Qrib Mmmdov

TORPAQNASLIQ V TORPAQ CORAFYASININ

SASLARI

Ali mktblr n drslik

Azrbaycan Respublikas ThsilNazirliyi Elmi Metodik uras

Corafiya blmsinin 26.07.2007-ci il tarixli 13 sayl iclas protokolu il ali mktb tlblri n drslik kimi tsdiq edilmidir.

Bak Elm 2007

2

Elmi redaktoru: Corafiya elmlri doktoru, professor, mkdar mllim .G.Hsnov Qrib amil olu Mmmdov. AMEA-nn hqiqi zv, biologiya elmlri doktoru, professor.

Torpaqnaslq v torpaq corafiyasnn saslar. Bak, Elm, 2007. 660 s. Ryilr: AMEA-nn mxbir zv, k.t. elmlri doktoru, prof. M.P.Babayev. AMEA-nn mxbir zv, k.t. elmlri doktoru M.A.Abdullayev. ISBN 5 8066 1739 - 4 Torpaqnaslq v torpaq corafiyasnn saslar kitab yeddi hissdn, 43 fsildn, 120 paraqrafdan

ibartdir. Kitabn giri hisssind torpaqnaslq elminin predmeti, elmi-nzri saslar, tdqiqat metodlar, dnyada v hminin Azrbaycanda inkiaf tarixi v ayr-ayr grkmli torpaqnaslarn mxtlif dvrlrd apardqlar tdqiqatlar haqqnda trafl mlumat verilir. Kitabn birinci v ikinsi hisslrind torpaq haqqnda tlimin yaranmas, torpaqnasln v Azrbaycanda torpaqnaslq elminin inkiaf tarixi, torpaqmlglm prosesinin mahiyyti, torpaqmlglmnin mumi sxemi, torpaqmlgtirn amillr v digr msllr trafl kild oxucuya atdrlr. nc hiss torpain trkibi, xass v rejimlri, torpaq v torpaqmlgtirn sxurlarn mineraloji v qranulometrik trkibi, torpan zvi hisssi, torpaq v torpaqmlgtirn sxurlarn kimyvi trkibi, torpaq kolloidlri v torpan uduculuq qabiliyyti, strukturu v fiziki xasslri, torpaq suyu, torpan su xasslri v su rejimi, torpaq havas v torpan hava rejimi, torpan istilik xasslri v istilik rejimi, torpaq mhlulu v torpaqda oksidlm-reduksiya proseslri, torpan mnbitliyi il bal msllr hsr olunmudur. Drdnc hissd Azrbaycan torpaqlarnn genezisi, tsnifat, corafiyas v knd tsrrfatnda istifadsi, torpaqlarn tsnifat, torpaqlarn corafi yaylmasnn sas qanunauyunluqlar, Azrbaycan torpaqlarnn diaqnostikas v genetik tsnifatnn qsa xlassi, alp v subalp mnlrinin v mn-bozqrlarnn torpaqlar, rtubtli v yarmrtubtli subtropiklrin torpaqlar, mezofil melrin torpaqlar, kserofil melrin, quru subtropik bozqrlarn v yarmshralarn torpaqlar, subasarlarn (ay vadilrinin) torpaqlar haqda trafl mlumat verilir. Beinci hissd torpaqlarn, Azrbaycan torpaqlarnn eroziyas v onunla mbariz tdbirlrindn bhs edilir. Altnc hissd dvlt torpaq kadastr, Azrbaycan Respublikasnn dvlt torpaq kadastrnn mahiyyti, respublika razisinin tbii-knd tsrrfat v torpaq-kadastr rayonladrlmasnn xsusiyytlri gstrilir. Yeddinci hissd dnya torpaqlarnn corafiyasi, Rusiya, Mrkzi Asiya v Cnubi Qafqaz razisinin torpaq-corafi v tbii-knd tsrrfat rayonladrlmasna dair kifayt qdr mlumat verilir.

Kitabn sonunda lkmizd v xaricd nr olunmu dbiyyat siyahs tqdim edilmidir. Drslik Bak Dvlt Universitetinin biologiya fakultsinin Torpaqnaslq, Yerquruluu v torpaq

mfttiliyi v Torpaq kadastr ixtisaslar zr thsil alan tlblr (bakalavr v magistrlr), hminin aspirantlar n drslik kimi nzrd tutulmudur. Kitabn hcmi v orada verilmi informasiyann xarakterin gr onu BDU v Azrbaycan Pedaqoji Universitetinin Corafiya, hminin Azrbaycan Knd Tsrrfat Akademiyasnn bir sra fakultlri n d yararl drslik hesab etmk olar. Drslik trtib edilrkn son 10-15 ild Azrbaycan, Rusiya, Ukrayna v bir sra digr lklrd nr olunmu mvafiq drsliklrin hazrlanmas sahsind ld edilmi tcrbdn istifad olunmudur.

( ) 2007076553702040000

Q qrifli nr

Q.Mmmdov

3

Nauny redaktor: Doktor qeoqrafieskix nauk, professor, zaslujenny prepodavatel . Q. Qasanov

Qarib amil oql Mamedov. Deystvitelny len NANA, doktor bioloqieskix nauk, professor. Osnov povovedeni i qeoqrafii pov. Baku, Glm, 2007, 660 s.

Reenzent: len korrespondent NANA, doktor s.x. nauk, prof. M.P.Babaev.

len korrespondent NANA, doktor s.x. nauk M.A.Abdullaev.

Kniqa Osnov povovedeni i qeoqrafii pov sostoit iz semi astey, 43 razdelov i 120 paraqrafov. V vstupitelnoy asti uebnika dats obirna informai o nauke povovedeni, o e predmete, o nauno teo-retieskix osnovax, metodax issledovani, ob istorii razviti povovedeni v mire, a takje v Azerbaydjane, ob issledovanix provodimx v razne period otdelnmi vdahimis povovedami. V pervoy i vtoroy asti kniqi itatel v obirnom vide dats svedeni o vozniknovenii nauki o povax, ob istorii povovedeni i o razvitii povovedeni v Azerbaydjane, o suhnosti proessa povoobrazovani, a takje druqie vopros. Tret ast posvhena sostavu, xarakteru i rejimu pov, mineraloqieskomu i qranulometrieskomu sostavu povoobra-zuhix porod, orqanieskomu, ximieskomu sostavu pov i povoobrazuhix porod, povennm kolloidam i poqlotitelnm svoystvam pov, strukture i fizieskim xarakteristikam pov, povennoy vode, vodnoy xarakte-ristike i rejimam pov, povennomu vozduxu i okislitelno redukionnm proessam, plodorodi pov i dru-qim voprosam. V etvertoy asti uebnika dana informai o qenezise, klassifikaii, qeoqrafii i ispolzovani eqo v selskom xozystve, osnovne zakonomernosti qeoqrafieskoqo rasprostraneni pov, kratkoy diaqnostike i qenetieskoy klassifikaii pov Azerbaydjana, alpiyskix i subalpiyskix luqax, luqovx povax, povax vlajnx i poluvlajnx subtropikov, povax mezofilnx i kserofilnx lesov, suxix subtropikov, polupustnnx i poymennx (renx dolin) povax. Pta ast kniqi posvhena razviti na territorii Respubliki grozionnx proessov i meropritim napravlennx protiv dannx proessov. V estoy asti uebnika ukazvaets suhnost qosudarstvennoqo zemelnoqo kadastra Azerbaydjanskoy Respubliki, prirodno-selskoxozystvennoqo i povenno-kadastrovoqo rayonirovani territorii Respubliki. V sedmoy asti kniqi dana qeoqrafi pov mira, a takje svedeni o povenno-qeoqrafieskom i prirodno-selskoxozystvennom rayonirovanii pov na territorii Rossii, entralnoy Azii i jnoqo Kavkaza.

V kone kniqi predstavlen spisok literatur izdannoy v naey strane i za rubejom. Uebnik Osnov povovedeni i qeoqrafii pov predusmotren v kaestve uebnoqo posobi dl studentov

(bakalavrov i maqistrov), v tom isle aspirantov bioloqieskoqo fakulteta Bakinskoqo Qosudarstvennoqo Un-iversiteta obuahixs po speialnostm: Povovedenie, Zemleustroystvo i zemelna inspeki i Zemelny kadastr. No uitva obcm uebnika i xarakter predstavlennoy v nm informaii, danny uebnik mojno ispolzovat v kaestve uebnoqo posobi dl qeoqrafieskix fakultetov Bakinskoqo Qosudarstvennoqo i Azerbaydjanskoqo Pedaqoqieskoqo universitetov, a takje dl nekotorx fakultetov Azerbaydjanskoy Selskoxozystvennoy Akademii. Pri sostavlenii dannoqo uebnika bl ispolzovan opt podqotovki soot-vetstvuhix uebnikov izdannx v Azerbaydjane, Rossii, na Ukraine i v druqix stranax za poslednie 10-15 let.

4

Academic editor: doctor of geography sciences, Honored teacher SH.G.Hasanov Garib Sh. Mammadov. Real member of the NASA, doctor of biology sciences, professor. Soil science and the bases of the soil geography. Baku, Elm, 2007. 660 pages. Reviewers: Associate Member of the NASA, doctor of agriculture sciences, prof. M.P.Babayev. Associate Member of the NASA, doctor of agriculture sciences, M.A.Abdullayev.

The book of Soil science and the bases of the soil geography consists of 7 parts, 43 chapters, and 120

paragraphs. We can get minutely information from the preface part of the book about soil science subjects, its scientific and theoretical bases, research methods, progress history in the world and also in Azerbaijan, and about the researches of famous soil scientists in different periods. Forming of the education about the soil, progress history of soil science in Azerbaijan, the main point of soil formation process, the general scheme of soil formation, soil forming factors and other aims are supplied in detail to the readers at the first and the second part of the book. The third part is devoted to the composition of the soil, regimes and properties, mineralogical and granulometrical structure of the soil and soil-formation rocks, organic part of the soil, chemical composition of the soil and soil-formation rocks, soil colloids and absorbing power of the soil, structure and physical proper-ties, soil-water, water properties of the soil and water regime, soil-air and its air regime, heat properties of the soil, heat regime, soil solution and oxidizing-reduction processes, and fertility of the soil. At the fourth part in-formation is given about genesis of Azerbaijan soils, classification, geography, utilization at agriculture, classifi-cation of the soils, the main objective laws of geographic diffusion of the soils, diagnostics, short content of the genetic classification, the soils of the alpine and sub alpine meadows, humid and semi-humid subtropics and etc. in detail. The fifth part is devoted to the soil erosion in the world and in Azerbaijan, and their struggle measures. The state soil cadastre, the main point of the state soil cadastre of Azerbaijan Republic, native agriculture and soil-cadastre and zoning characteristics are shown at the sixth part of the book. At the next part we can get enough information about soil geography of the world, soil-geographic and natural agricultural division into districts of Russia, Central Asia and Southern Caucasus areas.

We present the literature list that published in our and in foreign countries, to the readers at the end of the book.

This course is intended as an appliance for students of Soil science, Earthstructure and soil control-ler, Soil cadastre specialty (bachelor, master, also post-graduate students) of biology faculty of Baku State University. But also we can consider this book usefully for geography faculty of Baku State University and Azerbaijan Pedagogical University, also some faculties of Azerbaijan Agriculture Academy for size and features of given information of this book. During the composing of the book we use the experiment of the books which published in Azerbaijan, Russian and Ukraine last 10-15 years.

5

MNDRCAT

Giri

BRNC HSS TORPAQ HAQQINDA TLMN YARANMASI

I FSL. TORPAQNASLIIN NKAF TARX II FSL. AZRBAYCANDA TORPAQNASLIQ ELMNN NKAF TARX

KNC HSS TORPAQMLGLM PROSESNN MAHYYT

III FSL. TORPAQMLGLM PROSESNN MUM SXEM 1. Tbii trm kimi torpan mumi xsusiyytlri 2. Torpaqmlglmnin mrhllri v mmi sxemi 3. Torpaqmlglmnin energetikas 4. Torpan yaranmas v tkaml 5. Torpaq profilinin morfoloji lamtlri IV FSL.TORPAQMLGTRN AMLLR 6. Torpaqmlgtirn sxurlar 7. Anma 8. sas torpaqmlgtirn sxurlar 9. qlim torpaqmlgtirn amil kimi 10. Orqanizmlr v onlarn torpaqmlglmd v torpaq mnbitliyinin formalamasnda rolu 11. Torpaqda yaayan heyvanlar v onlarn torpaqmlglm proseslrind rolu 12. Relyef torpaqmlgtirn amil kimi 13. Torpan ya 14. nsann istehsalat faliyyti 15. Torpaqmlgtirn amillrin qarlql laqsi

NC HSS TORPAIN TRKB, XASS V REJMLR

V FSL. TORPAQ V TORPAQMLGTRN SXURLARIN MINERALOJI V QRANULOMETRK TRKB 16. Torpaqlarn v torpaqmlgtirn sxurlarn qranulometrik trkibi. Qranulometrik elementlr, onlarn tsnifat v xasslri

6

17. Torpaq v sxurlarn qranulometrik trkibin gr tsnifat 18. Qranulometrik trkibin hmiyyti VI FSL. TORPAIN ZV HSSS 19. Torpaqda zvi maddlrin mnbyi v onun fraksiya-qrup trkibi 20. Humus maddlrinin torpan mineral komponentlril, knd tsrrfat kimyvi maddlri v irklndiricilrl qarlql tsiri 21. zvi qalqlarn torpaqda evrilmsi proseslri v humus maddlri sisteminin yaranmas v funksional faliyyti haqqnda tsvvrlr 22. zvi maddnin torpaqmlglmd, mnbitlik v bitki qidalanmasnda rolu VII FSL.TORPAQ V TORPAQML- GTRN SXURLARIN KMYV TRKB 23. Sxur v torpaqlarda kimyvi elementlrin miqdar 24. Torpaqda kimyvi element birlmlrinin formalar v onlarn bitkilr trfindn mnimsnilmsi 25. Torpaq mikroelementlri 26. Torpan radioaktivliyi VIII FSL.TORPAQ KOLLODLR V TORPAIN UDUCULUQ QABLYYT 27. Torpaq kolloidlri torpan sorbsion xasslrinin dayclar kimi 28. Torpan uduculuq qabiliyytinin nvlri 29. Torpaqlarda sorbsion proseslrin sas qanunauyunluqlar 30. Mbadil olunan kationlarn miqdar, torpan turuluu, qlviliyi v buferliyi 31. Uduculuq xasssi v onun torpan genezisi v mnbitliyind rolu IX FSL. TORPAIN STRUKTURU 32. Torpaq strukturunun aqronomik hmiyyti 33. Strukturun yaranmas 34. Torpan strukturunun itirilmsi v brpas X FSL. TORPAIN FZK XASSLR 35. Torpan mumi fiziki xasslri 36. Torpan fiziki-mexaniki xasslri XI FSL.TORPAQ SUYU, TORPAIN SU XASSLR V SU REJM 37. Torpaq nmliyinin kateqoriyalar v onun xasslri 38. Torpan su xasslri

7

39. Bitkilr trfindn torpaq nmliyinin mnimsnilmsi 40. Torpaqlarn su rejimi 41. Su rejiminin tnzimlnmsi XII FSL.TORPAQ HAVASI V TORPAIN HAVA REJM 42. Srbst torpaq havasnn trkibi 43. Torpaq havasnn atmosferl qaz mbadilsi. Torpan hava xasslri 44. Torpan hava rejimi v onun tnzimlnmsi XIII FSL.TORPAIN STLK XASSLR V STLK REJM 45. Torpaqda istiliyin mnbyi 46. Torpan istilik xasslri 47. Torpan istilik rejimi XIV FSL.TORPAQ MHLULU V TORPAQDA OKSDLM- REDUKSYA PROSESLR 48. Torpaq mhlulunun ayrlmas metodlar 49. Torpaq mhlulunun trkibi v konsentrasiyas 50. Torpaqda oksidlm-reduksiya proseslri XV FSL. TORPAIN MNBTLY 51. Mnbitliyin nvlri 52. Mnbitliyin tkrar istehsal

