònhơnlàcốđòihỏihoànhảohơnnữa,”vàchịunguycơbịkhủnghoảnghoặctanvỡảotưởngkhingaylậptứcnhấtquyếttheođuổimụctiêucuốicùng.Mỹcầncómộtchiếnlượcvàchínhsáchngoạigiaochấpnhậntínhphứctạpcủacuộchànhtrìnhnày–tínhcaothượngcủamụctiêu,cũngnhưnhữngbấttoànvốncóởcácnỗlựccủaconngườitrongviệctiếpcậnnó.

Đểđóngmộtvaitròcótráchnhiệmtrongquátrìnhpháttriểncủamộttrậttựthếgiớitrongthếkỷ21,Mỹphảisẵnsàngtựtrảlờimộtsốcâuhỏisau:

Chúngtamuốn,vànếucầnthiếtphảiđơnphương,ngănchặnđiềugì,dùnósẽxảyranhưthếnào?Câutrảlờixácđịnhđiềukiệntồntạitốithiểucủaxãhội.

Chúngtamuốnđạtđượcđiềugì,kểcảnếukhôngđượcủnghộbởibấtkỳnỗlựcđaphươngnào?Nhữngmụcđíchnàyxácđịnhcácmụctiêutốithiểucủachiếnlượcquốcgia.

Chúngtamuốnđạtđược,hayngănchặn,điềugì,nếuchỉcómộtliênminhủnghộ?Điềunàyxácđịnhranhgiớingoàicủacácnguyệnvọngchiếnlượccủađấtnướcnhưlàmộtphầntrongmộthệthốngtoàncầu.

Chúngtakhôngnênthamgiavàovấnđềgì,ngaycảkhimộtnhómđaphươnghaymộtliênminhthúcgiục?ĐiềunàyxácđịnhđiềukiệnhạnchếsựthamgiacủaMỹtrongtrậttựthếgiới.

Trênhết,bảnchấtcủacácgiátrịmàchúngtatìmcáchthúcđẩylàgì?Nhữngsựápdụngnàophụthuộcmộtphầnvàohoàncảnh?

Vềmặtnguyêntắc,cáccâuhỏitươngtựcũngápdụngvớinhữngxãhộikhác.

ĐốivớiMỹ,côngcuộctìmkiếmmộttrậttựthếgiớivậnhànhtrênhaicấpđộ:việctônvinhcácnguyêntắcphổquátcầnphảiđượckếthợpvớisựthừanhậnthựctếlịchsửvàvănhóacủacáckhuvựckhác.Kểcảkhibàihọccủanhiềuthậpkỷđầythửtháchđượcxemxét,phântích,việckhẳngđịnhbảnchấtbiệtlệcủaMỹcầnphảiđượcduytrì.Lịchsửkhôngbỏquachocácquốcgiagạt sangmộtbêncamkếthayý thứcvềbảnsắccủamìnhđể theođuổimột tiến trìnhdườngnhưítcamgohơn.Nhưmộttuyênbốrõràngdứtkhoátcủathếgiớihiệnđạivềcuộctheođuổicủaconngườitìmđếntựdo,vàlàmộtsứcmạnhđịachínhtrịkhôngthểthiếuchosựxácminhcủacácgiátrịnhânđạo,Mỹphảigiữđượcýthứcvềhướngđicủamình.

MộtvaitròcóchủđíchcủaMỹsẽlàbắtbuộcvềtriếtlývàđịachínhtrịđốivớinhữngtháchthứctrongthờiđạichúngta.Tuynhiên,trậttựthếgiớikhôngthểđạtđượcbởibấtkỳmộtquốcgianàohànhđộngđơnlẻ.Đểđạtđượcmộttrậttựthếgiớithựcsự,cácthànhphầncủanó,trongkhiduytrìcácgiátrịriêngcủachúng,cầnphảicóđượcmộtnềnvănhóathứhaimang tính toàncầu, tínhcấu trúcvà tínhpháp lý–mộtkháiniệmvề trật tựvượt lên trênnhữngquanđiểmvàlýtưởngcủabấtkỳmộtkhuvựchayquốcgianào.Tạithờiđiểmlịchsử

này,đâysẽlàmộtsựhiệnđạihóacủahệthốngtheoHòaướcWestphaliasaukhiđượccậpnhậtnhữngthựctếhiệnthời.

Liệunócóthểchuyểncácnềnvănhóakhácnhauvàomộthệthốngchung?HệthốngtheoHòaướcWestphaliađãđượcdựthảobởikhoảnghaitrămđạibiểu,nhữngngườiđãgặpnhauởhaithịtrấncủaĐứccáchnhau40dặm(mộtkhoảngcáchđángkểvàothếkỷ17)vàtáchthànhhainhómriêngbiệt,khôngaitrongsốhọđivàobiênniênsửnhưmộtnhânvậtchính.HọđãvượtquanhữngtrởngạivìcùngchịusựtànphácủacuộcChiếntranhBamươinăm,vàquyếttâmngănchặnsựtáidiễncủanó.Thờiđạicủachúngta,đốimặtvớinhữngviễncảnhthậmchícònnghiêmtrọnghơn,cầnphảihànhđộngđốivớinhữngtìnhthếcấpthiếtcủathờiđạitrướckhibịnhữngtìnhthếnàynhấnchìm.

Nhữngmảnhvỡbíẩntừthờicổđạixaxôichothấymộtcáinhìnvềtìnhtrạngconngười,bịđánhdấubởithayđổivàxungđột,tớimứckhôngthểchữanổi.“Trật-tự-thế-giới”giốngnhưlửa,“nhennhómvàtắttrongdựliệu,”vớichiếntranhnhư“ChavàVuacủatấtcả”dẫnđếnthayđổitrêntoànthếgiới.Nhưng“sựhợpnhấtmọithứnằmdướibềmặt;nóphụthuộcvàophảnứngcânbằnggiữacáccựcđốilập.”Mụcđíchcủathờiđạichúngtalàphảiđạtđượctrạngtháicânbằngđótrongkhikiềmchếbóngmachiếntranh.Vàchúngtaphảilàmnhưvậygiữadòngchảyvũbãocủalịchsử.Câuẩndụnổitiếngđượctríchdẫnchođiềunàylà“khôngaitắmhailầntrongcùngmộtdòngsông.”Lịchsửcóthểđượccoinhưmộtdòngsông,nhưngnướccủanósẽluônthayđổi.

Cáchđâyđãlâu,khicòntrẻ,tôiđãđủtựphụđểnghĩbảnthânmìnhcóthểtuyênbốvề“ÝnghĩacủaLịchsử.”Giờđây, tôihiểurằngýnghĩa lịchsử làmộtvấnđềphảiđượcpháthiện,chứkhôngphảiđượctuyênbố.Đólàmộtcâuhỏichúngtaphảicốgắngtrảlờitốtnhấtnhưcóthể,trongkhithừanhậnrằngcâuhỏinàysẽvẫnđểngỏtrongtranhluận;rằngmỗithếhệsẽđượcđánhgiábởiviệcđốimặtvàgiảiquyếtnhữngvấnđềlớnnhất,quantrọngnhấtvềđiềukiệnsốngcủaconngười,vànhữngquyếtđịnhđểđápứngnhữngtháchthứcnàyphảiđượcthựchiệnbởicácchínhkháchtrướckhicóthểbiếtkếtquảrasao.

Chiasẽebook:http://downloadsachmienphi.com/Thamgiacộngđồngchiasẽsách:Fanpage:https://www.facebook.com/downloadsachfreeCộngđồngGoogle:http://bit.ly/downloadsach