DRDNC HSS AZRBAYCAN TORPAQLARININ GENEZS, TSNFATI, CORAFYASI V KND TSRRFATINDA STFADS

XVI FSL.TORPAQLARIN TSNFATI 53. Qsa tarixi icmal 54. Torpaqlarn masir tsnifatnn qurulmas prinsiplri 55. Torpaqlarn nomenklaturas v diaqnostikas XVII FSL. TORPAQLARIN CORAF YAYILMASININ SAS QANUNAUYUNLUQLARI XVIII FSL. AZRBAYCAN TORPAQLARININDAQNOSTKASI V GENETK TSNFATININ QISA XLASS

XIX FSL. ALP V SUBALP MNLRNN V MN-BOZQIRLARININ TORPAQLARI

8

56. Da-mn torpaqlar 57. Da-me-mn torpaqlar 58. Da-mn-bozqr torpaqlar XX FSL. RTUBTL V YARIMRTUBTL SUBTROPKLRN TORPAQLARI 59. Sar da-me torpaqlar 60. Podzollu sar torpaqlar 61. Podzollu-qleyli-sar torpaqlar XXI FSL. MEZOFL MELRN TORPAQLARI 62. Qonur da-me torpaqlar 63. imli-karbonatl (rntl-karbonatl) da-me torpaqlar 64. Da qaratorpaqlar XXII FSL.KSEROFL MELRN, QURU SUBTROPK BOZQIRLARIN V YARIMSHRALARIN TORPAQLARI 65. Qhvyi da-me torpaqlar 66. mn-qhvyi torpaqlar 67. Boz-qhvyi (abald) torpaqlar 68. mn boz-qhvyi (abald) torpaqlar 69.mn boz torpaqlar 70. Boz torpaqlar 71. Bataqlq torpaqlar 72. mn-bataqlq torpaqlar 73. oran torpaqlar 74. Qumluqlar XXIII FSL. SUBASARLARIN (AY VADLRNN) TORPAQLARI 75. Subasar mn-me torpaqlar 76. Subasar-mn torpaqlar

BENC HSS TORPAQLARIN EROZYASI

XXIV FSL. AZRBAYCAN TORPAQLARININ EROZYASI V

ONUNLA MBARZ 77. Eroziyann nvlri 78. Su eroziyasnn vurduu ziyan v onun yaylmas 79. Eroziyann inkiafn myyn edn rait 80. Deflyasiya 81. Eroziyaya qar mbariz tdbirlri

9

ALTINCI HSS

DVLT TORPAQ KADASTRI XXV FSL. AZRBAYCAN RESPUBLKASININ DVLT TORPAQ KADASTRI 82. Dvlt torpaq kadastrnn mahiyyti 83. Torpaq sahlri zrind hquqlarn dvlt qeydiyyat 84. Torpaqlarn kmiyyt v keyfiyyt uotu 85. Torpaqlarn bonitirovkas 86. Torpaqlarn iqtisadi qiymtlndirilmsi 87. Respublika razisinin tbii-knd tsrrfat v torpaq-kadastr rayonladrlmas

YEDDNC HSS DNYA TORPAQLARININ CORAFYASI

XXVI FSL. RUSYA, MRKZ ASYA V CNUB QAFQAZ RAZSNN TORPAQ-CORAF V TB-KND TSRRFATI RAYONLADIRILMASI 88. Rusiya, Mrkzi Asiya v Cnubi Qafqaz razilrinin torpaq-corafi rayonladrlmasnn qsa xlassi XXVII FSL. ARKTKA V TUNDRA ZONALARININ TORPAQLARI 89. Arktika zonasnda torpaqmlglm raiti v torpaqlar 90. Tundra zonasnda torpaqmlglm raiti v torpaqlar XXVIII FSL. TAYQA-ME ZONASI TORPAQLARI 91. Tayqa-me zonasnda torpaqmlglmraiti v torpaqlar 92. Podzol torpaqlar 93. imli torpaqlar 94. imli-podzol torpaqlar 95. Bataqlq-podzol torpaqlar 96. Donulu-tayqa torpaqlar 97. Tayqa-me zonasnn torpaq rtynn strukturu v knd tsrrfatnda istifadsi XXIX FSL. BATAQLIQ TORPAQLAR 98. Bataqlq torpaqlar XXX FSL. ENLYARPAQ MELRN QONUR ME TORPAQLARI 99. Qonur me torpaqlar

10

XXXI FSL. ME-BOZQIR ZONASININ BOZ ME TORPAQLARI 100. Boz me torpaqlar XXXII FSL. ME-BOZQIR V BOZQIR ZONASININ QARA TORPAQLARI 101. Qara torpaqlar XXXIII FSL. QURU BOZQIR ZONASININ ABALIDI TORPAQLARI 102. abald torpaqlar XXXIV FSL. ORLAMI TORPAQLAR V SOLODLAR 103. oranlar 104. oraktlr 105. Solodlar XXXV FSL. YARIMSHRA ZONASININ TORPAQLARI 106. Qonur yarmshra torpaqlar XXXVI FSL. SHRA ZONASININ TORPAQLARI 107. Boz-qonur torpaqlar 108. Takrlar v takrabnzr torpaqlar XXXVII FSL. QURU SUBTROPKLRN DATYSHRA BOZQIR TORPAQLARI 109. Boz torpaqlar XXXVIII FSL. QURU SUBTROPK BOZQIRLARIN, KSEROFT ME V KOLLUQLARIN TORPAQLARI 110. Boz-qhvyi (abald) torpaqlar 111. Qhvyi torpaqlar XXXIX FSL. RTUBTL SUBTROPK MELRN TORPAQLARI 112. Qrmz torpaqlar 113. Sar torpaqlar XL FSL. DA VLAYTLRNN TORPAQLARI

11

114. aquli quraqln sas qanunauyunluqlar v ayr-ayr da vilaytlrinin torpaqlar XLI FSL. SUBASAR TORPAQLAR XLII FSL. QUMLAR V QUMLU TORPAQLAR XLIII FSL. DNYANIN TORPAQ RTY 115. Tropik quran torpaq rty 116. Subtropik quran torpaq rty 117. Subboreal (mlayim) quran torpaq rty 118. Boreal (soyuq-mlayim) quran torpaq rty 119. Qtb (soyuq) qurann torpaq rty 120. Dnyann torpaq ehtiyatlar DBYYAT SYAHISI

12

Bu kitab grkmli torpaqnas, ekoloq akademik Hsn lirza olu liyevin anadan olmasnn 100 illik yubileyin ithaf edirm.

G R

Torpaqnaslq torpaqlar, onlarn mlglmsi (genezisi), quruluu, trkibi v xasslri; torpaqlarn

corafi yaylmasnn qanunauyunluqlar; torpan sas xasssi olan mnbitliyinin formalamas v inkiafn myyn edn traf mhitl qarlql laqsi; torpaqdan knd tsrrfatnda v iqtisadiyyatn digr sahlrind smrli istifadnin yollar v torpaq rtynn knd tsrrfatnda istifadsi raitind dyiknliyi haqqnda elmdir.

Torpaqnaslq elmi tlim kimi XIX srin sonlarnda tannm rus alimlri V.V.Dokuayev, P.A.Kostyev v N.M.Sibirtsevin myi nticsind formalamdr. Azrbaycanda is H..liyev, V.R.Volobuyev, M.E.Salayev, K.A.lkbrov, M.P.Abduyev, .G.Hsnov, R.H.Mmmdov v baqalarnn bu elmin inkiafnda myi danlmazdr.

Torpaa ilk elmi trif V.V.Dokuayev trfindn verilmidir: Da sxurlarnn (frqi yoxdur hans) su, hava v mxtlif nv canl v cansz orqanizmlrin birg faliyyti nticsind tbii yolla dyidirilmiaq v ya xarici qatna torpaq deyilir. O myyn etmidir ki, yer sthindki btn torpaqlar yerli iqlimin, bitki v heyvan orqanizmlrinin, ana da sxurlarn trkib v quruluunun, razinin relyefinin v nhayt, lknin yann olduqca mrkkb qarlql tsiri nticsind yaranmdr.V.V.Dokuayevin bu ideyalar torpan traf mhitl daim madd v enerji mbadilsi v qismn qapal bioloji dvran vasitsil qarlql tsird olan biomineral (biokos) dinamik sistem kimi drk edilmsind byk hmiyyt ksb etmidir.

Torpan sas xasssi mnbitliyidir. Mnbitlik torpan bitkini normal yaamas v mhsul yetirmsindn tr qida elementlri v su, onun kk sistemini hava v istilikl tmin etmk qabiliyytidir. V.R.Vilyamsn qeyd etdiyi kimi, torpa da sxurundan frqlndirn mhz bu hmiyytli keyfiyyti onu yer krsinin quru sthinin bitkiy mhsul vermy qabil olan st horizontu kimi tyin edir.

Torpaq v torpaq rtynn inkiaf, hminin mnbitliyinin formalamas, torpaqmlglmnin tbii amillrinin ahngi v insan cmiyytinin mxtlif tsirlri il, onun mhsuldar qvvlrinin, iqtisadi v sosial raitlrinin inkiaf il ox sx baldr (Q..Mmmdov, 2007).

Torpaqmlglmd canl orqanizmlrin, ilk nvbd yal bitkilrin v mikroorqanizmlrin xsusi rolu var. Onlarn faliyytinin tsiri altnda da sxurlarnn torpaa evrilmsi v mnbitliyinin formalamas il bal hmiyytli proseslr, o cmldn bitki qidasnn sasn tkil edn kli elementlrin v azot birlmlrinin konsentrasiyas, zvi maddlrin sintezi v paralanmas, bitkilrin v mikroorqanizmlrin hyat faliyytinin mhsullar il da sxurlarnn mineral birlmlrinin qarlql tsiri v s. ba verir. Torpaqmlglmnin bioloji mahiyytinin drk edilmsind V.R.Vilyams v V..Vernadskinin xsusi xidmtlri olmudur.

qlim raitinin, bitki rtynn, da sxurlarnn v relyefin mxtlifliyi v ayr-ayr razilrin yandak frqlr torpaqlarn tbitd mxtlifliyini rtlndirir. Onlarn yaylmasnn crafi qanunauyunluqlar torpaqmlgtirn amillrin ahngi il myyn olunur. Yer krsi v onun ayr-ayr materiklri n bu qanunauyunluqlar iqlim v bitki rtynn zonal dyiikliyi il laqdardr. Bu cht torpaqlarn fqi v aquli zonallq qanununa uyun inkiafnda zn gstrir. Kiik razilrin torpaq rtynn xsusiyytlri ilk nvbd relyefin, ana sxurun trkib v xasslrinin torpan iqlimin, bitki v torpaqmlglmy tsiri il baldr.

znn xsusi keyfiyyti saysind torpaq zvi almin hyatnda mhm rol oynayr. Landaftn hm mhsulu v hm d elementi xsusi tbit cismi olmaqla, o, yer krsi tbitinin inkiafnda hmiyytli mhit kimi x edir.

Atmosfer, biosfer, hidrosfer v litosfer il fasilsiz madd v enerji mbadilsi halnda olan torpaq rty btn bu sferalar arasnda Yerd tkkl tapm v znn oxeidli formalarnda hyatn inkiaf v mvcudluu n zruri olan mvazintin saxlanmasnda vzsiz rt kimi x edir.

Mnbitlik xasssin malik olmaqla torpaq knd tsrrfatnda sas istehsal vasitsi kimi x edir. Torpaqdan istehsal vasitsi kimi istifad etmkl, insan torpaqlarn xasslrin, rejimlrin v mnbitliyin, hminin torpaqmlglmni myyn edn tbii amillr bilavasit tsir etmkl torpaqmlglmni hmiyytli drcd dyiir; melrin salnmas v qrlmas, knd tsrrfat bitkilrinin becrilmsi tbii bitkiliyin grkmini, qurutma v suvarma is razinin nmlik rejimini dyiir v s. Torpan becrilmsi, gbrlrin ttbiqi v kimyvi meliorasiya tdbirlri (hnglm, gipslm v s.) d torpaqlara az tsir gstrmir. Ntic etibaril, torpaq tkc insan myinin ttbiq predmeti deyil, eyni zamanda bu myin mhsuludur.

Bellikl, torpaqnaslq torpa xsusi tbit cismi kimi, istehsal vasitsi kimi, insan myinin ttbiq v akkumulyasiya edildiyi predmet kimi, hminin myyn drcd bu myin mhsulu kimi yrnir.

Knd tsrrfatnda sas istehsal vasitsi kimi torpaq aadak mhm xsusiyytlri il sciyylnir: torpaq vzedilmzdir; torpaq mhduddur, yni onu bytmk, oxaltmaq, artrmaq olmaz; torpan yerini

13

dyimk olmaz; torpaa mxsus xsusiyyt yalnz onun mnbitliyidir. Bu xsusiyytlr torpaq resurslarna son drc diqqtli yanama v daim torpaqlarn mnbitliyinin artrlmas qaysna qalma tlb edir.

Torpaqnaslq bir ox msllri hat edn tbii-elmi tlimdir. Torpaqnasln tmasda olduu v metodlarndan geni istifad etdiyi fundamental elmlr fizika, kimya, riyaziyyat, daim nzri mbadil halnda olduu elmlr is tbit, knd tsrrfat v iqtisadi elmlri aiddir. Sonunculara geoloji-corafi tsikl (mineralogiya v petroqrafiya il birg geologiya, hidrogeologiya, fiziki corafiya, geobotanika, biogeosenologiya), aqrobioloji tsikl (biologiya, mikrobiologiya, biokimya, aqrokimya, bitki fiziologiyas, bitkiilik, kinilik, mnilik, meilik) v nhayt aqrar iqtisadi tsikl (siyasi-iqtisad, knd tsrrfat iqtisadiyyat, yerquruluu v s.) daxil olan elmlr aid edilir.

Torpaqnasln n ox hmiyyt ksb edn blmlri aadaklardr: torpan formalamas v inkiaf (genezisi) haqqnda tlim; torpaq rtynn traf mhitl (torpaq corafiyas) qarlql laqd olan btv mkan trmsi olmas haqqnda tlim; torpaq v torpaq rtynn mnbitliyi v onun aqrotexniki v meliorativ metodlarla tnzim edilmsinin prinsiplri haqqnda tlim.

Torpaqnasln trkibind ad kiln sas blmlrl yana, onun torpaq ktlsinin xasslri sasnda fundamental blmlri (torpaq fizikas, torpaq kimyas, torpaq biologiyas) v torpaq v torpaq rtyndn istifadnin ttbiqi blmlri (aqronomik torpaqnaslq, me torpaqnasl v s.) d mvcuddur. Bu ttbiqi blmlr torpaqnasln mumi nzriyysinin inkiafna byk tsir gstrir, bel ki, ilkin materiallarn geni mnbyi v nzri konsepsiyalarn yoxlanmasnn bazasn tkil edir.

Torpaqlarn tsnifat xsusi blm tkil edir. O, btn blmlrin materiallarndan istifad edilmkl qurulur. Torpaqlarn tsnifat torpaqlarn kartoqrafiyas, torpaqlarn mnbitliyinin sciyysi v kompleks qiymtlndirilmsi, lknin vahid torpaq kadastrnn hazrlanmasndan v riyazi analizindn tr torpaq mlumatlarnn toplanmas n vahid taksonomik sistem tkil edir.

Bir halda ki, torpaq v torpaq rtynn baqa elmlr v cmiyyt hyatnn mxtlif trflri il qarlql laqsi ox mxtlifdir, torpaqlarn vahid (baza) tsnifat il yana torpaqlarn sah v regional tsnifat v qrupladrlmas da zruridir.

Torpaqlarn formalamas v inkiafn, onun trkib v xasslrini yrnmkdn tr torpaqnaslq elmi geni tdqiqat metodlar sistemin malikdir. Torpaqnaslq bu zaman kimya, fizika v baqa elmlrin nailiyytlrindn d geni istifad edir.

Torpaqnaslqda tdqiqat metodlar aadaklardan ibartdir: Mqayisli corafi metod. Bu metodun sasnda torpaqlarn torpaqmlgtirn amillrl laqd

yrnilmsi, yni bir trfdn torpaqlarla, onlarn xass v trkiblri, digr trfdn torpaqlarla cm halda torpaqmlgtirn amillr arasnda korelyativ laqnin akarlanmas durur. Bu metod torpaqlarn kartoqrafiyasnda daha geni istifad olunur.

Mqayisli analitik metod. Bu metod kimyvi, fiziki-kimyvi, fiziki v baqa analiz metodlar sistemlrinin ttbiqi il torpaq nmunlrinin trkib v xasslri haqqnda mhakim yeritmy imkan verir.

Stasionar metod. Bu metod l raitind torpaq proseslri v rejimlrinin yrnilmsin xidmt edir. Modelldirm metodu. Bu metod torpaqda ba vern proses v rejimlri modelldirmy imkan verir. Bu

metod sasnda ayr-ayr torpaqlarn torpaq-ekoloji gstricilri sasnda onlarn ekoloji modellri qurulur. Relyefin plastikas metodu. Bu metod sasnda byk v orta miqyasl (1:100000, 1:50000) topoqrafik

sasda torpaqlarn ekoloji qiymt xritlri trtib edilir. Bu zaman xsusi texnologiya sasnda topoqrafik xritdn relyefin plastikas xarlaraq, bu yeni sas zrind torpaq konturlar yerldirilir.

Mqayisli qiymtlndirm (bonitirovka) metodlar. Bu metod torpaqnaslqda xsusi elmi-praktiki istiqamt olan torpaqlarn bonitirovkas zaman istifad olunur. Bu metod sasnda torpaqlarn daxili diaqnostik gstricilri (humus, azot, fosfor, kalium, udulmu saslarn cmi v s.) sasnda onlarn mqayisli qiymtlri - bonitet ballar taplr.

Knd tsrrfatnn tkili, kin dvriyysinin, gbrlm sistemlrinin ttbiqi, razinin qurulmasna v torpaqlarn meliorasiyasna dair layihlrin ilnmsi, hminin knd tsrrfat texnikasnn, bitki nvlrinin seilmsi torpaq haqqnda biliklr istinad edir.

Azrbaycan Respublikas zngin torpaq ehtiyatlarna malikdir. Onun razisind da-mn, qonur da-me, qhvyi da-me, qaratorpaq, sar, abald, mn-boz, boz-qonur v s. torpaqlar yaylmdr. Bu torpaqlarn mnbitlik xasslri bir sra qiymtli knd tsrrfat ay, pambq, zm, taxl, sitrus, trvz, meyv v bostan bitkilrini yetidirmkdn tr olduqca lverilidir. Yksk aqrotexnikann ttbiqi v intensiv suvarma raitind bu torpaqlardan rekord mhsul ld etmk mmkndr. Lakin Azrbaycann torpaq srvtindn smrli istifad etmk n torpan xass v rejimlri haqqnda hrtrfli v drin biliy malik olmaq lazmdr. Torpaq rtynn mxtlif xarakterli antropogen amillrin tsirlri altnda dyiilmsi haqqnda proqnozlarn olmas da hmiyytlidir.

Aradrmalar gstrir ki, son onilliklrd torpaq v ekoloji qanunlar nzr almadan insann tbii komplekslr geni miqyasda mdaxilsi planetimizin hr yerind, hminin Azrbaycann ox byk razilrind torpaq rtynn deqradasiyasna gtirib xarmdr. Bel ki, yksk v orta dalq razilrd, yay

14

otlaqlarnn da melri il srhdind nzartsiz otarma bu melrin yuxar srhdinin aa dmsin, eroziya proseslrinin, sel v subasma hadislrinin gclnmsin gtirib xarmdr. Hazrda respublika razisinin 40 %-dn oxu bu v ya digr drcd eroziya proseslrin mruz qalmdr. Bu proses torpaq mnbitliyinin hmiyytli gstricisi olan humus maddsinin azalmas il mahid olunur.

Dzn suvarlan torpaqlar n sciyyvi lamt onlarn orlamas v oraktlmsidir. Suvarmann dzgn aparlmad raitd meliorasiya olunmu torpaqlarn tkrar orlama thlksi d yaranr.

Azrbaycan torpaqlar n digr sciyyvi cht onlarn ar v radioaktiv maddlr, snaye, xsusn d neft v neft mhsullar v mit tullantlar il irklnmsidir. lbtt, torpaq rtyn antropogen tsirlrin gclndiyi raitd bu vzsiz srvtin qorunmas, mnbitliyinin brpas v artrlmas n plana xr. Bu msllrin hyata keirilmsi is torpaqnasln nzri saslarnn, aqronomiya il bal blmlrinin v torpaq mnbitliyinin mumi nzriyysinin daha da inkiaf etdirilmsini tlb edir.

15

BRNC HSS

TORPAQ HAQQINDA TLMN YARANMASI

I FSL. TORPAQNASLIIN NKAF TARX Min illr rzind insanlar torpaqdan intensiv isitfad etmilr. Lakin tbitnasln srbst sahsi kimi

torpaq haqqnda tlim yalnz XIX srin sonlarnda v XX srin vvllrind yaranmdr. Yeni tlimin banisi rus alimi V.V.Dokuayev (1846-1903) olmudur. Torpaqnasln elmi tlim kimi inkiafnda, tkkl tapmasnda bir ne sas mrhl ayrmaq mmkndr:

1. Torpaqlarn xasslri v mnbitliyi haqqnda praknd biliklrin yaranmas, kiniliyin tkkl tapmas mrhlsi. Torpaq haqqnda emprik biliklrin toplanmas neolit v brnc dvrnd (b.e. 10-11 min il vvl), insanlarn yaban bitkilr toplamas muliyytindn onlarn tarlada yetidirilmsin, torpan becrilmsin kediyi zamanlar balanmdr. Lakin mnbitlik haqqnda ilk tsvvrlr ox zaman fsan, satir v dastanlarda z ksini taprd. Bu zaman torpaq mqddsldirilir, mnbitlik v onu formaladran amillr (ya, klk, Gn v s.) ilahildirilrk, fvql qvvlr kimi tqdim edilirdi.

2. Torpaq v ondan istifad haqqnda ilkin biliklrin toplanmas, ilk torpaq kadastrlarnn hazrlanmas mrhlsi. kinilr trfindn torpaq v onun becrilmsi haqqnda toplanm biliklrin ilk mumildirilmsi chdi quldarlq quruluunun v kinilik mdniyytinin formalamaa balad dvr (e..2500-800-ci illr) aid edilir. Bu dvrd Nil, Dcl-Frat, Hind, Xuanxe-Yansz (in) aylarnn sahillrind iri suvarma kiniliyi mdniyyti mrkzlri yaranr. stehsal vasitlri, xsusn d torpaq zrind iri mlkiyyt formalarnn yaranmas, hminin dvlt v dvlt vergi sisteminin formalamas il laqdar mkmml uot sistemin tlbat yaranr. Quldarlq istehsal sulunda torpaq sas istehsal vasitsi kimi x etdiyindn o uotun obyekti kimi n plana kilirdi. Bu zaman xsusi torpaq- uot tdbirlrinin aparlmas ilk df torpaq kadastrnn yaranmasna sbb olur.

3. Torpaq haqqnda biliklrin ilk sistemldirilmsi mrhlsi. Bu mrhl qdim Yunan - Roma mdniyytlrini (e. VIII sr b.e. III sri) hat edir. lk df yunan alimlri torpan profil quruluuna malik olmasn (Empedokl), torpaq-bitki-iqlim amillri arasnda laqnin mvcudluunu v torpan bitki n su v qida mnbyi olmas fikirlrini sylmilr (Gesidon). Torpaq mnbitliyinin mqayisli qiymtlndirilmsinin zruriliyi ideyas is Ksenofet (e..430-350-ci illr) v Feofrasta (e..IV-III srlr) mxsus olmudur. . Feofrast hminin bitki-torpaq mnasibtlrini, masir dill desk aqroekosistemlri yrnmi ilk tdqiqat olmudur. Onun nzrinc, torpaq bitki n qida v su mnbyi idi. Ona gr d hesab olunurdu ki, bitkinin inkiaf v mhsuldarl torpan trkibindn asldr.

Mnbitlik haqqnda biliklrin inkiafnda Qdim Roma mrhlsi bizim eradan vvl 160-c ild Katon lyazmalarnn z xmas il balayr. Bu dvr 600 il davam etmi v mnbitlik haqqnda elmi fikirlrin formalamasnda xsusi rol oynamdr. Qdim Romann n grkmli alimlri Mark Katon, Mark Varron, Vergiliy, Qay Pliniy, Lusiy Kolumella, Palladiya idi. Mark Katonun (e..234-149-cu illr) btn tdqiqatlarnda torpaq v onun mnbitliyi diqqt mrkzind dururdu. Mark Katon torpan mnbitliyinin artrlmasn iki sas aqrotexniki mliyyatda grrd; birincisi, torpan yax umlanmasnda, ikincisi, sahy zvi gbrlrin verilmsind v sideratlardan istifadd. Yal gbr kimi o paxla, ac paxla v l noxudundan istifadni mslht grrd. Mark Katon torpan mnbitlik gstricilrini yaxladrmaqdan tr aqrotexniki tdbirlrin btv bir sistemini yarada bilmidi. O, torpan fiziki xasslrindn kipliyindn, qranulometrik trkibindn v s. asl olaraq yeri hans drinlikd v nec umlaman, hans kotandan harada v nec istifad etmyin yollarn gstrmi, peyinin toplanmasna, yandrlmasna v sahy verilmsin, kompostun hazrlanmas texnologiyasna dair tkliflr irli srmdr.

4. Torpaqlarn tdqiq olunmas v torpaq-kadastr ilri mrhlsi. Bu mrhl (VIXVII srlr) Almaniya, Fransa, ngiltr, in v baqa lklrd feodal mnasibtlrinin yaranmas il laqdar torpaq-qiymtlndirm ilrinin aparlmas, Rusiyada (XV-XVII srlr) kadastr xarakterli Yaz Kitablarnn ortaya xmas il sciyyvidir. Orta srlr Avropasnn torpaq kadastrna Frank kral Byk Karln (742-814) torpaq siyahyaalmasn v stila Vilhelmin (1066-1087) Mhr Kitabn gstrmk olar. Eyni il II Valdemarenin (1231), II Fridrixin (1194-1256) v I Eduardn (1239-1307) torpaq siyahyaalmasn quruluuna v mzmununa gr torpaq kadastrna aid etmk mmkndr. ntibah dvrndn balayaraq Qdim Roma alimlrinin torpaq haqqnda toplad elmi biliklr brpa olunur v kiniliy dair tvsiylr irli srlr (Byk Albert v Peter Kressensiyann traktatlar), torpaqla (bn-Sina), maddlrin bioloji dvran (Leonardo da Vini), bitkilrin su v duzla qidalanmas (F.Bekon, B.Palissi) il bal yeni fikirlr irli srlr.

5. Torpaa masir baxlarn yaranmas, torpaq v onun mnbitliyinin hrtrfli eksperimental yrnilmsi mrhlsi. Torpaq haqqnda tsvvrlrin yaranmasnda A.Kyulbelin (Almaniya, 1740) srlrinin, ilk df humus anlayn iltmi N.Valriusun (sve, 1761) bitkinin su v maddlrl qidalanmas nzriyysinin, Tyurqonun (Fransa, 1766) torpan azalan mnbitlik qanunu il bal mddalarnn byk

16

rolu olmudur. Rusiyada torpaq, onun mnbitliyi v ondan istifad haqqnda yeni ideyalar M.V.Lomonosov (1763), A.T.Bolotov (1766), P.S.Pallas (1773), .M.Komov (1788) trfindn irli srlmdr.

Rusiyada 1725-ci ild Elmlr Akademiyas tsis edilir. Sonra rus alimlri trfindn torpaqlarn ilk tdqiqin balanlr. lk df M.V.Lomonosov torpan bitki v da sxurlarnn qarlql tsiri altnda zaman daxilind inkiaf etmsi fikrini sylmidir. O, yazrd: lpaq da qayalar zrin yal mamr yapr ki, o bir mddt sonra qaralr v torpaa evrilir, torpaq zaman rzind toplanaraq daha iri mamrn v baqa bitkilrin yetimsin xidmt edir.

lknin tbii raitini tdqiq etmk mqsdil Elmlr Akademiyas ekspedisiyalar tkil edir v Rusiyann geni razilrinin torpaq srvtlri v knd tsrrfat haqqnda ilk mlumatlar ld edilirdi. lknin knd tsrrfatn yrnmyi qarsna mqsd qoymu Azad qtisadi Cmiyytin (1765) tkili il torpaqlarn tdqiqi daha da genilnir.

6. Aqrogeologiya, aqrokulturkimya v torpaq xritiliyinin tkkl tapmas v inkiaf mrhlsi. Qrbi Avropada XVIII srin sonu v XIX srin vvllrind torpaq haqqnda iki aqrogeoloji v aqrokulturkimyvi tsvvr yarand.

Aqrogeoloji istiqamtin trfdarlar (Fallu, Berendt, Rixtqofen v baqalar) torpaa anma nticsind brk da sxurundan trmi yumaq da sxuru kimi baxrdlar. Burada bitkiy anma zaman ayrlm qida elementlrini mnimsyn passiv rol ayrmdlar.

Aqrikulturkimyvi istiqamt A.Teyer, Y.Libix v baqalarnn tdqiqatlar il baldr. Bu istiqamtin nmayndlri torpaa qida elementlrinin mnbyi kimi baxrdlar. Teyer trfindn bitkinin torpan zvi maddsi humusla (humus nzriyysi) qidalanmas nzriyysi irli srlmdr. Torpan el ilk trifi d Teyer mxsus olmudur: Yer sthinin yumaq qatna torpaq deyilir. Onun sas trkibini silisium, humus, gil, hng, maqnezium, dmir v baqa maddlr tkil edir.

Libix 1840-c ild Kimyann kinilik v bikti fiziologiyasna ttbiqi adl srind bitkinin torpaqdan mineral qida maddlrini mnimsmsi fikrini sylyir. Libix torpaa yaranma v inkiaf prosesin bal olmayan tbii varlq deyil, ktl kimi baxrd.

Aqrogeoloji v aqrokulturkimyvi istiqamtlr torpaqnasln bir elm kimi inkiafna sas vermdilr, nki onlar torpan xsusi tbii-tarixi varlq kimi yaranmas haqqnda elmi tsvvrn formalamasna tsir etmdilr.

Rusiyada thkimilik hququnun lvindn sonra (1861-ci il) knd tsrrfat getdikc daha ox mt xarakteri almaa balayr. slahatlar knd tsrrfatnda elmi v texniki nailiyytlrin ttbiqin gcl tkan verir. XIX srin sonlarnda Rusiyann knd tsrrfat elmi tdqiqatlar qarsnda yksk tlblr qoymaa balayr v bu da knd tsrrfat elminin, xsusn d torpaqnasln inkiafna rait yaradr.

XIX srin ikinci yarsnda Rusiyann Avropa hisssinin quberniyalarnda vergilrin myynldirlmsi v taxl ticartinin genilndirilmsi mqsdil aqronomlar v iqtisadlar trfindn hyata keiriln torpaqlarn qiymtlndirilmsi il bal ilr geni vst alr. Tdqiqatlar soru-statistik metod sasnda hyata keirilirdi. Torpaq zonalarnn srhdlri gstrilmkl Rusiyann Avropa hisssinin xlas klind ilk torpaq xritsi (Veselovskiy, Vilson, aslavskiy) trtib edilir.

7. Genetik torpaqnasln yaranmas mrhlsi. Torpaqnaslq bir elm kimi Rusiyada yaranmdr. Bu lkd onun elmi saslarnn v tdqiqinin sas metodlar ilnmidir. Rusiyann zngin v rngarng torpaq rty olan geni razilri v yax inkiaf etmi kiniliyi torpan hrtrfli tdqiqin maran yaranmasn tmin edirdi. Torpaq rtynn yrnilmsind yeni bir mrhl olan elmi torpaqnasln inkiafnda btvlkd tbitnaslq sahsind, xsusn d geologiya, kimya, bitki fiziologiyas v mikrobiologiyada ld edilmi nailiyytlrin byk hmiyyti olmudur.

V.V.Dokuayev (1846-1903) torpaq haqqnda yeni elmi tlimin tbii-tarixi v ya genetik torpaqnasln banisi olmudur. Azad qtisadi Cmiyytin gstrii il Rusiyann Avropa hisssinin qaratorpaqlarnn tdqiqin balayarkn, V.V.Dokuayev proqramda torpan tbii torpaqmlgtirn amillrin tsiri altnda formalam mstqil tbii-tarixi varlq kimi yrnilmsinin yeni prinsiplrini gstrir. Proqramn tsdiq olunduu tarix (mart, 1877) genetik torpaqnasln yaranma tarixi kimi d qeyd edil bilr. O, Rus qaratorpa (1883) adl ox mhm srind bozqr bitkilri altnda formalam qaratorpaqlarn bitki-yerst mnyini qti kild saslandrr. lk df qaratorpaqlarn morfoloji profilini tsvir edir v onlarn corafi yaylmasn torpaqmlglm raiti il laqlndirir.

V.V.Dokuayev ilk df myyn edib ki, torpaq mstqil tbit cismidir v onun formalamas be tbii torpaqmlgtirn amilin - iqlim, relyef, bitki v heyvanat alminin, torpaqmlgtirn sxurun v lknin yann mrkkb qarlql tsiri il ba verir. O, sbut etmidir ki, torpaq zaman v mkan daxilind fasilsiz dyiir.

V.V.Dokuayev trfindn Torpaq (Nijneqorod v Poltava quberniyalarnda) v Me departamentlrinin tkil etdiyi ekspedisiyalarda qaratorpaq, boz me v imli-podzollu torpaqlarn sonrak tdqiqi btn ekoloji raitlri nzr almaqla torpaqlarn yrnilmsinin mqayisli-corafi metodunun ilnmsin v torpaqlarn ilk elmi tbii-tarixi tsnifatnn hazrlanmasna kmk etdi. El hmin ilrd V.V.Dokuayev torpaq

17

mnbitliyinin mqayisli qiymtlndirilmsinin tbii-tarixi prinsipini, Bizim bozqrlar vvllr v indi (1892) srind is bozqrlarn simasnn dyidirilmsindn, torpaqlarn su rejiminin yaxladrlmasndan v quraqla davaml bozqr kiniliyinin yaradlmasndan tr tdbirlrin hazrlanmasn nzrdn keirir.

V.V.Dokuayev trfindn tbitin yalnz ayr-ayr amil v hadislrini deyil, onlar arasnda qanunauyun laqnin yrnilmsinin zruriliyi mddas da irli srlmdr. O yazrd ki, indiy kimi balca olaraq ayr-ayr cisimlr minerallar, da sxurlar, bitki v heyvanlar v hadislr, alov (vulkanizm), su, yer, hava yrnilmidir, lakin onlarn mnasibti, qvvlr, cisimlr v hadislr arasnda, canl v cansz tbit arasnda, bitki, heyvanat v mineral sltntlr arasnda mvcud olan genetik ballq v hmi qanunauyun olan laq yrnilmmidir. Mhz bu mnasibtlr, bu qanunauyun qarlql tsirlr tbitin drk edilmsinin mahiyytini tkil edir (1899). Onun canl v cansz tbit arasnda qanunauyun laqnin mvcud olmas mddas tbii zonalar haqqnda tlimin yaranmasna sbb oldu.

Tbii zonalar haqqnda tlim tkc torpaqnasln deyil, bir-birin ox yaxn elmlrin geobotanika, fiziki corafiya, meilik v geokimyann sonrak inkiafna gcl tsir gstrdi.

V.V.Dokuayev imal yarmkrsi torpaqlarnn tsnifat sxemini hazrlamd. Hmin sxemd, hr biri myyn qrup torpaqlarn yaylmas, anma proseslri, qrunt, iqlim raiti, bitki v heyvanat almi, relyefin xsusiyytlri il sciyylnn be corafi zona (boreal, tayqa, qaratorpaq, areal, laterit) ayrlmd. V.V.Dokuayev torpaqnasln saslarn yaratm, tdqiqat metodlarn ilmi, torpaqmlglmnin bir ox qanunauyunluqlarn myyn etmi v torpan effektiv mnbitliyinin artrlmasna xidmt edn bir sra praktiki tdbirlri tklif kimi irli srmdr.

Torpaq haqqnda tlim geologiya, geokimya, mineralogiya, geobotanika, meilik, kinilik, bitkiilik, fiziki corafiya kimi elmlrin inkiafna byk tsir gstrmidir.

V.V.Dokuayev 225 ap vrqi hcmind ox byk dbi irs qoymudur. Onun Rus qaratorpaqlar (1883), Tbii zonalar haqqnda tlim dair (1899), Nijneqorod quberniyas torpaqlarnn qiymtln-dirilmsin dair materiallar (1884-1886), Poltava quberniyas torpaqlarnn qiymtlndirilmsin dair materiallar (1889-1894), Bizim bozqrlar vvllr v indi (1892) srlri daha mhurdur.

V.V.Dokuayevin oxsayl agirdlri v ardcllar arasnda N.M.Sibirtsevin (1860-1900) ilri daha ox seilir. O, torpaqnasla dair ilk drsliyin mllifi olmu, V.V.Dokuayevin torpaq haqqnda tliminin saslarn sistemldirmi v inkiaf etdirmidir. N.M.Sibirtsev mxtlif iqlim v relyef raitlrind bitki v da sxurlarnn qarlql tsirini n plana kmkl torpan trifini vermi, torpaqmlgtirn amillri biotik v abiotik olmaqla iki qrupa ayrm, torpaqlarn tsnifatn dqiqldirm, torpaqlarn zonal, interzonal v azonal blgsn myyn etmi, torpaq cinsi anlayn irli srm v V.V.Dokuayevin quraqlqla mbarizy dair ilrini davam etdirmidir.

V.V.Dokuayev mktbinin inkiaf il eyni vaxtda rus alimi P.A.Kostev (1845-1895) trfindn d torpaqlar yrnilirdi. O, aqronomik torpaqnasln elmi saslarn yaratm v torpanaslqla kiniliyi bir-birin balayan bir sra hmiyytli nzri mumildirmlr aparmd. P.A.Kostyev torpan mlglmsi il bitkinin hyat arasnda sx laqnin olduunu qeyd edir v torpa bitkinin sas kk ktlsinin yayld yerin st qat kimi tyin edirdi.

O, bitki qalqlarnn torpaqda paralanmas v bu prosesd mikroorqanizmlrin rolunun yrnilmsi sahsind byk ilr grmdr. Bu tdqiqatlar torpaqda zvi maddlrin yrnilmsi il bal sonrak ilr gcl tsir etmidir. P.A.Kostyev torpan mnbitliyind suyadavaml aqreqatlarn hmiyytli rolunu v onun mlglmsind humusun itirakn gstrmidir. O, aqrotexnikann btn sullarn torpan xasslri v iqlim raitinin xsusiyytlri il laqlndirmyi tvsiy edirdi. P.A.Kostyev Rusiyann qaratorpaq vilaytinin torpaqlar srind qara torpaqlarda v onunla yana mvcud olan torpaqlarda humus-mlglmnin xsusiyytlrini nzrdn keirmi v torpaqmlglm proseslrinin elmi analizindn irli glrk onlarn mnbitliyinin artrlmasndan tr tdbirlr sistemi irli srmdr.

Elmi genetik torpaqnasln yaradlmasn myyn etmi V.V.Dokuayev, P.A.Kostyev v N.M.Sibirtsevin faliyyti il bal dvr, tarix dokuayev dvr ad altnda daxil olmudur.

8. Torpaq haqqnda Dokuayev tliminin intensiv inkiaf, onun differenisasiyas v torpaqnaslq daxilind mxtlif istiqamtlrin yaranmas mrhlsi. Rus torpaqnaslnn inkiafnda yeni mrhl XX srin ilk illrind, kndd kapitalist mnasibtlrinin ykslii, tbqlmnin yaranmas v kndlilrin rq krlmsi il balayr. Dokuayev metodlarndan istifad etmkl geni miqyasda torpaq tdqiqatlar aparlr, Rusiyann Avropa hisssinin bir sra quberniyalarnn torpaq zemstvalarnn Ba krm idarsinin maliyy dstyi il Rusiyann Asiya hisssind kndlilrin krlmsi n nzrd tutulmu rayonlara ekspedisiyalar tkil olunur. Bu tdqiqatlarda K.D.Qlinka, L..Prasolov, S.S.Nestruyev, B.B.Polnov, N.A.Dimo v baqalar itirak edirdilr.

Qeyd ediln tdqiqatlarn sciyyvi xsusiyyti torpaqlarn genezisinin, tsnifat v nomenklaturasnn izahnda regional yanamaya stnlk verilmsi idi. Bu zaman Regional torpaq mktblri yaranrd. Eyni zamanda torpaqmlglm prosesinin mahiyytini amaq v torpaqlarn su xasslrini yrnmk mqsdil torpaqlarn hrtrfli kimyvi v fiziki-kimyvi tdqiqi aparlrd.

18

Bu dvrd torpaqnasln inkiafnda K.D.Qlinkann mhm rolu (1867-1927) olmudur. O, Ba Krm darsinin rhbri, Dokuayev torpaq komitsinin aparc torpaqnas olmudur. Onun trfindn da sxurlarnn anmas, torpaqlarn genezisi, corafiyas v tsnifat il bal bir sra dyrli ilr grlmdr. K.D.Qlinka torpaqnasla dair 1908-ci ild nrdn xm v alt df tkrar nr olunmu fundamental drsliyin mllifi olmudur. K.D.Qlinka Novo-Aleksandriyski, Voronej v Leninqrad (indiki Sankt-Peterburq) knd tsrrfat institutlarnn torpaqnaslq kafedralarnn mdiri vzifsind almdr. O, V.V.Dokuayev adna Torpaqnaslq Institutunun tkilatlarndan biri olmudur. K.D.Qlinka rus v sovet torpaqnaslq elminin ideya v metodlarnn xarici lklrd populyarladrlmasnda grkmli rol oynamdr.

P.S.Kossovi (1862-1915) torpaqlarn fiziki, kimyvi v aqrokimyvi xasslrinin yrnilmsinin banilrindn biri olmudur. Torpaq haqqnda tlimin saslar (1911), Torpaqnaslq kursu (1903), Torpaqmlgtirn amillr genetik torpaq tsnifatnn sas kimi (1910) srlrind mllif torpaqlar haqqnda mlumatlar sistemldirmkl kifaytlnmmi, torpaqlarn mlglmsi, tsnifat v tkaml haqqnda orijinal ideyalar irli srmdr. P.S.Kossoviin 1914-c ild, vvlki mlliflrin bioloji v aqronomik istiqamtli ilrindn frqi Torpaqnaslq drsliyi nr olunmudur.

Rusiyada 1917-ci il inqilabndan sonra torpaqlarn millildirilmsi, sonradan torpaq zrind kollektiv v dvlt mlkiyyti formalarnn yaranmas torpaqnasln inkiaf raitini v onun nailiyytltinin xalq tsrrfatnda istifadsinin xarakterini dyidi. Hmin dvrn ziddiyytli xarakteri torpaqnasln inkiafnda da z ksini tapmd. Sovet dvrnn torpaq qanunvericiliyi il torpaq mmxalq, sosialist mlkiyyti olub, alq-satq obyekti kimi gtrl bilmzdi. Bu da torpaqlarn bonitirovkasn v iqtisadi qiymtlndirilmsini myyn rivy salrd. Htta XX srin 20-30-cu illrind sosializmd torpaq rentasnn olmamas v bu sbbdn d dvlt torpaq kadastr trkibind torpaqlarn bonitirovkas v iqtisadi qiymtlndirilmsi tdbirinin z hmiyytini itirmsi kimi yanl nzriyynin ortaya atlmas v bzi elmi dairlrd, xsusn d o dvrn nfuzlu torpaqnas alimi akademik V.R.Vilyams trfindn bu nzriyynin mdafi olunmas hmin tlimin uzun mddt (50-ci illrin ortalarna kimi) inkiafdan qalmasna gtirib xarmd. Yalnz XX srin 50-ci illrinin ortalarnda bu nzriyynin yanll mlum olduqdan sonra torpaqlarn qiymtlndirilmsi mslsi yenidn aktuallq ksb etmy balad. Bununla bel, bu dvrd istr btvlkd Sovetlr ttifaqnda, istrs d Azrbaycanda torpaqnaslq sahsind dyrli nailiyytlr ld edilmidi. Ken srin 20-ci illrind SSR v mttfiq respublikalarn Elmlr Akademiyalarnda torpaqnaslq zr dvlt elmi-tdqiqat mssislri tsis edilir, universitetlrd v knd tsrrfat ali thsil mktblrind torpaqnaslq kafedralar bksi xeyli genilndirilir. Torpaqnaslq sahsind tdqiqatlarn koordinasiyas v toplanm materiallarn mumildirilmsi SSR EA-nn nzdind yaradlm V.V.Dokuayev adna (1925) Torpaqnaslq nstitutuna hval edilir. Btn bu tdbirlr torpaqnasl tkilati baxmdan xeyli mhkmlndirmi v nzri tdqiqatlarn sonrak inkiaf v lk torpaqlarnn knd tsrrfatnn tlblrin uyun yrnilmsi n mhkm baza yaratmd.

Tbit elmlri arasnda torpaqnasln hmiyytli rolu v nailiyytlrini nzr alaraq 1927-ci ild SSR EA-nn nzdind xsusi torpaqnaslq kafedras tsis edilir. Hmin il K.D.Qlinka, ilk torpaqnas alim kimi EA-nn hqiqi zvi seilir. Sonrak illr bu yksk ada K.K.Hedroys, D.N.Pryaninikov, V.R.Vilyams, N.M.Tulaykov, L..Prasolov, B.B.Polnov, .V.Tyurin, Y.V.Peyva, .P.Gerasimov layiq grlr.

1927-1930-cu illrd Orta Asiya, Qazaxstan, Qafqaz, Ukrayna v Belorusiyada geni torpaq tdqiqat ilrin balanlr. K.D.Qlinkann redaktorluu il SSR-nin Asiya (1927) v Avropa (1930) hisslrinin torpaq xritlri trtib edilir, torpan fizikas, kimyas, biologiyas, genezis tlimi, torpan corafiyas v kartoqrafiyas inkiaf etdirilir.

Sovet torpaqnaslnn bu dvrnd K.K.Hedroys trfindn torpaq kolloidlrinin torpaqmlglmd v torpaq mnbitliyind rolunun tdqiqi sasnda torpaqlarn uduculuq qabiliyyti haqqnda tlimin yaradlmas hmiyytli nzri thv idi.

K.K.Hedroys (1872-1932) torpaqlarn kolloid xasssinin drin thlilini vermi v onlarn knd tsrrfat bitkilrinin inkiafnda hmiyytini gstrmi, hminin tur torpaqlarn hngldirilmsi v fosforit-ldirilmsi, oraktlrin gipslndirilmsi v s. il bal tdbirlrin nzri saslandrlmasn ilmidir. K.K.Hedroysun Torpan uduculuq qabiliyyti haqqnda tlim, Torpaqlarn kimyvi analizi, oraktlr v onlarn mnyi kimi srlri torpaqnaslq v aqrokimyann inkiafnda hmiyytli mrhl olmaqla yana bu srlrd torpaqmlglm proseslrinin v torpaqlarn kimyvi meliorasiyas metodlarnn fiziki-kimyvi mahiyyti haqqnda masir baxlarn sas qoyulmudur.

Torpan corafiyasnn, ekologiyas v tkamlnn inkiafnda S.S.Nestruyevin (1874-1928) Torpaq corafiyasnn elementlri v Torpaqlar v eroziya tsikllri srlrinin byk hmiyyti olmudur. Bu kitablarda V.V.Dokuayevin torpaqmlgtirn amillr haqqnda ideyalar inkiaf etdirilmidir.

XX srin 30-cu illrind torpaqnasln sovet dvr znn nvbti inkiaf mrhlsin qdm qoyur. Bu dvrd btn lk razisind yerquruluu mqsdlrindn tr geni torpaq tdqiqat ilri hyata keirilir v bu tdqiqatlarn prinsip v metodlar tkmilldirilirdi (L..Prasolov, K.P.Qorenin, A.A.Krasyuk v b.). Eyni zamanda geni sahlrd aqrokimyvi tdqiqatlar aparlrd (D.N.Pryaninikov, A.N.Sokolovskiy,

19

N.P.Karpinskiy, V.A.Fransesson v b.). Bu dvrd knd tsrrfatnn planladrlmas mqsdil SSR-nin torpaq resurslarnn mumi uotu

aparlr, meliorativ torpaqnasln saslar qoyulur (B.B.Polnov, L.P.Rozov, V.A.Kovda, .N.Antipov-Karatayev). lk mumildirici sr - SSR-nin torpaqlar kitab nr olunur. Sovet torpaqnaslar beynlxalq shny xrlar. Onlar Vainqtonda 1927-ci ild Torpaqnaslarn I Beynlxalq konrqesind itirak edir v 1932-ci ild Moskva v Leninqrad hrlrind torpaqnaslarn II Beynlxalq konqresini tkil edirlr.

Bu dvrd V.R.Vilyamsn genetik v aqronomik torpaqnaslq sahsind, torpaqnaslq v kinilik arasnda drin laqni akarlayan nzri tdqiqatlar xsusi hmiyyt ksb etmy balayr.

Torpaqnaslqda bioloji istiqamt yaratm n grkmli sovet alimi, torpaqnas - aqronom V.R.Vilyams (1863-1939) torpaqnaslq elmind V.V.Dokuayevin genetik konsepsiyas il P.A.Kostevin torpaq-aqronomik konsepsiyasn birldirmidir. O, bitki formasiyalarnn, ilk nvbd ali yal bitkilrin v mikroorqanizmlrin torpan genetik profilinin v mnbitliyinin formalamasnda aparc rolunu gstrmidir.

V.R.Vilyamsa gr maddlrin kiik bioloji dvran sistemind zvi maddlrin sintezi v paralanmas proseslrinin dialektik qarlql tsiri torpaqmlglmnin mahiyytini tkil edir. Bu mddadan irli glrk V.R.Vilyams torpaqmlglmy bioloji mahiyytin gr vahid v Yer sthind hyatn tkaml il bal olan v hr bir geoloji dvrd zn konkret torpaqlarda ks etdirn proseslrin miqyasna gr mhtm hadis kimi baxrd. Onun tdqiqatlarnda humusun trkibin, spesifik humus maddsinin yaranmasna v torpan formalamasnda onun roluna daha ox diqqt yetirilmidir. Bu tdqiqatlar Tyurinin ilrin v onun torpan zvi maddsinin yrnilmsi sahsind yaratd elmi mktbin sonrak inkiafna gcl tkan vermidir. V.R.Vilyamsn torpaqmlglm proseslri nzriyysi sahsind baxlar torpan genezisi il bal baxlarn da inkiafna tsir etmidir.

mniliyin sas problemlri v mn bitkilri il torpaq (imlm prosesi) arasnda qarlql tsirlrin yrnilmsi V.R.Vilyamsn tdqiqatlar arasnda xsusi yer tutur. Onun trfindn dnli v paxlal oxillik mn bitkilrinin torpaqda humusun toplanmasnda, aqronomik baxmdan dyrli strukturun yaranmasnda v btvlkd mnbitliyin formalamasnda rolu yrnilmidir. V.R.Vilyams mnbitliy torpaqmlglm prosesi nticsind yaranan v torpa ana sxurdan frqlndirn n vacib xass kimi baxrd. O, torpaq mnbitliyinin mahiyytini, bitkinin hyat amillrin (iq, istilik, su, hava, qida elementlri v s.) olan tlbi baxmdan, daha drindn drk etmy alrd. O, bu amillr irisind, aqrotexniki v meliorativ tdbirlr vasitsil daha asan idar olunduuna gr su v qidann hmiyytini xsusi qeyd edirdi. Bu baxmdan V.R.Vilyams knd tsrrfat bitkilri becrilrkn tlblri maksimum tmin etmkdn tr bitkilrin btn hyat amillrin eyni vaxtda tsir etmyin zruriliyini qeyd edirdi.

V.R.Vilyams genetik torpaqnaslq v torpaq mnbitliyinin tdqiqi il bal mvqeyini knd tsrrfatnn praktiki msllrin, xsusn d ottarlal kinilik sisteminin ttbiqin balayrd. V.R.Vilyamsn canl orqanizmlrin torpaqmlglmd rolu, torpaqmlglm prosesinin mahiyyti v ayr-ayr konkret proseslrin tbiti, maddlrin kiik bioloji dvran, torpaq mnbitliyi, torpan humusu v strukturu haqqnda daha hmiyytli v orijinal fikirlr sylmidir.

kinci dnya mharibsindn sonra sovet torpaqnaslnn inkiaf nzri axtarlarn nvbti ykslii, btn lk razisind irimiqyasl torpaq tdqiqatlarnn aparlmas, torpaqnaslqda bioloji istiqamtin inkiaf il sciyylnmidir.

9. Torpaqnasln srtli inkiaf, yeni-yeni sahlrin v tlimlrin yaranmas mrhlsi . Bu dvr kinci dnya mharibsindn sonra balayaraq XX srin 90-c illrin kimi davam edir. Bu dvrn n hmiyytli nailiyytlri aadaklar olmudur:

Yer krsinin torpaq-bioiqlim quraqlar v vilaytlri, torpaq zonalar, fatsiya v yaltlri haqqnda bioiqlim saslarda mumi torpaq-corafi tlimin ilnmsi (L..Prasolov, .P.Gerasimov, E.N.vanova, N.N.Rozov v b.). Bu tdqiqatlar dnyann torpaq rtynn tdqiqat materiallarnn xritilik baxmndan mumildirilmsind v SSR-nin torpaq-corafi rayonladrlmasnda z ksini tapm v SSR v dnyann torpaq ehtiyatlarnn uota alnmasnda baza kimi x etmidir;

V..Vernadskinin biogeokimyvi ideyalar sasnda torpaq rty tkamlnn yrnilmsind, razinin meliorativ qiymtlndirilmsind v faydal qazntlarn axtarnda byk hmiyyt ksb edn anma qat v landaftn geokimyas haqqnda mumi tlimin ilnmsi (B.B.Polnov, V.A.Kovda, M.A.Qlazovskaya v b.);

D.N.Pryaninikov trfindn bitkilrin qidalanmas sahsind iri nzri msllrin ilnmsi, gbrlrin ttbiqi v lkd aqrokimyvi xidmtin yaradlmas il aqrokimya elminin sonrak inkiaf;

torpan zvi maddsinin (.V.Tyurin, M.M.Kononova, L.N.Aleksandrova, V.V.Ponomaryova, D.S.Orlov v b.), torpaq proseslrinin v rejimlrinin (A.A.Rode, .N.Skrnnikova, .S.Kauriev, E.A.Afanasyev v b.), torpan aqrofiziki v meliorativ ( N.A.Kainskiy, V.A.Kovda, L.P.Rozov, V.V.Yeqorov v b.), fiziki-kimyvi v kimyvi xasslrinin yrnilmsi (A.N.Sokolovskiy, .N.Antipov Karatayev, N..Qorbunov, N.Q.Zrin v b.) sasnda genetik v torpaq-aqronomik tdqiqatlarn inkiaf;

SSR torpaqlarnn vahid tsnifatnn, torpaq xritnasl metodlarnn tkmilldirilmsi (.P.Gerasimov, Y.N.vanova, N.N.Rozov, B.M.Fridland v b.), torpaq rty strukturunun yrnilmsi

20

(V.M.Fridland), torpaqlarn bonitirovkas v iqtisadi qiymtlndirilmsinin prinsip v metodlarnn ilnmsi; Sibir v Uzaq rq torpaqlarnn, mttfiq respublikalarn torpaqlarnn yrnilmsi sahsind regional

tdqiqatlarn inkiaf; tropik v subtropik quraqlarn torpaq rtynn yrnilmsind sovet alimlrinin geni itirak v bu

razilrin torpaqlarnn genezisi, corafiyas v sciyysin hsr edilmi monoqrafiyalarn yazlmas (M.A.Qlazovskaya, S.V.Zonn v b.).

Bu mrhld torpaqlardan smrli istifad edilmsind, meliorasiya mqsdlrindn tr dzgn qiymtlndirilmsind, gbrlrdn smrli istifadd, eroziya il mbariz v torpaqlarn mhafizsi msllrind torpaqnasln rolu xeyli artmdr. Bu mrhlnin digr lamtdar chti torpaqnasln mxtlif istiqamtlrind, ilk nvbd torpaq xritiliyi sahsind beynlxalq mkdaln ilk msbt nticlrinin (FAO-YUNESKO-nun sifarii il dnyann torpaq xritsinin trtib edilmsi) ortaya xmasdr.

10. Torpaqnasln n masir inkiaf v beynlxalq mkdalq mrhlsi. Sovet ttifaq daldqdan sonra mstqil respublikalarda, o cmldn rus v sovet torpaqnaslq mktblri il ox sx bal olan Azrbaycanda torpaqnaslq elmi yeni inkiaf mrhlsin qdm qoymudur. Bu haqda nvbti fsild daha trafl mlumat verilck.

Bu dvrn lamtdar xsusiyyti torpaqnaslq sahsind beynlxalq mkdaln daha da gclnmsi, dnya zr torpaqlarn vahid tsnifat, diaqnostika v nomenklaturasnn yaradlmas sahsind beynlxalq koordinasiyann yaranmas olmudur.

II FSL. AZRBAYCANDA TORPAQNASLIQ ELMNN NKAF TARX* Azrbaycanda torpaqnaslq elminin inkiafn bir ne dvr ayrmaq mmkndr: 1.Hsn by Zrdabinin faliyyti il bal mrhl. Azrbaycanda torpaqnaslq elminin inkiafnda

birinci mrhl maarifi v tbitnas alim Hsn by Zrdabinin ad il baldr. H.Zrdabi torpaqnaslq haqqnda elmi fikirlrini kini qzetind, Torpaq, su v klk v s. nrlrind ap etdirmidir. Onun torpaqnaslqla bal fikirlri genetik torpaqnasln banilri V.V.Dokuayev, N.Sibirtsev v baqalarnn mddalar il demk olar ki, st-st dr. Bellikl, H.Zrdabi Azrbaycann ilk torpaqnasdr, torpaqlarmz haqqnda ilk elmi mlumatlar ona mxsusdur. H.Zrdabinini torpaqnaslq haqqnda axtarlar X.Hsnov (1972), .Hsnov (2006) trfindn aradrlmdr.

Hsn by Zrdabinin torpaq haqqnda fikirlri sasn da sxurlarnn anmasndan, torpaqmlgtirn amillrdn, torpan mnbitliyindn, mnbitliyin brpasndan (torpan qranulometrik trkibinin dyidirilmsi, meliorasiya, eroziyaya qar mbariz v s. tdbirlrdn) ibartdir. H.Zrdabinin torpaqnaslqla bal aradrmalarnda mqsd bu elmin nzri msllrini, torpaqlarn genezisini ilyib hazrlamaq olmamdr. Mqsd kinilik mdniyytini yksltmk, torpaq srvtlrindn smrli istifad etmk idi. Bununla brabr, H.Zrdabinin torpaa aid srlrind, elmin o zamank inkiaf sviyysind bzi yeniliklr d z ksini tapmdr.

2. XIX srin sonu XX srin vvllri (1875-1920). Bu dvrd - 1889-1890-c illrd Kovalskinin, 1890-c ild P.S.Kossoviin, 1898-ci ild V.V.Dokuayevin, 1911-1914-c illrd S.Zaxarovun, V.Romanovun v J.Kamenskinin apardqlar tdqiqatlarda Azrbaycan torpaqlar haqqnda ilkin d olsa myyn fikirlr olmudur.

V.V.Dokuayev 1898-ci ild Zaqafqaziyada v o cmldn Azrbaycanda olmu, torpaqlar haqqnda mumi mlumatlar vermkl, aquli torpaq quraqlarnn mvcudluunu gstrmidir.

1911-1914-c illrd S.Zaxarov, V.Romanov v J. Kamenski Mil v irvan dzlrind relyef, torpaqlarn orlamas, qrunt suyunun sviyysi il laqdar torpaq mxtlifliklri haqqnda fikir irli srmlr.

3. XX srin 20-45-ci illri (Torpaqnaslq v Aqrokimya nstitutunun yaradlmasna qdrki dvr). Sovet ttifaqnn trkibin daxil edildikdn sonra Azrbaycanda ilk nvbd elmi tdqiqat ilri aparan kadrlara ehtiyac duyulurdu. 1920-ci ild Azrbaycan Politexnik nstitutu nzdind Knd Tsrrfat fakultsi v onun trkibind Torpaqnaslq kafedras tkil olunur. Azrbaycann torpaq rtyn yrnn ilk tdqiqat zklri torpaqnaslq kafedrasnda, Muan tcrb stansiyasnda (Cfrxan) v respublikann tbii srvtlrini yrnn cmiyytin trkibind i balayr (1920-1924). Kafedrann rhbri professor V.Smirnov-Loginovun rhbrliyi v bilavasit itirak il Aberon yarmadasnn, Kiik Qafqaz dalarnn cnub-rq tklrinin torpaqlar tdqiq edilrk xritldirilir.

1925-ci ild Azrbaycanda torpaq-corafi tdqiqatlara balanlr. Respublikann rayonladrlmas il mul olan komissiyann tapr il professor S.Zaxarovun rhbrliyi altnda ekspedisiya i balayr. 1926-c ild akademik V.Vilyams Muan v Lnkrann dzn hisssini gzrk suvarmann v subtropik bitkilrin inkiaf haqqnda mli tkliflr verir. Bu zaman, 1926-1930-cu illrd professor V.Smirnov-Loginov Qobustan v Xz rayonlarnn torpaqlarnda byk miqyasl tdqiqatlar aparr.

* Bu blm hazrlanarkn M.P.Babayevin (2004) materiallarndan istifad edilmidir.

21

1930-1931-ci illrd Azrbaycan Politexnik nstitutunun Torpaqnaslq kafedras trfindn M.lsgrbyli v .Qasmovun simasnda ilk azrbaycanl torpaqnaslar hazrlanr. Onlar torpaqlarmzn tdqiqi v kadr hazrlnda uzun illr xeyli smrli i grrlr. Hmin dvrd knd tsrrfatnn gcl inkiaf il laqdar xsusi knd tsrrfat elmi idarlri tkil edilir, torpaqnas v aqrokimya kadrlara ehtiyac artr. Bu tlbi dmk mqsdil Zaqafqaziya Pambqlq nstitutunun pambqlq fakultsi nzdind xsusi b alr. 1933-1937-ci illr rzind drd buraxl torpaqnas v aqrokimya hazrlanr.

1932-ci ild Azrbaycan Elmi Tdqiqat Pambqlq nstitutunda tkil olunan aqrotorpaqnaslq bsi respublika torpaqlarn yrnmy balayr. Bu ilr knardan dvt edilmi professor V.Akimsev, torpaqnas alim N.Bekarevi v L.Qorodetskidn baqa AKT torpaqnaslq kafedrasnn iilri M.sgrbyli, .Qasmov v AKT-nin yeni bitirmi gnc torpaqnaslardan M.Aamirov, .Zeynalov, M.Rhimov, N.Mm-mdov v baqalar clb edilir.

1934-c ild Lenin adna UKTEA Gbrlm v Aqrotorpaqnaslq nstitutunun Azrbaycan filial tkil edilir. Burada da respublika torpaqlarnn tdqiqi v gbrlrl aparlan ilr davam etdirilrk, Lnkran (1934), Ada (1935), Qazax (1936), Quba-Xamaz (1937) rayonlarnn orta miqyasl torpaq xritlri trtib edilir. Bu tdqiqatlarda L.Aleksandrovski, K.lkbrov, .Zeynalov, B.Aayev, M.Salayev, M.Sfiyev, K.Teymurov v baqalar itirak edirlr.

SSR Elmlr Akademiyas Zaqafqaziya filialnn Azrbaycan bsi geologiya blmsi nzdind, 1933-c ild torpaqnaslq seksiyasnn v 1934-c ilin iyulundan etibarn srbst torpaqnaslq blmsinin tkili torpaqnaslq elminin Azrbaycanda inkiaf n tkilat bazas oldu.

lk illrdn balayaraq, blm yeni torpaqlarn istifady verilmsi problemi il yaxndan mul olmaa balamdr. Blm Boaz dznd, Cnubi-rqi irvanda ilkin torpaq tdqiqat aparm, Cnubi-rqi irvann Kryan zonasnn (1934-35), Yevlax rayonunun (1935), Lnkran v Muann torpaqlarn daha dqiq xritldirmidir. 1935-ci ild Blm torpaq kimyas laboratoriyas tkil etdi ki, bu da aparlan ilrin geni-lndirilmsin imkan yaratd. Laboratoriyada oraktlrin kimyvi meliorasiyas (.Qasmov v T.Tahirov), elektrik cryanlarnn torpaa v sxurmlgtirici minerallara tsiri (V.Smirnov-Loginov v A.Sidorov), su buxarnn torpaqda kondensasiyas, torpan orlama drcsinin bitki rtynn xsusiyytin tsiri kimi msllr zrind i aparlrd.

Blmnin iind Lnkran vilayti torpaqlarnn yrnilmsi xsusi yer tuturdu. Bu torpaqlara hsr olunmu mumildirici srdn (V.Smirnov-Loginov) baqa, vilaytin sar torpaqlarnn fiziki-kimyvi xasslri d drindn yrnilmidi (B.Filosov, 1936). Alazan-yriay hvzsi torpaqlarnn iri miqyasl xritldirilmsi v aqrokimyvi xsusiyytlrinin yrnilmsi (R.Kovalyov 1938-1941) ay kini n yeni yararl torpaqlar akara xarmaa hsr edilmidi.

1936-c ildn balayaraq blm azrbaycanllardan yeni yksk ixtisasl kadrlar hazrlamaq iin balayr. Bu id V.Smirnov-Loginovun hazrlad ilk aspirantlar (E.rifov, B.Aayev, K.lkbrov, .Zeynalov) 1940-43-c illrd elmlr namizdi ad almaq n dissertasiyalar mdafi edirlr.

1937-ci ildn balayaraq blm quru subtropik iqlim rayonlar torpaqlarn tdqiq etmk n xsusi ekspedisiya tkil edir. Bu ekspedisiya irvan dznn, Pirsaat hvzsinin v Byk Qafqazn bu hvzy yaxn tklrinin torpaqlarn tdqiq edrk, buradak torpaqlarn orlamasnda palq vulkanlarnn roluna aydnlq gtirir (H.liyev, B.Klopotovski). Blm 1939-cu ildn balayaraq Azrbaycan torpaqlarnn orlamasna aid dbiyyat v materiallar yekunladraraq, torpaqlarn orlama drclri v duz trkibini gstrn ilk xritlri trtib edir (V.Volobuyev).

1931-1941-ci illrd Samur-Dvi kanal zonas torpaqlarnn kimyvi v fiziki-kimyvi xasslri (M.Salayev, K.lkbrov) v imali Muan torpaqlarnn fiziki xasslrinin tdqiqi (B.Aayev) ilri suvarlan sahlrin yrnilmsin hsr edilmidi. Samur-Dvi Suvarma Kanalnn tikintisi il laqdar olaraq 1940-c ild Samur-Dvi dznliyind iri miqyasl torpaq tdqiqatna balanlr. oxsayl l v laboratoriya materiallarna sasn 1:10000, 1:25000 miqyasl torpaq, orlama, torpaq-meliorativ rayonlama xritlri trtib edilir v eroziyaya qar mbariz tdbirlri tklif olunur (M.Salayev).

1940-41-ci illrd Blm Kiik Qafqazda yerlmi bir sra rayonlarn torpaqlarn yrnmkl mul olmudur (B.Klopotovski, M.Salayev, .Zeynalov). 1940-c il n Blmnin trkibind seksiya torpaq eroziyas, torpaq kimyas v torpaq fizikas seksiyalar yaradlmd.

4. XX srin 45-90-c illri (Torpaqnaslq v Aqrokimya nstitutunun faliyyti dvr). 1945-ci ild Azrbaycan SSR Elmlr Akademiyasnda Torpaqnaslq v Aqrokimya nstitutunun yaradlmas il torpaqnaslq elminin inkiafnda yeni mrhl balayr. nstitut Byk v Kiik Qafqazda, Kr-Araz ovalnda torpaqlarn tdqiqat ilrini davam etdirir (H.liyev, K.lkbrov).

lkd knd tsrrfatnn inkiaf il laqdar V.Kovdann rhbrliyi altnda Kr-Araz ekspedisiyas Salyan, Muan, Cnub-rqi irvan, Gnc-Qazax v Mil dzlrind torpaq-geomorfoloji (V.Yeqorov, Y.Lebedev), torpaqlarn su-fiziki v fiziki-kimyvi xasslri (S.Dolqov, N.Qorbunov), torpaq-meliorativ rayonladrlmas (A.Rozanov, N.Kandorskaya) sahsind tdqiqatlar aparlmdr.

Azrbaycan hkumtinin tapr il 1952-ci ild torpaqnaslq v Aqrokimya nstitutunun metodiki

22

rhbrliyi altnda btn kinilik tsrrfatlarnda (5 mln.ha sahd) irimiqyasl torpaq tdqiqatlarna balanr. Bak v Gncd yaradlm torpaq ekspedisiyalar bu mhm v mrkkb ii yerin yetirir. Bu v digr tdqiqatlarn nticsi kimi 1953-c ild Azrbaycan SSR torpaqlar (rus dilind) monoqrafiyas ap olunur. 50-ci illrin sonlarnda oxillik torpaq-corafi tdqiqatlarn vacib nticlrindn biri d Azrbaycanda 1:200000 miqyasnda mumildirilmi torpaq xritsinin trtibidir. Trtib olunmu xritnin orijinal SSR EA Geologiya-Corafiya Blmsinin qrar il apa mslht grlr v 1957-ci ild Moskvada rus dilind nr olunur (miqyas 1:500000). El hmin dvrd, 1953-c ild V.Volobuyevin Torpan iqlimi(1953) monoq-rafiyas nr olunur.

XX srin ikinci yars btvlkd akad. H.liyev, V.Volobuyev, M.Salayev kimi tannm torpaqnas alimlrin elmi faliyyti il lamtdar olmudur. 60-c illrd H.liyevin torpaqlarn genezisi, corafiyas, sistematikas, aqroekologiyas sahsind oxillik tdqiqatlarnn nticlrini mumildirn v orijinal nzri msllri hll edn Byk Qafqazn imal-rq hisssinin me v me-bozqr torpaqlar (1964), Qhvyi me torpaqlar (1965), Cinnamon Forest Soils in the Eastern Part of the Greater Caucausus (1969) monoqrafiyalar ap olunur. 1969-cu ild ilk df olaraq Azrbaycan torpaqlarnn sistematikas v nomenklaturas hazrlanr (H.liyev, V.Volobuyev, K.lkbrov, M.Salayev).

V.Volobuyevin Kr-Araz oval torpaqlarnn orlamasnn genetik formalar (1965) monoqrafiyasnda asan hll olan duzlarn torpaqda toplanmas, miqrasiyas, miqdar, drcsi aradrlr, Torpan ekologiyas (1963) kitabnda torpaqla mhitin laqsinin geni thlili verilir v ilk df olaraq bu monoqrafiyada torpan ekologiyas anlay, onun trifi aqlanr.

Lnkran vilaytinin rtubtli subtropik torpaqlarna hsr olunmu monoqrafiyada (R.Kovalyov, 1966) rtubtli subtropik torpaqlarn genezisi rh olunmu torpaq tiplrinin diaqnostikas verilmi, tsnifat ilnmidir. Bu tdqiqatlat sasnda Lnkran vilaytinin torpaq xritsi (1:100000 miqyasnda) trtib olunmudur.

oxillik regional torpaq tdqiqatlarnn nticsi olaraq M.Salayevin Kiik Qafqazn torpaqlar (1966) monoqrafiyasnda yksk dalq torpaqlarn genezisi, corafiyas v sistematikas rh olunur.

Bellikl, bu dvrn 25 ili (1945-1970) rzind torpaqnaslq zr sasl tdqiqat ilri aparlm, bu mddtd torpaqnaslq sahsind grkmli alimlr kollektivi yaranmd; H.liyevin, V.Volobuyevin, K.lkbrovun, B.Aayevin, M.Salayevin rhbrliyi altnda alan gnc alimlr yetmidir. Btvlkd Azrbaycann torpaqnaslq elminin tarixind bu mhm dvr byk elmi-nzri v tcrbi hmiyyti olan tdqiqatlarla lamtdardr. Ayr-ayr rayonlarn torpaq rtynn yrnilmsi v orta miqyasl torpaq xritlrinin trtibi ilrin d el bu dvrdn etibarn balanlr (.Hsnov, M.Babayev, B.Hsnov, Q.Mmmdov, V.Hsnov, B.Cfrov, .Cfrova v baqalar). Ken srin 1955-1970-ci illrind Cnub-Qrbi Azrbaycann Arazboyu 7 rayonunda bir milyon hektar sahd .G.Hsnovun rhbrliyi altnda iri miqyasl kompleks torpaq tdqiqat aparlm, seriya xritlr (torpaq, aqroistehsalat, aqrotorpaq rayonlamas, bonitirovka) trtib edilmidir.

XX srin ikinci yarsndan etibarn btn dnyada olduu kimi, respublikamzda da ekoloji problemlr n plana kilir. Akad. H.liyevin rhbrliyi altnda me torpaqnasl zr respublikada geni tdqiqatlar aparlr. Torpaqlarn zonal yaylma qanunauyunluqlar, nomenklaturas v sistematikas myyn edilir. Subtropik v xsusn zmlk mqsdil ehtiyat torpaq fondu myyn edilir. Dvlt sahqoruyucu me zolaqlarnn salnmas layihsinin hazrlanmas mqsdil Gnc, Ceyranl zola v Qazan gl massivi boyu torpaq tdqiqat aparlr. Mesalmaya yararl torpaqlarn me v me-kol bitkilrinin inkiaf n yararl ekoloji raiti nzr alnmaqla xritilik materiallar trtib olunur. Dvlt sahqoruyucu me zolaqlarnn salnmas v bu mqsdl yamaclarda terraslarn salnmas dvlt hmiyytli i evrilir. Geni torpaq-corafi tdqiqatlarn aparlmas il laqdar olaraq Azrbaycan EA-nn Torpaqnaslq v Aqrokimya institutunda akad. H.liyevin rhbrliyi il me torpaqlar laboratoriyas yaradlr. Byk v Kiik Qafqazn, Tal me massivlrinin ardcl olaraq torpaq-ekoloji raiti yrnilir.

Bu dvrd aparlan torpaq tdqiqat ilri Azrbaycan razisinin xeyli hisssinin mxtlif drcd sthi yuyulmalara v klk eroziyasna mruz qaldn gstrirdi. Ona gr d hl 1945-ci ildn balayaraq Torpaq-naslq v Aqrokimya nstitutunda torpaq eroziyasn yrnmk mqsdil mntzm elmi tdqiqatlara balanlr. lk mrhld respublikada eroziya douran amillrin xritsi trtib edilir (K.lkbrov). Sonrak illr tdqiqatlar genilndirilir. Eroziya zr elmi tdqiqat ilri eroziyann respublikada corafi yaylmas, tiplri, trdici amillrin xarakteri, ayr-ayr sahlrin eroziyaya davaml, eroziyaya mruz qalm torpaq sahlrinin myynldirilmsi, eroziya il mbariz n aqrotexniki, me-meliorativ tdbirlr v s. bu kimi msllri hat etmy balayr. Eroziyaya uram torpaqlarn mnbitliyinin brpas v yaxladrlmas mqsdil onlarn gbrlnmsi v digr aqrotexniki msllri aradrlr. Bir sra aylarn, xsusn d eroziyaya daha hssas olan Byk Qafqazn Cnub v Cnub-rq yamac caylarnn hvzlri v inzibati rayonlarn razilri tdqiq edilir. K.lkbrovun Azrbaycanda torpaq eroziyas v onunla mbariz monoqrafiyas (1961) v Azrbaycann torpaq-eroziya xritsi (1:600000 miqyasnda) torpaq eroziyasna qar mbarizd n dyrli vasitlrdn hesab edil bilr.

23

Ken srin 70-ci illrind Azrbaycanda zif tdqiq olunan sahlrdn biri d dmy v suvarlan torpaqlarn genezisi, diaqnostikas, sistematikas, tsnifat il bal problemlr idi. lk df Azrbaycann quru bozqr zonasnda, btvlkd Kr-Araz ovalnda geni l, stasionar v kameral torpaq tdqiqat ilri quru subtropiklrin dmy v suvarlan torpaqlarn dqiq diaqnostikasn, sistematikasn v tsnifatn hazrlamaa imkan verdi (M.Babayev, .Hsnov). Quru subtropik bozqr v yarmshra zonasnn suvarlan torpaqlarnda antropogen tsir nticsind gedn dyiikliklrin istiqamti myyn edildi, mdnilm drcsindn asl olaraq torpaq proseslrinin idar olunmas, mhsuldarlq qabiliyytinin yksldilmsi haqqnda aqromeliorativ tdbirlr sistemi tklif olundu. Antropogen torpaqmlglm prosesin irriqasiya gtirmlrinin v kinilik mdniyytinin tsiri myyn edildi.

Bu dvrd respublikann subasar-allvial (V.Hsnov) v tuqay melri altnda formalam subasar-me (H.liyev) torpaqlarnn genezisinin, sistematikasnn yrnilmsin d diqqt artrlmd. Bu tdqiqatlar nticsind subasar-allvial torpaqlarn sistematikas v diaqnostikas myyn edilmi, ehtiyat torpaq fondu dqiqldirilmi, izafi rtubtli torpaqlarn knd tsrrfatnda istifadsi mqsdil aqromeliorativ tdbirlr sistemi hazrlanmdr.

Respublikamzda 60-c illrin sonu v 70-ci illrin vvllrind knd tsrrfatnda regional ixtisaslamaya (zmlk, pambqlq), torpaqlardan istifadnin intensiv sullarna keidl laqdar olaraq torpaqlarn boniti-rovkas v iqtisadi qiymtlndirilmsi msllrin byk ehtiyac yaranr. Bununla laqdar olaraq 1969-cu ild Azrbaycan SSR Nazirlr Kabinetinin xsusi qrar v Azrbaycan EA Ryast Heytinin srncam il Tor-paqnaslq v Aqrokimya nstitutunda .G.Hsnovun rhbrliyi altnda torpaqlarn aqroekologiyas v bonitirovkas laboratoriyas tkil edilir.

lk gnlr laboratoriya qarsnda ox mhm problemlr dururdu. Bunlar aadaklar idi: respublika razisind torpaqlarn mnbitliyin v knd tsrrfat bitkilrinin mhsuldarlna tsir edn aqroekoloji amillrin tdqiq edilmsi; respublikann torpaq fondunun trkibi v ayr-ayr knd tsrrfat bitkilri altndak vziyytinin sciyylndirilmsi; torpaq kadastr mqsdlri n knd tsrrfat v me fondu torpaqlarnn bonitirovkasnn aparlmas, bu mqsdl bitkilrin bioloji tlblrin uyun olaraq qiymt meyarlarnn v tshih msallarnn myyn edilmsi; respublika torpaqlarnn sas v geni bonitet kalalarnn trtib edilmsi; knd tsrrfat v me torpaqlarnn aqroistehsalat qrupladrlmasnn v rayonladrlmasnn aparlmas; respublikann tbii-iqtisadi v inzibati rayonlar, landaft zonalar zr torpaq sahlrinin bonitet ballarnn v mqayisli dyrlilik msallarnn myyn edilmsi; ayr-ayr tsrrfat, inzibati rayon v respublika zr torpaq - bonitet xritlrinin v kartoqramlarnn trtib edilmsi v s.

Laboratoriya qarsnda qoyulmu bu mqsd v vziflrin hat dairsi ox byk, hm d elmi-nzri v praktiki baxmdan problemli idi. Lakin 70-ci illrin vvllrindn balayaraq, elmi-nzri hmiyytli dissertasiya ilrinin mdafisi v tsrrfat mqavillrinin uurla sona yetmsi bu elmi istiqamtin yksliin sbb oldu. Respublikamzda torpaqlarn bonitirovkas zr tdqiqatlarn vahid metodika sasnda smrli tkili n 1973-c ild mlliflr kollektivi (V.R.Volobuyev, M.E.Salayev, .G.Hsnov, Y..Kostyuenko) trfindn Azrbaycanda torpaqlarn bonitirovkasnn keirilmsin dair metodiki gstri hazrlanb ap olunur. El hmin il Azrbaycan torpaqlarnn 1:500000 miqyasnda bonitet kartoqram da (.G.Hsnov, R..liyeva) trtib edilir.

Qeyd edk ki, 70-80-ci illrd torpaqlarn bonitirovkas mxtlif regiolarn torpaqlarn v mxtlif knd tsrrfat bitkilrini hat etmkl aparlsa da, bu tdqiqatlarda mumi cht mvcud idi. Hmin ilrin mumi sxemi bel idi: tdqiq ediln razid etalon torpaqlarn v qiymtlndirm n meyarlarn seilmsi; bu meyarlardan istifad etmkl riyazi hesablamalar sasnda qapal bonitet kalasnn qurulmas; knd tsrrfat bitkilrinin mhsuldarll il torpan dyikn gstricilri arasndak korelyativ laqdn istifad etmkl tshih msallarnn taplmas v nhayt, tshih msallarnn ttbiqi il aq bonitet kalasnn qurulmas; torpaq nvmxtlifliklrinin bal gstricilri sasnda aqroistehsalat qrupladrlmasnn aparlmas v tdqiq ediln razi n bonitet kartoqramnn trtibi. Hazrda bu sxemd aparlan qiymtlndirm ilri torpaqnaslq elmin nnvi bonitirovka ad altnda daxil olmudur. 80-ci illrin ikinci yarsndan balayaraq, Q..Mmmdovun tbbs il torpaqlarn bonitirovkasnda masir metodlardan istifady geni yer verilirdi. Mllif trfindn respublika v onun ayr-ayr regionlarnn bonitet kalalar qurulmu, torpaqlarn aqroistehsalat v meistehsalat qrupladrlmas aparlm, 1:600000 miqyasnda bonitet v aqroistehsalat, hminin torpaq-kadastr v aqroekoloji rayonladrlma xrit v kartoqramlar trtib edilmi, landaft komplekslrinin bonitirovkas v torpaq-iqlim v torpaq ekoloji indeks dsturlarndan istifad etmkl ay, pambq, otlaq aqroekosistemlrin v tbii ekosistemlrin torpaqlarnn qiymtlndirilmsi konsepsiyas v Bioiqlim Potensialndan (BP) v yem vahidlrindn tbii biogeosenozlarn bonitirovkasnda meyar kimi istifad edilmsi ideyas irli srlmdr. 90-c illrin vvllrind Q..Mmmdovun aradrmalar nticsind torpaqlarn ekoloji qiymtlndirilmsi yeni elmi istiqamt kimi formalamaa balad. Q..Mmmdov artq 80-ci illrin vvllrind mxtlif miqyasl bonitet xrit v kartoqramlar trtib edilrkn torpaq xritlrinin yeni plastika metodu sasnda trtibi v dqiqldirilmsi, hminin Torpaq

24

rty Strukturu (TS) nzriyysinin Azrbaycanda inkiaf etdirilmsini elmi zruriyyt kimi ortaya qoyurdu. 1:200000 miqyasnda relyefin plastika xritsi, hmin miqyasda Torpaq rty strukturu xritsi v nhayt, hmmlliflrin (V.R.Volobuyev, Q..Mmmdov) itirak il 1:600000 miqyasnda Azrbaycann torpaq xritsi trtib edilmidir. Sonrak illrd Q..Mmmdovun rhbrliyi altnda Acnohur, Lnkran, Aberon, Byk Qafqazn imal-rq yamac v digr zona v regionlarn 1:100000 v 1:50000 miqyasnda relyefin plastika metodu sasnda torpaq rty strukturu xritlri trtib edilmidir. Bu dvrn hmiyytli chti idi ki, tdqiqatlar z axtarlarnda nnvi bonitirovkann mumi mddalar il hesablaaraq ona metodiki yeniliklr gtirmy alrdlar. Bel ki, torpaqlarn bonitet ballar taplarkn torpaq-ekoloji indeks (TE) v digr riyazi dsturlardan istifad olunmas (M.M.sgrova, 1990; A.B.Cfrov, 1991), torpaq rty strukturunun qiymtlndirmd qiymt v tshih msallar kimi gtrlmsi (H.M.Hacyev, 1990; ..sgndrov, 1991), torpaq rtyn ekoloji chtdn qiymtlndirmkl torpaqlarn bonitirovkasnn ekoloji problemlr clb edilmsi (Q..Mmmdov,1991) bu dvrn tdqiqatlar n sciyyvi idi. Kemi sovetlr lksind, o cmldn Azrbaycanda torpaq mnbitliyinin aqroekoloji v ekoloji modellrinin ilnmsin ilk df 1985-ci ild Q..Mmmdov balamdr. lk vaxtlar torpan mnbitlik modeli il bal tdqiqatlar konseptual sciyy dam, respublikann sas torpaq tiplrini v aqroekosistemlrini hat etmidir. Sonrak illr ayr-ayr regionlarda mllifin rhbrliyi il ay (S.Z.Mmmdova, C..abanov), sitrus (L.C.Qasmov), pambq (M.M.sgrova, K.Q.Nuriyeva), taxl (A.B.Cfrov, M..Yusifov), zm (M.M.Yusifova), zeytun (S.B.Rcbova), yem (A.Hsnova, M..Bayramov), me (N.A.smaylova), trvzalt (N..Sultanova) torpaqlarn regional aqroekoloji v ekoloji modellri trtib edilmidir. 90-c illrd Q..Mmmdov trfindn torpaqlarn aqroekoloji (ekoloji) mnbitlik modelinin praktikada ttbiqini asanladrmaq, onun sasnda torpaqlarn mnbitliyini qorumaq v onun geni tkrar artmn hyata keirmk, o cmldn mnbitliyin artrlmasna xidmt edn layihlrin hazrlanmasn asanladrmaq mqsdil onu vahid formada, yni mnbitliyin ekoloji pasportu formasnda ilnilmsi tklif edilmi v bu tklif praktikada z ttbiqini tapmdr. Mllifin aradrmalarnn nticsi kimi, hmin dvrd Azrbaycan razisind torpaq zrind ekoloji monitorinqin tkilinin proqram ilnmidir. Bu proqram sasnda torpaq monitorinqinin sas vziflri myyn edilmidir. Torpaq zrind ekoloji monitorinqin tkilinin n hmiyytli nzri v praktiki msllrindn biri d mahidlr n sahlrin seilmsidir. Proqrama uyun olaraq Q..Mmmdov trfindn respublikamzda 40 ay hvzsi daxilind ekoloji blglrin suayrc, tranzit v akkumulyasiya sahlrinin ayrlmas v bu sahlr daxilind ekoloji nzartin monitorinqin tkili tklifi irli srlmdr.

vvlki onilliklrd olduu kimi bu dvrd d orlam v oraktlmi torpaqlarn tdqiqi v meliorasiyas torpaqnas alimlr v melioratorlar qarsnda duran bir nmrli problem hesab edilirdi. Meliorasiya sahsind sas aradrmalar respublika razisind yaylm torpaqlarn orlama drcsinin myyn edilmsin, orlama v oraktlmy mruz qalm torpaqlarn genezisinin, diaqnostikasnn yrnilmsin, meliorativ rayonladrmann sas prinsiplrinin ilnmsin, orlam torpaqlarn meliorasiya sullarnn hazrlanmasna, meliorasiya olunmu torpaqlardan istifad dvrnd ba vern dyiikliklrin yrnilmsin ynldilmidir. Bu tdqiqat ilri akademik V.Volobuyev, M.Abduyev, .sgndrov, Y.Sultanov, Q.zizov v baqa mtxssisilr trfindn aparlmdr.

Su-duz balans tdqiqatlar sasnda meliorasiya olunan torpaqlarda ba vern dyiikliklr yrnilmi, su-duz rejiminin proqnozladrlmasna, tnzimlnmsin v optimalladrlmasna xidmt edn bir sra riyazi modellri ilmy imkan vermidir. Kr-Araz oval torpaqlarnn btvlkd v hminin ayr-ayr zonalar (irvan, Muan, Mil v Qaraba) zr mxtlif miqyasda duzluluq xritlri hazrlanmdr.

Ken srin 60-80-ci illrind respublikada genetik torpaqnasln mstqil qolu kimi inkiaf etdiriln Torpaq ekologiyas v energetikas tliminin (V.Volobuyev) sas qoyulur. Eksperimental v mumildirilmi tdqiqatlara istinad edilrk V.Volobuyev v onun agirdlri trfindn torpaq-bitki-atmosfer sistemind gedn proseslrin qanunauyun laqsi myynldirilmidir. Bu tdqiqatlarn nticlri Dnyann torpaqlar sistemi v baqa monoqrafiyalarda z ksini tapmdr.

Zonal torpaqlarda 80-90-c illrd oxillik kompleks tdqiqatlar, o cmldn stasionar raitd mvsmi v oxillik mahidlr aparlm v bu tdqiqatlar nticsind ayr-ayr torpaqlarn hidrotermik rejiminin mvsmi dinamikas, mikroorqanizmlrin faliyyti, pH, fitoktlnin mhsuldarl, zvi maddlrin toplanmas, paralanmas v transformasiyas, torpan fermentativ fall, humus birlmlrinin, ilk nvbd amin turularnn keyfiyyt v kmiyyt trkibi yrnilmidir. Torpaqlarn fermentativ fallnn dinamikasna ekoloji amillrin mxtlif nisbtlrinin tsiri myyn edilmidir (B.Hsnov, X.Hsnov, .Cfrova v baqalar).

lk df olaraq razinin relyef raiti - plastikas nzr alnmaqla Azrbaycan respublikasnn 1:600000 miqyasnda torpaq xritsi hazrlanm, Azrbaycan v rus dillrind ap olunmudur (1991).

Azrbaycann iri knd tsrrfat v meliorativ obyektlri torpaqlarnn fiziki xasslri, su-hava v temperatur rejimi R.Mmmmdov trfindn 60-c illrin sonlarndan balayaraq 90-c illrin ortalarna kimi intensiv kild tdqiq edilmidir. Bu tdqiqatlar nticsind torpaqlarn fiziki konstantlarnn xrit-sxemlri

25

trtib edilmi, sas mhsuldar rtubtlnm il tmin olunma drcsi tyin edilmidir. Mllif trfindn eyni zamanda maqnezium v natriumlu oraktlrin mxtlifliyi yrnilmi v onlarn yaylma areallar xritldirilmidir. Nticd Azrbaycan SSR torpaqlarnn aqrofiziki xasslri monoqrafiyas ap olunmudur (1989).

80-ci illrin sonlarnda A.P.Grayzad trfindn torpaqda su v istilik hrkti msallarnn birg tyini mslsi irli srlm v hll olunmudur. Torpan nmlik, istilik, elektrik xasslri arasndak korrelyativ laqlr aradrlm, torpaq-bitki-atmosfer sistemind enerjinin paylanmas modeli trtib edilmidir. Knd tsrrrfat sahlri enerjidn smrli istifadsi msallarnn tyini v torpan optik thlil sullarnn yollar gstrilmidir. Aparlan tdqiqatn nticlri Torpaq, bitki sistemind v atmosferd enerjinin dyiilmsi monoqrafiyasnda z ksini tapmdr (1989).

70-ci illrdn balayaraq torpaqlarn mineralogiyas sahsind tdqiqatlar genilnir, ilk df olaraq Kr-Araz oval torpaqlarnn lil fraksiyalarnn mineraloji, mikromorfoloji trkibi, xass v xsusiyytlrin dair sanball tdqiqat ilri aparlr v ayr-ayr torpaqmlgtirn sxurlar zrind torpaqmlglmnin istiqamti myynldirilir (..sgndrov). Bu tdqiqatlar sasnda Azrbaycann sas zonal torpaq tiplrinin mineraloji trkibi adl monoqrafiya ap olunmudur (1987).

Aqrokimya sahsind aparlan ilr sasn torpaq mnbitliyinin yrnilmsin, onun brpasna v yksldilmsin, mxtlif bitkilrin mhsuldarlna mineral v zvi gbrlrin verilm vaxtnn, normasnn v sullarnn tsirin, kompostlarn v digr nv zvi gbrlrin hazrlanmasna, azot, fosfor, kalium maddlrinin torpaqda v bitkid dyimsin, hrktin v onlarn rejimin hsr edilmidir (C.Hseynov, Z.R. Mvsmov, P.B.Zamanov, M.. Cfrov, F.sayeva v baqalar).

5. XX srin 90 c ilindn bu gn kimi (mstqillik dvr). Mstqilliyimizin n byk nailiyytlrindn biri olan torpaq islahatlar torpaqnaslq sahsind ciddi elmi axtarlarn hyata keirilmsi v elmi nailiyytlrin tsrrfatda geni ttbiqi n rait yaratd. Qsa vaxt rzind torpaqnasln mxtlif sahlrin hsr olunmu onlarla monoqrafiya, kitab, xrit, tvsiylr ap olundu. Bunlardan 1998-ci ild Q..Mmmdov, M.P.Babayev v S.G.Hsnovun redaktsi il H..liyev, M.E.Salayev, Q..Mmmdov, M.P.Babayev, S.G.Hsnov, B.Y.Hsnov v .M.Cfrova trfindn trtib edilmi Azrbaycan Dvlt Torpaq Xritsi (1:100000) xsusi hmiyyt ksb edir. Bununla yana, Azrbaycan torpaqlarnn ekoloji qiymtlndirilmsi, Azrbaycanda torpaq islahat: hquqi v elmi-ekoloji msllr (2002), Azrbaycann dvlt torpaq kadastr: hquqi, elmi v praktiki msllri (2003) monoqrafiyalar v Azrbaycan torpaqlarnn ekoloji qiymtlndirm xritsi (1:600000), Azrbaycan Respublikasnn torpaq tsnifatnn WRB (torpaq ehtiyatlarnn dnya mlumat bazas) sisteminin hazrlanmas daha ox diqqtlayiqdir. 90-c illrin ortalarnda Q..Mmmdov trfindn torpaq-kadastr rayonladrlmasnn yeni konsepsiyas v sistemi irli srlm v yeni sistemin masir tlblr tam cavab vermsi akar olunmudur. lk df olaraq torpaq-kadastr rayonlar daxilind yarmrayonlar (Xaldan-Xnalq, Tzknd-tp, Mrz-Hilmilli) ayrlaraq elmi-nzri v praktiki chtdn saslandrlmdr. Bu dvrd M.P.Babayev trfindn Azrbaycan Respublikasnn insann oxillik tsrrfat faliyyti nticsind dyiilmi antropogen torpaqlarn beynlxalq standartlara v torpaq islahatlarnn tlbin uyun tml tsnifat v biomorfogenetik diaqnostikas hazrlanm, antropogen torpaqlarn 1:500000 miqyasnda xritsi trtib edilmidir.

Tdqiqatlarn byk hisssi yeni raitlrdn irli glrk ilk nvbd torpaq islahat nticsind ortaya xm xrda torpaq mlkiyytilrinin tlbin uyun aparlrd. Bu baxmdan, dqiq kompleks torpaq tdqiqatlar sasnda hazrlanm Xrda tsrrfat torpaqlarnn yrnilmsi, istifadsi v bonitirovkasna dair metodik tvsiylrin (2003) torpaq sahibkarlar, tcrb stansiyalar, toxumuluq tsrrfatlar n torpaq srvtindn smrli istifad edilmsi istiqamtind byk elmi v tcrbi hmiyyti vard. Tvsiyd torpaq islahat raitind tsrrfatlarn torpaq rtynn yrnilmsinin, qiymtlndirilmsi v istifadsinin xsusiyytlrin uyun mslhtlr verilmidir.

Torpaqnasln yeni perspektiv istiqamti olan torpaq informatikasnn konseptual elmi saslarnn ilnmsi d masir tlblrdn irli glirdi. Masir elektron avadanlqlar v proqram vasitlrindn geni istifad etmkl Azrbaycanda torpaq tdqiqatlarnn operativ, obyektiv v riyazi saslarla aparlmasn tmin edn nformasiya Sistemi yaradlmas torpaq tdqiqatlarnn yeni inkiaf mrhlsin qalxmasndan xbr verirdi.

Artq XXI srin vvllrind kompter texnologiyalarndan istifad etmkl torpaq-ekoloji sistemlrin sas informativ gstricilrin saslanan mlumatlarn tsvir dili trtib edilmi v torpaq tsnifatnn informasiya bazas tklif olunmudur (A.smaylov). Bu texnologiyalar elektron torpaq xritlrini trtib etmy d imkan vermidir. ld olunmu elmi nticlr tkc elmi-nzri deyil, hm d tcrbi hmiyyt ksb etmidir. Bel ki, bu nticlr vahid torpaq kadastrnn trtibind, torpaq qeydiyyat sisteminin avtomatladrlm informasiya bazasnn yaradlmasnda, masir proqram tminat sasnda kartoqrafik materiallarn trtibind geni ttbiq olunmudur.

XXI srin vvllrind d vvlki dvrlrd olduu kimi respublikada torpaq biologiyasnn masir istiqamtlri - torpaq biokimyas, mikrobiologiyas, onurasz heyvanlarn faliyytinin tbii v antropogen

26

torpaqmlglm prosesind rolu v biotik amillrin qiymtlndirilmsi zr tdqiqatlar aparlmdr (P.Smdov, L.Bababyova).

XXI srin vvllrind briyyt qlobal, o cmldn ekoloji problemlrin grnmmi miqyasda kskinlmsi il zlmidir. Btn dnyada olduu kimi, respublikamz da ekoloji bhran dvrn yaamaqdadr. Tbiti mhafiz tdbirlrini hyata keirmk v ekoloji qanunlar gzlmkl tbii ehtiyatlardan alla v smrli kild istifad btn briyyt v hminin respublikamz qarsnda duran n vacib msllrdn biridir.

Ekoloji problemlr ekoetik yanama cmiyyt-tbit mnasibtlrind etik saslarn pozulmas nticsind yaranmdr. Q..Mmmdov trfindn irli srlm Azrbaycann ekoetik problemlri konsepsiyasnda hm bu problemlr, hm d onlarn hlli yollar mxtlif bloklarda qrupladrlmdr.

Birinci qrupa Azrbaycann bilavasit ekoloji problemlri v onlarn hlli yollar daxildir. Bunlar aadaklardan ibartdir: melrin mhafizsi v onlarn brpas problemlri; torpaqlarn eroziyas v ona qar mbariznin tkili problemlri; tbii yem sahlrinin deqradasiyas v onlardan dzgn istifad problemlri; texniki pozulmu torpaqlar v onlarn rekultivasiyas problemlri; torpaqlarn radionuklidlrl irklnmsin qar mbariz problemlri; mineral gbrlrdn v pestisidlrdn istifadnin problemlri;

kinci qrupa ekoloji problemlrin hllin yardm ed bilck tkilati, elmi v elmi-ttbiqi xarakterli ilr daxildir: hvzdaxili blglrd torpaq zrind ekoloji monitorinqin tkili; torpaqlarn ekoloji mnbitlik pasportlarnn trtibi;

nc qrupa ekoloji problemlrin hllin v yaxud bu problemlrin hlli yollarnn taplmasna dolays il tsiri olan v ya kmklik gstrn ekoloji mdniyyt, ekoloji hquq, thsil v digr msllrl bal problemlr daxildir. Bunlar aadaklardan ibartdir: cmiyytd ekoloji mdniyytin formaladrlmas; ekoloji hquq v ekoloji cinayt mcllsinin tkmilldirilmsi il bal problemlr; ekoloji yardm v pensiya fondunun yaradlmas; ekoloji informasiya banknn yaradlmas; ekoloji koordinasiya mrkzinin tsis edilmsi.

Torpaqnaslq elminin Azrbaycanda inkiafnn qsa tarixindn bel nticy glmk olur ki, btn dvrlrd olduu kimi, masir dvrd d bu elm dvrn tlblrin operativ cavab vermk potensialna malik olub, dnya torpaqnaslq elminin qabaqcl sralarnda addmlamaqdadr.

27

KNC HSS

TORPAQMLGLM PROSESNN MAHYYT

III FSL. TORPAQMLGLM PROSESNN

MUM SXEM Torpaqmlglm prosesi haqqnda mumi nzri tsvvrlrin saslar bir sra grkmli xarici v yerli

tdqiqatlarn V.V.Dokuayev, P.A.Kostyev, N.M.Sibirtsev, V.R.Vilyams, P.S.Kossovi, K.D.Qlinka, Q.yenni, F.Dyuofur v baqalarnn elmi yaradcl nticsind formalamdr. Torpaqmlglm prosesi nzriyysi haqqnda masir baxlarn inkiafnda .P.Gerasimov, V.A.Kovda, B.B.Polnov, .V.Tyurin, A.A.Rode, V.R.Volobuyev, H..liyev, M.E.Salayevin tdqiqatlar byk rol oynamdr.

Torpaqmlglm prosesi biofiziki-kimyvi proseslr kateqoriyasna aid edilir. A.A.Rodenin trifin gr, torpaqmlglm prosesi torpaq tbqsind madd v enerjinin evrilmsi v hrkti il bal ba vern hadislrin mcmusuna deyilir. Torpaqmlglmnin trdicilri canl orqanizmlr v onlarn hyat faliyytinin mhsullar, havadak oksigen v karbon qazdr. Torpaqmlglm prosesinin n hmiyytli trkib hisslri aadaklardr: 1) torpan ml gldiyi da sxurlar (sonradan torpan znn) minerallarnn evrilmsi (transformasiyas); 2) torpaqda zvi qalqlarn toplanmas v onlarn tdrici transformasiyas; 3) mineral v zvi maddlrin qarlql tsiri nticsind zvi-mineral birlmlrin mrkkb sisteminin yaranmas; 4) torpan st hisssind bir sra biofil elementlrin, ilk nvbd qida elementlrinin toplanmas (akkumulyasiyas); 5) torpaqmlglm mhsullarnn su axnlar vasitsil formala-maqda olan torpan profili boyu hrkti.

Maddlrin bioloji dvran, zvi maddlrin sintezi v paralanmas nticsind torpaqmlgtirn sxurlar bitki v heyvanlarla, onlarn hyat faliyytinin mhsullar, hminin zvi qalqlarn paralanm mhsullar il fasilsiz qarlql tsird olur. Bu proseslr mcmu halda torpan tdricn formalamasna gtirib xarr v torpaqmlglm prosesinin mahiyytini tkil edir.

Torpaqmlglm prosesinin mumi sxemini nzrdn keirmmidn nc, torpan xsusi tbii cisim kimi sas xsusiyytlrini nzrdn keirk, nki bu cr analiz torpaq mlglmnin nzri konsepsiyasnn qurulmasnn sasn tkil edir.

1. Tbii trm kimi torpan mumi xsusiyytlri

1. Torpan bizim planetimizd xsusi yeri vardr. O, yer qabnn qaln olmayan sth horizontudur

(V..Vernadskiy gr Yerin ncib pas rtydr). Torpan mkan baxmndan bu cr ciddi kild hdudlanmas onunla myyn olunur ki, yer qabnn bu hisssind biosfer komponentlrinin atmosfer, litosfer, bitki v heyvan orqanizmlrinin sx v daha fal qarlql tsiri n rait yaranr, yni torpaqmlglmnin mlum amillrinin birg faliyytinin mmknly reallar. Buradan ntic xr ki, hm mkan, hm d z mnyin, hyatna, tkamln gr torpaq daha mrkkb tbii sistemlrin biogeosenozlarn, ekosistemlrin v btvlkd biosferin komponentidir. Biogeosenoz yer sthinin mikroiqlim, geoloji qurulu, relyef, torpaq v su rejimin gr sciyyvi xsusiyytlrin malik mvafiq sahsind bitki, heyvan v mikroorqanizmlrin birliyidir. Bu tyinat yerst ekosistem anlayna daha yaxndr. Ekosistem canl orqanizmlr v onlarn yaad mhitin birg yaratd vahid tbii kompleksdir.

2. Torpaq Yerd hyatn yaranmas v tkamlnn v sth xm da sxurlarnn biotla mxtlif qarlql tsirlrinin daha iri miqyasl qlobal nticsidir. Da sxurlarnn kntlri il mqayisd qaln olmayan quru sthinin bu mnbit qat, biosferd cryan edn v ekosistemlrin faliyyti v canl orqanizmlrd maddlr mbadilsi il bal olan maddlrin transformasiyas v miqrasiyasnn btn masir proseslrind itirak edir. Planetimizdki yal bitkilrin sas hisssi torpaqda inkiaf edir. Onlar planetimizin qalan canllar n sas ilkin qida v bioenergetik material rolunda x edir. Yal bitkilr atmosferd oksigenin normal sviyyd saxlanmasn tmin edir. Yerdki yerst yal bitkilrin illik enerji mhsuldarl planetimizin qaznt halnda xarlan yanacaqla ilyn snaye energetikasnn illik hcmindn tqribn 10 df oxdur. Torpaqda klli miqdarda lb getmi bioktl transformasiyaya urayr v qaz klin dn kimi oksidlir v bununla da atmosferin tbii trkibinin, hminin torpan mnbitliyinin sabitliyi v ya torpan tbii tkamlnn dayanaql tmin edilir. Torpaq tkc quruda deyil, okeanda yaayan canllar da qida il tmin edir. Dniz mikroorqanizmlrinin, bitki v heyvanlarn trkibin daxil olan mineral qidalanmann biofil elementlri (karbon, azot, fosfor, kalium, kalsium, dmir v s.) sth (torpaq) sular v ay axnlar vasitsil okeana daxil olur. Okeana daxil olmamdan vvl bu elemetlrin byk hisssi dflrl quru bitkilrinin torpaq qidalanmasnda itirak edir. Bu, torpaq vasitsil biosferi tkil edn mxtlif strukturlar arasnda laqni yaradan v biosferin normal faliyytini tmin edn oxsayl miqrasiya axnlarndan biridir.

28

3. Torpan yaranmas v hyat il bal proseslr Yerd madd v enerjinin mrkkb dvran il bal geoloji, bioloji v biogeokimyvi proseslrin trkib hisssidir.

Maddlrin geoloji dvran adlanan hadis zaman v mkan daxilind z miqyasna gr daha mhtmdir. V.A.Kovdaya gr, torpaqnaslq nqteyi-nzrindn maddlrin geoloji dvran yer qabnn, maqmatik v km da sxurlarnn v minerallarn yaranmas, onun stratifik horizontlarnn, anma qatnn v relyef formalarnn ayrlmas, denudasiya v su, brk v kimyvi axnlarn formalamas, yerst v yeralt sular v eol vasitlrl gtirilmi maddlrin sedimentasiyas v akkumulyasiyas proseslrinin mcmusudur. Geoloji dvran torpaqmlglm il bal olan proseslrin itirak olmadan da ba ver bilr. Lakin biosfer v torpan mvcudluu raitind onlar sth v yeralt axnlarn formalamasnda, km, sth v dib kntlrinin yaranmasnda v s. hmiyytli rol oynayrlar. Biosfer v torpaqlarn yaranmas v faliyyti proseslrind bioloji v biogeokimyvi dvranlar formalamdr.

Bioloji dvran anlayna V.A.Kovda mh